Tereke Kayıtları

Tereke kayıtları Osmanlı ilmi hayatının aydınlanmasına katkı
sağlayan önemli kaynaklardandır. Bu kayıtlardan Osmanlı döneminde
yaşayan âlimlerin servet düzeyleri, günlük yaşantıları bu çerçevede giyim
kuşamları, evlerinde kullandıkları tefrişata dair malzemeler (halı, kilim,
mutfak takımları, hamam malzemeleri vs.), gayrimenkuller (tarla, bağ ve
bahçeler vs.) ve âlimlerin hayatlarının vazgeçilmezi olan kitaplar ve bunların
maddi değerleri hakkında bilgi edinilebilir. Terekelerde bulunan kitaplar,
ilgili dönemde âlimlerin ve halkın kültürel profilleri ile ilgili çıkarımlarda
bulunmamıza da katkı sağlayacaktır.
Araştırma konusu yaptığımız Torunzâde Molla Mustafa ibni
Abdulkadir Efendi’ye ait terekeden, O’nun, Ayıntablı ve 18. yüzyılda
yaşamış olduğu anlaşılmaktadır. Onun taşımış olduğu molla ve efendi
unvanları, Torunzâde’nin askeri sınıf olarak adlandırılan kent elitinden
olduğunu göstermektedir.
Torunzâde’nin 1071,75 kuruşluk servete sahip olması, onun kentin
varlıklı ailelerinden birisi olduğunu da ortaya koymaktadır. Serveti içerisinde
tarla, bağ, bahçe, dükkân ve konuttan meydana gelen gayrimenkuller ve
kentte yaşayan muhtelif kişilere vermiş olduğu borçlar önemli bir yekûn
oluşturmaktadır. Bütün bu servete rağmen Torunzâde’nin konutunda bir
kısmı eski olan birkaç mütevazı yer sergisi ile yatak ve yorgan bulunması
O’nun mütevazı bir yaşama sahip olduğuna dair ipucu vermektedir.

Tereke defterleri, şer’iyye sicilleri içerisinde yer alan ve vefat eden kişilerin miraslarının
kaydedildiği kayıtlardır. Bu defterler, Osmanlı Devleti'nin sosyo-ekonomik tarihinin önemli
kaynaklarından birini oluşturmaktadır. Bu çalışmada 1900-1908 tarihleri arasındaki Mut
Tereke Defterlerinden yola çıkılarak, Mut’un bu dönemdeki sosyo-ekonomik hayatı ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Bu amacımıza yönelik olarak da örneklem veri tabanı baz alınarak Mut
Şer’iyye Sicilleri’nden istifade edilmiştir. Bu bilgilerden yararlanarak çeşitli yorumlamalar,
kıyaslamalar ve değerlendirmeler yapılmıştır. İncelememiz 1900-1908 yıllarını kapsamakta
olup üç ana bölümden oluşmaktadır.
İlk bölümde, Osmanlı’da şer’i mahkemeleri ve kadılık müessesesini ele aldıktan sonra
çalışma konumuzun temel kaynağını oluşturan şer’i mahkeme kayıtları olan tereke defterlerini
inceledik. Daha sonra ise şer’i miras hukuku değerlendirilmiştir. Böylece çalışmamızı
inceleyecek araştırmacılar için bağlantı kurmak daha kolay olacaktır.
Çalışmamızın ikinci bölümünde ise, incelediğimiz bölge olan Mut’un ana hatlarıyla tarihi
içerisinde şehir ve idari yapısı ile nüfusu hakkında bilgiler verilerek değerlendirme yapılmıştır.
Çalışmamızın üçüncü bölümünde de tereke kayıtlarının değerlendirilmesine geçilmiştir.
Burada tereke sahipleri, aileleri, varisleri, unvanları, ölüm yerleri, geriye bıraktıkları giyimkuşamları,
ev eşyaları, aksesuarları, kitapları, silahları gibi daha çok kişisel eşyaları incelenerek
kişilerin gündelik yaşamları ve Mut'un sosyal yapısı ortaya konmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda
tereke sahiplerinin ekonomik durumlarını kişisel eşyalarından daha iyi yansıtan servet
miktarları, meslekleri, gayrimenkulleri, arazileri, hayvanları, nakit paraları, borç ve alacakları
ele alınmıştır. Böylece Mut'taki ekonomik faaliyetler ve ilişkiler, kişilerin geçim kaynakları
değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mut, Şer’iyye Sicilleri, Tereke.
Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Songül ULUTAŞ, Tarih Anabilim Dalı, Mersin Üniversitesi, Mersin.

