Tarihi çEvre

Tarihi kent dokuları zaman içerisinde farklı boyutlarda köhnemeye, eskimeye,
terk edilmeye hatta yok olmaya maruz kalabilirler. Doğal ve yapay etkiler sonucunda
tarihi çevreler olarak da adlandırdığımız bu alanlar değerlerini yitirebilir, yerleşim
içerisindeki kullanımları değişim ve dönüşüm geçirebilir.
Kentsel gelişimin çekirdek noktası veya yapılaşmış çevrenin bir öğesi olabilen
bu alanların yeniden kazanımı için yapılacak uygulamalar kentin diğer bölgelerindeki
uygulamalardan farklılık arz etmektedir. Bu alanların doku ve kimlik özgünlüğünün
korunması, gelecek nesillere aktarımının sağlanması amacıyla disiplinler arası
uzmanlık ve miras olması sebebiyle de hassasiyet içeren çalışmalar yapılmalıdır. Bu
çalışma kapsamında yapılaşmış çevre içerisinde dokusu ve mimarisi ile farklı bir
konumda olan tarihi çevrelerin kentsel kullanımlarının yeniden işlevlendirilmesi ve
mevcut yapı stokunun güçlendirilmesine yönelik müdahaleler incelenmiş, tarihi
çevrelere bu bağlamda yapılan ve yapılmakta olan uygulamalar dünya ve ülkemiz
özelinde incelenmiştir.
Bu derlemeler doğrultusunda Tuzla tarihi kent dokusunun yeniden
canlandırılmasına yönelik, günümüze kadar ulaşabilmiş olan Köyiçi Bölgesi çalışma
alanı olarak seçilmiş, alanda mevcut olan fiziksek problemler saptanarak, devam
eden planlama ve projelendirme çalışmaları koruma – kullanma dengesi içerisinde
değerlendirilmiştir. 5366 sayılı yasa kapsamında İstanbul’da ilan edilen “Yenileme
Alanları”ndan biri olan çalışma alanı bu kapsamda da ele alınmıştır. Alanın Tuzla
yerleşmesi içerisinde eski konumuna ve potansiyeline erişmesini sağlamak amacıyla
fiziksel ve sosyal çevreye yönelik eylem planı geliştirilmiştir.

