Diyarbakır

Bu çalışma, Diyarbakır’ın güncel kentsel kimliğini, onu tarihsel süreçte inşa eden ve etkileriyle yerel kentsel kimliğin günümüzdeki gelişimini belirlemeye devam eden, göç, kentleşme, Kürt kimliği, toplumsal bellek, politikleşme, modernleşme gibi kurucu unsurları etrafında ve sosyo-ekonomik veriler ışığında incelemek amacıyla hazırlanmıştır.

Amaç Türk Doğa ve Fen Dergisi, Dergipark tarafından yayınlanan Bingöl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsüne ait ulusal ve hakemli bir dergidir. Türk Doğa ve Fen Dergisi, Türkiye ve dünyanın her yerinden gelen doğa ve fen bilimlerinin her alanında özgün, yayımlanmamış, yayımlanmak üzere başka yere gönderilmemiş makale, derleme ve sempozyum değerlendirmesi gibi çalışmaların bilim alemine sunulması amacıyla kurulmuştur. Kapsam Türk Doğa ve Fen Dergisinde Mühendislik, Ziraat, Veterinerlik, Fen ve Doğa Bilimleri alanlarından olmak üzere Türkçe ve İngilizce hazırlanmış orijinal makale, derleme ve sempozyum değerlendirmesi gibi çalışmalar yayımlanır. Türk Doğa ve Fen Dergisi sadece online sistemde yayınlanmakta olup ayrıca kağıt baskısı bulunmamaktadır. Merhaba… Türk Doğa ve Fen Dergisi, Dergipark tarafından yayınlanmakta olup Bingöl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsüne aittir. Bahar ve güz dönemi olmak üzere yılda iki defa çıkarılan ulusal hakemli bir dergi olarak ilk sayısını 2012 bahar döneminde yayımlamıştır. Türk Doğa ve Fen Dergisi, Türkiye ve dünyanın her yerinden gelen doğa ve fen bilimlerinin her alanında özgün, yayımlanmamış, yayımlanmak üzere başka yere gönderilmemiş makale, derleme ve sempozyum değerlendirmesi gibi çalışmaların bilim alemine sunulması amacıyla kurulmuştur. İlk sayısından bugüne kesintisiz olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. Türk Doğa ve Fen Dergisi sadece online sistemde yayınlanmakta olup ayrıca kağıt baskısı bulunmamaktadır. Dergimize gelen her çalışma öncelikle Turnitin intihal programında taranmaktadır. Dergimizde editörlerin, hakemlerin ve yazarların, uluslararası yayım etik kurallarına uyması ve makalelerin yazım kurallarına uyumlu olması zorunluluğu vardır. Yazarlar yayımlanmak üzere dergimize gönderdikleri çalışmaları ile ilgili telif haklarını zorunlu olarak Bingöl Üniversitesi Türk Doğa ve Fen Dergisi'ne devretmiş sayılırlar. Yazarlardan herhangi bir ücret talep edilmemektedir. Yazarların değerlendirmeleri, dergimizin resmi görüşü olarak kabul edilemez. Çalışmaların her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir. Araştırma ürünleri için etik kurul raporu gerekli ise, çalışma üzerinde bu raporun alınmış olduğu belirtilmeli ve kurul raporu sisteme kaydedilmelidir. Araştırma ile ilgili intihal, atıf manipülasyonu, sahte veri uydurma vb. suistimallerin tespit edilmesi halinde yayım ve etik ilkelerine göre davranılır. Bu durumda çalışmanın yayımlanmasını önlemek, yayımdan kaldırmak ya da başka işlemler yapmak için gerekli işlemler takip edilmektedir. Dergimizde, kaynak gösteriminde uluslararası Vancouver sistemine geçilmiştir. Ayrıca dergimiz, Creative Commons ile lisanslanmak suretiyle dergimizde yayımlanan makalelerin paylaşımı, kaynak gösterimi ve yayımlanmasında dergi ve yazar haklarını korumaya almıştır. 2018 yılı güz döneminden itibaren makaleler, uluslararası yazar kimlik numarası ORCID No'su ile yayımlanmaktadır. Dergi ekibi, dergimizin ulusal ve uluslararası indekslerce taranan bir dergi olması yönünde çalışmalarını titizlikle sürdürmektedir. Dergimize gösterilen ilgi bu yönde bizleri teşvik etmeye devam edecektir. Bingöl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tarafından yayımlanmaktadır

Öz: Osmanlı Devleti'nin son döneminde meydana gelen doğal felaketler arasında çekirge afetleri önemli yer tutmaktadır. Çekirge afetleri özellikle XIX. yüzyılın son çeyreğinde Anadolu ve Arap vilayetlerini etkisi altına alan bir sorun haline gelmiş, gerek devlet gerekse ahali açısından büyük problemlere neden olmuştur. Çekirge afetleri sonucunda ekili araziler tahrip olmuş ve elde edilecek ürünler zarar görmüştür. Tarım arazilerini kısa sürede talan eden çekirge sürüleri, ahaliyi kıtlık ve açlık ile karşı karşıya bırakmıştır. Çekirge afetlerinin ortaya çıktığı dönemlerde tarım ve vergi gelirlerinde de dikkate değer azalmalar meydana gelmiştir. Osmanlı Devleti çekirge afetlerini engellemek için muhtelif tedbirlere başvurmuş, hem yerel yetkilileri hem de ahaliyi söz konusu afetlere karşı görevlendirmiştir. Osmanlı Devleti'nin tarım arazileri içinde önemli bir yer tutan Diyarbakır Vilayeti'nde XIX. yüzyılın sonunda ve XX. yüzyılın başında, devletin pek çok yerinde görüldüğü gibi, çekirge afetleri meydana gelmiştir. Söz konusu dönemde Diyarbakır Vilayeti'nde görülen çekirge afetleri ekonomik sorunları ve asayiş sorunlarını beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada; 1886-1919 yılları arasında Diyarbakır'da ciddi sonuçlar doğuran çekirge afetlerinin neden kaynaklandığı, hangi boyuta ulaştığı, halkın çekirge afetlerine karşı nasıl bir tutum takındığı ve devletin çekirge afetlerine karşı hangi tedbirleri aldığı gibi sorulara arşiv kayıtları incelenerek cevap aranmıştır. Abstract: Grasshopper disasters have a significant place among the natural disasters that took place during the last period of the Ottoman Empire. Grasshopper disasters became a problem affecting the Anatolian and Arabian provinces especially in the last quarter of 19th century, and caused great problems both for the state and for the people. As a result of grasshopper disasters, cultivated land were destroyed and the products to be obtained were damaged. The grasshoppers, which plundered the agricultural land in a short time, exposed the people to famine and starvation. During the period when grasshopper disasters occurred, agricultural and tax revenues also plummeted considerably. The Ottoman State took many systematic precautions to prevent grasshopper disasters, and commissioned both local authorities and the people against such disasters. At the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century, as in many parts of the state, grasshopper disasters took place in the Diyarbakır province, which has an important place among the agricultural lands of the Ottoman State. In this period, the grasshopper disasters that took place in Diyarbakır province brought about economic and security problems. In this study; answers were looked for for the questions such as where the grasshopper disasters that caused serious consequences in Diyarbakır between 1886 and 1919 originated, to what extent they reached, what kind of attitude the people had against the grasshopper disasters and what precautions the government took against the grasshopper disasters.

Hurriler’den itibaren Osmanlılar’a kadar devam eden tarihi süreçte bugünkü adıyla Diyarbakır, eski adıyla Amid, Kara Amid, Amed,
Diyarbekir’de birçok medeniyet hüküm sürmüştür. Kentte hüküm süren medeniyetler meydana getirdikleri sanat ürünleriyle egemenliklerini ölümsüzleştirmekistemişlerdir. Medeniyetlerin üzerinde iz bıraktığı eserlerin başında, kuşbakışı bir kalkan balığını andıran ve kenti baştanbaşa kuşatan surlar gelir. İnsanlığın ortak ürünü belki de en önemli yapısı olarak karşımıza çıkan Diyarbakır Kalesi, XXI. yüzyıla kadar önemini her dönem korumuştur. Kenti ve yol güzergâhını koruyan
tarihi surlar şehirde yaşayan halka güven vermiştir. Diyarbakır
Surları dünyada Çin Seddi’nden sonra en uzun ikinci surlara sahiptir. Yükseklik ve kadim olma özelliği bakımından ise birinci sırada yer almaktadır.
Diyarbakır Kalesi; Dicle Nehri’nin batı ucundan, Karacadağ’a kadar uzanan geniş Bazalt platosunun üzerinde Dicle’den 100 metre kadar yüksekte kurulmuştur. İç Kale bölümü Fis Kayası olarak adlandırılan sarp kayalığın üzerine kurulmuş olup, Diyarbakır Kalesi’nin çekirdeğini meydana getirmektedir. Diyarbakır Kalesi’nin ilk yapılış tarihi kesin olarak bilinmemektedir. İç Kale'nin olduğu yerde Hurriler zamanında (M.Ö. 2000’li yıllar) bir kale inşa edildiği tahmin edilmektedir. Şehrin etrafı Roma İmparatorluğu döneminde surlarla çevrilmiştir. 349 yılında Bizans İmparatoru II. Konstantin, Sasaniler’e karşı şehrin etrafını surla çevirterek burasını bölgenin askeri ve idari merkezi haline getirmiştir.

