Sakha language

Lehçelerde şeklen aynı olan kelimelerin anlamca farklı olması şeklinde izah edilen “yalancı eşdeğerlik”  metin aktarmalarındaki temel sorunların başında gelmektedir. Bu terim araştırmacılarca “sahte karşılıklar”, “sözde denkteşler”, “tam yalancı eş değer kelimeler” ve “aldatıcı kelimeler” gibi isimlerle de karşılanmıştır. Türkiye Türkçesine en uzak lehçelerden biri olan ve bünyesinde Ana Türkçeye ait birçok özellikler bulunduran Saha Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki yalancı eşdeğerliğin tespitinin, bu lehçe arası yapılacak olan metin çevirilerinde meydana gelebilecek sorunların giderilmesinde faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda ele alınan çalışmanın bu alandaki boşluğu kısmen de olsa dolduracağı umulmaktadır.

ÖZET Türkçenin Ana Türkçe devresinde mevcut olup günümüzde en çok Türkmen Türkçesinde ve daha az olmak üzere Saha Türkçesi ve Halaç Türkçesi gibi lehçelerde sistemli olarak korunan, geriye kalan lehçelerde hemen hemen tamamen kaybolan aslî uzun ünlüler, 19. yüzyıldan beri çeşitli araştırmalara ve tartışmalara konu olmuş, nihayet 1975 yılında Ta­ lât Tekin'in Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler adlı eseriyle de kitaplaşmış-tır. Türk dili araştırmalarında çok önemli bir yeri olan, ancak yazılı belge­ leri olmadığı için çoğu zaman dilcilerin dikkatlerinden uzak kalan ağızlar incelendikçe aslî uzun ünlüler konusunda da yeni veriler elde edilmekte­ dir. Bu makalede Afganistan'ın Pamir bölgesinde yaşayan ve şimdi Tür­ kiye'ye göç etmiş bulunan Kırgız Türklerinin Ağzındaki aslî uzun ünlülü kelimeler; Türkmen Türkçesi, Saha Türkçesi, Halaç Türkçesi ve Kırgız Edebî Dilindeki verilerle karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Bu incele­ me sonucunda Pamir Kırgız Türkleri Ağzında aslî uzun ünlülerini koruyan kelimelerin bulunduğu kesinlik kazanmış; aynı zamanda bu kelimeler, anılan lehçelerde aslî uzun ünlülerin bulunduğu yolundaki iddialara yeni bir katkı sağlamıştır.

ABSTRACT
The primary long vowels which existed in Proto-Turkic period have been preserved systematically in Türkmen Turkish, Yakut and Khalaj, but almost wholly disappeared in the other Turkish dialects. This phenomena has been an original subject in various researches and discussions since 19th century, and finally was researched in a study named Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler, by T. Tekin in 1975. As local dialects which have a very important position in Turkish studies are researched, some new information about primary long vowels is coming to light. in this study the primary long vowels in the Pamir Dialect of Kyrgyz Turkish are studied comparatively with Türkmen, Yakut, Khalaj and Standart Kyrgyz Turkish. it has obviously become definite that there are words that preserved primary long vowels in the Pamir Dialect of Kyrgyz Turkish. On the other hand, these words are new evidences for the thesis about the above mentioned Turkish dialects preserving primary long vowels.
Key words:
Primary long vowel, Pamir Dialect of Kyrgyz Turkish, Kyrgyz Turkish, Türkmen Turkish, Yakut, Khalaj

