Orta Doğu

Türkiye Cumhuriyeti bulunduğu istikrarsız coğrafyadan kaynaklanan sürekli bir güvenlik endişesi taşımaktadır. Çalışmanın amacı, Soğuk Savaş sonrasında Orta Doğu ve Doğu Akdeniz için farklı platformlarda yapılan tehdit ve risk değerlendirmelerini bir bütünlük içerisinde ele almak, Türkiye’nin güvenliğine yönelik etkilerini ortaya koymaktır. Konunun önemi, Türkiye Cumhuriyeti’nin bekasının ve bölgesel aktör olabilmesinin yolunun Orta Doğu ve Doğu Akdeniz’deki gelişmeleri iyi değerlendirmekten geçtiği düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Bu çalışmanın teorik çerçevesini; dünya haritasının fiziksel, siyasal, kültürel, dini ve etnik olarak değiştirilme sürecini başlatan ve dünyanın sosyal olarak inşa edildiği argümanına dayanan konstrüktivizm (sosyal inşacılık) kuramı ile “Genişletilmiş Orta Doğu ve Kuzey Afrika Projesi” oluşturmaktadır. Çalışmanın bulguları; bölgedeki etnik ve dini esaslara dayalı terörizm, uluslararası göç, antidemokratik yönetim şekilleri, büyük güçlerin enerji kaynak ve koridorlarını kontrol etme mücadelesi, Filistin devleti özelinde Arap-İsrail anlaşmazlığı ve benzeri sorunların varlığını sürdüreceği ve bölgeden kaynaklanan risk ve tehditlerin Türkiye dâhil olmak üzere bölge güvenliğini etkilemeye devam edeceği şeklindedir.

Orta Doğu’da 1948 yılında İsrail’in kurulmasıyla başlayan Arap-İsrail gerginliği ve bölgesel anlaşmazlıklar, küresel aktörlerin ve ilgili kurumların sürekli takibinde olmuştur. İsrail ile bölgedeki diğer Arap devletleri arasında yaşanan 1967 ve 1973 savaşlarının sonuçları günümüzde dahi etkisini devam ettirmektedir. Enerji arzı gibi konularda küresel etkileri olan Orta Doğu’daki Arap-İsrail gerginliği ve çatışmalar, 1979 yılında Mısır ve 1994 yılında Ürdün ile İsrail arasında mutabakata varılan barış antlaşmaları ve diplomasi vasıtasıyla çözülmeye çalışılmıştır. Son olarak İsrail ile barış antlaşması yapan diğer bir Orta Doğu ülkesi Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) olmuştur. Bu çalışmada, İbrahim Antlaşması ile Orta Doğu bölgesinde tesis edilmeye çalışılan barışın bölge güvenliğine etkileri; haber, belge, makale, kitap taranarak incelenen literatürden erişilen bilgiler derlenerek ve yorumsamacılık yöntemleri kullanılarak tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışma sonucunda İbrahim Antlaşmasının sadece bölgedeki barışı tesis etmeye değil, BAE’nin ABD’den F-35 alımına yardımcı olduğu ve İsrail’in BAE’ye uçakların yedek parça satışı açısından ekonomik avantaja sahip olacağı bulgusuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Çatışma, Güvenlik, İbrahim Antlaşması, İsrail, Orta Doğu