Diyarbakır vilayeti için hazırlanan ve 1286-1323 (1869-1905) yıllarını içine alan 20 adet sal- nâmede, vilayetin coğrafi durumu, siyasi olaylar, ekonomi, sağlık, kültür, folklor gibi sosyal hayatın bütün yönlerini ilgilendiren konularda teferruatlı bilgiler verilmektedir.
Salnâmelerde verilen bilgilerin ışığında, ziraattan hayvancılığa, imar faaliyetlerinden eğitime bölgenin ekonomik ve sosyal haritasını çıkarmak mümkündür. Vilayet dahilinde mev- cut yol ve köprülerin durumu hakkında bilgiler verilirken, yapılan iyileştirme ve yeni ya- tırımlar da ayrıntılarıyla işlenmektedir. Her yıllıkta, Zirai ve sınai mahsullerin çeşitleri ve miktarlarının cetveller halinde dökümleri yapılmaktadır. Ayrıca, eğitim kurumları ile öğrenci sayıları ayrıntılı bir şekilde gözler önüne serilmektedir.
Diyarbakır Salnâmelerinin muhtevalarını şu başlıklar altında özetlemek mümkündür:
Takvim, kronoloji (Hz. Adem'den yayınlandığı tarihe kadar); Osmanlı padişahlarının kısa biyografileri; devlet görevlilerinin elkapları; valiler, il meclisi üyeleri, devlet daireleri ve bu dairelerin yöneticileri, belediye başkanları ve belediye meclisi üyeleri; vilayete bağlı kaza
ve nahiyeler ile bu kaza ve nahiyelerde bulunan askeri ve mülki erkân; vilayette bulunan ordu birliklerinin durumu; arkeolojik kalıntılar ve tarihi eserler, türbeler ve bunların du- rumları hakkında genel bilgiler, resmi daire, okul, mescid, evliya kabirleri, tekke, kilise, köprü, kahve vb. yerlerin sayıları (cetveller halinde), vilayetin tarihi ve coğrafi konumu; akarsular, göller, madenler, maden suları, ormanlar, genel gelirler ve giderler, ticaret, do- kumacılık, hayvancılık, zirai durum bağ ve bahçeler; devlet dairelerinin bütçeleri, gelir ve giderleri (cetveller halinde), genel nüfus: müslüman, gayr-i müslim (vilayet merkezi ve bütün kazalar)...

DİYARBAKIR MESUDİYE MEDRESESİ Diyarbakır Mesudiye Medresesi, Sur ilçesinde, Cami-i Kebir mahallesinde bulunmaktadır. Ulu Cami yapı topluluğuna bağlıdır ve caminin kuzeydoğusunda yer alır. Medresede farklı dönemlere ait beş kitabe bulunmaktadır. Bulunan en eski kitabe H.590 (m.1193-94) ve en son H.620 (m.1223-24) tarihlerini taşıdığından, yapının bu tarihlerde inşa edildiği anlaşılır. 1 Artuklu Ebu Muzaffer Sökmen II. zamanında inşaatı başlayan yapının mimarı, surlardaki bazı kitabelerde, Ulu Cami'nin onarım kitabelerinde ve Devegeçiti Köprüsü'nde de adı geçen Halepli Mahmut oğlu Cafer'dir. 2 Kitabelerin birinde ise II.Sökmen'in bu medreseyi dört sünni mezhebin öğretimi için yaptırdığı yazmaktadır.3 Taçkapı üzerinde bulunan bir diğer kitabede kapının bitiş tarihi H.596/1200 tarihi yazmaktadır. Dördüncü kitabe ortadaki mihrabın sağdaki pencere üzerinde bulunur. Medresenin yapımına II.Sökmen' in ölümünden sonra Artuklu hükümdarı Mahmut devam etmiştir. 1222 yılında ise Mahmut öldükten sonra da 1223 yılında artık son şeklini almıştır. Giriş kapısının üzerindeki H.1226/1811 ve H.1328/1910 tarihleri de Osmanlı döneminde yapının çeşitli onarımlar geçirdiğini ve eklemeler yapıldığını bizlere göstermektedir. Artuklu dönemi medreselerinde en çok bilinen bu yapıda siyah bazalt taş kullanılmıştır. Medrese iki katlıdır zemin kat ve üst katı iki farklı plana sahiptir. Açık medreseler grubunda incelenir. Medrese doğu-batı yönünde uzanır. Yapının iki tane girişi bulunmaktadır. Asıl giriş yeri yapının kuzeyinde yer alan kemerli ve çapraz tonozlu bölümdendir. Bu girişte bir taç kapı mevcuttur ve bu kapıdan revaklı avluya geçilir. Diğer girişi ise caminin avlusundandır. Bu girişte taç kapı mukarnas kavsaralıdır ve kapıda siyah bazalt taşı ile kalker taşı kullanılmıştır. Kapının dış tarafında silmeler mevcuttur ve silmeler iç tarafa doğru bir kademe halindedir. İki katlı revaklar üç dilimli kemer açıklıklı olarak düzenlenmiştir. Avlu kareye yakın dikdörtgen planlıdır, ana eyvan ve yandaki tonozlu iki oda, üç tarafı revaklarla çevrili olan avlunun doğu bölümdedirler. Odaların boyu birbiriyle eşit değildir bu da yapıda dıştan taşmış, kademeli bir görüntü ortaya çıkarmıştır. Avluda iki katlı revaklar birbirinden taş yazılı frizlerle ayrılmıştır. Oda olarak yalnızca eyvanın iki yanındaki bu mekanlar kullanılmıştır. Batı bölümü ise mescit kısmını oluşturur. Yapıda dikkati çeken bir özellik ise girişin karşısına gelen güney revaktaki süslü mihraptır. Bu mihrap sonradan eklenmiştir. Orta kemerin içerisindedir. Düzgün kesme taş malzeme ile yapılmıştır ve aşağı doğru devam etmektedir, Artuklu taklidi değildir doğrudan onların eseridir.

Bu çalışma, Türkiye’nin ekonomik coğrafyasının neoliberal küresel piyasaya eklemlenmesi sürecinde yerelde yaşanan sosyolojik dönüşüm biçimlerini, Güneydoğu Anadolu bölgesi ve özelde Diyarbakır örneğinde, ekonomik ve kentsel etkenler etrafında incelemek amacıyla hazırlanmıştır.

El- Cezeri’nin Yaşadığı Artuklu Sarayı’nın Bilim Tarihi Açısından Önemi adlı bu çalışma kapsamında öncellikle Bedi’üz- Zaman Ebû’l-İzz İsma’il bin er Rezzâz El-Cezeri hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra El- Cezeri’nin yaşadığı, çalışmalarını yaptığı ve El-Câmi‘ Beyne’l-İlm ve’l-‘Ameli’n-Nâfi fî Sınaâti’l-Hiyel” (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı eserini yazdığı Artuklu Sarayı hakkında bilgi verilecektir. Sarayın plan şeması, mimarisi ve süsleme özellikleri
anlatılacak, ardından sarayın bilim tarihi açısındaki önemi vurgulanacaktır.
Çalışmanın son kısmında El- Cezeri tarafından tasarlanan robotlar hakkında kısa bilgi verilecek ve özellikle El- Cezeri’nin yaptığı Artuklu Sarayı kapısı hakkında bilgi verilecektir.

