sitkagran

Sitkagrana har flattrykte, svært spisse og stikkande barnåler som er 15–25 millimeter lange. Baret verkar blågrønt eller blågrått på avstand. Oversida av nålene er vanlegvis mørk grøn, men kan stundom vere meir gulgrøn. Undersida er blåkvit eller gråkvit på grunn av to lyse striper med spalteopningar. Mellom stripene er det ein låg kjøl. Dei tørre kvistane som etter kvart blir danna på den nedste delen av stammen er temmleg skarpe og ikkje minst stive. Dette gjer at treslaget er vanskeleg å tynne i samband med skogskjøtsel. Trea tek til å sette kongler når dei er 20–40 år gamle. Pollenkongler blir danna enkeltvis eller ofte i små klynger i spissen av kvistar i nedre del av krona. Frøkonglene finst mest i øvre del av krona. Dei er raudlege eller grøne som unge. Dei modnar i løpet av same året. Modne frøkongler er hengande, lyst brungrå, avlangt eggforma eller sylindriske, 5–10 centimeter lange. Kongleskjela er tynne, papiraktige med grovt tanna kantar. Dei opnar seg snart og slepp ut dei modne frøa. Etter frøsleppet fell konglene av.

Sitkagran kjem opprinneleg frå vestkysten av Nord-Amerika, der trea har utvikla seg over svært lang tid og vorte utsett for mykje vind og sjøsprøyt. Sitkatrea har derfor tilpassa seg eit slikt livsmiljø, og blir i Amerika omtala som eit typisk «fogbelt tree». Altså eit tre for tåkebeltet langs kysten kor det er særleg mykje regn og tåke. Her veks sitkatrea ofte saman med vestamerikansk hemlokk i eit belte langs Stillehavskysten, frå nordlege California til Alaska, og går berre 50–60 kilometer inn i landet.

Sitkagran klarer seg derfor også fint i ytre kystområde i Noreg med mykje vind og saltpåverknad, både på Vestlandet og nordover til Nordland og Troms. I Noreg har sitkagrana vore mykje brukt ved skogplanting sidan starten på 1900-tallet, særleg i kyststrok. Mange stader forvillar ho seg, og i framandartslista til Artsdatabanken står ho i risikokategori SE – Svært høg risiko. Ein treng løyve til å plante ut sitkagran.

Trea blir best utvikla på næringsrik mark med frisk fukt, og gjerne eit kystklima med fuktig luft. Men sitkagrana er relativt fleksibel når det gjeld næringskrav, og det kan utviklast store dimensjonar også på næringsfattig grunn. Treslaget er skuggetålande, men krev noko meir lys enn vanleg norsk gran (Picea abies). Forsøk viser at småplantene treng minimum 20–25 prosent av fullt lys for å overleve.

Sitkagran startar frøspreiing allereie i ein alder av rundt 35 år. Treslaget har rike frøår med omtrent 3–4 års mellomrom. Dette gjer at plantingar lett vil spreie seg i nærområda. Frøa liknar granfrø, men er mindre og veg berre cirka to milligram. Dei lette frøa kan derfor spreie seg langt med vinden, og det kan bli ny forynging eit godt stykke unna mortrea.

Enkelttre skal vere planta i Noreg rundt 1870, medan dei første plantningane vart etablerte på 1890-talet. I skogreisinga langs kysten frå 1950 til 1990 var sitkagran det desidert viktigaste framande treslaget med eit tilplanta areal på cirka 550 000 dekar. I Nordvest-Europa utgjer arealet med sitkagran i Noreg cirka fire prosent av det totale tilplanta arealet i denne delen av Europa.

Størst har utplantinga vore i Nordland (rundt 130 000 dekar), deretter følgjer Hordaland (rundt 65 000 dekar), Møre og Romsdal (rundt 60 000 dekar) og Rogaland (rundt 55 000 dekar). Plantefelta finst langs heile kysten nord til Troms. Det meste av utplantingane skjedde under skogreisinga langs kystområda våre i perioden frå 1950 til 1980.