Öz: Dış politikayı bütüncül bir perspektifle değerlendirmek, her zaman çeşitli zorluklara sahiptir. Bu uluslararası sistemin ve aktörlerin çok katmanlı ve karmaşık yapısından kaynaklanmaktadır. Dış politikanın bu yapısı, araştırmacıları tutarlı ve ölçülebilir analizler yapmak için bu politikalara yön veren ilkeler bütününü tespit etmeye sevk etmiştir. Bu makalede, Türkiye'nin izlemiş olduğu dış politika ilkelerinden önemli görülen çok yönlü/boyutlu diplomasi, proaktif dış politika, komşu ülkelerle 'Sıfır Sorun', 'Model' ülkeden 'Merkez' ülkeye geçiş, yumuşak güç (soft power), ekonomi merkezli dış politika ve güvenlik-özgürlük dengesi politikalarına değinilecektir. Türk dış politikası (TDP)'na bütüncül bir bakış açısıyla bakabilmek ve bu politikalara yön veren ilkeleri değerlendirmek hedeflenmektedir. Türkiye'nin 2000 sonrası dış politikasına yön verdiği söylenen ilkeler ışığında, izlenen stratejiler incelenecektir. Çalışmanın ikinci kısmında, bu ilkelerin ne kadar uygulamaya geçirilebildiği ve doğru tespit edilebildiği sorgulanacaktır. Bu sebeple, tüm bu ilkelerin pratikte uygulanma biçimini ve uygulanabilirliğini test etmek için, Türkiye'nin Orta Doğu'da yürüttüğü dış politika uygulama alanı olarak seçilmiştir.

Tarihi olarak Kuzey ve Güney arasında iç çekişmelere sahne olan Yemen’de yaşanan 1990’daki birleşme; ülkedeki istikrarsızlığı sona erdirmemiş aksine günümüze kadar devam edecek olan iç çatışmalara zemin hazırlamıştır. Ülkenin; kuzeyinde Husi isyanları, güneyinde ayrılıkçı el-Hirak oluşumu, geniş kabile yapılanmaları ve el-Kaide’nin varlığı gibi etmenler Yemen’de meydana gelen parçalı yapı üzerindeki temel aktörler idi. Ülkedeki kıt kaynaklar üzerinde yürütülen bu mücadele; 2011 Arap Baharı ile doruk noktasına ulaşırken, oluşan otorite boşluğu da ülkedeki bu aktörlere geniş manivela alanları sağladı. Nitekim sözü edilen ülke içi aktörlerden en önemlisi olarak kabul edilen Husilerin; gerek 2004-10 arası dönemde rejim karşıtı yürüttükleri mücadele deneyimlerinden gerekse devrik lider Abdullah Salih ile kurdukları müttefiklikten faydalanarak ülkenin güneyine doğru ilerleyişleri, Mart 2015’te Suudi liderliğindeki koalisyon ülkelerinin askeri operasyonuna dönüştü. Yürütülen bu operasyonların meşruluğuna ilişkin ise, koalisyon ülkeleri tarafından çeşitli argümanlar ileri sürülmüş fakat bu operasyonların bireysel ya da kolektif meşru müdafaaya mı yoksa davet üzerine müdahaleye mi dayandığına ilişkin ise net ifadeler kullanılmamıştır. Bu çalışmadaki ilk amaç; Yemen’deki mevcut parçalı yapının yeni bir olgu olmadığını ve bu yapı üzerinde önemli rol oynayan Husilerin, ülkede nasıl etkin bir pozisyona geldiklerini göstermek olacaktır. Çalışmanın ikinci temel amacı ise; Husilere karşı başlatılan askeri operasyonların, neden bireysel ya da kolektif meşru müdafaa hakkından ziyade davet üzerine müdahale doktrinine dayandırılabileceğini; askeri davette bulunan Mansur Hadi’nin gerek uluslararası toplum tarafından meşru otorite olarak kabul edilmesi gerekse ülkenin belirli bölgeleri üzerindeki kontrolünü hâlâ sürdürüyor olması gerekçelerinden kaynaklandığını göstermeye çalışmak olacaktır.