Dünya üzerinde yaşanan nüfus artışı, tüketim değerlerinin de bu doğrultuda yükseliş göstermesine neden olmaktadır. Bu durum, çevremizin sürekli zarar görmesine ya da yok olma sürecine girmesine yol açmaktadır. Uzun zamanlardan beri devam eden bu yok etme kültürü, yakın zamandan itibaren teknolojik gelişmelerin artması ve sanayileşmenin de dev bir sektör haline gelmesi ile ciddi boyutlara ulaşmıştır.
Bu yıkım sadece doğal çevreye zarar vermekle yetinmeyip, tarihi çevreleri de etkilemiş, ekonomik ve sosyo-kültürel değerler gibi pek çok mirası da kapsamıştır. Meydana gelen bu yıkımı tetikleyen güçlerden biri de turizm olmuştur. Turizm, günümüzde büyük bir sektör haline gelerek önemli bir ekonomik güç durumundadır. Ancak izlenen yanlış turizm politikaları ve bu durumun meydana getirdiği kullanım hataları, hem doğal hem de tarihi çevrelerin yıpranma sürecinde etkili olmuştur.
Oluşan yıkım doğrultusunda sahip olunan değerlerin korunmasının gerekliliği zamanla daha iyi anlaşılmış ve bu yöndeki bilinçlenme gün geçtikçe artmıştır. Koruma hakkındaki bilinçlenmenin artması bir süre sonra; sahip olunan değerlerin zarar görmeden kuşaklar boyunca sürekliliğinin sağlanabilmesi esasına dayalı “sürdürülebilirlik” kavramının doğmasını da beraberinde getirmiştir.
Günümüzde bu kavram birçok sektörde uygulanabilme fırsatı yakalayarak kullanım alanını sürekli arttırmaktadır. Ancak bu yöndeki bilinçlenmenin hız kesmeden daha da artması gerekmektedir. Bu bilinçlenmenin oluşmasının önem taşıdığı sektörlerden biri de turizmdir. Turizm planlama çalışmalarının uygulama alanlarından biri sürdürülebilirlik olmalıdır. Turizmin sebep olduğu yıkımın, ancak sürdürülebilir bir anlayış içerisinde düzenlenen planlanma çalışmalarıyla engellenebileceği pek çok çevrede kabul görmeye başlayan bir anlayış olarak karşımıza çıkmaktadır.
Özellikle, tarihi çevrelerdeki yanlış turizm politikalarıyla turizmin zararlı etkisi yoğun bir şekilde yaşanmaktadır. Bu bölgeler için yapılacak sürdürülebilir turizm planlaması ile hem bu çevrelerin zarar görmeden kuşaktan kuşağa aktarılabilmesi için korunması sağlanacak hem de tarihi çevrelerin turizm aracılığıyla daha iyi değerlendirilmesiyle ekonomik anlamda önemli bir girdiye sahip olması sağlanabilecektir.
Çalışmanın ilk bölümünde, çalışmanın amacı ile kapsamı ve yönteminin neler olduğu açıklanmıştır. Genel olarak sürdürülebilirlik kavramının yön verdiği çalışmanın bir sonraki bölümünde; sürdürülebilirlik, turizm ve sürdürülebilir turizm konuları araştırılmış, daha sonra da tarihi çevrelerde sürdürülebilir turizm planlaması bölümü incelenmiştir. Çalışmanın alan çalışmasının da yer aldığı bir sonraki bölümünde de Diyarbakır Sur içi bölgesi incelenerek, bu bölge için sürdürülebilir turizm planlaması çalışmasına esas olabilecek öneriler belirlenmeye çalışılmıştır.
Köklü bir tarihi geçmişe sahip olan Sur içi bölgesi, günümüzde hak ettiği turistik ilgiden yoksun bir durumdadır. Ayrıca bölge uzun zamanlar, yoğun olarak aldığı göçün de büyük etkisiyle önemli derecede kaçak ve çarpık yapılaşmaya maruz kalmıştır. İzlenen yanlış turizm ve koruma politikaları, bölgede yaşanan ekonomik ve siyasi sorunlar gibi birçok sebep, tarihi Sur içi bölgesinin kent ve bölge için büyük bir ekonomik ve kültürel güç olmasını engellemiş, buranın turizm pazarından yeteri kadar faydalanamamasına yol açmıştır.
Bu durum çalışma alanı olarak bu bölgenin seçilmesinde etkili olmuştur. Bu kapsamda ilk olarak Diyarbakır kenti ve tarihi Sur içi bölgesi incelenmiştir. Bölgenin öncelikle hakkındaki genel bilgileri, sonrasında da turizm bilgileri araştırılmıştır. Bölgenin tanımlanmasının ardından da, uygulanabilecek eylemler oluşturulmaya çalışılmıştır.
Bu çalışma ile Diyarbakır Sur içi bölgesi için sürdürülebilir turizm planlamalarının yapılmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Aynı zamanda da tarihi çevrelerde doğru turizm politikaları üretilmesine yönelik çalışmalara yardımcı olması amacıyla çeşitli önerilerin sunulması hedeflenmiştir.

18. Yüzyılda Diyarbakır’da yetişen şairlerden Lebîb-i Âmidî’nin divanında,
torunlarına duyduğu sevgiyi yansıtan şiirler bulunmaktadır. Şair, Muhammed Emîn
ve Refî’ için pend-nâme ve münâcât türünde ikişer kaside, çocuk yaşta vefat eden
İbrahim için mersiye türünde bir terkîb-i bend kaleme almıştır. Şair torunlarının ilme,
güzel yazı yazmaya, şiire ve şairliğe önem vermelerini öğütlemiş; onların yalandan,
kibirden ve dedikodudan kaçınmasını isteyerek güzel ahlaklı olmaları için dualar
etmiştir. Çalışmamızda, şairin bu şiirlerinde değindiği ilmî ve ahlakî konular
başlıklara ayrılarak incelenecek; dönemin Osmanlı taşrasında bir aydının dünya
görüşü üzerine tespitlerde bulunulacaktır. Ayrıca, yüzyılın sonlarına doğru devrinin
önemli şairlerinden biri olan Refî’nin divanında dedesinin gazellerine ve
muhammeslerine yazdığı nazirelerin, dedesine ithafen yazdığı şiirlerin üslubu
üzerinden Lebîb-i Âmidî’nin öğütlerinin, torunun edebî kişiliğini ne ölçüde
şekillendirdiği değerlendirilecektir

Ülkemizde göç eden ailelerin sayısının yüksek oluşu sosyal sorunları
beraberinde getirmektedir. Özellikle, son elli yılda, şehir merkezlerine hızlı bir göç akımının yaşanması, göç edilen şehirlerdeki yerleşik nüfusun da göç edenler düzeyinde etkilenmesine neden olmuştur. TBMM Şiddet Araştırma Raporu verilerine göre, liseye devam eden öğrencilerin %46’sı bulundukları ile başka yerlerden göçle gelmişlerdir.
Göçle gelenlerin yeni ortamlarına uyum sağlaması ciddi bir sorun teşkil
etmektedir. Bununla beraber, yerleşik olanların da göçün ani nüfus artışı ve gecekondulaşma gibi sosyal sonuçlarından etkilenmesi kaçınılmazdır. Göç edilen şehirlerde meydana gelen kontrolsüz nüfus artışı ve plansız yapılaşmalar yalnız bireyleri ve aileleri değil eğitim, sağlık, ulaşım ve güvenlik gibi hizmetlerin sunumunu da etkilemektedir.
Diyarbakır Göç Araştırması Projesi, bahsi geçen hususların önemine binaen Diyarbakır Valiliği’nin koordinatörlüğünde, Karacadağ Kalkınma Ajansı’nın mali desteği ile HEGEM Vakfı tarafından yürütülmüştür. Saha çalışmaları ve araştırmanın raporlaştırılması sekiz ayrı üniversiteden 10 bilim insanının ve çok sayıda uzmanın özverili gayretiyle gerçekleştirilmiştir.
Araştırma kapsamında, Diyarbakır ilinin göç eksenli sosyal gerçekliği, yine Diyarbakırlılarla yüz yüze görüşmeler üzerinden ortaya konmuştur. Projede görevli bilim insanları/uzmanlar, farklı meslek alanlarından yetişkin ve genç gruplarla bir araya gelerek Diyarbakır ilinin göç eksenli sosyal sorunlarını irdelemiştir.

