hjernen

Nervesystemet er utstyrt med sanseorgan (reseptorar) som får ulike typar sanseinformasjon (stimuli). Sanseorganet gjer om sanseinformasjonen til nerveimpulsar som raskt blir leidde til hjernen, der informasjonsbehandlinga går føre seg. Hjernen er på den måten eit sensorisk mottakarorgan. Sanseinformasjon frå ulike sanseorgan går til ulike delar av hjernen. Delar av hjerneborken er spesielt involvert i tolkinga av signala frå dei ulike sanseorgana. Det finst sanseorgan for berøring, smerte, temperatur, leddsans og vibrasjonssans.

I tillegg får hjernen sanseinformasjon for syn og høyrsel.

Netthinna i auga består av tettliggjande sanseceller (stavar og tappar) som er følsame for lyspåverknader. Sansecellene overfører signala sine til fleire lag med nerveceller som ligg djupare i netthinna. Signala frå netthinna blir leidde til hjernen gjennom synsnerven (nervus opticus). Signala frå auga endar opp i eit område heilt bakarst i hjernen. Desse signala dannar grunnlaget for ei medviten oppleving av synsinntrykka og for styring av auga sine rørsler slik at dei blir retta mot interessante gjenstandar i synsfeltet.

Høyrselsinntrykka stammar frå sanseorganet i sniglehuset (cochlea) i det indre øyret. Kvar vesle del av sanseorganet reagerer på tonar i eit lite, avgrensa frekvensområde. Signala blir formidla av nervefibrar i høyrselsnerven (nervus cochlearis).

Nervesystemet kan få fram viljestyrte reaksjonar, vanlegvis som ein respons på motteken informasjon. Ein slik reaksjon består av nerveimpulsar til musklar og endar med ein muskelkontraksjon og rørsle. Aktiviteten avheng av balansen mellom stimulerande og hemmande signal. Alle kroppsdelane er representerte i den motoriske delen av hjerneborken, og aktivering av cellene i eit lite område fører til ei bestemd rørsle i eit enkelt ledd. Dei områda som er ansvarlege for finare tillærte rørsler av spesielt fingrane, leppene og tunga, dekkjer uforholdsmessig store område av den motoriske borken, medan kropps- og beinmuskulatur som i stor grad driv grovare rørsler, opptek uforholdsmessig små område.

Hjernen har også den overordna kontrollen med dei indre organa våre. Det autonome nervesystemet kontrollerer aktiviteten i muskulaturen som ikkje er viljestyrt, som glatt muskulatur, hjartemuskulatur og kjertelceller. Det autonome nervesystemet er inndelt i

• det parasympatiske nervesystemet, som varetek det daglege vedlikehaldsarbeidet
• det sympatiske nervesystemet, som mobiliserer kroppen sine ressursar ved auka fysisk eller psykisk påkjenning

Dei mest samansette oppgåvene til hjernen er det som blir kalla kognitive funksjonar eller «dei høgare funksjonane». Kognitive funksjonar går ut på å samanlikne opplysningane frå dei ulike sanseorgana, og på det grunnlaget trekkje opp meir langsiktige strategiar for åtferd, abstrakt tenking og omgrepsdanning, språkfunksjonar og hukommelse. Når hjernen utfører kognitive oppgåver, sender han nervesignal mellom mange hjernedelar av gongen. Menneskehjernen har ei mykje større evne til å utføre kognitive oppgåver enn andre dyr sine hjernar.

Blant dei kognitive funksjonane står språkfunksjonen i ei særstilling. Dei aktuelle borkområda for språk er hos dei fleste menneske plasserte på den eine sida, og denne blir kalla den dominerande sida. Hos høgrehendte er den venstre hjernehalvdelen nesten alltid dominerande. Dette er grunnen til at ein ofte finn eit tap av språkfunksjonar (afasi) etter eit venstresidig hjerneslag. Eit tilsvarande høgresidig hjerneslag i den ikkje-dominerande hjernehalvdelen gir ikkje afasi hos høgrehendte. Skade på eit område i pannelappen, Brocas senter, gir ekspressiv afasi, eit tap av evna til å uttale ord og forme setningar, sjølv om språkforståinga er intakt.

Skade på eit område i temporallappen, Wernickes senter, gir impressiv afasi, øydelegging av evna til å forstå språk.

