Temettuat Defterleri

Özet Sınırlarının değişmesiyle birlikte Osmanlı Devleti'nin vergi toplama şeklinde ve oranlarında da değişiklik olmuştur. Özellikle, bozulan merkezi otorite ve yapılan savaşlarda alınan yenilgiler, hazinenin zayıflamasına neden olmuştu. Giriştiği ıslahat hareketlerinden istediği sonucu alamayan Osmanlı Devleti, kötü gidişi düzeltmek amacıyla zamanla bazı düzenlemeler yapmıştı. Bu düzenlemelerin en önemlilerinden biri de halktan alınacak vergilerdi. Toplanacak vergilerle hazineye girecek nakit para, devlet adamlarına iktisadi alanda planlı hareket etme fırsatı verecekti. 1844-1845 yıllarını kapsayan dönemde, devletin hâkim olduğu coğrafyada, halkın sahip olduğu arazi, emlâk, hayvan, eşya ve mal varlığının tespit edilerek vergilerin daha adil toplanması için " Temettuat Defteri " adında yeni bir kayıt çalışması başlatıldı. Temettuat Defterleri tutulduğu dönemin ekonomik ve sosyal durumunu gözler önüne sermesi bakımından özelikle tarih ve diğer bilim dallarına ışık tutmaktadır. Temettuat Defterlerinde, hanelerin bir senede elde ettiği gelir ve sahip olduğu mal varlığı hane reisi adına kayıt altına alınarak vergilendiriliyordu. Bu sayede defterde adı geçen kişilerin sahip oldukları meslek, işledikleri toprak miktarı ve nev'i, elde edilen ürün miktarı ve hayvan sayıları merkeze kadar ulaştırılmış oluyordu.

Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda, Tanzimat’ın ilanından itibaren halktan adaletli bir vergi toplama sistemi getirmeye çalışmıştır. Bunun için çeşitli eyaletlerinde temettuât sayımlarını gerçekleştirmiştir. Temettuât defterlerine kaydedilen veriler, sosyal ve iktisadî açıdan dikkate değerdir. Bu sayımlar malî veri olma yanında demografik yapı, ekili dikili arazi, hayvan yetiştiriciliği ve vergi mükellefleri ile ilgili çeşitli bilgiler vermesi açısından da önem arz etmektedir. Nitekim günümüzde Kırklareli’ye bağlı Vize Kazası’nda gerçekleştirilen temettuât sayımlarında Tanzimat’la beraber getirilen yeni iktisadi usulün, sosyo-ekonomik hayata nasıl yansıdığı açıkça görülmektedir. Bu çalışmada 1845 yılında gerçekleştirilen ve Rumeli bölgesindeki Vize Kazası merkez mahallelerine ait 6 adet temettuât defteri incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nin yaptığı sayımlar, çoğunlukla dini esasa göre yapılmıştır. Bunun bir örneği, Vize temettuât defterlerinde de görülmektedir. Ekonomik temeli tarım ve hayvancılık olan Osmanlı Devleti’nin tamamında olduğu gibi, küçük bir Trakya kasabası olan Vize’nin durumu da benzer şekildedir. Nitekim Vize temettuât defterlerindeki hanelerin büyük çoğunluğunun, çiftçilik ile geçimlerini sağlamaları bunu doğrulamaktadır. Kasabanın demografik yapısına göz atıldığında Vize merkezinin tahmini olarak hesap edilebilen ortalama nüfus oranı hem Müslüman hem de gayrimüslimler için neredeyse yarı yarıyadır. Ayrıca Vize temettuât defterlerindeki meslek kayıtlarından anlaşıldığına göre, Müslümanlar, çiftçiliğin yanında, en çok debbağlık (dericilik) yapmaktaydı. Gayrimüslimler ise çiftçiliğe ilaveten en çok dülgerlik (marangozluk) işiyle uğraşmıştır. Dolayısıyla hayvancılık ve ormancılığın yan kollarının Vize’de önemli bir gelir kaynağı olduğu ortaya çıkmaktadır. Müslüman mahallelerdeki nüfusa dair 25 farklı türde meslek kaydına rastlanmaktadır. Gayrimüslimlerde ise 21 farklı türde kaydın bulunduğu görülmektedir. Bu çalışma ile Temettuât defterlerinden elde edilen verilerle, gerek Müslüman nüfusun gerekse gayrimüslim nüfusun meşgul oldukları iş kolları, sahip oldukları tarım arazileri, yetiştirdikleri ürünlerin çeşit ve miktarları tespit edilmiştir. Ayrıca yine bu iki dine mensup olan Vize’deki ahalinin, elde ettikleri kazançlar ve ödedikleri vergilerle, XIX. yüzyıl ortalarındaki sosyal ve ekonomik durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır.