Dünya üzerinde yaşanan nüfus artışı, tüketim değerlerinin de bu doğrultuda yükseliş göstermesine neden olmaktadır. Bu durum, çevremizin sürekli zarar görmesine ya da yok olma sürecine girmesine yol açmaktadır. Uzun zamanlardan beri devam eden bu yok etme kültürü, yakın zamandan itibaren teknolojik gelişmelerin artması ve sanayileşmenin de dev bir sektör haline gelmesi ile ciddi boyutlara ulaşmıştır.
Bu yıkım sadece doğal çevreye zarar vermekle yetinmeyip, tarihi çevreleri de etkilemiş, ekonomik ve sosyo-kültürel değerler gibi pek çok mirası da kapsamıştır. Meydana gelen bu yıkımı tetikleyen güçlerden biri de turizm olmuştur. Turizm, günümüzde büyük bir sektör haline gelerek önemli bir ekonomik güç durumundadır. Ancak izlenen yanlış turizm politikaları ve bu durumun meydana getirdiği kullanım hataları, hem doğal hem de tarihi çevrelerin yıpranma sürecinde etkili olmuştur.
Oluşan yıkım doğrultusunda sahip olunan değerlerin korunmasının gerekliliği zamanla daha iyi anlaşılmış ve bu yöndeki bilinçlenme gün geçtikçe artmıştır. Koruma hakkındaki bilinçlenmenin artması bir süre sonra; sahip olunan değerlerin zarar görmeden kuşaklar boyunca sürekliliğinin sağlanabilmesi esasına dayalı “sürdürülebilirlik” kavramının doğmasını da beraberinde getirmiştir.
Günümüzde bu kavram birçok sektörde uygulanabilme fırsatı yakalayarak kullanım alanını sürekli arttırmaktadır. Ancak bu yöndeki bilinçlenmenin hız kesmeden daha da artması gerekmektedir. Bu bilinçlenmenin oluşmasının önem taşıdığı sektörlerden biri de turizmdir. Turizm planlama çalışmalarının uygulama alanlarından biri sürdürülebilirlik olmalıdır. Turizmin sebep olduğu yıkımın, ancak sürdürülebilir bir anlayış içerisinde düzenlenen planlanma çalışmalarıyla engellenebileceği pek çok çevrede kabul görmeye başlayan bir anlayış olarak karşımıza çıkmaktadır.
Özellikle, tarihi çevrelerdeki yanlış turizm politikalarıyla turizmin zararlı etkisi yoğun bir şekilde yaşanmaktadır. Bu bölgeler için yapılacak sürdürülebilir turizm planlaması ile hem bu çevrelerin zarar görmeden kuşaktan kuşağa aktarılabilmesi için korunması sağlanacak hem de tarihi çevrelerin turizm aracılığıyla daha iyi değerlendirilmesiyle ekonomik anlamda önemli bir girdiye sahip olması sağlanabilecektir.
Çalışmanın ilk bölümünde, çalışmanın amacı ile kapsamı ve yönteminin neler olduğu açıklanmıştır. Genel olarak sürdürülebilirlik kavramının yön verdiği çalışmanın bir sonraki bölümünde; sürdürülebilirlik, turizm ve sürdürülebilir turizm konuları araştırılmış, daha sonra da tarihi çevrelerde sürdürülebilir turizm planlaması bölümü incelenmiştir. Çalışmanın alan çalışmasının da yer aldığı bir sonraki bölümünde de Diyarbakır Sur içi bölgesi incelenerek, bu bölge için sürdürülebilir turizm planlaması çalışmasına esas olabilecek öneriler belirlenmeye çalışılmıştır.
Köklü bir tarihi geçmişe sahip olan Sur içi bölgesi, günümüzde hak ettiği turistik ilgiden yoksun bir durumdadır. Ayrıca bölge uzun zamanlar, yoğun olarak aldığı göçün de büyük etkisiyle önemli derecede kaçak ve çarpık yapılaşmaya maruz kalmıştır. İzlenen yanlış turizm ve koruma politikaları, bölgede yaşanan ekonomik ve siyasi sorunlar gibi birçok sebep, tarihi Sur içi bölgesinin kent ve bölge için büyük bir ekonomik ve kültürel güç olmasını engellemiş, buranın turizm pazarından yeteri kadar faydalanamamasına yol açmıştır.
Bu durum çalışma alanı olarak bu bölgenin seçilmesinde etkili olmuştur. Bu kapsamda ilk olarak Diyarbakır kenti ve tarihi Sur içi bölgesi incelenmiştir. Bölgenin öncelikle hakkındaki genel bilgileri, sonrasında da turizm bilgileri araştırılmıştır. Bölgenin tanımlanmasının ardından da, uygulanabilecek eylemler oluşturulmaya çalışılmıştır.
Bu çalışma ile Diyarbakır Sur içi bölgesi için sürdürülebilir turizm planlamalarının yapılmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Aynı zamanda da tarihi çevrelerde doğru turizm politikaları üretilmesine yönelik çalışmalara yardımcı olması amacıyla çeşitli önerilerin sunulması hedeflenmiştir.

