Küresel İktisadi Kriz

Küresel ekonominin son yüzyıllık görüntüsü ekonomi, çevre ve toplum ekseninde biri diğerinin gelişimini sınırlayan önemli sonuçlar doğurmuştur. Ekonomik politikaların nihai olarak insan ve toplum refahını artırmak ve iktisadi kalkınmayı tüm topluma yaymak gibi bir misyonu olmasına rağmen, mevcut uygulamalar iktisadi verimlilik adına küresel gelir eşitsizliğine, kaynakların verimli kullanımı adına çevre tahribatına ve iktisadi süreklilik adına ekonomik ve finansal krizlere sebep olmuştur. Bu rapor, ortaya çıkan bu tablonun politik iktisadi bir çerçevesini sunmayı
amaçlamaktadır. Avrupamerkezci iktisadi kalkınmanın bedeli olarak ortaya çıkan ve en acil çözüm bekleyen alanlardan biri olan çevre sorununa bu açıdan yaklaşan rapor; ulusal, bölgesel ve küresel çevre politikalarını söylem ve eylem düzeyinde mukayeseli biçimde ele almaktadır. Yeşil ekonomi olarak adlandırılan söylemin uygulamada sağlıklı işleyebilmesi için çevre krizinin öncelikle teknik bir sorun olmaktan öte politik bir mesele olduğunu vurgulanmaktadır

Gerek son iki onyıl boyunca yaşanan krizler gerekse bugün ABD çıkışlı başlayıp, bütün dünyaya yayılmakta olan krize getirilen açıklamalarda finans ve üretim alanlarının birbirinden ayrı ele alındığı ve krizlerin de bu ikisinden sadece biri üzerinden analiz edildiği sıkça görülen bir durumdur. Finansal alanda 1970’lerden beri görülen hızlı genişleme, bu alanda çalışma yapan pek çok yazarın finansal alanın “sanal” ya da “gerçek dışı” olduğunu ileri sürmesine yol açarken, bu tarz yorumlar kapitalizme içkin olan yapısal gerçekliklerin analizlere dahil edilmesi önünde engel teşkil etmektedir. Buna karşın, bu çalışmada, finansal alana dairmiş gibi görünen olgular sermaye birikimi ve Marks’ın emek-değer teorisi perspektifinden analiz edilmeye çalışılacaktır. Çalışmanın amacı, üretim ve finansın günümüzde yapıla geldiği gibi kalın çizgilerle birbirinden ayrı ve kopuk değerlendirilmesinin nasıl ve neden mümkün olamayacağını göstermenin yanı sıra, finansal alanın “sanal” olmayıp, kapitalist gerçekliğin önemli bir yapı taşı olduğunu ortaya koymaktır."

2021 yılı ekonomik büyüme açısından 2020’nin yaralarının sarıldığı bir yıl olmuştur. 2021 yılı için ekonomik büyüme oranı her ne kadar yüksek olsa da bu büyümenin mevcut iktisadi sorunların derinleşmesine mâni olmadığı ve bu büyümenin gelir dağılımında sınırlı bir kesimce yaşandığı tecrübe edilmiştir. Bunun ötesinde 2021 yılı sağlık ve ekonomi anlamında birçok
olumlu ve olumsuz gelişmenin bir arada yaşandığı bir yıl olarak geride kalmıştır. 2020 yılında Pandeminin yol açtığı küresel iktisadi enkaz, 2021 yılında toparlanmaya çalışılsa da Türkiye hem bu enkazın hem de politik iktisadi kararların etkisi altında zor bir yıl geçirmiştir. Bu politika notunda, 2021 Türkiye ekonomisi merkeze alınarak Türkiye ekonomisinin temel problem alanları ve potansiyel çözüm yolları okuyucuya sunulacaktır.

