Jan P. Syse

Syse voks opp på Nøtterøy. Etter examen artium i 1949 studerte han jus ved Universitetet i Oslo og engasjerte seg i studentpolitikken. Han var formann i Den Konservative Studenterforening i 1952 og i Studentersamfundet året etter. Han tok juridisk embetseksamen i 1957.

Syse var avdelingssjef hos Wilh. Wilhelmsen i perioden 1959–1967 og assisterande direktør og advokat same stad frå 1971.

Frå 1959 til 1963 var Syse formann i Unge Høgre. I mange år var han også formann i Oslo Høgre.

I 1963 vart Syse vald inn i Oslo bystyre, der han vart sitjande til 1971. I 1965 vart han vararepresentant til Stortinget, og i 1973 vart han fast stortingsrepresentant frå Oslo, der han sat til 1997.

Frå 1967 til 1969 var Syse underdirektør i Handelsdepartementet, og i 1970 vart han statssekretær i Justisdepartementet i det som skulle bli regjeringa Per Bortens siste år.

Etter Willoch-regjeringa sitt fall i 1986 gjekk partiet Høgre inn i ei særs vanskeleg tid. Høgre fall av høgrebølgja, og i staden vart det Framstegspartiet som reid vidare. Det viste seg at Carl I. Hagen på ingen måte tapte på å felle regjeringa. Frå valet i 1985 til 1989 auka partiet frå 3,7 til 13 prosent. Det var likevel stor misnøye på grunnplanet i Høgre mot at Arbeidarpartiet sat med regjeringsmakta trass i at det var eit borgarleg fleirtal på Stortinget.

Alt i debatten om regjeringsfråsegna til Gro Harlem Brundtland-regjeringa i mai 1986, vart det frå den parlamentariske leiaren i Høgre, Jan P. Syse, varsla at det skulle bli «høstjakt» på den nye regjeringa. Det vart partileiaren i Høgre, Rolf Presthus, som fekk hovudansvaret for forhandlingar med dei andre borgarlege partia, men det gjekk tregt.

Kristeleg Folkeparti og Senterpartiet hadde ikkje lyst til å binde seg på nytt. To av medlemene i Senterpartiets gruppe, Lars Velsand og Ragnhild Queseth Haarstad, var dessutan skeptisk til at Sp skulle vere med i ei ny borgarleg regjering, og dei kunne berre godta mistillitsforslag mot Brundtland-regjeringa som var knytt til ei konkret sak. Eit generelt mistillitsforslag ville dei ikkje vere med på. Det vanskeleggjorde heile prosessen, men til slutt fann ein ut at det skulle rettast mistillit mot regjeringa på grunn av framlegget til landbruksavtale. Høgre, KrF og Senterpartiet ville auke ramma i jordbruksavtalen.

Både tidlegare statsminister Kåre Willoch og stortingspresident Jo Benkow åtvara mot å stille mistillitsforslag på jordbruksavtalen, men nådde ikkje fram. Det enda med at Carl I. Hagen på direkten i Dagsrevyen 11. juni 1987 kunne fortelje at meir pengar til bøndene ville ikkje han vere med på. Dermed vart det heller ikkje fleirtal for nokon mistillit. For Rolf Presthus som partileiar vart dette hans store nederlag, og Høgre gjorde då også eit dårleg kommuneval den hausten.

Rolf Presthus hadde eit kraftig press mot seg, og første nyttårsdag 1988 kom meldinga om at han var død av hjerneslag. Jan P. Syse vart ein naturleg arvtakar både som partiformann og som statsministerkandidat. På landsmøtet nokre månader seinare tok han over som partileiar. Jan P. Syse var nok ikkje påtenkt som statsministerkandidat for Høgre, men det skulle vise seg at han hadde betre eigenskapar som samarbeidsarkitekt enn det både hans eige parti og andre parti hadde tenkt seg.

Sterke krav melde seg i partiet om at Høgre nå heller enn å samarbeide med sentrum, burde inngå samarbeid med eit sterkt veksande Frp. Syse avviste dette. Han visste at Høgres einaste sjanse til regjeringsmakt låg i eit breiare ikkje-sosialistisk samarbeid, og det ville bli uråd om Høgre hadde noko med Frp å gjere.

Trass i den gigantiske fiaskoen for borgarleg samarbeid i juni 1987 makta likevel Høgre, KrF og Sp å utarbeide ei felles fråsegn på 22 punkt på vårparten i 1989 i samband med innstillinga om regjeringa sitt langtidsprogram. Dei kunngjorde at dersom dei kom i posisjon til det etter valet, så ville dei forhandle om å skipe regjering.

Ved valet gjekk Arbeidarpartiet kraftig tilbake. Også Høgre fekk stor tilbakegang. Vinnarane var Framstegspartiet og SV. Høgre, Senterpartiet, Kristeleg Folkeparti og Frp hadde 84 mandat, Ap og SV hadde 80 og Aune-lista frå Finnmark hadde eitt mandat.