Yıllardır istediğim, ancak koşulları hazırlayıp bir türlü gerçekleştiremediğim Doğu Gezimi, sonunda yapmak nasip oldu. Duygu ve düşünce dünyamı kat be kat zenginleştiren bu gezimden elde ettiğim izlenimleri, gözlemleri, hissettiğim duyguları ve bende oluşturduğu düşünceleri, bu şehirlerin binlerce yıllık tarihi, kültürü ve medeniyeti ile birleştirerek vermeye çalışacağım.

Yayın Tarihi: 11-18 Ağustos 2019 (8 günlük yazı dizisi)

Bu çalışma kapsamında Diyarbakır Zinciriye Medresesi hakkında yapılan araştırmalarda araştırmacıların yapının adı, tarihlendirilmesi, dönemi ve bazı birimlerinin işlev farklılıkları hakkında ileri sürdükleri görüşleri tartışılarak günümüzdeki bilgi ve belgeler ışığında bu farklılıkların sebebi ve varılacak sonuç tarafımızdan belirtilecektir. Araştırmacılar tarafından yapı Mercaniye, Sincariye, Ziyaiye ve Zinciriye Medresesi adlarıyla adlandırılmıştır. Bu adlardan hangisinin yapıya ait olduğu üzerinde durulacaktır. Yapının tarihlendirilmesi yapılırken usta isminden yola çıkılarak bir tarihlendirme yapılmış olmasına rağmen bir kısım araştırmacılar yapıyı Artuklu dönemine, diğer araştırmacılar ise Eyyubi dönemine tarihlendirmişlerdir. Bu sorun üzerinde durularak eldeki veriler ışığında yapının tarihlendirme sorunu çözülecektir. Ayrıca yapının batı kanadında bulunan büyük odanın medrese mi yoksa dershane odası mı olduğu açıklığa kavuşturulacaktır. Güneydoğu köşede bulunan kubbeli odanın ise bir türbe mi yoksa bir mescit mi olduğu tartışılacaktır.

"Dovecotes, with their remarkable appearance and various silhouettes, can be observed in several parts of the world. For centuries, human beings have continued the tradition of building dovecotes for a variety of purposes. The present study first provides an outline of the historical development of dovecotes worldwide. Then, surviving examples of these buildings in the environs of Diyarbakır are described from an architectural perspective. Building characteristics such as space structures, locations relative to water sources or topography and differences from dovecotes in other parts of the world are examined. The components of the buildings are analysed with an emphasis on construction techniques and materials. The results of the study indicate that these buildings, 91.5% of which have fallen into disrepair in the last three decades, are part of the international
cultural heritage and that conservation programmes should be designed to protect them."

Hamdânîler 905-1004 yılları arasında Musul, Halep ve el-Cezire bölgesinde hüküm sürmüş Abbasilere bağlı bir emirliktir. Bir dönem Diyarbakır’a da hâkim olmuşlardır. Bu tarihlerde İslam dünyasının kuzey sınırlarında yer alan bölge, çoğu kez başında İmparatorların bulunduğu Bizans ordularının saldırılarına uğramaktaydı.
Abbasi idaresinin zayıflaması sonucu içerde emirlerin ve komutanların birbirleriyle mücadele etmesini fırsat bilen Bizans orduları Hamdânîlerin idaresindeki Halep dâhil birçok Müslüman beldesine sürekli saldırılar düzenleyerek tahribatlar, yağmalar ve katliamlar gerçekleştirdiler.
Hamdânîler, bir taraftan iç rakipleri ile mücadele ederek hilafet merkezi Bağdat üzerinde hâkimiyet kurmaya çalışırken, diğer taraftan hüküm sürdükleri Musul-Halep hattını Bizans saldırılarına karşı korumak için yoğun bir mücadele verdiler. Aynı şekilde düzenledikleri askeri seferler ve gazalarla çoğu zaman savaşı Rum topraklarına taşıdılar.
Ayrıca Türklerin, Abbasi ordusunda görevli komutan ve askerlerle yavaş yavaş Abbasi yönetimi ve bölge üzerinde etkinlik sağlamaya, varlığını hissettirmeye başladığı bu dönem, İslam birliğini yeniden tesis edecek olan Selçukluların hâkimiyetine zemin hazırlayan bir zaman dilimi olarak da ön plana çıkmaktadır

This article explores the effects of climate and privacy measures on the characteristics of indigenous courtyard houses in Diyarbakır. It compares the characteristics of courtyard houses in Diyarbakir, Turkey, to houses in some Middle Eastern countries. The study sample consisted of fifty historical courtyard houses in Diyarbakır. The results of the study revealed that, like the similar houses in Middle East, there is a horizontal movement around the courtyard all year long and a vertical movement in summer units. But, within the scope of the study, it was found that some houses in the area have spaces that can be used in spring or autumn, in addition to summer and winter units. The findings also revealed that privacy measures had an important role in the space organization of the houses.

Key words: Design with climate, Indigenous courtyard house, house with iwan, traditional house design.

Bu çalışma, XVII. ve XVIII. yüzyılların belirli dönemlerinde yaşamış beş Diyarbekir voyvodasının mal varlıklarına ait envanterler olarak da tanımlayabileceğimiz, muhallefât kayıtlarından hareket ederek, Osmanlı taşrasındaki mali-idari bir görevlinin elde ettiği yönetim ve vergi toplama hakkının, yaşam standardının belirlenmesine katkı sağlayıp sağlamadığı ve başka ekonomik faaliyetlere imkân tanıyıp tanımadığı hakkında bazı tespitlerde bulunmayı amaçlamaktadır. Ayrıca Osmanlı taşrasında eyalet içinde daha önce taşra hazine defterdarlıklarının yönetiminde olan havâss-ı hümâyûn gelirlerinin ana nüvesini oluşturduğu, mekân ve gelir kaynakları çeşitliliği açısından geniş bir alan üzerine oturarak, hem bir mali-idari yapıyı hem de bir gelir kaynağını ifade eden, Diyarbekir voyvodalık mukataasının yöneticisi ve işleticisi olan voyvodalara odaklanmaktadır.

Diyarbakır merkezde kurulan uygarlıkların başında Hurrilerin geldiği
tarihçiler tarafından kabul edilmektedir. Daha sonra Mitanniler,
Asurlular, Aramiler, Urartular, İskitler, Medler, Persler, Makedonyalılar,
Selevkoslar, Partlar, Romalılar, Sasaniler, Bizanslılar, Emeviler,
Abbasiler, Mervaniler, Selçuklular, Artuklular, Eyyubîler, Moğollar,
Safeviler, Akkoyunlular ve son olarak 1515’ten sonra Osmanlılar şehre
hâkim olmuşlardır. Jeopolitik konumundan dolayı tarihin her döneminde
önemini koruyan Diyarbakır, Osmanlılar Döneminde de ekonomik, sanat
ve kültür alanında önemini korumuştur. Diyarbakır, Osmanlılar
döneminde eyalet merkezi olduğundan valiler tarafından yönetilmiştir.
Kaynaklarda
Osmanlı döneminde 245 valinin Diyarbekir’e atandığını görüyoruz. Bu valilerden bir kısmı ikinci veya üçüncü defa Diyarbekir’e vali olarak
atanmıştır. Amid’i yöneten valilerin bir kısmı şehirde vefat edince buraya
gömülmüştür. Bir kısmı ise dışarda vefat etmesine rağmen Amid’e
gömülmeyi vasiyet ettiği için getirilip Amid’e gömülmüştür. Günümüzde
Diyarbakır’da gömülü olan sekiz Osmanlı valisi bulunmaktadır. Bu
çalışma kapsamında Diyarbakır’da gömülü olan bu valiler hakkında
kısaca bilgi verilecek, bu valilerin mezarları ve mezarlarının üstünde inşa
edilen mezar anıtları hakkında bilgi verilecek ve mezar taşlarında veya
mezar anıtları üzerinde bulunan kitabelerin içeriği aktarılacaktır.