İçindekiler: “Barışın Oğlu”: “Ben Şalom” (Bernanke)***Eşeklerin Çektiği Arabalar***“Su İçtikleri Çeşmeleri Bile Ayrıydı, Beyazlarla Siyahların” *** “Boynuzların Var mı Senin de?”***“Sevinmişti Martin Luther King Öldürülünce, Bir Beyaz Arkadaşım”***“Bir Zenci Sebep Oluyor, Harvard’da Okumama”***“Kennedy’nin Yattığı Odadayım”***“Ekonomi Bilimi Zihni Doyurur ve Milyonlarca İnsana Yararı Olur” Deyince, Prof. Lee Jones***İşi Büyütüyor Bernanke, Yatakhanenin Bodrumunda Lokanta Açarak*** “Matematikçi Olmak İstiyordum Ama…”***“Beni de Götürüyor ABD Kongresi’ne, Jorgenson”***Kennedy’nin Faizleri Düşürmesi, Vergileri de ***Yüksek Faiz Politikası(Volcker’in)nın Yol Açtığı Sorunlar***“Dokuz Bin Yedi Yüz Bankanın Batması Büyük Bunalımda: Unutmadığım Önemli Derslerden”***Para Politikalarına Odaklanıyorum, Princeton’a Geçince*** “Çörek mi Yoksa Tuzlu Kraker mi Verelim, Ekonomi Hocalarına?” *** Başkent Washington’a Taşınıyorum***Neden Ekonomi Okunur?***Neden 12 Tane Federal Reserve Bankası Kuruldu?***Hangi Üyelerin Hangi Yıllarda Oy Kullanma Hakları Var, Para Politikası Belirlenirken?***Kongre’nin Etkisi Her An Fed Üzerinde Hissedilir***“76 Yaşında Ama Cin Gibiydi Greenspan, Fakat Beni Toy Görüyordu”***“Simülasyon Modellerine İtibar Etmezdi, Kendine Özgü Bir Tahmin Metodu Vardı, Greenspan’ın” ***“Ayağını Sürüyerek Geldi Yemeğe, Bu Defa 86 Yaşındaydı Greenspan***En Fazla Kaç Ay İlerisi Tahmin Edilebilir, Ekonomide? *** “Gelecekle İlgili Tahminde, Pek Başarılı Değildir İktisat Bilimi”: Princeton’da Mezuniyet Günü Konuşmam***Faizleri Hızla Düşürüyor Fed, 11 Eylül Sonrasında***Kırmızı-Beyaz Rozeti Milyonlarca Amerikalı Takıyor ***Ama Enflasyon Düşmüyor ***2003 Yılı: Düşük Faiz ve Vergi İndirimlerine Devam***“Sadece Yaramaz Çocuğu Değil, Bütün Çocukları Pataklamaktır, Faiz Oranlarını Artırmak” ***Artık Her Sabah 7’de Beyaz Saray’dayım: Washington’dakİ Yeni Görevim***“Koşamam Bu Sıcakta” Dedim, Başkan Bush’a***“Cesedini Sandalyeye Oturtup, Gözüne Siyah Gözlük Takacağım” Greenspan’in 80 Yaşında Zoraki Emekli Olması,Fed Başkanlığından***“Benim İsmim de Geçiyor, Üç Önde Gelen Aday Arasında, Fed Başkanlığı İçin”***“Gazete Okuyormuş Gibi Yapıyorum, Mülakattan Önce”***“Üç Buçuk Yıl İçinde Dördüncü Defa Senatörlerin Sor(g)uları Karşısındayım”***Antika Bir Masa, 19. Yüzyıldan Kalma: Fed’deki Yeni