Özet Cumhuriyet Dönemi Türk edebiyatının öncü yazarlarından olan Refik Halit Karay'ın eserlerinde sürgün ve sürgün edebiyatı önemli bir yer tutar. Hayatının büyük bir bölümünü sürgünlerde geçiren yazar, sürgün dönemi tecrübelerini hikâye ve romanlarında kendi gözlemlerinden hareketle kurgu dünyasına taşır. Sürgün yıllarının ikinci dönemini oluşturan Beyrut, Şam ve Halep günlerindeki gözlemlerini yansıtan Sürgün romanında Orta Doğu coğrafyası insanları ile birlikte gerçekçi bir şekilde sunulur. Sürgün romanı başkişi Hilmi Efendi'nin sürgün olarak gönderildiği Beyrut'taki hayatı ve ardından Şam ve Halep'te yaşadıkları çerçevesinde ilerler. Romanda, Beyrut'un çok kültürlü yapısıyla bir deniz şehri oluşu üzerinde durulur. Şam, Arap ırkının hâkimiyeti altında bir şehir olarak tasvir edilir. Halep ise Türklere daha yakın bir kültürel doku barındıran yapısıyla aktarılır. Romanın başkişisi Hilmi Efendi ve arkadaşı İrfan Bey aracılığıyla okurun dikkatine sunulan bu şehirlerdeki hayat, iklim özellikleri, mimari, insan tipolojisi, gelenekler ve alışkanlıklar gibi kültürü oluşturan etmenler ışığında betimlenirken bir Orta Doğu profili ortaya konur.

Öz 2002 yılından bu yana Türkiye, tarihsel miras ve liberal tecrübe iddiası temelinde bölgesellik rolünü vurgulayarak Orta Doğu'da bölgesel güç statüsü elde etmeye çalışmaktadır. Bu çalışma, teorik çerçe-vede rol teorisi ile statü arayışı (status-seeking) teorisini bir araya getirerek ve bunlar arasındaki ilişkiyi ele alarak bölgesel güç literatürüne katkı yapmayı hedeflemektedir. Bu bütünleşik yaklaşım, bölgesel güç olmayan çalışanlar aktörlerin rol eğilimleri ve bölgesel karşı-rollerin, bölgesel bir gücün belli bir bölgedeki hiyerarşi içerisindeki statüsünü tanımladığını ileri sürmektedir. Çalışma, bu yaklaşımın-dan yararlanarak Arap Baharı öncesi ve sonrası dönemde, Türkiye'nin Orta Doğu'daki bölgesel güç olma arayışındaki dalgalanmaları incelemektedir. Türkiye, 2002-2011 yılları arasındaki ilk aşamada bölgesel işbirliği rolünü oynayabilmiştir ve bölgesel güç statüsünü geliştirmiştir ancak Arap Baharı sonrasında bu rolü oynama konusunda zorluklar yaşamıştır. Abstract Since 2002, Turkey has actively been seeking a regional power status in the Middle East through the articulation of regional roles based on historical legacy and liberal experience. Theoretically, the paper seeks to contribute to regional power literature by integrating role theory with status-seeking theory and examining the interactions between them. This integrated approach suggests that the role orienta-tions of aspiring regional power and regional counter-roles determine the level of status recognition of that regional power in a given regional power hierarchy. Using this approach, the paper examines the fluctuations in Turkey's pursuit of regional power status in the Middle East over two uneven stages before and after the Arab Spring. It shows that Turkey was able to play regional cooperative roles and improve its regional power status during the first stage (2002-2011) while has stumbled over the period since the Arab Spring.

Küreselleşmenin hızlı bir şekilde gelişmesinin etkilerinden bir tanesinin de dış politika analizi çalışmalarında kendisini gösterdiğini söylemek mümkündür. Küreselleşme ile birlikte devletin net tanımı saydamlaşmaya ve keskin sınırlar ortadan kalkmaya başlamıştır. Bu durum da devletin iç yapısı ile dışarda bulunan sistem arasındaki etkileşimi daha hissedilir bir hale getirmiştir. Bu gelişmenin dış politika analizine yansımasının ise iç-dış politika ayrımının yavaş yavaş ortadan kalkması şeklinde gerçekleştiği söylenebilir. Bu gelişmelerin ışığında, uluslararası ve bölgesel sistemlerin devletlerin dış politika yönelimlerine etkisinin yanı sıra bu etkilerin karar alma mekanizması tarafından nasıl değerlendirildiği hususu da araştırmacıların odak noktası haline gelmiştir. Devletlerin bürokratik karar alma mekanizmaları, karar birimleri, rejim türleri, muhalefet biçimleri ve bunlar arasındaki ilişki ve bunların zaman içerisinde geçirmiş oldukları dönüşümün dış politikaya nasıl bir etkisinin olduğu son zamanlarda önemli bir inceleme alanı haline gelmiştir. Özellikle soğuk savaşın sona ermesiyle birlikte iç-dış politika ayrımının giderek azaldığı görüşünün yaygınlık kazanmasından hareketle iç ve dış politika arasında önemli bir etkileşimin

