Problematyka poruszana w „Synkretyzmie fantasy” koncentruje się wokół trzech podstawowych kwestii. Po pierwsze, polem, na którym dotychczasowe ustalania domagały się uzupełnienia i podsumowania, była dyskusja pewnych kluczowych elementów...
moreProblematyka poruszana w „Synkretyzmie fantasy” koncentruje się wokół trzech podstawowych kwestii. Po pierwsze, polem, na którym dotychczasowe ustalania domagały się uzupełnienia i podsumowania, była dyskusja pewnych kluczowych elementów fantasy świata wtórnego, takich jak chociażby konstrukcja bohatera oraz antagonisty. To samo dotyczyło niezwykle istotnego tematu obecności i funkcji wątków o charakterze mitycznym, jak również bardziej precyzyjnego opisu relacji literatury fantasy i mitu, podjętych z pozycji stricte literaturoznawczych. Wśród najistotniejszych zagadnień, którymi się tutaj zajmowałem, wymienię przede wszystkim diachroniczną analizę znaczenia motywów o charakterze mitycznym we współczesnej fantasy, a także omówienie funkcji kluczowego motywu inicjacji i przemiany duchowej bohatera na przykładzie rozmaitych tekstów pochodzących z różnych okresów rozwoju fantasy, jak również reprezentujących jej różne odmiany gatunkowe. Wreszcie, trzecią kluczową kwestią, jaka pojawiała się już od pewnego czasu na marginesie moich badań, było prześledzenie skomplikowanych związków pomiędzy literaturą i kulturą. Zagadnienie to staje się szczególnie ważne w przypadku gatunku literatury popularnej, jaką jest fantasy świata wtórnego, gdzie nieustannie dochodzi do ścierania się z jednej strony mechanizmów artystycznych, a z drugiej zaś – kulturowych i cywilizacyjnych. Do najbardziej interesujących dla badacza literatury problemów należałoby tu zaliczyć, rzecz jasna, kwestię synkretyzmu fantasy, a więc, innymi słowy, sposobów, na które gatunek ten wykorzystuje bardzo różnorodne motywy i konwencje kulturowe, tworząc „teksty literatury”. Z drugiej strony mamy do czynienia ze zjawiskiem kształtowania gatunku poprzez mechanizmy typowo kulturowe (cywilizacyjne, wydawnicze, marketingowe, komercyjne). Rezultatem tego jest, między innymi, swoisty „franchising” konwencji, motywów, tematów i wątków, a także powielanie określonych, dominujących formuł (które z kolei znów zostają przełamane przez mechanizmy artystyczne, rozsadzające spetryfikowane konwencje i zapoczątkowujące kolejną falę zmian). Na samym zaś pograniczu kultury i literatury sytuują się tak specyficzne zjawiska, jak fanfiction, z definicji należące chyba w równym stopniu do obu tych sfer. Monografia została podzielona na dwie części. W pierwszej znalazły się studia o charakterze syntetycznym, starające się omówić zakreśloną problematykę w sposób możliwie systematyczny i całościowy, na podstawie szerokiego spektrum reprezentatywnych tekstów. W większości tych prac przyjęto perspektywę diachroniczną, zaś nacisk położono raczej na sam gatunek i jego ewolucję niż na poszczególne utwory. Druga część zawiera studia bardziej analityczne, koncentrujące się na konkretnych dziełach, cyklach tekstów lub innych, stosunkowo wąskich zbiorach utworów. Przeprowadzone tu obserwacje pozwoliły jednak na pełniejsze zilustrowanie zjawisk, o których mowa była w części pierwszej. Część pierwszą otwiera studium Najnowsze teksty SWF – ucieczka od cudowności, w którym wstępnie definiuję wspomniane już zjawisko mimetyzacji. Po nim następują dwa teksty poświęcone analizie mitu w literaturze fantasy. W pierwszym, zatytułowanym Motywy mityczne w SWF oraz literaturze egzomimetycznej rozważania mają charakter teoretyczno-historyczny. Podejmuję tutaj próbę wyjaśnienia przyczyn i istoty implementacji w literaturze SWF elementów o charakterze mitycznym, a także dokonuję rozróżnienia pomiędzy mitopoeicznością strukturalną i epizodyczną. Następnie omawiam funkcje elementów mitycznych na poszczególnych etapach rozwoju SWF. Przy tej okazji podkreślam znaczenie dwóch – w swej istocie przeciwstawnych – procesów: mitologizacji literatury fantasy w latach 50. i 60. ubiegłego wieku oraz jej mimetyzacji i demitologizacji w ostatnim okresie. Mityczny scenariusz: motyw inicjacji i przemiany duchowej protagonisty w fantasy świata wtórnego omawia szczegółowo jeden z najważniejszych chyba elementów tej literatury, zapożyczony z tradycji mitu, rytów przejścia i eposu bohaterskiego, który przez długi czas wywierał niezwykle istotny wpływ na struktury gatunku. W ramach niniejszej analizy, na podstawie kilkunastu dzieł reprezentujących różne etapy rozwoju SWF oraz należących do jej różnych odmian gatunkowych, rozważam funkcje wyżej wymienionego motywu. Pożegnanie z bohaterem – konstrukcja protagonistów w najnowszych tekstach SWF stanowi diachroniczną dyskusję sposobów konstrukcji protagonisty w tekstach fantasy i jego funkcji na kolejnych etapach rozwoju gatunku oraz w kolejnych odmianach gatunkowych. Znów szczególną uwagę poświęcam niezwykle istotnym zmianom zachodzącym w ostatnich latach i związanym z mimetyzacją fantasy. W niewoli formuły? – krótki przegląd antagonistów w SWF poświęcony jest kluczowemu, choć jednocześnie zaniedbanemu chyba przez krytyków i badaczy elementowi tekstów fantasy. W oczywisty sposób dyskusja ta łączy się z poprzednią i stanowi jej uzupełnienie. Również i tu przyjęta została perspektywa historyczna. Dodatkowo podejmuję także kwestie związane z „franchisingiem” konwencji, motywów, tematów i wątków oraz formulicznością SWF. Część drugą otwiera szkic Tolkienowskie fanfiki – kulturowe pasożyty czy paraliterackie komentarze? zajmujący się dziełami, których powstanie w oczywisty sposób motywowane było przede wszystkim mechanizmami kulturowymi. Na podstawie wybranych utworów fanfiction, bezpośrednio zainspirowanych powieścią Tolkiena Władca pierścieni, rozważam kwestię statusu tychże tekstów w kontekście skomplikowanych związków pomiędzy literaturą a kulturą. W Drugim życiu Ziemiomorza omówienie sztandarowego cyklu SWF, w szczególności zaś zmian w konstrukcji modelu świata przedstawionego oraz dominant tekstu, jakie nastąpiły pomiędzy jego pierwszą a drugą częścią, pozwala lepiej zilustrować procesy zachodzące w ramach całego gatunku. W ostatnim szkicu (Inspiracja i reinterpretacja – afiliacje gatunkowe „Niekończącej się opowieści” Michaela Ende oraz „Brave Story” Miyuki Miyabe) powraca kwestia synkretyzmu fantasy, który jawi się tutaj jako gatunek prawdziwie kosmopolityczny, przekraczający granice kulturowe i językowe.