Masam***“Tuvalete Gitmemek İçin, Mecburen…”***Haftada Bir Kahvaltı Veya Öğle Yemeği, Hazine Bakanıyla ***Şakası Yoktu, Kongre Sorgulamalarının***Son Sözü Senato Söyler Her Zaman***“Konuşurken Janet Yellen, Fed Salonu Sessizliğe Bürünürdü” ***“Nobel Ekonomi Ödülü Alması, Bu İşe Uygun Olduğunu Göstermez” Senatör Richard Shelby***“Önce Senato ve Temsilciler Meclisi Komisyon Başkanlarına Söylemem Gerekiyor”***Vergi Mükelleflerinin Cebinden Çıkan 30 Milyar Doların Hesabını Soruyor Senatörler ***“Kuyruğa Girerim Her Zaman Öğle Yemeği İçin, Fed Başkanı Olsam da” ***Sigara da İçmiyor, İçki de İçmiyor, ABD’nin Yeni Hazine Bakanı ***“Batarsa Batsın Borsa” Diyenlerin Sayısı da Epeyce Fazlaydı***“Kasabanın Bütün Evleri de Ahşapsa, “Bırak Yansın” mı Diyelim”***“İtfaiye Çağırmayalım mı, Yatağında Sigara İçerken Evi Tutuşan Komşumuz İçin” ***İniş Pistine Köpük Sıkmak: Bütün Yapabileceğimiz İş Bu. Yere Çakılma Kaçınılmaz, Kimse Almıyor, Lehman’ı***Her İki Dünya Savaşını da, Büyük Bunalımları da Atlatmışlardı, Ama Dünyanın İki Büyük Devi (Lehman ve Merrill) Tek Bir Hafta Sonunda Yok Oluyorlar***“Öğleden Sonra Üç Buçukta Beyaz Saray’da, Altı Buçukta Kongre’de Olacağız”***Çok Kızgın Kongre AIG’in Kurtarılmasına, Vergi Mükellefleri (Taxpayers/Halk) de Çok Kızgın Olduğu İçin***On  Sekiz  Kelimelik 19 Şubat 2009 Konuşması, Nasıl Etkiliyor ABD Siyasetini, İki Dedesi de İtalyan Asıllı Olan Santelli’nin***İki Yüz Milyar Dolar, Faizcilerin Sadece Lehman’dan Zararı***Altı Milyon Konuta Haciz, Üç Yılda***ABD’nin Avantaj ve Dezavantajları***Bütün Gemileri Yüzdürmeyi Başaramadı, Ekonomik Toparlanma***Neden Hala En Cazip Yer ABD, Yaşamak, Çalışmak ve Yatırım İçin***Çiğ Fok Balığı Eti Yemek ve Köpeklerin Çektiği Kızaklara Binmek: Kar ve Buzla Çevrili Başkent Iqaluit’tayız***Bu Sefer “Ev Yapımı”, Avrupa’da Boy Gösteren Finanstaki Kriz***Krizin Tetiğini Çekiyor Yunanistan***“Swapların Kredi Riski Olmadığı Konusunda Senato Komisyonuna Bilgi Veriyorum”***Kendisi Harvard’da Ekonomi Profesörü, Annesi de Babası da Ekonomi Profesörü, Amcası da Dayısı da Ekonomi Profesörü, Amca ve Dayı Üstelik Nobel Ödüllü Ekonomist. Hepsi Şanslı! Amerikan Yahudilerinden***Tam Yüz Yıl Sonra (1907-2007) Faize Dayalı Sistemdeki Aynı Semptomlar, Aynı Sonuçlar ve Çöküş***“Filmde Beni Oynayacağı İçin Ziyaretime Gelmişti, Paul Giamatti”

