dialekter i Setesdal

Dialekta i Setesdal er kjend for å ha eit «rikt» vokalsystem – eit system som kan verka komplisert for ein person som ikkje oppvaksen i dalen. I denne dialekta skil ein mellom vokalane i høve til om dei var korte eller lange i norrønt. Dei norrøne korte vokalane har ein nokså skriftnær uttale, jamfør desse døma på gamle korte vokalar: ait bil (eit bel, ei stund), ait vit (vet), døme: det va alli mæ vitæ, det an arbeidd. Andre døme: a vike (ei veke), an hyl'e (hyl, stillestånde vatn i bekk), fyre (før), døme: eg må få gjort det fyre jol, å ete (ete), døme: ete ò skuffæ = ete eit enkelt måltid.

Vokalar som var lange i norrønt, har endra seg mykje i setesdalsdialekta ved at dei er diftongerte, som betyr at vokalane har blitt diftongar. I Valle seier ein for eksempel å beite (bita), å suyne (syna), a muyr (ei myr), ait heus (hus) og søyt’e (søt).

At norrøne korte og lange vokalar har gjeve ulike resultat i setesdalsdialekta, ser ein av døme som å beite (bíta, lang vokal i norrønt) og ait bit (eit bit, kort vokal i norrønt), døme: der æ godt bit i dei nívæ (der er godt bit i den kniven). Andre døme på slik motsetnad er det når dialekta skil mellom å leive (å liva 'verna', av norrønt hlífa, lang vokal) og å live (å leva, av norrønt lifa, kort vokal). Tilsvarande er det med å veike (å vika 'bøya under', norrønt víka, lang vokal) og a vike (ei veke, norrønt ei vika, kort vokal).

Dei opphavlege diftongane har også endra seg, det heiter laus (laus), laiv (Leiv), haim (heim), jamfør dømet av å haim va' a dagsraise (å gå dit og heim att var ei dagsreise).

Dialekta i Setesdal har trykklett endingsvokal (svarabahktivokal) i sterke substantiv og adjektiv: an reik’e mann’e (ein rik mann), an stour’e kar’e (ein stor kar), an svårt’e hest’e (ein svart hest). Innskotsvokal i sterke hankjønnsord eintal, typen ein hest'e og ein geut'e finst berre i Setesdal, Vest-Telemark og i Sunnfjord og delar av Nordfjord.

Innskotsvokalen står i setesdalsmålet også i presens av sterke verb: han kjem’e haim te Valle og der søv’e han godt (kjem, søv).

Den norrøne konsonanten ð (stungen d) har blitt til vokalen i, jamfør at norrøn aðrir (andre) blir til aire og stoðul (ein støl) blir til an støyl’e, og tilsvarande i liknande ord.

Ein markert konsonantovergang i setesdalsmålet er overgangen frå norrøn ll til dd (same overgangen finn ein også i Vest-Telemark og i indre delar av gamle Vest-Agder). Døme på dette fenomenet er: fjødd (fjell), adde (alle), kjeddare (kjellar), eisemadde (einsamal, aleine) og andre. Når det kjem ein konsonant etter ll, blir det ikkje overgang til dd, jamfør ordpara fudd'e, men fulltakande, stadden (stallen), men stalldynni, fjødd, men fjallskar og så bortetter.

Konsonantsambanda nd, ng og mb står ved lag i dialekta utan å bli assimilerte (ein høyrer d, g og b), jamfør døma: landet, lengje, ait lamb.

ft blir til pt: ait skapt (eit skaft), ait lopt (eit loft), å sipte (skifta), å jipte seg.

fs blir til ps: lepse (lefse), å glepse (glefsa), ups (ufs).

Konsonanten l fell bort føre k, g, v, m og p når vokalen framfor er forlengd, jamfør desse døma: foukk (folk), mjåkk (mjølk), ei sygje (sølje). Andre døme er: an håv’e kåv’e (ein halv kalv), ai hæg (helg), an hómi (holme), an stoppi (stolpe). Det gjeld også orda sjave og sjòv (sjølv), døme: han gjorde de sjav’e (hankjønn), men hu gjorde de sjòv (hokjønn).

Konsonanten k fell bort framfor -n: a naive (kniv), ait ne (kne), a napp'e (knapp), å neppe (kneppe).