Kentsel mekânın en temel özelliği, özel mekânın aksine, dışlayıcı değil dâhil edici özelliğidir. Diğer bir deyişle kamusal mekân kentin bütünleşme aracıdır. Dolayısıyla kentlilerin ve diğer kullanıcılarının kültürel birikimlerini paylaştıkları, aktardıkları ve bu birikimleri tekrar öğrendikleri yerlerdir. Aynı zamanda kentin tanımlanması, kullanıcılarının kültürel kimliklerini, kişisel gelişimlerini ve birbirleriyle etkileşimleri sonucu kentli olma deneyimini elde etmeleri de bu mekânlarda gerçekleşmektedir. Diğer bir deyişle kentsel mekânda tasarım, çevre – insan etkileşiminin formüle edilmesi, kentin biçimsel yapılanışı ve kentsel mekânda kalite çalışmaları günümüzde giderek artan bir önem kazanmaktadır. Kentsel başlıklar altında giderek genişleyen bir uygulama ve bilgi alanı olan tarihi koruma, geçmiş yaşam kalıplarının yansıması niteliğindeki kültür varlıklarının tüm değerleri ile birlikte geleceğe aktarılmasını sağlama bağlamında, toplumdaki sosyo-kültürel bilinçlenmeyle birlikte kültürel miras alanlarını salt turistik meta olmaktan çıkararak mekân kalitesi, yer kimliği ve yarışabilirlik konularında da değerlendirme eğilimi göstermektedir. Dolayısıyla söz konusu tarihi çevrelerin toplumun tümü gibi kısıtlı bireylerce de eşdeğer kullanılabilirliği gerek mekân kalitesi, gerek alan kimliği gerekse yarışabilirlik bağlamında bir gereklilik durumundadır. Bu çalışmada, ulaşılabilirliğin tarihi kentsel yapılı çevreye mekân kalitesi, kentsel kimlik ve yarışabilirlik bağlamında etkisi değerlendirilmektedir.

Cultural heritage is a growing area of practice and knowledge, which works to ensure the transfer of cultural properties which are evidences of past life forms together with all the values to the future. However, in addition to socio-cultural development in society, these cultural heritage sites have been no longer mere touristic commodities. They have begun to supply value at issues of spatial quality, place identity and competitiveness.

Yaşadığımız yüzyılda insan kaynaklı afetler olarak tanımlanan savaş, çatışma, iç karışıklıklar gibi büyük olaylar sonucu yaşanan zorunlu toplu göçler, “terkedilen” ve “varılan” yerde fiziksel ve sosyal çevreyi hızlı bir şekilde etkilemekte ve dönüştürmektedir. 20. yüzyıl sonu 21. Yüzyıl başında dünyanın farklı coğrafyalarında meydana gelen savaşlar ve çatışma ortamı olayların merkezinde yer alan yapılı mimari çevreyi de büyük oranda etkilemiştir. Bosna-Hersek, Kosova, Afganistan, Sudan, Lübnan, Kuzey Mali, Suriye ve Yemen’de gibi örneklere bakıldığında somut ve somut olmayan kültürel değerlerin hem çatışmalar hem de yaşanılan zorunlu göçler sebebiyle
geriye döndürülemeyecek zararlar aldığı görülmektedir. Çatışmaların yıkıcı etkisi incelendiğinde dikkat çeken en önemli noktalardan biri ise “evrensel kültürel değerlere” yönelik saldırılarda görülen artıştır.
“Mekanın kültürü somutlaştıran bir alan” olduğu düşünüldüğünde kültürel değerlerin ancak onu yaşayan kullanıcısıyla birlikte korunduğunda birlikte olan anlam – bağlam ilişkisinin de bu süreçte kopmalar yaşadığı görülür.
Nisan 2011’de Suriye’de başlayan iç karışıklıklar sonucunda özellikle güvenlik sorunları nedeniyle 3 milyonun üzerinde Suriye vatandaşı öncelikle Türkiye, Lübnan, Ürdün ve Irak’a göç etmek zorunda kalmıştır. 2016 yılına gelindiğinde ise göç edilen ülke sayısı hızla artmış, buna bağlı olarak göç eden toplulukların dağılması “ortak bellek/kollektif hafıza”nın da kaybolma hızını artırmıştır.
Bu çalışma, Türkiye ve yakın çevresinde güvenlik sorunları nedeniyle ani gelişen göçlerde tarihi çevreyi tehdit eden unsurları “göç ve kültür mirasının korunması” bağlamında incelemeyi hedeflemektedir.