Det var ikkje så mange på førehand som hadde trudd at dei tre partia skulle bli samde om noko som helst når det galdt EF, men på dette tidspunkt var det i alle fall nok til at dei skipa regjering saman. Høgre fekk ni medlemar i regjeringa, inkludert statsminister Jan P. Syse, Kristeleg Folkeparti fekk 5 statsrådar og Senterpartiet fekk fem.

Når Senterpartiet gjekk med på å skipe regjering, låg det nok under eit ønskje om å ha ein viss kontroll over forhandlingane mellom EF og EFTA om ein EØS-avtale. I opposisjon ville Sp vere makteslaus i den prosessen som nå skulle gå føre seg, men i regjering kunne Sp ha veto.

For Høgre var det viktig å kome inn i regjeringskontora for å kunne snu den økonomiske politikken i retning større vekst, og KrF ville gjerne ha større innverknad på familie- og sosialpolitikken. Alle hadde difor gode grunnar. Trass i at regjeringa ikkje sat så lenge, fekk ho gjort mykje.

Den viktigaste saka var kanskje at Senterpartiets energiminister Eivind Reiten la fram den nye energilova som liberaliserte heile energimarknaden. Det skulle likevel vise seg at det vart forholdet til EF som vart regjeringa si bane, men denne gongen skjedde det i ryddigare former enn då Per Borten-regjeringa gjekk av i 1971.

Syse las mykje og var ein hund etter gode formuleringar. Sjølv var han også ein formuleringskunstnar. «De stjal våre klær mens vi badet», sa Syse om Arbeidarpartiet som hadde gjort mange av Høgres fanesaker til sine. Mange slike formuleringar vil leve etter han.

På Stortinget vart han kjend som meisteren til improvisasjonen, men det er ei sanning med modifikasjonar. Syse hadde lært at improviserte talar krev omfattande førebuingar. Han hadde alltid med seg ei notisbok. I den noterte han seg alle vitsar og episodar som kanskje kunne gi grunnlag for ein tale ved eit seinare høve. Han hadde alltid med seg eit lager av formuleringar, som han ofte gjentok for seg sjølv, med tanke på at dei i ein gitt situasjon kunne komme til nytte. Sanninga er at Jan P. Syse aldri improviserte; det berre verka slik. Men han vart beundra både som politikar og retorikar. I det politiske livet hadde gentlemannen Syse motstandarar, men ingen uvenner.

For dei som ikkje kjende han, kunne nok Jan P. Syse verke heller arrogant, men det var han ikkje. Tvert om, han var godt likt i alle politiske leirar i Stortinget. Meir enn dei fleste i samtida si var Jan P. Syse ein ideologisk politikar. I det nordiske samarbeidet var han også sentral og sat som president i Nordisk Råd i fleire periodar.

Syse engasjerte seg òg nokre gonger utanfor politikken. Han var leiar av byggjekomiteen for Det Norske Studentersamfundets hus Chateau Neuf i Oslo (1953–1971), og han var president for sykkel-VM i Noreg 1993. Han spøkte òg med at han var skaptilhengjar av Melodi Grand Prix.

Saman med mellom andre Kåre Willoch var han også sentral i utforminga av Høgre sitt forslag om «Selveierdemokratiet», eit opplegg for at tilsette skulle kunne få innverknad i bedriftslivet gjennom kjøp av aksjar i dei bedriftene dei var tilsette i.

I sin siste stortingsperiode var det eit større problem for Syse at han i mange samanheng stod eit stykke frå Høgres linje. Arva etter John Lyng vart etter hans meining forvalta dårleg av den nye partileiinga. Høgre søkte ikkje etter felles plattformer med dei partia ein var avhengig av for framtidig regjeringssamarbeid. Det verdikonservativt baserte fundamentet stod etter hans meining ikkje sterkt i det daglege arbeidet i partiet.

Høgre gjekk inn i valkampen i 1997 fjernare frå regjeringssamarbeid enn på 10 år. Syse hadde sagt frå seg attval og skulle bli pensjonist. Etter eit hjarteinfarkt i midten av 1990-åra kom han aldri heilt tilbake i si tidlegare form, men han var stadig engasjert i partiet. Då han døydde av ei hjernebløding dagen etter stortingsvalet i 1997, hadde han delteke i Høgres valvake kvelden før.

Syse gav mellom anna ut Foreningsledelse og taleteknikk (1960) og medverka til The Wilhelmsen Fleet 1861–1961 (1961). Eit utval av talane hans vart gitt ut i 2003 under tittelen Ta ikke den ironiske tonen. Utvalet vart gjort av ektefellen Else Syse og sønene Henrik og Christian Syse.

• Høgre
• norsk historie frå 1970 til 1990
• norsk historie etter 1990

• Colding, K. med flere (red.): Vilkår for vekst. Festskrift til Jan P. Syse på 60-årsdagen 25. november 1990, 1990
• Hellberg, Lars: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgave (NBL2)
• Nordby, Trond: Storting og regjering 1945–1985, bind 1, 1985
• Syse, Else med flere (red.): Ta ikke den ironiske tonen, 2003
• Thomassen, Petter: En regjerings fall, 1991
• Torp, Olaf Chr.: Stortinget i navn og tall 1993–97, 1994