ÖZET Bu araştırmada, Diyarbakır kentinde bulunan ve resmi ideolojiyi temsil eden sekizi anıt heykel ve biri de rölyef çalışması olmak üzere dokuz sanat eserinin içerik analizleri yapılarak, merkezi iktidarın resmi ideolojiyle birlikte kentte verdiği açık/örtük ideolojik mesajların neler olduğu ve bu mesajların neden tercih edildiğinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Temelde alan araştırmasına dayanan bu çalışma, analize tabi tutulan eserlerin içerik analizlerinden faydalanılarak, söz konusu sanatsal eserlerin ideolojik mesajları çözümlenmeye çalışılmıştır. Şüphesiz ki, sanatın sosyolojik okumasını yapmak toplumsal dönüşümün yönünü daha iyi kestirmeye katkı sunacağı gibi, Türkiye'deki toplumsal araştırmalarda kısmen yeni olan bu yöntem, bir yandan sosyolojik teorinin ve sanat tarihi çalışmalarının gelişmesine katkı sunarken, bir yandan da, benzer bir konuda çalışma yapacak olan araştırmacılara birincil elden kaynaklık edecektir. Bu araştırmanın ulaştığı en kapsamlı sonuç ise şudur: Resmi ideolojinin kentte yaptığı ilk anıt ve heykellerde daha çok, " Türk Kurtuluş Savaşı " ve " kahramanlık " teması işlenip, kentin " Türklüğü " ne vurgu yapılırken, son 15 yılda yapılan çalışmalarda ise bu mesajın yerini, " milletin birliği ve vatanın bölünmez bütünlüğü " ne bıraktığı görülmüştür. Bu değişimin altında yatan sebebin ise, kentte giderek güçlenen legal Kürt siyasal hareketinin bazı ayrılıkçı söylemlerine karşı verilen ideolojik bir cevap olduğu anlaşılmıştır. ABSTRACT In this study, content analyzes of nine works of art, including eight monument sculptures and one relief work, representing the official ideology in the city of Diyarbakır, were conducted to determine what the central government's open / implicit ideological messages given by the official ideology together with the official ideology were and why these messages were preferred is intended to be placed. This study, based mainly on field research, has been attempted to analyze the ideological messages of artistic works, taking advantage of the content analysis of the works analyzed. Undoubtedly, this sophisticated method, which is partly new in social research in Turkey, will contribute to the development of sociological theory and art history studies while at the same time contributing to the development of art history in a way that will work in a similar way the researcher will be the primary source. The most comprehensive result of this research is the following: The first monuments and sculptures made by the official ideology in the city were seen to have left the place of this message to the " indivisible unity of the nation and the unity of the nation " while the " Turkish War of Independence " and " heroism " were emphasized and the city was emphasized to " Turkishness. " It is understood that the underlying reason for this change is an ideological response to some separatist rhetoric of the legal Kurdish political movement,
which is getting stronger and stronger in the city.
Key words: Official ideology, monuments and statues, Diyarbakir.

Türkiye'de konu hakkında yapılan bazı araştırmalarda bu eserlerin tarihi kökleri yok sayılmış ya da yeterince dik-kat edilmemiştir. Mesela dünyadaki ilk koç, koyun başlı mezar taşları Hakasya'nın Yenisey ırmağı boyunda bulunduğu halde, Türkiye'deki, özelde ise Diyarbakır'daki koç, koyun başlı mezar taşları Karakoyunlu ve Akkoyunlularla izah edilmiştir. Diyarbakır kilimlerinde kullanılan şekil ve damgalar da, Balkanlardan Sibirya veya Urallara kadar olan Türk kültür coğrafyasında görüldüğü halde, bu konuya değinilmemiştir. Diğer yandan Diyarbakır kilimlerinde kullanılan damga ve şekillerin Farslarda niçin olmadığı konusu da görmezden gelinmiştir. Bir kültür unsurunu tarihi ve kültürel bağlamından koparıp, siyasi kimlik aracı olarak kullanır ya da kullanmak isterseniz, istediğiniz yorumu ve tanımlamayı yapabilirsiniz.
Etnografya eserleri, kültür tarihi araştırmalarında kullanılması gereken en otantik belgelerdir. Bu nedenle bir kültürel coğrafyanın veya bir halkın kültürel yapısı ve kültür tarihi araştırılırken, araştırma alanındaki etnografya eserleri görmezden gelinemez.

Özet: Türkiye Selçukluları XIII. yüzyılın ilk yarısında güçlerinin zirvesine ulaşmış ve sınırlarını oldukça genişletmişlerdir. Özellikle Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın iktidarında Doğu istikametinde Eyyûbîler ve Artuklular üzerine başarılı bir şekilde uygulanan genişleme politikası, halefi II. Gıyaseddin Keyhüsrev devrinde de sürdürülmüştür. Bu devirde Sümeysat (Samsat) ve Süveyda (Siverek)’ya ek olarak Amid ve çevresindeki merkezlerin ele geçirilmesiyle Türkiye Selçukluları’nın Doğu’daki hedefleri büyük oranda gerçekleşmiştir. Bununla birlikte Doğu’daki fetihlerin tamamlanması adına da o zamanın en büyük merkezlerinden birisi olan ve Eyyûbî Hanedanı’ndan El-Melikü’l-Muzaffer Şihâbeddin Gazi’nin merkezi durumundaki Meyyâfârikîn (Silvan)’in zaptı gündeme gelmiştir. Türkiye Selçukluları’nın yeni hedefi haline gelen Meyyâfârikîn, konumu yanında eski bir Selçuklu merkezi olması bakımından da ayrı bir yere sahip olmuştur. Bu nedenle Türkiye Selçukluları tarafından şehrin ele geçirilmesine kaynaklara da yansıyan farklı bir anlam yüklenmiştir. Bu önemli şehir, Türkiye Selçukluları ve müttefikleri olan Halep Eyyûbî kuvvetleri tarafından hicri 639 (1241-1242) yılı içerisinde kuşatılmış, ancak çeşitli sebeplerle ele geçirilmesi mümkün olmamıştır. Üstelik bu kuşatma Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Doğu’da yayılma adına gerçekleştirdiği son girişim olmuştur. Bu bildiri kapsamında Türkiye Selçukluları’nın Meyyâfârikîn (Silvan) kuşatmasının ayrıntıları, şehre onlar tarafından verilen önem ve şehrin ele geçirilemeyişinin sebepleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Meyyâfârikîn (Silvan), II. Gıyaseddin Keyhüsrev, El-Melikü’l-Muzaffer Şihâbeddin Gazi, Türkiye Selçukluları, Eyyûbîler

Abstract: The Seljuqs of Turkey (Rum Seljuks) reached the peak of their power and expanded their borders considerably in the first half of the XIII century. In particular, during the reign of Sultan Ala al-Din Kayqubad I, this enlargement policy, which had been successfully implemented in an Easterly direction on Ayyubid and Artuqid territory was also maintained during the reign of his successor, Ghiyath al-Din Kaykhusraw II. In this period, in addition to Sümeysat (Samsat) and Süveyda (Siverek), and, with the capture of Amid and its surrounding centers, the aims of the Seljuqs of Turkey towards the territories to their East were largely realized. However, in order to complete these conquests in the East, the seizure of Meyyafarikîn (Silvan),which one of the largest centers of that time and the center of Al-Malik al-Muzaffar Shihab al-Din Gazi of the Ayyubid Dynasty came to the fore. Meyyâfârikîn, which became the new target of the Seljuqs of Turkey, has a different place, in terms of being an old Seljuq center as well as due to its location. For this reason, the seizure of the city by Seljuqs of Turkey was assigned a different meaning and this is also reflected in the sources. This important city was besieged by the Seljuqs of Turkey and their allies the Aleppo Ayyubid forces, in year hijri 639 (1241-1242), but it was not possible to capture it for various reasons. Moreover, this siege was the last attempt made by Sultan Ghiyath al-Din Kaykhusraw II to expand his territory towards the East. Within the scope of this paper, the details of the siege of Meyyafarikin (Silvan) by the Seljuqs of Turkey, the importance given to this city by them, together with the reasons why the city could not be captured are investigated.

Keywords: Meyyâfârikîn (Silvan), Ghiyath al-Din Kaykhusraw II, Al-Malik al-Muzaffar Shihab al-Din Gazi, Turkey Seljuqs, Ayyubids

Diyarbakır Artuklu Sarayı adlı bu çalışma kapsamında öncellikle
Artuklu Sarayı’nın mimari özellikleri hakkında bilgi verilecektir. Diyarbakır’a uğrayan seyyahların Artuklu Sarayı hakkında verdikleri bilgiler aktarılacaktır. Ardından halen devam eden Amida Höyük üzerindeki Diyarbakır İçkale Artuklu Sarayı kazı çalışmaları tanıtılacaktır. Ayrıca sarayda 25 yıl çalışan ve sibernettik biliminin temellerini burada atan Bedi’üz- Zaman Ebû’lİzz İsma’il bin er Rezzâz El-Cezeri hakkında bilgi verilecektir. Sarayın plan şeması, mimarisi ve süsleme özellikleri anlatılacak, Yapılan kazı çalışmaları ve bu kazı çalışmaları sonucunda ortaya çıkan bulgular tanıtılacaktır. Ardından sarayın bilim tarihi  açısındaki önemi vurgulanacaktır.