Bu çalışma, imalat sanayisine odaklanarak Türkiye ekonomisinde kârlılık, bölüşüm ve birikim dinamiklerini yansıtmayı amaçlamaktadır. Neoliberalizmin ne olduğuna dair kısa bir tartışmanın ardından imalat sanayisinde kâr oranı, bölüşüm ve sermaye birikiminin tarihsel seyri sunulmaktadır. Çalışmada, neoliberalizmin emek geliri aleyhine bir bölüşüm düzenlemesi olduğu gösterilmiştir. Bir diğer önemli bulgu da, neoliberal dönemde kâr oranı ile sermaye birikimi arasındaki ilişkide yaşanan değişimdir. Kâr oranı, 1980-1998 döneminde yukarı yönlü bir trende sahipken, sermaye birikimi aynı seyri izlememiştir. Bu olgunun gerekçelerine ilişkin çeşitli önerilerde bulunulmakla birlikte daha geniş bir makroekonomik çerçeveden yorumlanması gerektiği vurgulanmıştır.

* Ön Açıklama: Praksis dergisinin 51. sayısında biraz daha farklı bir içerikle yayımlanan bu makalenin ilk versiyonu, geçtiğimiz yıl kısıtlı bir sürede kaleme alınmış, ancak hakem süreci ve editöryal süreçte yapılan kapsamlı müdahalelerle hem sadeleştirilmiş hem de daha sonra gözüme çarpan bazı bariz hatalardan arındırılmıştı. Ne var ki muhtemelen dosya gelip-giderken dizgide yaşanan bir karışıklıktan ötürü, yazının erken ve bazı ufak tefek hatalar içeren bir versiyonunun baskıya girdiğini fark ettim. Bu nedenle ilgilisi, daha hatasız ve derli toplu bir kopyaya erişebilsin diye, makalenin aslında baskıya girmesi planlanan son versiyonunu, -sağ olsun- sayı editörünün de izniyle buraya ekliyorum. Görüş ve eleştiri bildirmek isteyen çıkarsa, bu kopyayı dikkate almalarını rica ederim. -O.Ü.

Bu makale, Çin’in ekonomik ve siyasi yükselişi çerçevesinde, kapitalizmin aldığı yeni biçimler üzerine bir teorik tartışma sunmaktadır. Makale, Çin’in ve kapitalizmin uzun tarihsel bir dönem perspektifinden analizini temel alarak, üretim biçimi, uluslararası ticaret, devlet ve sermaye ilişkileri açısından, Çin’in yükselişinin hem Çin’de hem de dünya kapitalizminde yarattığı değişiklikleri irdeleyen bir tartışma sunmaya çalışmaktadır. Bu yapılırken, tarihsel sosyoloji alanında bu konu ile ilgili en önemli güncel tartışmaları sunan Giovanni Arrighi, Joel Andreas ve Richard Walker’in eserlerinden ve bu üçlü arasındaki polemiklerden faydalanılmıştır.

This article presents a theoretical discussion about the new forms of capitalism in the context of the economic and political rise of China. The article raises a discussion on the changes that the rise of China has instigated in both China and the world capitalism. This is considered in the context of mode of production, international trade, state and capital, by analysing China and capitalism from the perspective of long historical periods. In doing this, the article benefits from the work of and polemics between Giovanni Arrighi, Joel Andreas ve Richard Walker, who provided very important contemporary debates on this issue in the field of historical sociology.

Bir süredir, 2018 yılında küresel ekonominin gidişatı üzerine, küresel teknokrasi ve ana akım iktisatçılar tarafından pompalanan bir “iyimserlik” havası var. Bu görüşlere göre 2008’de başlayan küresel kriz, on yıl sonra 2018’de nihayete erdi ve önümüzde, krizin aşıldığı yeni bir genişleme dönemi var.
Konu oldukça kapsamlı, o nedenle bütün boyutlarını tartışmak bu yazıyı aşıyor ancak 2008 krizinin etkilerinin ekonomik ve siyasi boyutlarıyla halen sürmekte olduğunu vurgulamak istiyorum. Aşağıda üç veri ile ABD ekonomisinde daha önce eşi benzeri görülmeyen bir dönemden geçmekte olduğumuzu ve bunun 2008 krizine müdahale tarzıyla ve bu müdahale biçimini koşullayan finansal kapitalizm ile ilişkili olabileceğine işaret edeceğim.