Körfez bölgesini, Orta Doğu'nun genelinden siyasal, ekonomik ve stratejik olarak ayırmak mümkün olmamakla beraber, kendine özgü Jeo-politik özelliklerinin bulunması bölgenin ayrıca ele alınarak incelenmesini gerektirmektedir. Körfez bölgesinde İran, Irak ve Suudi Arabistan gibi üç büyük devlet ve Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn, Katar ve Umman gibi beş de küçük devlet bulunmaktadır. Bunlardan İran'ın dışındaki yedi devlet etnik köken olarak Arap devletleridir. Bu çalışmada bölgenin stratejik konumu, bölge ülkelerinin ekonomik, toplumsal ve siyasal yapısı, bölgedeki siyasal çatışmalar, krizler ve küresel güçlerin politikaları ele alınacaktır.

Tarih boyunca insanlar, çeşitli sebeplerle doğduğu topraklardan ayrılmak zorunda kalmışlardır. Bu ayrılık kimi zaman zorunlu kimi zaman da gönüllü olmuştur. Göç olarak ifade edilen bu durumun hem insan üzerinde hem de geride bırakılan toprak ve göç edilen toprak üzerinde sosyal, kültürel ve ekonomik birçok etkisi olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu da gerek fetihlerle kazandığı topraklar gerekse savaşlarla kaybettiği topraklar nedeni ile tarih boyunca hem göç alan hem de göç
veren bir devlet olmuştur. Özellikle 19.yüzyılda Osmanlı’nın giderek güç kaybetmesi ile imparatorluk topraklarında dış güçlerin de etkisi ile karışıklıklar çıkmaya başlamış ve imparatorluktan sosyo-ekonomik ve güvenlik kaynaklı dışarıya göç başlamıştır. Özellikle Biladü‘ş-Şam (bugünkü Ürdün, Lübnan, Suriye, Filistin) bölgesinden bir milyona yakın insan bu dönemde Latin Amerika’ya göç etmiştir. Çoğunluğu Hristiyan olan bu göçmenler başta Arjantin olmak üzere Brezilya, Şili, Peru ve Kolombiya gibi ülkelere yerleşmişlerdir. Osmanlı sonrası kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin 20. Yüzyıl boyunca gerek dış politika anlayışı gereği gerekse uluslararası konjonktür sebebi ile Latin Amerika ülkeleri ve Latin Amerika’da ‘el turco’ olarak adlandırılan, Osmanlı pasaportu taşıyan ve çoğunluğu Arap olan göçmenlerle ilişki kuramadığı gerçektir. Bu çalışma da Soğuk Savaş sonrası gerek uluslararası siyasetin ve sistemin yeniden yapılanması gerekse küreselleşme ile birlikte dünyanın küçülmesi ile yeniden tanıdığımız ve hatırladığımız ‘el Turco’ serüvenini irdeleyecektir.

Throughout history, people have had to leave their lands for various reasons. This separation was sometimes
mandatory and sometimes voluntary. This situation, which is referred to as migration, has had many social, cultural and
economic effects both on the human and on the land left behind and on the migrated land. The Ottoman Empire had been both
a migrant and an immigrant state throughout history due to the lands it gained through conquests and the lands it lost through
wars. Especially in the 19th century, with the gradual loss of power of the Ottoman Empire, confusion started to emerge in the
imperial lands with the influence of foreign powers and emigration from the Empire started due to socio-economic and
insecurity. Especially, about one million people from the Syrian province (present-day Jordan, Lebanon, Syria, Palestine)
migrated to Latin America during this period. These immigrants, mostly Christian, settled in countries such as Argentina,
Brazil, Chile, Peru, and Colombia. The Republic of Turkey that was established after the Ottoman due to the foreign policy
needed throughout the centuries and international conjuncture during the 20th century did not establish relations with Latin
American countries and “el Turcos” the Arabs immigrants carrying the Ottoman passports. This study examines the adventure
of 'el Turco', which we have known and remembered after the Cold War, both with the restructuring of international politics
and the system and with the globalization.