Öz Terekeler, kişilerin öldükten sonra tespit edilen özel mülk statüsündeki mal varlıklarını gösteren kayıtlardır. Bu kayıtlar kaynak alınarak yapılan bu çalışmada Rusçuk toplumunda ailenin nicel ve nitel özelliklerinin ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmesi ile Rusçuk'ta sosyo-kültürel hayatın genel bir portresi çıkarılmıştır. 19. yüzyıl başlarında Rusçuk'ta sosyo-ekonomik yapı içerisinde aile kurumu incelendiği zaman hanede yaşayan kişi sayısının 4.16 olduğu görülmektedir. Kişilerin medeni durumlarına bakıldığında %71'lik bir kesimin evli olduğunun tespit edilmesi ailede evlilik kurumuna verilen önemin göstergesidir. Aile başına düşen çocuk sayısı 2.16'dir. Çocuk sayısını belirleyen etken ise kişilerin sosyo-ekonomik statüleridir. Rusçuk'ta yaygın olmamakla birlikte %8'lik bir kesimde çok eşlilik görülmektedir. Rusçuk aile yapısında da tek eşli bir yapının egemen olduğu anlaşılmıştır. Rusçuk'ta kişi başına düşen servet miktarı 191,631'dır. Bakıldığı zaman ailelerin ortalama servet miktarının altında çok fazla kişi tespit edilse de bu kişiler arasında birkaç kişinin servet miktarı ortalamanın çok üzerindedir.

ÖZET Osmanlı Devleti'nde Şer'iyye Sicilleri'nde yer alan önemli bir belge koleksiyonunu da tereke kayıtları oluşturmaktadır. Bu kayıtlar mal paylaşımında anlaşamayan kişilerin mahkemeye başvurması ile oluşturulmasının yanı sıra, askerî sınıf mensuplarının mal kayıtlarının tutulması, vârisler arasındaki gâib kişiler veya yetimlerin hakkını korumak için kadılar tarafından oluşturulan belgelerdir. Ölen kişilerin sahip olduğu kayıtlı tüm mal varlığını gösteren terekeler, dönemin sosyal ve kültürel hayatının aydınlatılması bakımından önemli bir kaynak niteliğindedir. İçerdiği bilgilerle pek çok açıdan değerlendirilebilen bu kayıtlar, kadın giyim-kuşam kültürü ile ilgili de zengin bilgiler ihtiva etmektedir. Bu doğrultuda 18. yüzyılın başlarında Bursa'da yaşayan kadınların sahip olduğu kıyafetler bu makalede ele alınmıştır. Kaynak olarak B-188 numaralı Bursa Şer'iyye Sicili ve konu ile ilgili telif eserler kullanılmıştır.

Osmanlı Devleti'nin idari, sosyal, ekonomik ve kültürel tarih araştırmalarının önemli kaynaklarından biri olan Tereke defterleri, kişilerin ölümleri halinde varislerine intikal eden her türlü mal ve eşyalarının cins, adet ve değerleri bakımından kaydedildiği defterlerdir. Terekelerde, vefat eden şahısların yerleşim birimleri, aile bilgileri, menkul, gayrimenkul mal ve eşyaları, borç ve alacakları ve toplam servet miktarları yer almaktadır. Defterlerde yer alan verilerden yola çıkılarak hazırlanan bu çalışmada; Tanzimat döneminde Diyarbekir'deki Müslüman halkın yerleşim birimleri, tek veya çok eşlilik durumları, çocuk sayıları ve bunların sahip oldukları servet miktarları ile ilişkileri, vasi tayinleri ve Müslüman halk tarafından kullanılan elkap ve unvanlar incelenmiştir. * Bu makale, "Tanzimat'tan Meşrutiyet'e Diyarbekir 1839-1876 (İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapı)" isimli doktora tezinden türetilmiştir.

