Peter Anker

Anker voks opp i Fredrikshald i ein borgarfamilie som bygde sin velstand på trelasthandel. Saman med den yngre broren Carsten vart han i 1760 send på ei mangeårig studiereise («grand tour») i Europa for å få den utdanning som var vanleg for unge menn av hans stand. Etter ein lengre periode for språkopplæring i Norwich, reiste dei omkring i England og Skottland. I minneboka deira har mellom andre professor Adam Smith i Glasgow skrive. Under opphald i London hausten 1762 møtte dei også fetrane sine, Bernt, Peder, Iver og Jess Anker, som var ute på ei liknande reise. Via Frankrike og Tyskland gjekk ferda heim ved utgangen av 1765.

Etter ein periode som deltakar i familiens trelasthandel vart Peter Anker i 1773 utnemnd til dansk-norsk konsul i Hull, og vart verande i Storbritannia til 1786. Hull var ein viktig hamneby og norsk trelasthandel hadde sterke interesser der, men endå viktigare var handelen på London, der Anker vart konsul frå 1777. I denne posisjonen fekk han vist store evner som diplomat, særleg til gagn for nøytral dansk-norsk skipsfart under den nordamerikanske fridomskrigen, og han vart løna både med utnemning til dansk-norsk generalkonsul i Storbritannia og med kongeleg gullmedalje «pro meritis».

Men det var ikkje berre skipsfart og handel han var oppteken av desse åra. I tillegg dreiv han etter oppdrag frå København ein aktivitet som nærmast kunne kallast industrispionasje. Han skulle rapportera om den industrielle utviklinga som fann stad i Storbritannia, både når det galdt gruvedrift, saltkokeri, tekstilindustri og nye tekniske innretningar. Frå Generallandøconomi- og Commercekollegiet fekk han 1775 instruks om å skaffa seg nøyaktige opplysningar om drift av industritiltak og særleg korleis reiskap og maskiner fungerte, helst med teikningar og konkrete opplysningar om korleis maskinene skulle styrast. Han var ein god teiknar og sende heim mange maskinteikningar som han fekk lovord for. Slik vart han av dei aller første som gjorde dampmaskinen og andre nye innretningar kjent i Danmark og Noreg.

I 1778 vart Peter Anker, broren Carsten og fetrane Bernt, Peder og Jess naturaliserte som danske adelsmenn med namnet Anker. Dei hevda at slekta kunne førast attende til den svenske adelsslekta Anckar, men i ettertid har ein ikkje funne prov for dette.

Dei mangesidige evnene han hadde vist, men truleg også hans dårlege privatøkonomi, gav bakgrunn for at Peter Anker vart send til India. I 1786 vart han utnemnd til oberst og generalguvernør i den danske kolonien Trankebar (på Coromandelkysten sør for Madras), men først i mai 1788 var han på plass og då med tittel av generalmajor.

I denne stillinga møtte han store utfordringar frå mange kantar. Som guvernør har han eit godt ettermæle, sjøl om ikkje alle ting gjekk knirkefritt. På grunn av vanskeleg kommunikasjon til København tok han seg til tider store fullmakter. Fleire av hans disposisjonar kan nok kritiserast, men i motsetnad til mange av dei personar han fekk med å gjera, var han ein fiende av korrupsjon og å tjene pengar på sin posisjon.

For Anker vart det ein vanskeleg balansegang når det skulle takast omsyn til britiske og franske interesser, til indre indiske stridar, og til konfliktar i hans eige embetskorps. Kontakten med København var viktig, og motstandarar prøvde å undergrava den tillit han hadde der. Ein periode etter 1795 syntest dei å lykkast gjennom klagemål framsette av ein vidløftig indar direkte til kronprins Frederik (den seinare Frederik 6.), som sette ned ein granskingskommisjon. Ein god støttespelar hadde Peter heile tida i broren, som var medlem av Commercekollegiet og seinare direktør i Det asiatiske kompani. Både frå indisk og frå britisk hald i India vart det gjeve dei beste skussmål, og stemninga vart etter kvart snudd til beste for Anker. Etter lange prosessar vart indaren dømd ærelaus for sine skuldingar.