Within the scope of this study named Diyarbakır Artuklu Palace, first of all, information will be given about the architectural features of the Artuklu Palace, by including the information given by travelers visiting Diyarbakır, and introducing the ongoing excavations of Diyarbakır Içkale Artuklu Palace on Amida Mound. In addition, Bedi’üz-Zaman Ebû’l-Izz Isma’il bin ar- Rezzaz Al-Jazari, who worked in the palace for 25 years and laid the foundations of cybernetics science here, will be introduced briefly. The plan scheme, architecture and decorative features of the palace will be explained, along with introducing the excavations and findings that have been found as a result of these excavations. Then, the
importance of the palace in the history of science will be emphasized
within the scope of context.

This thesis examines the old city center of Diyarbakır, Sur as a case study to discuss the different paths of urban transformation. The study argues that although the phenomenon of urban transformation is predominantly determined by the neoliberal regimes, it cannot be reduced to economic reasoning. The main question of this study is that if the transformation of space in late-capitalism is directly linked with the rescaled position of nation-states in urban governance, how can we include the primary features of politics in our inquiry of the phenomenon? Based on this question, the thesis brings Sur case in order to show the specificity of the political aspects of urban transformation. Based on participant observations as well as in-depth and semi-structured interviews, the study analyzes the urban transformation in Sur with its different aspects, implementations, and impacts in order to frame how the transformation of space is becoming a focal point for the state, which should be considered both an economic and a political subject.

Antropoloji ve sosyolojinin birçok eserinde, insanlığın tarihi hakkında bilgi verilirken, genel olarak, insanlığın evrimsel bir süreçten geçtiği ve mükemmelleşerek günümüze kadar geldiği ifade edilmektedir. Buna göre; ilk insanlar, kendilerini vahşi hayvanlardan korumak için arayış içine girmişler ve bu yaşam mücadelesi günümüze kadar gelişerek gelmiş, biyolojik evrime benzer şekilde, sosyal, kültürel, ekonomik, siyasi vs. evrimler de olmuştur. Yukarıda sözü edilen ifadelere göre, insan, doğa karşısında tedbirler alarak tecrübe kazanmakta, aynı şekilde zihnen ve vücut olarak da mükemmel bir hal kazanmaktadır. Bilgi sosyolojisi kaynaklarında, genel olarak, bilginin kaynak olarak beşeri (tecrübî, kesbi) bilgi ve ilahi (vahyi) bilgi olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Bilginin, sadece, evrimsel olarak ortaya çıkan ve tecrübî olarak ele alınması, diğer bilgi kaynaklarını yok sayma sonucunu doğurmuştur denebilir. Bilginin sadece tecrübî olarak elde edilen bir olgu olarak görülmesi, gerçekte insanlık tarihinde önemli rol oynayan Peygamberleri, etkisiz bir role doğru itmekte ve onları toplum içinde neşet eden sıradan önderler olarak görülmesi sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bunun yanında, din olgusu “çaresizlik içindeki insanın dayanağı” olarak ele alınmakta ve dinin bu ortamda ortaya çıkan beşeri bir olgu olduğu ifade edilmektedir. İlk insanın, yaşamının tanziminde, sadece aklının ve tecrübesinin yeterli olduğunu söylemek zordur. Bu süreçte, peygamberler, imdada yetişmekte ve “rehber” vazifesi görmektedirler. Peygamberlerin, insanların yapabilme ihtimali olan yanlış davranışları önceden bildirmeleri sayesinde, toplumsal yaşam daha bir düzenlilik hali içinde devam etmektedir. Bu çalışmada, Peygamberlerin toplumda oynadıkları roller ele alınacak, peygamberlerin toplumsal dönüşümde etkileri üzerinde durulacak ve vahyi bilgiyle birlikte tecrübî bilginin peygamberler tarafından nasıl işlevsel hale getirildiği izah edilecektir. Yeri geldiğince, bazı peygamberlerin yaşamları, konu bağlamında, örnek olarak aktarılacaktır.

Marwani State (978-1085), which ruled the Diyar-ı Bekr Region with Silvan being its center, began to weaken as a result of internal and external factors after experiencing its golden age during the time of Nasru-dawlah Ahmad (1010-1061). The Marwani country was captured by the Great Seljuks in 1085 and the last ruler titled Nasru-dawlah, Mansur, died in Cizre in 1095-1096. According to the accounts of İbn-ul-Azrak, Sibt Ibn-ul-Cevzi, Ibn Shaddad and Ibn Taghribardi, the author of Tarih-i Meyyafarikin and Amid, Mansur's body was buried by his wife Sittunnas, and his wife was also buried next to him after she died. In this study, it is discussed whether the tomb known as Ince Arap, Arap Inci, Bac Kardes and Cifte Evliya in official records and among the people belongs to Mansur and his wife or not.

Gökalp’in hayatının farklı dönemlerini geçirdiği farklı merkezler, ilişkilerinin arka planın oluşmasında, yaşadıkları dönemin siyasi ve entelektüel özelliklerinin bölgesel farklılıklar olarak düşünsel yaşamına yansımasında, ilgi alanlarının belirlenmesinde ve düşünsel kaynaklarının oluşmasında etkili olmuştur. Bu çalışmada, Gökalp’in düşünsel ve siyasal yaklaşımlarıyla farklı dönemlerinde yaşamını sürdürdüğü merkezler arasındaki ilişki ele alınacaktır.