Küresel kapitalizm derin bir bunalım içinde. Bunalım, sadece 2008 krizi sonrası bir türü güçlü ekonomik toparlanmanın gerçekleşmemesi ile tanımlanmıyor. Aynı zamanda, merkez kapitalist ülkelerde krizden çıkış için uygulanan ekonomi politikalarının bizzat krizin nedeni olan politikalar olması ekonomik bunalımın siyaseten de yansımalarını ortaya çıkarıyor. “Daha fazla neoliberalizm” olarak özetlenebilecek ekonomi politikası tepkisi, siyaseten geniş kesimlerin mevcut düzen partilerinden umutlarını kesmeleriyle sonuçlandı. Kabaran bu hoşnutsuzluğu kapsayabilecek, yeterince gelişkin bir sol alternatifin yokluğunda, sağ popülizm şimdilik yükselen bir siyasal akım olarak öne çıkıyor. Yani, ekonomik zorluklara eşlik eden demokrasinin krizi, güncel bunalımın bir diğer özelliği.
Tüm bu gelişmeler “küresel ara rejim” başlığı altında tartışılabilir. Ancak bu yazıda mevcut bulanımdan çıkış için alternatifler üzerine yapılabilecek tartışmalardaki çıkış noktasının neler olabileceği üzerinde durmaya çalışacağım. Takdir edersiniz ki mesele bir yazıyla tüketilemeyecek kadar kapsamlı. O nedenle bu yazının tartışmaya mütevazı bir giriş olarak değerlendirilmesi yerinde olur.

Marksist ekonomi politiğin izlediği yörüngenin, başarıları ile zayıf yönlerinin ve de gelecekle ilgili öngörülerinin bir envanteri olan bu Kılavuz, Marx'ın geniş bir konu ve perspektif yelpazesi içerisinde geliştirdiği metot, kuram ve kavramları bir arada sunmakta, Marksist ekonomi politiğin geçmişten bugüne geçerliliğini koruyan amacı ve canlılığına tanıklık etmektedir.

Marksizmin eleştirel/açıklayıcı/değiştirici potansiyelini en etkili biçimde kullanma gayretinde olan yazarların, yani Marksistlerin elinden çıkma bu benzersiz çalışma, bir bütün olarak, Marksist ekonomi politiği üç kategori içerisinde analiz etmektedir: ana akım iktisadın bütün versiyonlarıyla eleştirisi; Marksist ekonomi politiğin sosyal bilim disiplinlerinin her biri üzerindeki etkisi; ve salt belli bir disiplinle sınırlanamayacak konuların analizi. Kılavuz'da yer alan maddelerden bazıları Marx'ın özgün katkısını, bu katkının önemini ve Marksist ekonomi politik içerisinde daha sonraları geliştirilen pozisyonlar ile yaşanan tartışmaları belirtik kılmakta, bu arada temel kavramları da genel okurun anlayabileceği bir dille serimlemektedir. Yazarlar, ayrıca, kapitalizmin tarihsel gelişimine ve geçen zaman içerisinde ortaya çıkan yeni maddi, tarihsel ve düşünsel gelişmelerle zorluklara ilişkin değerlendirmelerde de bulunmaktadırlar.

Soru 1) " Şu halde, kapitalist üretim süreci, bir bütün olarak ele alındığında ya da bir yeniden üretim süreci olarak, sadece meta, sadece artık değer üretmekle kalmaz, sermayenin ilişkisinin bizzat kendisini, bir tarafta kapitalisti, diğer tarafta ücretli işçiyi üretir ve yeniden üretir " (Marx, Yukarıdaki alıntıyı açıklar biçimde yeniden üretimin anlamını açıklayınız. Yeniden üretim kavramının statik üretim çözümlemesinden farklı olarak, üretim, bölüşüm ilişkileri, kapitalizmin tanımı ve birikim açısından neleri anlattığını tartışınız.