Saha Türkçesi, Ana Türkçeden erken dönemde ayrılan lehçelerden biridir. Bünyesinde eski Türkçeye has çeşitli özellikler bulundurmaktadır. Bunun yanı sıra Saha Türkçesi, çeşitli araştırmacılar tarafından Oğuzca olduğu belirtilen unsurları da içerisinde barındırmaktadır. Saha Türkçesi ile Oğuz grubu lehçeleri arasında bugün ciddi bir mesafe farkı vardır. Bu mesafe geçmişte de -bugünkü kadar olmasa bile- pek farklı değildi. Bu durum karşılıklı münasebetleri kısıtladığı gibi her iki grup arasındaki dil ilişkilerini zora sokmaktadır. Buradan hareketle, Saha Türkçesinde tespit edilen Oğuzca unsurların, Eski Türkçeden Saha Türkçesine yadigâr olduğunu düşünülmektedir. Bu çalışmada, daha önceki araştırmalarda Oğuzca olarak belirtilen unsurların Saha Türkçesindeki durumu tespit edilmeye çalışıldı. Daha önceki çalışmalarda Oğuzca olarak belirtilen “gece, bulmak, yoğurt, û, ürün, el, kizlee-, de-, yağ, inek” kelimelerinin Saha Türkçesi söz varlığındaki karşılıkları, diğer Türk lehçelerindeki karşılıkları ile birlikte verilmiştir. Bu kelimelerin haricinde, Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu’nun Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Robert Dankoff ve James Kelly’in Compendium of The TurkicDialects, (Dīwān Luγāt at-Turk) ve Akartürk Karahan’ın Dīvānu Luġāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi isimli eserde, Dîvânu Luġâti’t-Türk’te tespit edilen yaklaşık 350 Oğuzca kelimenin Saha Türkçesinde yer alıp almadığı Saha Türkçesine ait Edouard Pekarskiy’in Yakut Dili Sözlüğü, P. A. Sleptsov’un Yakutsko - Russkiy Slovar ve Sahaca - Sahaca olarak hazırlanmış ve /s/ sesine kadar 8 cildi yayınlanmış olan Saxa Tılın Bıhaarıılaax Ulaxan Tılcıta isimli sözlükleri taranarak tespit edilmeye çalışıldı. Çalışmada söz varlığı incelemelerinin yanı sıra ses ve şekil bilgisi unsurları da incelendi. Bu kısımda asli uzun ünlülerin, t- > d- ve ḳ- > ġ- // k- > g- seslerinin durumu ve duyulan geçmiş zaman eki -mIş (> Saha Türkçesi -BIt)’ın Saha Türkçesindeki durumları ele alındı. Çalışmanın sonuç bölümünde ise Saha Türkçesindeki Oğuzca olan ve olmayan unsurlara göre genel bir değerlendirme yapıldı.

Verbs are one of the word groups in Turkish; and, what we call as sentence, which is a complete statement expressing an aim, can only be formed with verbs or the words used instead of verbs. In this regard, the role of verbs in language is very significant. Verbs are categorized into three groups in accordance with their structures, as being simple verbs, derived verbs, and conjunctive verbs. Simple verbs do not originate from any other word and not conjugate to any words: söyle- (tell), gül- (laugh), yaz- (write), çalış- (work), etc. Derived verbs are derived from the base or body of a word: ses-le- (call-ing), düz-el- (correct-ing), hay-kır (shout-ing), kes-il (being cut), süs-len- (garnish-ing), tanı-ş- (meet-ing) etc. Conjunctive verbs consist of more than one word. Conjunctive verbs are created either with the conjugation of a noun and auxiliary verb or with the conjugation of a verb and auxiliary verb. In this study, mainly conjunctive verbs created in Sakha language with the conjugation of a noun and auxiliary verb will be identified. With this aim, besides various grammar sources and other sources, Edouard Pekarskiy’s Yakut Dili Sözlüğü (Yakut Language Dictionary), P. A. Sleptsov’s Yakutsko - Russkiy Slovar, and Sakha-Sakha dictionary Saxa Tılın Bıhaarıılaax Ulaxan Tılcıta will be scanned. In the end of the study, the frequency of occurrence of the auxiliary verbs used in the creation of conjunctive verbs will be identified through the presented materials.
Keywords: Sakha language, conjunctive verb, noun, verb, auxiliary verb.

"The following sentence in the eighth line of the Tuñuquq inscription has been read and translated by different scholars in various ways: Y(a)g(ï)m(ï)z t(ä)grä wçwk t(ä)g (ä)rti biz □g² (ä)rt(i)m(i)z. The difficulty and variety in the reading and the interpretation of the sentence arise from two words occurring in the sentence, namely wçwk and □g². In the present study, new readings, meanings and etymologies for these two words will be presented.
The first word wčwk is derived from the noun ōč “the depletion (of a thing)” which occurs in Dīwān Luγāt at-Türk. Until now it has been mistakenly read ūč. The Yakut (Sakha) verb uohun- (< *ōčun-) “to diminish” which is derived from ōč reveals that the vowel must have been /ō/. The verb *ōču- derived from the noun *ōč must have meant “to diminish, to be depleted”. The adjective očuk as attested in the Tuñuquq inscription is derived from *ōču- and means “diminished, depleted”.
The reading of the second word bears an epigraphic diffulty due to the square-shaped letter. It has been concluded that this letter which occurs only once in the word □g² in the Orkhon inscriptions has the sound value /š/ in the Yenissei inscriptions. If it has the same sound value in the Tuñuquq inscription all possible readings of the word □g² can be formulated as (ä/e)š(ä/i)g. A cognate of the base of this lexeme, namely of äšäg as we read it, can be found in the verb išey- “to increase” and the adjective išlĕ “abundant, plentiful” in Tatar and Bashkir. The base *iš “abundant, plentiful” regularly goes back to *äš. The adjective äšäg derived from *äš is retained in the Yakut adjective ihegey “abundant, rich”. Considering the correspondence of Mongolic /lb/ and Turkic /š/, Mongolic elbeg “abundance; abundant, plentiful, rich” may be
the cognate of Turkic äšäg. Yakut elbē- which is apparently borrowed from Mongolic shows that elbeg is derived from the verbal base elbe-. It is, however, not preserved in Mongolic. Mongolic *elbe- is a cognate of Turkic äšä-.
Considering the fact that in the Old Turkic runiform inscriptions some letters with the sound value /s/ are used to denote /š/, the next possible sound value of the square-shaped letter in the Tuñuquq inscription is /s/. In this case, □g² may be read as (ä)s(i)g. This word might be identical with äsig attested in Dīwān Luγāt at-Türk and mistakenly read äsik. The adjective äsig
derived from äs- “to stretch” with the formative -(X)g means “vast” in Dīwān Luγāt at-Türk. It probably means “spread” in the Tunyukuk inscription since it qualifies human beings.
In the conclusion, it is shown that that the sentence in the eighth line of the Tunyukuk inscription must be read and translated as follows: Y(a)g(ï)m(ï)z t(ä)grä oçuk t(ä)g (ä)rti biz (ä)š(ä)g / (ä)s(i)g (ä)rt(i)m(i)z “The enemies around (us) were as if they were diminished [but] we were increased in number / spread”."