Les meir om kognitive funksjonar.

Den største delen av hjernen er storhjernen (cerebrum), som består av to nesten heilt separate halvdelar (hemisfærar) som er forbundne med kvarandre via hjernebjelken (corpus callosum). Nervecellene er samla i eit tett lag som er 2–4 millimeter tjukt langs overflata av storhjerneborken (cortex cerebri). Dette laget er gråfarga og blir kalla grå substans. I tillegg finst det samlingar (kjernar) av grå substans sentralt i hemisfærane. Kjernane blir kalla basalgangliane. Dette er tre nervekjernar som ligg ved sida av kvarandre omtrent midt i kvar storhjernehalvdel, og dei har viktige oppgåver når det gjeld kontroll og planlegging av rørsler. Skade her kan medføre ukontrollerte rørsler.

I den utvikla hjernen er overflata av hjerneborken auka i betydeleg grad, slik at det oppstår foldar (gyri) med djupe fòrer (sulci) som skjer seg inn i overflata. Dermed blir overflata større og gir plass til langt fleire nerveceller. Dei nedste delane av hjerneborken omgir hjernestammen og blir kalla limbiske strukturar. Dei limbiske strukturane er av betydning for emosjonelle reaksjonar som frykt og sinne, seksuell åtferd, hukommelse og læring. Amygdala er ein del av dei limbiske strukturane og er spesielt viktig for læring, hukommelse og sosial åtferd. Ved truslar sender amygdala signal om fare.

Storhjernen er delt inn i fire lappar som er grovt avgrensa frå kvarandre ved hjelp av større fòrer. Fremst og framfor sentralfòra ligg pannelappen (lobus frontalis), med isselappen (lobus parietalis) liggjande bak. Under sidefòra ligg tinninglappen (lobus temporalis) og heilt bakarst bakhovudlappen (lobus occipitalis).

Hjernestammen består av midthjernen (mesencefalon), hjernebrua (pons) og den forlengde mergen (medulla oblongata). Hjernestammen er bindeleddet mellom ryggmergen og resten av hjernen. I hjernestammen finst det kjernar som kontrollerer fleire livsviktige kroppsfunksjonar, som medvit, søvn, blodtrykk, respirasjon, ulike fordøyingsfunksjonar, minuttvolumet til hjartet og fordelinga av blod til ulike organ. Fremst i hjernestammen går dei store nervebanane (hjernestilkane) som knyter storhjernen og mellomhjernen til dei bakanforliggjande delane av hjernen og ryggmergen. Sentralt gjennom heile hjernestammen finn vi diffust avgrensa grupper av nerveceller, som samla blir kalla retikulærsubstansen (substantia reticularis). Ein skade i retikulærsubstansen kan føre til bevisstløyse.

Mellomhjernen (diencefalon) lèt seg ikkje så lett avgrense, og blir enkelte stader definert som ein del av hjernestammen. Thalamus utgjer den største delen av mellomhjernen. Thalamus er ei komplisert samling av grupper av nerveceller som fungerer som ein omkoplingsstasjon for nesten all informasjon som skal til, frå og mellom ulike område i storhjerneborken. Ein annan del, hypothalamus, styrer det autonome nervesystemet og regulerer kroppstemperaturen. Fleire av cellegruppene i hypothalamus sender nerveutløparane sine til hypofysen eller hypofysestilken. Hypofysen produserer ei rekkje livsnødvendige hormon, og dei hypothalamiske kjernane får dermed overordna kontroll også for dei hormonproduserande endokrine organa.

Hjernenervane er tolv par nervar med utspring i hjernen og hjernestammen, og dei er ein del av det perifere nervesystemet.

Veslehjernen (cerebellum) består også av to halvdelar (cerebellære hemisfærar), og overflata består av eit tynt lag med grå substans, veslehjerneborken. Akkurat som borken i storhjernen består borken i veslehjernen av djupe fòrer som gir ein stor auke av borkarealet. Talrike nervebanar knyter saman veslehjernen med storhjernen, hjernestammen og ryggmergen.

Veslehjernen får først og fremst informasjon om balanse, rørsle og koordinasjon, og sender korrigerande signal til ulike delar av nervesystemet, slik at rørslene blir jamne og koordinerte. I tillegg er veslehjernen involvert i innlæring av rørsler.