Både bortfallet av l framfor k, g, v, m, p og av k framfor n i setesdalsmålet minner om tilsvarande utvikling i engelsk, jamfør engelsk uttale av ord som folk, calm, half, knife og knee med fleire. Denne likskapen kan ikkje forklarast som (eldre) kontakt mellom engelsk og talemålet i Setesdal, men må sjåast som ei sjølvstendig lydutvikling i kvart av desse språksystema.

Særmerkt i setesdalsdialekta er kvantitetstilhøva i stavinga. I motsetnad til det som er vanlig elles i norsk, er norrøn overlang staving halden oppe, slik at både vokal og konsonant i same staving kan ha lang kvantitet, til dømes i orda noutt (natt) og toutte (tykte).

Substantiva har tre ulike endingar i fleirtal. Sterke og svake hokjønnsord har ulik ending i bestemt form eintal og i ubestemt og bestemt form fleirtal. Bøyinga er slik:

• an geut’e – den geuten – flaire geuta – adde (alle) geutan
• ai skål – den skælei – flaire skåli – adde skålin
• ai kjyrkje – den kjyrkja – fleire kjyrkju – adde kjyrkjun
• ait vatn – de vatne – fleire votn – adde votnei

I nokre hankjønnsord ser ein at den norrøne r-en står ved lag i dialekta i ord som a ljår,e (ljå), mykje snjor'e, a stour'e skor'e (ein stor sko).

Setesdalsdialekta har kasta r-en i ubestemt fleirtal av substantiva (fleire geuta), men held på r-ending i presens av svake verb: «eg ventar i tvai daga, men så køyrer eg.»

Ein del ord har vokalskifte frå eintal til fleirtal, til dømes vott'e fleire vetti, vodd'e fleire veddi, stoul'e fleire støli, spon (skei) fleire spøni, ljår'e (ljå) fleire ljæ og andre.

Dialektene i Øvre Setesdal har levande dativbruk, mest vanleg blant eldre folk. I sterke hankjønns- og inkjekjønnsord eintal er dativendinga -æ, i hokjønn -in(ne) eller -un(ne), i fleirtal -ou. Eksempel: hu sit’e på bænkjæ framfor kyrkjun (benkjæ og kyrkjun er dativ). Det heiter i Valle: denne feine dagjen var adde ute (denne fine dagen = vanleg subjektsform, nominativ), men hu kom saint å dagjæ (seint på dagen, dativ). Da jinge i fjøddou (dei gjekk i fjella = dativ fleirtal).

I dei personlege pronomena finn ein tre ulike kasusformer i 3. person eintal. Jamfør hokjønn: hu gjenge nå ut (hu, nominativ) og eg såg hæ på Rysstad (hæ, akkusativ), eg møytte henni i Valle (møtte henni, dativ). I hankjønn får ein desse formene: han hét Olav (han = nominativ, subjektsform), ti botna mæ ó (til botnes med han, o = honum, dativ). Former i 2. person eintal: eg seir deg (akkusativ), og eg skal møyte di (møta deg, dativ).

Fleirtalsbøying av verb står ved lag i Setesdal. Det er forskjell på verbformene ettersom subjektet står i eintal eller fleirtal: han kastar (presens eintal), men mi kaste (fleirtal), eg kjem’e (presens eintal), men mi kòme (presens fleirtal), eg fann (preteritum eintal), men mi funne (preteritum fleirtal).

Talorda frå ein til fire har kjønnsbøying i det tradisjonelle setesdalsmålet, som i norrønt. Det heiter:

• ain geut'e (ein gut), ai jente (ei jente) og aitt vatn (eit vatn)
• tvai geuta (to gutar), tvæ jento (to jenter) og tvau votn (to vatn)
• trei geuta (tre gutar), trjå jentu (tre jenter) og trjeu votn (tre vatn)
• fjori geuta (fire gutar), fjore jento (fire jenter) og fjogou votn (fire vatn)

I adjektivbøyinga er det skilnad på hankjønn og hokjønn: han æ falsk’e, men hu æ folsk, og han æ eisemadde, men hu æ eisemo. Vidare heiter det: an gåmåle mann’e, men ai gåmo kåne.