Cevap 1) Konunun anlaşılması açısından ilkin Sermayenin Birikim Süreci'ne değinilmesi gerekir. Marx eserinde sermaye birikim sürecini şu şekilde ifade etmiştir: " Bir miktar paranın üretim araçlarına ve emek gücüne dönüşmesi, sermaye olarak iş görecek bir miktar değerin yapacağı ilk harekettir. Bu dönüşüm piyasada, yani dolaşım anında olur. Hareketin ikinci aşaması, yani üretim süreci, üretim araçları, değerleri kendilerini meydana getiren unsurların değerini aşan, yani başlangıçta yatırılmış bulunan sermaye ile birlikte bir artık değeri içeren metalara dönüşür dönüşmez tamamlanmış olur. Bu metaların da yeniden dolaşım alanına sokulmaları gerekir. Bu, bu metaların satılmaları, değerlerinin para olarak gerçeklik kazanması, bu paranın yeniden sermayeye dönüşmesi, bu hareketin durmadan yenilenmesi demektir. Sürekli birbirini izleyen aynı aşamalardan geçerek oluşan bu döngü sermayenin dolaşım hareketini oluşturur. " (Marx, K.,Kapital, 1. Cilt, Yordam Kitap: s.545). Yine Marx, eserinde birikimin ilk koşulu olarak, kapitalistin metalarını satmayı ve bu yolla elde ettiği paranın büyük bir kısmını yeniden sermayeye çevirmiş olması gerektiğini de ileri sürmüştür (Marx, K.,Kapital, 1. Cilt, Yordam Kitap: s.545). Marx, kapitalistin artık değere ilk el koyan kişi olduğunu ve fakat nihai sahibi olmadığını ise şu şekilde ifade etmiştir. Marx'a göre " Artık değeri üreten, yani karşılığı ödenmemiş emeği doğrudan doğruya işçilerden emen ve bunu metalarda sabitleyen kapitalist, gerçi, bu artık değere ilk el koyan kimsedir, ama hiçbir biçimde bunun nihai sahibi değildir. O, bunu, sonradan toplumsal üretimin bütünü içinde başla işlevleri yerine getiren kapitalistlerle, toprak sahipleriyle vb. paylaşmak zorundadır. Bundan dolayı, artık değer çeşitli parçalara bölünür. Bu parçalar çeşitli meydana getiren kimselerin payları olur ve kâr, faiz, ticari kâr, toprak rantı vb. gibi birbirinden bağımsız biçimlere bürünür. " (Marx, K.,Kapital, 1. Cilt, Yordam Kitap: s.545). Öte yandan Marx varsayımsal olarak, sermayenin dolaşım sürecinin sağlıklı ve normal bir biçimde tamamlandığını öne sürerek analizine devam etmiştir. Ayrıca bir diğer ileri sürülen varsayım olarak, metayı üreten kapitalistin, metayı değeri üzerinden sattığını varsaymaktadır. Marx'ın varsayımsal olarak geçiştirdiği bir diğer önemli husus ise, kapitalistin meta piyasasına geri dönüşüne ek olarak, sermayenin dolaşım alanında büründüğü yeni biçimlerle ve bu biçimlerin gerisinde örtülü bulunan koşullarla ilgilenmemesidir. Diğer bir varsayım ise, kapitalist üreticinin artık değer bütünün sahibi olarak var sayılmasıdır. Bu şartlar kapsamında birikim ilk önce soyut (dolaysız üretim sürecinin bir unsuru) olarak ele alınmıştır. Kapitalist, birikim gerçekleştiği müddetçe, üretilen metaların satışına ve buradan elde ettiği paranın * Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi ve Kırıkkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Teorisi Ana Bilim Dalı Araştırma Görevlisi, mgozdemirera@kku.edu.tr

Not: Bu yazı 'Bilim ve Gelecek' dergisinin Kasım 2015 tarihli 141'inci sayısında yayınlanmıştır.

"7 sene önce, 15 Eylül 2008’de ABD yatırım bankası Lehman Brothers’ın çöküşü küresel krizin fitilini ateşleyen bir “olay” olmuştu. O tarihten bugüne kriz coğrafi yayılmasını tamamlamakla beraber, durulmak şöyle dursun derinleşmeye başladı. 7 yıl önce patlak veren küresel krizin derinleşmiş bir evresinden geçiyoruz bugün. Hem yaşadığımız dünyayı anlamanın hem de buna göre bir siyaset üretmenin yolu, hiç
kuşku yok ki, ekonomiyi ve bir bütün olarak hayatı anlamaktan geçiyor."