Tarihi çevreler, bulundukları yerleşimlerin merkezleri olduğu için tarihsel süreç içerisinde gelişmiş ve büyümüşlerdir. Bu alanların içerisinde yer alan kültür ve tabiat varlıkları olarak tanımlanan değerler her dönemde toplumların ilgisini çekmiştir. İnsanoğlu kendinden önceki dönemlerin toplumlarını, bu toplumların yaşam biçimlerini ve bu yaşam biçimlerinin mekâna yansıması olan yapı ve yerleşmeleri öğrenmek, bilgilenmek, ders çıkarmak ya da merakını tatmin etmek için çeşitli çabalar harcamıştır. Toplumların geçmişten günümüze değin birikimlerinin toplandığı miras alanları olarak da tanımlayabileceğimiz tarihi çevreler, zaman içerisinde ağırlıklı olarak sosyal ve ekonomik etkenler sebebiyle cazibelerini kaybetmekte; buna bağlı olarak toplumsal (collective) bellekteki yeri ise zayıflamaktadır. Genel olarak kent merkezleri içinde kalan bu alanların korunması, kente ve kentlilere yeniden kazandırılmasına yönelik çabalar aynı zamanda geçmişten itibaren oluşan kent kimliğinin gelecek nesillere " anlamını kaybetmeden " aktarılması açısından önem arz etmektedir. Uluslararası yazında tanımlanan korumanın kavramsal yapısı ve korumanın uygulamada nasıl gerçekleşeceğine dair yol haritaları bulunduğu ülkenin koşullarına göre uyarlanırlar. Koruma alanının sosyal, ekonomik, kültürel özelliklerinin ele alınması ve korumanın uygulama boyutları ise yasa yapıcılar tarafından düzenlenen yasal sistemle hayata geçmektedir. Ülkemizde korumaya yönelik algı ve anlayışı tartışabilmek için ülkemizde yer alan yasal düzenlemeleri incelemek gerekmektedir. Bu çalışmada; kentsel koruma ve yenileme tanımlamalarının ülkemizde yapılan uygulamalardaki karşılığı değerlendirilerek; konuya ilişkin yasal mevzuat ve karar verme süreçlerinin değişimi tartışılacaktır. Tarihi çevreler ve bu alanlardaki yer alan kültür ve tabiat varlıklarına yönelik ülkemizde yaşanan süreçler yasal çerçeve açısından ele alınarak gelinen aşamanın ve bu aşamaları etkileyen kırılma noktalarının ekonomik, siyasi ve yasal boyutları tartışılacaktır.

Tarihi cevreler, bulunduklari yerlesimlerin merkezleri oldugu icin tarihsel surec icerisinde gelismis ve buyumuslerdir. Bu alanlarin icerisinde yer alan kultur ve tabiat varliklari olarak tanimlanan degerler her donemde toplumlarin ilgisini cekmistir. Insanoglu kendinden onceki donemlerin toplumlarini, bu toplumlarin yasam bicimlerini ve bu yasam bicimlerinin mekâna yansimasi olan yapi ve yerlesmeleri ogrenmek, bilgilenmek, ders cikarmak ya da merakini tatmin etmek icin cesitli cabalar harcamistir. Toplumlarin gecmisten gunumuze degin birikimlerinin toplandigi miras alanlari olarak da tanimlayabilecegimiz tarihi cevreler, zaman icerisinde agirlikli olarak sosyal ve ekonomik etkenler sebebiyle cazibelerini kaybetmekte; buna bagli olarak toplumsal (kolektif) bellekteki yeri ise zayiflamaktadir. Genel olarak kent merkezleri icinde kalan bu alanlarin korunmasi, kente ve kentlilere yeniden kazandirilmasina yonelik cabalar ayni zamanda gecmisten itibaren olusan kent kimliginin gelecek nes...