Çalışmamız hakkında bir değerlendirme:
Bilimde “Tesadüflerin bir kıymeti var mıdır, yok mudur?” diye düşünüyorsanız Diyarbakır Kalesi’ne ve bu çalışmamızla vardığımız sonuçlara bakmanız gerekmektedir. Diyarbakır Kalesi, tesadüfleri tevafuklardan daha önemli kılan bir tablo resmetmektedir. Tesadüfler imamesi habbeleriyle insicam içerisinde şaşırtıcı bir şekilde şehrin ruy-i zemininde burçlarıyla bir beden (sur) oluşturmuştur.
Kalenin balığa benzediği herkesçe malumdur. Acaba kimse bu malumatın malum olma tarihini düşünmüş müdür? Diyarbakır Kalesi’nin balığa benzediği eskiden beri bilinen bir şey midir? Biz bununla ilgili bir araştırma yaptık ve dikkat çekici ilk sonuçlardan birine ulaştık. XVI. asırda Diyarbakır’a gelen Matrakçı Nasuh, kaleyi dört köşeli geometrik bir şekilde çizmiştir. Bu da MS IV. yüzyılda bugünkü halini alan Diyarbakır Kalesi’nin XVI. asra kadar 1200 yıl boyunca neye benzediğinin bilinmediğini gösterir. Sonraki dönemde Diyarbakır’ı ziyaret eden seyyahların eserlerine de göz attık ve bu eserlerde de kalenin şeklinin esasına dair bir bilgi geçmediğini gördük. Elbette bunun bir nedeni vardır ve bu neden kalenin 5,5 km uzun olmasından kaynaklanmaktadır. Kalenin balığa benzemesinin anlaşılabilmesi için fezadan yani yüksekten bakılması gerekmektedir. Bu mantık çerçevesinde kalenin balığa benzediğinin anlaşıldığı süre bir asra yakın zamana denk gelmektedir.
Diyarbakır Kalesi, balığa özellikle de kalkan balığına benzemektedir. Kalkan balığının bazı türleri ile Diyarbakır Kalesi’nin şekli arasında çok büyük oranda bir benzerlik bulunmaktadır. İlk olarak
surların bir kalkan gibi şehri koruduğu akla gelmekte ve kaleyi inşa edenler “Acaba bunu düşünerek mi kaleyi tasarlamışlardır?” sorusuna götürmektedir. Ama ileride serdedeceğimiz gibi hakikat bunun tamamen bir tesadüf olmasından ibarettir. Surların kalkan şeklinde kenti korumuş olması tesadüften ibraret bir hakikatttir.
Diyarbakır Kalesi ile kalkan balığı arasındaki benzerlik sadece surların oluşturduğu hat ile sınırlı değildir. Dış surlar balığın gövdesini, iç kale ise balığın kafasını oluşturmaktadır. İç kalenin içindeki Amida Höyük dairesel görüntüsü ile göze benzemektedir. Saray Kapı’dan Dicle’ye varan yol ile iç kalenin güneydeki kıvrımı balığın solungaçları suretindedir. Hz. Süleyman camisinin güneydoğu köşesinde surların içeriye eğrilmesi balığın ağzını andırmaktadır. İç kalenin kuzeydoğu köşesindeki İbn Dİmne Sarayı ise balığın burnuna denk gelmektedir. Ayrıca balığın beyni ise yönetim merkezi olması hasebiyle iç kaledeki idari yapılardır. Surların gövdesi ve karnı ise tam olarak balığınkine karşılık gelmektedir. Balığın kuyruğu ise çok bariz bir şekilde tezahür etmektedir. Balığın kuyruk sokumu ise Mervânîlerin inşa ettiği Keçi Burcu’dur. Diyarbakır’ın 82 tane burcu ise balığın yüzgeçlerini andırıp resmi tamamlamaktadır.
Ana hat ve detaylardaki bu benzerlik insanı hayrete düşürecek derecededir. Kafa, göz, ağız, burun, kuyruk, kuyruk sokumu, yüzgeçler gibi detayların benzettiğimiz şeylerle tam olarak örtüşmesi inanılmaz bir durumdur. Saydığımız detayların hiçbirinde terslik yoktur. Göz biraz daha ön tarafta, burun aşağıda, kuyruk sokumu yukarıda, karın içeriye doğru, kuyruk göğüste, solungaç başka bir yerde olsa bu teze halel getirecektir ancak tüm bu organlar olması gereken yerdedir ve bunun rastlantı olması imkânsız denecek kadar çok zor bir ihtimaldir.
En kritik soru tüm bu detaylarla kalenin bir plan dâhilinde veya tesadüf olarak vücuda gelmiş olmasıdır. Bu sorunun cevabından emin olmak için kalenin inşa sürecini araştırdık. Araştırmamızın sonucunda her bir detayın farklı tarihlerde ve farklı medeniyetler tarafından yapıldığını gördük. Diyarbakır’ın en eski yerleşim yeri olan Amida Höyük’ün yaklaşık beş bin yıl önce Hurriler tarafından yapıldığı görülmektedir. Zamanla nüfusun çoğalması ile iç kalenin bugünkünün yarısına denk gelecek şekilde büyütüldüğünü kesin olarak söyleyebiliyoruz. İç kale en son Kanuni Sultan Süleyman döneminde genişletilmiş ve bugünkü halini almıştır. Yani iç kale uzun bir zaman aralığında üç kere genişletilerek büyütülmüştür. İç kalenin büyütüldüğünü gösteren deliller ise Amida Höyük’ün, kapalı olan Artuklu kitabesini taşıyan kapının ve Osmanlıların açtırdığı Saray Kapı’nın varlığıdır. İç kaledeki burun kısmı da binli yıllarda Mervânîler tarafından, solungaç 1520-1526 arasında Osmanlılar tarafından ve beyin diye tabir ettiğimiz yapılar yine Osmanlılar tarafından yaklaşık bir asır önce inşa edilmiştir. Dış surlar ise MS 330 ila 375 yılları arasında iki kere genişletilerek büyük oranda bugünkü haline getirilmiştir. İlk olarak şehrin yarısına tekabül ve Gazi Caddesine tesadüf eden surlar Bizanslılar tarafından Nusaybinlilerin yerleştirilmesi için genişletilmiştir. Balığın kuyruk sokumuna denk gelen Keçi Burcu Mervânîlerin eseridir. Balığın kuyruğunun nihai şekli ise üzerindeki kitabelerden anlaşıldığı üzere Artuklu, Eyyubi ve Selçukluların gayretiyle meydana gelmiştir. Karın ve sırt kısmının ise Roma ve Bizanslılar başta olmak üzere birçok medeniyetin eseri olduğu taşıdığı yazıtlardan anlaşılmaktadır. Diyarbakır Kalesi’nin değişik tarihlerde ve detaylarının farklı medeniyetler tarafından yapılması kalenin planlı bir şekilde ortaya çıkmış bir şekil olduğu ihtimalini kesin olarak nakzetmektedir.
Şayet bir mimar Diyarbakır Kalesini yapmaya koyulup bir seferde bu kaleyi balık suretinde inşa etmek isteseydi bu çabası takdire şayan olur ve eserinin değeri inkar edilemezdi. Ancak çok uzun bir zaman diliminde birbirinden habersiz bir şekilde farklı medeniyetler tarafından surların neredeyse kusursuz bir şekilde balığa benzemesi değil de karşılık gelmesi insanı hayrete düşüren inanılmaz bir durumdur. Yani tesadüfen bu ayrıntılarla ortaya çıkan kalenin şekli planlı olanından çok daha kıymetdardır.
Biz araştırmayı sürdürürken kalenin zemin ve çevre ile olan bağlantısını kurmaya çalıştık. Kalelerin doğal olarak kurulacağı yerin zeminine göre şekilleneceği aşikardır. Bunun haricinde biraz araştırma yapıp “Acaba zeminden azade olarak bir gaye ile resmedilen kaleler var mıdır?” sorusuna cevap bulmaya çalıştık ve kayda değer bir numunesinin (iddiaya göre) Fatih Sultan Mehmet tarafından ve Arapça “Muhammed” ismine benzetilen Rumeli Hisarı olduğunu gördük. Kalenin zemin ve çevre ile olan bağlantısı ile ilgili araştırmamızda bir başka şaşırtıcı veriye ulaştık. Herkesin aşina olduğu üzere kutsal kitaplarda Hz. Yunus’un bir balık tarafından yutulduğu anlatılmaktadır. Bu bilgiyi Diyarbakır kalesi ile anlamlı kılan şeylerin olduğunu gördük. Evliya Çelebi, Hz. Yunus’un MÖ VII. asırda Âmid’e geldiğini, Fis Kayası Mağarası’nda 7 yıl kaldığını söylemekte ve detaylı bilgiler vermektedir. Fis Kayası Mağarası ve balığın konumunu bir araya getirince yine çok şaşırtıcı bir durum ortaya çıktığını gördük. Hz. Yunus’un kaldığı mağara balığın ağız ve burnunun hemen üstünde yer almaktadır. Bu ikisi bir arada değerlendirildiğinde yukarı doğru yönelen balığın sanki Hz. Yunus’u yutmaya çalıştığı bir görüntü elde edilmektedir. Şaşırmak için mağaranın onca yer varken belirtilen yerde bulunuyor olması ve balığın dik olarak doğuya değil de kuzeydoğuya yönelmiş bir vaziyette olması ihtimalini hesaplamaya ihtiyaç yoktur. “Hz. Yunus’un Âmid’e geldiği gerçek midir?” sorusu üzerinde de birkaç şey söylemek istiyorum. İster hakikat ister efsane olsun bizim için önemli olan Hz. Yunus ve onu yutmaya çalışan balık portresinin Diyarbakır zemininde resmedilmiş olmasıdır. Bu resim hakikat ve efsaneden bağımsız bir şekilde çok değerlidir. Bunun ötesinde Evliya Çelebi’nin yaşadığı dönemden muhtemelen asırlar önceye kadar, belki de kale yapılmadan önce Âmid’de halk arasında böyle bir inanışın olması ve Hz. Yunus adına bir türbenin şehrin içinde yapılması dikkate değer bir durumdur.
Bunun dışında balığın doğusundaki Dicle Nehri’ne bakarak su ile ilgi kurması, ters durmaması, Dicle Nehri’nin balığın alt kısmına doğru kıvrılması, burada Hevsel Bahçelerinin içinde bulunduğu derin ovayı oluşturması ve sanki balığın burada suyun içinde olduğu izlenimi yaratması hayret ettiren hoş bir manzarayı oluşturmuştur.