After the proclamation of the Tanzimat Edict in the 19th century, the Ottoman Empire tried to bring about a fair tax collection system. To achieve this aim, temettuat countings were conducted in several states. The data recorded in the temettuat registers are notable from a social and economic point of view. These registers, in addition to offering financial data, are important for providing useful information about the demographic structure, cultivated lands, animal husbandry and taxpayers. As a matter of fact, the temettuat countings carried out in Vize, a town in Kırklareli, in the 19th century clearly show how the new economic reforms of the Tanzimat were reflected in socio-economic life in the region. In this study, six temettuat registers of countings carried out in 1845 in the central neighbourhoods of Vize in the Rumeli region are examined. As is well known, the countings in the Ottoman Empire were mostly carried out on a religious basis. This practice can also be observed in the Vize temettuat registers. In the light of these records, Muslim and non-Muslim neighbourhoods were identified and the social and economic status of the communities belonging to two different religions was determined in the mid-19th century. The economic system of the Ottoman Empire was based on agriculture and animal husbandry. The fact that the vast majority of households in the Vize temettuat registers make their living by farming proves that the situation was no different in Vize, a small Thracian town. As for the demographic structure of the town, it is estimated that almost half of the population was Muslim and the other half was non-Muslim. As it is understood from the occupation records in the Vize temettuat registers, in addition to farming, Muslims were mostly engaged in leather tanning while non-Muslims were mostly engaged in carpentry. For this reason, it can be deduced that the sub-branches of animal husbandry and forestry are important sources of income in Vize. There are twenty-five different types of occupations recorded in Muslim neighbourhoods while twenty-one different types of occupations were recorded for non-Muslims. Using the data obtained from the temettuat registers, this study provides information about the occupations in which both the Muslim and non-Muslim populations engage, the amount of the agricultural land they owned, the kinds and quantities of the crops they grew. The study also reveals the social and economic status of the Muslim and non-Muslim communities in the middle of the 19th century by tracing the records on the amount of income these people earned and the taxes they paid.

Bu çalışmanın amacı Osmanlı döneminde Uşak Kazası’na bağlı Bulkaz karyesinin sosyoekonomik durumu, nüfus yapısı ve nüfus hareketliliklerini ortaya koymaktır. Bu sebeple çalışmamızın
yerel tarih araştırmalarına ve özellikle Uşak’ın yerel tarihi hakkında araştırma yapacaklara bir katkı
sağlayacağı beklenmektedir. Bulkaz karyesinin 17. - 19. yüzyıllar arasındaki sosyo-ekonomik durumu
ve nüfus yapısını ortaya çıkarmak için farklı arşiv malzemelerinden yararlanılmıştır. Bahsedilen bu
kaynaklar 2498 numaralı Avarız defteri (1676), 1643 ve 1648 numaralı nüfus defterleri (1831-1841) ve
9406 numaralı temettuat defteridir (1844-1845). Bu kaynakların günümüz Türkçesine transkripsiyonu
yapılarak Bulkaz karyesine ait nüfus yapısı ve sosyo-ekonomik özellikleri içeren önemli bulgular elde
edilmiştir. Böylelikle karyede yaşamış kişilerin yaş ortalamaları, doğum-ölüm kayıtları, tipolojileri ile
ekonomik faaliyetlerini kapsayan gelir ve giderlere ait mühim bilgiler ortaya çıkarılmıştır.