Bu çalışmanın amacı, Türkiye'nin göç stratejilerinin ileriki
yıllardaki olası durumlara karşı yeterliliğini analiz etmektir. Türkiye’nin
Avrupa Birliği (AB) müzakerelerine dahil edilen konularından
küreselleşmiş güvenlik sorunu incelenmiştir. “Ulusal Güvenlik”
unsurları ile “Göç” ilişkisinin karşılaştırılması uzun vadeli stratejiler için
gösterge olmaktadır. Uluslararası arenada güncel tartışma konusu olan
Suriye’de güvenli bölge oluşturulması ve desteklenmesi tartışmaları
“tampon bölge” ve “uçuşa yasak bölge” tanımları ile açıklanmaya
başlanmıştır. Bu tasarıyı kabul eden başta ABD, Rusya ve Avrupa
ülkeleri, İran, İsrail ve Suudi Arabistan gibi ülkelerin tutumları ile
Türkiye’nin güvenli bölge konusundaki görüşleri değerlendirilmiştir.
Türkiye’ye yönelik güvenlik ve göç hallerinin ulusal sorun olmaktan çıkıp
uluslararası sorun olma aşamasına geçmesi bu konudaki çalışmaları
hızlandırmıştır. Dünya’da basın ve yayın kuruluşlarının güvenlik
konusunu göz ardı etmeden çalışmalar yapması mühim olmaktadır.
Ayrıca Türk Bürokrasisi ’nin söylem ve tutumlarının düzenlenmesi ile
uluslararası finansal kaynakların yeterlilik ölçümlerinin yapılarak adil
dağılımının sağlanması gerekmektedir. Ayrıca uyum ve entegrasyon
konusunda çalışan sivil toplum örgütleri denetlenmelidir. Güvenli bölge
içerisinde ise faaliyet gösterecek temel sağlık hizmetleri, iş istihdamı ve
can güvenliğinin sağlanması bu projeyi başarıya ulaştıracaktır. Sonuç
olarak Suriye’de “güvenli bölge” diğer bir deyişle “Barış Koridoru”
oluşturulması göç ve güvenlik sorunlarına yönelik önleyici ve denetleyici
bir mekanizma olacağı görüşüne ulaşılmıştır.

Arap Yarımadasının büyük kısmı, Yavuz Sultan Selim’in 1517 yılında Mısır’ı fethinden sonra Osmanlı Devleti’nin topraklarına katılmış ve bu tarihten 1916 yılına kadar; Mısır’ın önce Napolyon Bonobart komutasındaki Fransızlar tarafından işgali (1798-1801) ve daha sonra 1882 yılında İngiltere tarafından ilhakı istisna olmak üzere: yaklaşık 400 yıl Osmanlı idaresinde kalmıştır. Arap yarımadasındaki Osmanlı varlığı I. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarındaki isyan ile sona ermiştir.
Osmanlı Devleti’nin karşılaştığı son başkaldırı olan Arap isyanı, I. Dünya Savaşı’nın en zorlu günlerinde Çanakkale’de bir varoluş mücadelesi verilirken gerçekleşmiştir. İsyana Araplar bütün olarak destek vermemiştir. Buna karşın Arap yarımadasındaki Türk askerleri isyan nedeniyle önemli miktarda zarar görmüş ve zayiat vermiştir. Zikredilen durum siyasallaşan Arap milliyetçiliğinin de etkisiyle Cumhuriyet kurulduktan sonra Türk-Arap ilişkilerinde bir güvensizlik ortamı oluşturmuş, dönem dönem yakınlaşmalar sağlansa bile diplomatik ilişkiler tarihsel güvensizlik üzerinde şekillenen tereddütlü telakki nedeniyle uzun süre güven artırıcı temellerde yapılanma imkânından yoksun kalmıştır.