Peter Anker la alltid vekt på å ha eit godt forhold til britane. Han fekk ekstra store problem under konflikten mellom Danmark og Storbritannia i 1801 (slaget på Københavns red under napoleonskrigane, då Storbritannia angreip Danmark). Trankebar vart annektert av britisk hærmakt i 1801–1802, men dette skjedde i rolege og ordna former. Guvernøren handterte situasjonen så godt at han jamvel kom ut med økonomisk vinst. Frå København vart han heidra med utnemning til riddar av Dannebrogordenen i 1804. Då hadde han ei tid hatt sterke ønskje om å slutta som guvernør.

Økonomisk vart guvernørposten aldri den suksess Anker hadde vona. Tida då det kunne skapast formuar i Trankebar, var over. Løna var 3000 riksdalar i året, men forbruket og utgiftene var så høge at han opparbeidde seg gjeld. Då han forlet Trankebar i 1806, hadde han ei gjeld til kongens kasse på 21 000 riksdalar. Den vart avvikla på ein skånsom måte, og han fekk ha løna si på 3000 riksdalar som pensjon.

Kongen ville framleis ha han i teneste, men Anker kjente seg utsliten både psykisk og fysisk, og han var ikkje frisk ved avreisa frå India til Storbritannia, der han hadde eit lengre opphald. Endeleg avskil fekk han i juli 1807, og i 1808 slo han seg ned på garden Øraker vest for Christiania, der han for det meste heldt seg resten av si levetid.

Ein kort periode i 1814 vart Anker atter dregen inn i det politiske liv. Han var no frisk og hadde samla nye krefter, og 16. februar deltok han i notabelmøtet på Eidsvoll. Etter oppmoding frå Christian Frederik dro han den 2. april til London. Tanken var at han skulle avløysa broren, slik at Carsten skulle kunna dra til fastlandet og møta viktige personar mellom dei allierte i napoleonskrigane. Dei allierte, med britane i spissen, skulle avgjere framtida til Noreg etter at Kieltraktaten var inngått tidlegare same år. I traktaten hadde det blitt bestemt at Danmark, på grunn av krigstapet, skulle gi Noreg til Sverige.

Peter Anker var no 70 år, men tanken var å utnytta hans tidlegare britiske kontaktar. Han tok på seg oppdraget trass i at han hadde lite tru på at det kunne lykkast, og trass i at hans private haldningar knapt kunne vera i samsvar med dei Christian Frederik og broren hadde. I si guvernørtid hadde han utvikla ein sterk uvilje mot alt revolusjonært. Men i 1814 stilte han opp, og etter eit mislykka oppdrag vende han mot slutten av året attende til eit stille liv på garden sin.

Peter Anker gifta seg ikkje, men hadde ute i Trankebar eit nært forhold til ei britisk enkje, Mrs. Mollart, som døydde før han dro heim, truleg alt i 1791. Sjøl vart han gravlagt i Moss, nær foreldra, som hadde vore knytta til Moss jarnverk.

Mellom dei tinga Peter Anker hadde med seg frå India, var ei større samling indiske kunstverk, mellom desse ein del gudefigurar i bronse. Det meste vart seinare kjøpt til Nationalmuseets etnografiske samlingar i København. Sjøl hadde han produsert mange teikningar, akvarellar og kart. I 1878 vart 131 av desse gitt av arvingane til universitetet i Kristiania og finst nå i Kulturhistorisk museum.

• En Samling af Mythologiske Antiquer bragte fra Hindustan, København 1806

• Peter Anker i norsk kunstnerleksikon
• Trankebar
• Norge under dansk styre
• 1814 – det selvstendige Norges fødsel

• Bull, Edvard: biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgåve (NBL1), bind 1, 1923
• Feldbæk, Ole og Justesen, O.: Kolonierne i Asien og Afrika, supplementbind i Politikens Danmarkshistorie, København 1980
• Hysing, Dorthea: Generalguvernør Peter Anker (1744-1832) maler og samler, 2002, isbn 82-8084-000-1
• Klausen, Arne Martin: 'Peter Anker' i Kunst og kultur 55 (1972), 1-32. Les på nb.no
• Nielsen, Yngvar: General-major Peter Anker : guvernør i Trankebar, 1870. Les boka
• Rasch, A.: Dansk Ostindien 1777-1845, 1967 (bind 7 av Vore gamle tropekolonier, 2. utgitt og redigert av J. Brøndsted)
• Steen, Sverre: 1814, 1951
• Supphellen, Steinar: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgåve (NBL2)
• Ustvedt, Yngvar: Trankebar, 2001 (kapittel 5), isbn 82-02-20475-5