ÖZ: Saha Türkçesinde fiillerin zaman ve kip eklerinin olumsuz çekimlerinde kullanılan olumsuzluk ekleri, diğer Türk lehçelerine göre çeşitlilik arz etmektedir. Bu durum, hâlihazırda ek varyantlaşmasıyla oldukça zengin bir ek sistemine sahip olan Saha Türkçesini öğrenmeyi ve bu alanda çalışanların işini zora sokmaktadır. Gelecek zaman ve olumluluk kipinin çekiminde kullanılan olumsuzluk ekinin şahıslara göre farklılık göstermesi yapının ne kadar karmaşık olduğunu ortaya koymaktadır. Saha Türkçesinde fiillerin olumsuz formu 7 şekilde yapılmaktadır: 1.-BA: görülen geçmiş zaman, şart kipinin I. tipinde; 2.-BAtAx: duyulan geçmiş zaman, kesin geçmiş zaman, ara sıra olan geçmiş zamanın I. tipi, şart kipinin II. tipi ile tahmin kipinde; 3.-BAt: şimdiki (geniş) zaman, şimdiki zaman gereklilik ve istek kipi III. tipinde; 4.-(I)mInA;-BAkkA: yakın geçmiş zaman, ara sıra olan geçmiş zamanın II. tipinde; 5. suox (yok, değil): ara sıra olan geçmiş zamanın III. tipi, gelecek zaman, gelecek zaman gerekliliğin I. tipi, gelecek zaman gereklilik II. tipi, olumluluk kipi I. tipi, alışılmışlık kipinin I. ve II. tipi ile istek kipi I. ve II. tipinde; 6.-(I)mA: gelecek zaman, gelecek zaman gerekliliğinin I. ve II tipi, yakın gelecek zaman emir kipi, uzak gelecek zaman emir kipinin I. tipinin I. ve II. türü ile II. tipinin I. ve II. türü, korku/endişe kipi, olumluluk kipinin I. ve II. tipinde; 7. ilik: olumsuzluk kipinde kullanılmaktadır. Adından da anlaşılacağı üzere olumsuz bir anlam ifade eder ve tek çekimi vardır. Bu çekimde de ilik "henüz, henüz yok, daha yok" kelimesi vasıtasıyla yapılmaktadır. Bunların haricinde, yakın gelecek zaman emir kipinin olumsuz çekiminde, teklik ve çokluk I. ve II. şahıs çekimlerinde-(I)mA olumsuzluk ekinin; teklik ve çokluk III. şahıs çekimlerinde ise-BA olumsuzluk ekinin kullanılması bakımından, diğer zaman ve kip çekimlerinden ayrı bir özellik göstermektedir. Bu çalışmada yukarıdaki olumsuzluk ekleri, yapı ve fonksiyonları bakımından örneklerle birlikte değerlendirilecektir.