Özet XVII. yüzyılda Diyarbakır merkez sancağında bulunan Kabi köyü, Nakşibendî Şeyhi Aziz Mahmud Urmevî'nin soyundan gelen Azizzâdeler veya Evlâd-ı Şeyh-i Rumiyye olarak tanınan aileye temlik edilmişti. Aile daha sonra bunu, şeyhin Diyarbakır şehrinde kurduğu cami, tekke ve medresesine vakfetmişlerdi. Atalarının idamının ardından sorunsuz bir halde uzun yıllar bölgede Osmanlı sistemiyle hemhâl bir hayat sürdürmüşlerdi. Ta ki XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar. Tanzimat dönemi mali-idari uygulamalarının eşlik ettiği bu dönemde bahsi geçen köy, vakfın hukuki statüsü ve arazinin mülkiyetinden kaynaklı vakıf yöneticileri ve ahali arasında yaşanan çetrefilli bir mücadelenin, yeni vergi uygulamalarının ve vakıf yönetimine ilişkin diğer bazı gelişmelerin sahnesi olacaktı. Böylece Osmanlı taşrasının nispeten daha az görünür yerel figürlerinin gözünden, yeni dönemin bürokrasi lisanını ve onların hak arama arayışlarında başvurdukları usul ve söylemleri izlemek mümkün olacaktır.
Abstract
In the seventeenth century, the Kabi village in the central sanjak of Diyarbakır was assigned to the family known as Azizzâde or Evlâd-ı Şeyh-i Rumiyye (Sons of Rumiye Shaykh), who were descended from the Naqshbandi Shaykh Aziz Mahmud Urmevi. The family then endowed it to the mosque, lodge and madrasah which the shaykh founded in the city of Diyarbakır. Following the execution of their ancestors, they lived a life that was united with the Ottoman system in the region for many years without any problems. It was until the second half of the nineteenth century. During this period, accompanied by the fiscal-administrative practices of the Tanzimat period, the village was going to be the scene of a complicated struggle between foundation managers and the community originating from the legal status of the foundation village and the ownership of the land, new tax practices and some other developments in the management of the foundation. Thus, from the eyes of the relatively less visible local figures of the Ottoman provinces, it will be possible to follow the bureaucracy language of the new era and the procedures and discourses that they applied in search of rights.

Osmanlı modernleşmesinin en kapsamlı dönemi Tanzimat devridir. Tanzimat, modern hukuk devletine geçiş süreci olduğundan birçok idari, mali, hukuki kurumun kurulması bu döneme denk gelmiştir. Bu kurumlardan biri de belediye daireleridir. Klasik dönemde çeşitli müessese ve kişiler vasıtasıyla yerine getirilen beledi hizmetler, başkent İstanbul’da 1854’te kurulan Şehremaneti’ne devredilmiştir. Taşrada ise modern belediyelere geçiş 1864 Vilayet Nizamnamesi ile sağlanmıştır. Nizamnameyi takip eden yıllarda yeni kanunlarla birlikte tüm vilayetlerde belediyelerin kurulmasına çaba sarf edilmiştir.Osmanlı belediyelerinin asıl kurumsallaşma dönemi ise I. Meşrutiyet’ten sonrasına denk gelmektedir. Bu dönemde belediyelerin görev ve yetkileri genişletilmiştir. Belediyelere, imar ve bayındırlık işleri, temizlik, emlak ve nüfus sayımı, alışveriş kontrolü, sağlık gibi birçok görev yük- lenmiştir. Fakat belediyelerden kanun dâhilinde belirtilen şekilde verim sağlanamamıştır. Zira XIX. yüzyılın genelini kapsayan isyanlar, savaşlar ve ekonomik bunalımlar belediye gelirlerinin düzenli toplanması ve harcanmasına müsaade etmemiştir. Diyarbekir belediyesinin kuruluşu 1864 Nizamnamesine yakın bir döneme denk gelmektedir. Modernleşmenin merkezi olan başkent İstanbul’a oldukça uzak olan bu taşra kentinde belediyecilik faaliyetleri oldukça kısıtlı kalmış ve belediye daha çok sağlık işleriyle anılmıştır. Bu çalışmada Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle Diyarbekir belediye reisleri, meclis üyeleri ve ilgili dairelerinin vazifeleri ile bunların etkinlik derecesi incelenecektir. Bu çerçevede belgelerin yoğunlaştığı XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın başları çalışmanın temel dönemini oluşturacaktır.

Economically based globalization affects all societies in terms of politics, administration and social life. Many radical transformations experienced in the globalization affects all countries in the world. While globalization trivializes the physical and economic boundaries between countries, cities have become the basic units of the global system. In the spatial dimension, the primary areas of this transformation have been cities. Cities, which are accepted as the cradle of civilization and pioneers of development, are changing today with the effect of globalization. The most important effect of globalization is experienced in the cities and the importance of the cities increases day by day due to the changes experienced. The main assumption of the study is that the real impact of the globalization process is seen on cities and changes them in an unprecedented way. The spatial changes in cities during the globalization process and the processes through which this change occurred are analyzed conceptually. The negative effects of globalization on the cities and the consequences of these effects for the spatial area in Diyarbakır are examined. For this reason, the city of Diyarbakır that has changed spatially with the globalization process, is the main focus of the study. The changing of Diyarbakır city, with the rapid population and globalization process, takes place in a similar way to the other cities of the world and looks like other cities of the world day by day with similar exterior designs and structures.

Anadolu'daki yerel müzik geleneklerinde bulunan makamları özgün halleri ile tanımlamak nazariyatta yeni yönelimlerin yolunu açabilir. Örneğin günümüzdeki Kürdi makamı teorik açıdan pek de ilgi çekici görünmezken, aynı makamın yerel geleneklerdeki yapısı, isminin temsil ettiği etnik ve coğrafi anlamlar ile birlikte göz önüne alındığında dikkat çekici sonuçların elde edilebilmesi mümkündür. Bu çalışmada Anadolu'nun makam müziği açısından önemli kent merkezleri olan Urfa, Diyarbekir ve Harput müzik gelenekleri içerisinde Kürdi makamının yapısal özellikleri açıklanılmaya çalışılmıştır. Celal Güzelses'in taş plak icrasından derlenen Kürdi Hoyrat (Kalemi kaşta koydun), ezgi çekirdekleri modeli ile makamsal olarak analiz edilmiştir. Analiz sonuçları ile Urfa ve Harput repertuvarındaki Kürdi eserler karşılaştırılarak yöre müziğindeki Kürdi makamı algısı hakkında genel bir çerçeve çizilmiştir. Daha sonra Anadolu'nun makamsal müzik açısından yoğun etkileşim içerisinde olduğu Azerbaycan, İran ve Irak(Bağdat) gibi komşu coğrafyaların geleneksel müziklerinde "Kürdi" ismiyle adlandırılan ezgisel kalıpların yapısı irdelenmiştir. Öte yandan Kantemir ve Kevseri'nin notaya aldığı Kürdi saz eserleri ile teori kaynaklarında 18.yy 'dan günümüze kadarki Kürdi makam tarifleri incelenmiştir. Sonuç olarak farklı coğrafyaların müzik geleneklerinden alınan veriler üzerinden Kürdi makamının yapısı, tarihsel süreçteki değişimi, kültürel kodları ve isimlendirilmesi hususlarında fikir yürütülmüştür.

İngiliz Milli Arşivi’nden (The National Archieves) elde edilen belgelere dayanılarak hazırlanan bu çalışmada, ilk olarak İngiltere’nin Diyarbakır Konsolosu John George Taylor’ın kim olduğu ve hangi yıllar arasında Diyarbakır Konsolosluğu görevinde bulunduğu hakkında bilgi verilmiştir. Ardından Fransa, İsviçre, İran, İngiltere gibi doğulu ve batılı devletlerden Diyarbakır Eyaleti’ne ithal edilen ve Diyarbakır Eyaleti’nden de yabancı ülkelere ihraç edilen ürünlerin miktarı ve piyasa değeri tablolar halinde verilmiş ve bazı ürünlerin ise önemine binaen ayrıntılı değerlendirmeleri yapılmıştır. Yapılan çalışma ile Diyarbakır Eyaleti’nin söz konusu dönem itibariyle sadece bölgesel ölçekte değil uluslararası ölçekte de oldukça canlı bir ticaret bölgesi olduğu ortaya konulmaya çalışılmış olup Diyarbakır Eyaleti’nin bu dönemdeki ekonomik hayatına dair istatistiki bilgiler verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Diyarbakır Eyaleti, İngiliz Konsolosluğu, John George Taylor, Ticaret, İthalat-İhracat.