Toplumsal tarih çalışmalarında, kişilerin yaşadığı coğrafya ile birlikte şekillenen sosyal ve ekonomik hayat öne çıkmakta, yerelin yaşadığı günlük hayat merak edilen konular arasında yer almaktadır.  Geçmişte yaşamış ve hala günümüze izleri taşınan kültürel mirasın bilinmesi şüphesiz, maddî kültür varlıklarının ortaya çıkartılıp, geçmişte yaşayan toplumların yaşadığı dönemin sosyal yapı ev ekonomik koşulları anlamlandırmaktadır. Bursa, sahip olduğu kadim tarih ile birlikte, zengin bir kültür mirasına sahip olmuş ve bu anlamda sosyal hayatın canlılığını koruduğu şehirler arasında yer almıştır.
“Tereke Kayıtlarına Göre Bursa Şehri’nde Ekonomik ve Sosyal Hayat (1703-1710)” adlı tezin temel kaynağı Bursa Şer‘iyye Sicillerdir. Siciller içinde B-188, B-190 ve B-155 numaralı defterlerde bulunan tereke kayıtları incelenmiştir.  Buna ek olarak çalışmada telif eser olarak çeşitli kitap, makale ve tezler kullanılmıştır. Araştırmaya ilk olarak söz konusu kayıtların transkripsiyonu ile başlanmış ve elde edilen veriler içeriklerine göre gruplandırılarak, tablolaştırılmıştır. Kayıtlarda bazı tereke sahiplerinin isimleri yazılmayarak boş bırakılmıştır. Bu sebeple söz konusu isimler çalışmada “**” ile belirtilmiştir. Toplamda üç bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde şer‘iyye sicilleri ve terekelerle ilgili genel bilgiler verilip, tereke kayıtlarının inceleme yöntemleri üzerinde durulmuş, söz konusu defterler tanıtılmıştır. İkinci bölümde ise tereke sahiplerinin kimliği ile birlikte, vârisler yapı ve sayı bakımından incelenmiştir. Son olarak üçüncü bölümde ise mal grupları farklı açılardan ele alınıp, 18. yüzyılın başlarında Bursa, ekonomik yönden değerlendirilmiştir.

Özet: Osmanlı Devleti"nde Beytülmâl-ı Âmme ve Hassa şeklinde isimlendirilen muka-taalar, vârissiz ölen kimselerin mallarına el koymak ve elde edilen geliri devlet hazi-nesine veya merkezden yönlendirilen herhangi bir harcama alanına aktarmak için ku-rulmuştu. Mukataa görevlileri, vârissiz ölenleri tespit edip terekelerine el koyar, malın sayımını yapar ve satışa çıkarırdı. Mukataalarda bu işleri yapacak görevliler çalıştırılmaktaydı. Mevcut literatürde vârisli ölenlerin terekelerinin mirasçılar ara-sında taksimine dair detaylı bilgiler bulunmasına karşın vârisi olmadan ölenlerin nasıl tespit edildiği, bunların mukataa yöneticilerine kim tarafından bildirildiği, mallarına el konulması, sayımı ve satışı süreçlerinin nasıl işlediğine dair neredeyse hiçbir ay-rıntı yoktur. Bu araştırmada Bursa, İstanbul, Manisa ve Tekirdağ"a ait kayıtlar kul-lanılarak söz konusu süreçlerin işleyişine dair bulgular değerlendirilecektir.

Kişinin vefatından sonra geriye bıraktığı menkul ve gayr-i menkul mallarının İslam hukukuna göre mirasçıları arasında paylaşılıp, kadı tarafından kaydedildiği yer olan tereke defterleri ait oldukları şehirlerin idari, sosyo-ekonomik ve kültürel yapısı hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Tereke kayıtlarında bir şahsın nerede ikamet ettiği, nüfus bilgileri, ne işle meşgul olduğu, eşi veya eşleri, kız ve erkek çocukları, akrabaları, giysileri, eşyaları ve malları, borçları ve alacakları, toplam miras miktarı ve mirasının mirasçıları arasında taksimine ait bilgiler yer almaktadır. Tereke defterlerindeki bu verilerden yola çıkılarak, defterin ait olduğu devirdeki halkın yaşayış tarzı, evlerinde veya günlük hayatta kullandıkları eşyalar, geçim kaynakları, mal ve eşya fiyatları, ortalama servet miktarları, kullandıkları unvanlar, Müslim ve gayr-i Müslim nüfusun oranları, kız ve erkek çocuk ortalaması, eş durumları, şehir merkezinde veya köylerde yaşayan halkın nüfusu gibi daha birçok veri elde edilebilir.
Çalışmada, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden temin edilen ve Tanzimat Devri Diyarbakır tarihi çalışmalarında önemli kaynak eserlerinden olan 353 (h.1256-1257/m.1840-41), 377 (h.1260-1261/m.1844-45), 308 (h.1264-1266/m.1847-49), 280 (h.1266-1268/m.1849-51), 293 (h.1279-1280/m.1862-63) ve 281 (h.1281-1282/m.1864-65) numaralı tereke defterlerinin tanıtımları ve muhtevaları hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Tanzimat Dönemi, Amid/Diyarbakır, Tereke Defterleri, Sosyo-Ekonomik Hayat.