Kamlık, en dar anlamıyla bir inanç sistemidir. Kamlar; bu sistem içerisinde,
çeşitli yöntemlerle hayatın farklı alanlarında rol alırlar. Bu roller esnasında en büyük
sembolleri kıyafetlerinde taşırlar. Kamın kıyafetinin parçaları çok farklı görevler
üstlenir ve ayin sırasında kama yardımcı olurlar. Gerçek anlamda kamın giysileri,
temsil ettiği inanç sistemi hakkında önemli ipuçları barındırır. Kıyafet üzerinde
taşınan demir parçalar, iskelet tasvirleri ve çıngıraklar kam için çok önemlidir. Davul
da kam için çok önemli bir sembol ve yardımcıdır. Kamın dünyalar arasındaki
seyahatlerinde kıyafetleri ve davulu çok büyük önem taşır. Bu çalışmada farklı
kaynaklarda ve sözlüklerde geçen kıyafet adları ve sembolize ettiği anlamları, sistemli
bir bütünlük içerisinde sunulacaktır. Bu semboller ışığında kamların toplumsal
hayattaki rolleri hakkında değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Bu çalışmada Sahacaya Rusçadan kopyalanan emir kipinde
çekimlenmiş fiil biçimleri, bunlar ile morfolojik ve analitik yolla türetilen
Sahaca fiiller listelenmekte, bu kopyalama şeklinin diğer Türk dillerinde ve
Tunguz dillerinde görülüp görülmediği araştırılmakta ve bunun genetik mi
yoksa çevresel karakteristikten mi kaynaklandığı irdelenmektedir.

Rusya Federasyonu’nun kuzeydoğusunda Saha (Yakut)
Cumhuriyeti’nde yaşayan Saha (Yakut) Türkleri tarafından konuşulan
Saha (Yakut) Türkçesinin ilk yazılı eserlerini Ortodoks misyonerlik
faaliyetleri çerçevesinde Rusçadan çevrilen eserler oluşturmaktadır. 1812
yılından 1916 yılına kadar Yeni Ahit, Mezmur gibi Hristiyanlık inancının
temel kaynaklarının yanında birçok dinî kitap Saha (Yakut) Türkçesine
çevrilerek neşredilmiştir. Bu eserler Saha Yeri’nde yaşayan ve Saha
(Yakut) Türkçesi konuşuru olan din adamları-papazlar tarafından
çevrilmiştir. Saha (Yakut) Türklerinin çağdaş yazılı edebiyatlarının
oluşumunun öncesinde neşredilen bu eserler standart bir türe ve tek bir
alfabeye dayanarak çevrilmemiş olduğundan imla, ağız özellikleri, söz
varlığı gibi birçok açıdan önemli özellikler barındırmaktadır.

Özet
Sahalar zengin bir halk edebiyatına sahiptir.  Bilmeceler de Saha edebiyatında önemli bir yer teşkil eder ve halk arasında yaygın bir kullanıma sahiptir.  Türkiye’de Saha bilmeceleri üzerine müstakil bir çalışma yapılmamıştır.  Bu çalışmamızda daha önce Türkiye’de yayınlanmış Saha bilmecelerle birlikte ilk defa tarafımızdan Saha Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktarılan bilmeceler konuları bakımından sınıflandırılmıştır. Ayrıca bilmeceler şekil ve içerikleri bakımından değerlendirilmiştir.
Abstract
The Sakhas have a rich folk literature. The Riddles also have an important place in Sakha literature and widespread use among the people. There has not been a specific study on Sakha riddles in Turkey before. Along with those previously published in Turkey, the riddles, classified according to topics, have been transferred to Turkish in Turkey from Sakha Turkish for the first time by us. Riddles are evaluated in terms of form and content.

Türk dilinde kelime oluşumu kök ve ekler ile sağlanır. Ekler isim ve fiil köklerine eklenerek onlara tür ve görev anlamı kazandırmaktadır. Türkçede isimlerin, diğer kelimelerle ilişki kurarak cümlede görev kazanmasını sağlayan; isimleri isimlere, fiillere ve edatlara bağlayan ek ve yapılar “hâl” kavramı içinde değerlendirilmektedir. İsimleri vasıta haline getiren eke vasıta hali denir. Bu ek ismin instrumental şeklini yapar, ismi fiile bağlayarak vasıta ve zaman ifade etmesini sağlar. Ortaklık hali ise, eklendiği isme birliktelik anlamı katmaktadır. Çağdaş Türk lehçelerinde ortaklık ve vasıta hali aynı ek ya da kelime ile sağlanmaktadır. Bu iki hâl Çağdaş Türk lehçelerinde "birlen, bile, ile, menen" gibi yapılarla sağlanmakta, hem vasıta hem de ortaklık hâli bu şekilde oluşturulmaktadır. Yakut Türkçesi hâl kavramında farklılık göstermektedir. Ortaklık ve vasıta hali iki farklı yapı ile sağlanmaktadır. Ortaklık hâli için Yakut Türkçesinde +LIIn eki kullanılmaktadır. Bu ek kelimeye birliktelik anlamı verir. Yakut Türkçesinde vasıta hâline baktığımızda eski vasıta hâli eki "+n" ekini zarflarda ve zaman isimlerinde görmekteyiz. Bu ekin Yakut Türkçesindeki kullanım şekli +(I)nAn şeklindedir ve eklendiği kelimeye araç ilgisi katmaktadır. Yakut Türkçesinde vasıta ve ortaklık ekleri iki ayrı yapı olarak bulunur.