Til liks med vanleg norsk gran blir også eldre sitkagraner angripne av ròtesoppar som granstokkjuke (Phellinus abietis), granrotkjuke (Heterobasidion parviporum) og honningsoppar (Armillaria spp.). Nålene kan bli angripne av sitkagranlus (Elatobium abietinum). Sitkagranlusa syg fukt ut av nålene slik at dei døyr. Ved omfattande angrep blir tilveksten sterkt redusert og trea kan til slutt døy. Gransnutebilla (Hylobius abietis) kan gjere stor skade på granplanter av vanleg gran fordi billene gneg på rothalsen av unge planter. Denne billen går også på sitkaplanter.

Den årlege tilveksten av sitkagran i Noreg ligg no på rundt 600 000 kubikkmeter på produktiv og uproduktiv skogsmark. Produktiv skogsmark er der det kan drivast økonomisk skogbruk og kor marka har ein årleg produksjonskapasitet på minst 0,1 kubikkmeter per dekar. Mark under kraftlinjer, naturverna skogområde og andre område der det ikkje kan drivast økonomisk skogbruk blir ikkje omfatta av dette definerte omgrepet skogsmark. På omgrepet uproduktiv skogsmark er produksjonskapasiteten under 0,1 kubikkmeter per dekar. Sitkatre har ein formidabel tilvekst, mykje større enn norske grantre som på dei beste bonitetane har ein årleg tilvekst på 1,0–1,2 kubikkmeter per dekar.

I NIBIO-rapporten «En sammenligning av produksjonen hos vanlig gran og sitkagran i Norge» er det dokumentert at volumtilveksten i gjennomsnitt var 53 prosent høgare for sitkagran enn for vanleg gran.

Tabellen nedanfor viser volum utan bork i 1000 kubikkmeter (m³) og årleg bruttotilvekst utan bork i 1000 m³/år for sitkagran/lutzgran og andre introduserte artar av slekta Picea. Tidsserie for både produktiv og uproduktiv skog der angitt år er referanseår for takstperioden i Landsskogtakseringa.

Tilvekstforskjellen mellom vanleg gran og sitkagran aukar dess lenger nord vi kjem. I Nord-Noreg var forskjellen i stammetilvekst i NIBIO sitt materiale i gjennomsnitt 86 prosent, men på Vestlandet viste instituttets feltforsøk ein tilvekstforskjell på gjennomsnittleg 38 prosent. Volumtilveksten i sitkagran er stor også i høg alder, medan han då minkar noko i vanleg gran. Høgste alder på sitkagranene i undersøkinga til NIBIO var 92 år.

Det er sagt at ein godt kan vente med avverking av sitkabestand heilt til dei er opp mot 200 år gamle. Sitkagran utnyttar altså markas produksjonsevne mykje betre i kyststrøka enn vanleg gran. Dette gjeld særleg i siste halvdelen av produksjonsomløpet.

På Vestlandet ligg årleg tilvekst av sitka på cirka 2 kubikkmeter per dekar. Men den kan også vere høgare. I Nord-Noreg er den årlege tilveksten rundt 1,2–1,5 kubikkmeter per dekar. Ifølgje NIBIO viser enkelte registreringar at sitkagran årleg kan produsere nesten dobbelt så mykje som desse tala seier.

Registreringar i eit sitkabestand som Norsk institutt for skogforskning (ein del av NIBIO) utførte på Vestlandet, dokumenterte følgjande:

• Treas alder: 47 år
• Antal tre etter tynning: 70
• Utteke tynningsvolum: 37 kubikkmeter per dekar
• Volum etter tynning: 57 kubikkmeter per dekar
• Total virkesproduksjon: 94 kubikkmeter per dekar
• Årleg løpande tilvekst: 3,6 kubikkmeter per dekar
• Middelhøgde etter tynning: 25,7 meter

Tala ovanfor dokumenterer ein formidabel vekst og eit særs stort virkesvolum i sitkabestandet. Dette medfører også at sitkatre i klimasamanheng bind mykje CO₂. Gjennomsnittleg CO₂-binding ligg på 400–600 kilo per dekar og år. NIBIO fann i rapporten «En sammenligning av produksjonen hos vanlig gran og sitkagran i Norge» ein betydeleg auke av CO₂-opptak samanlikna med vanleg gran: «Den gevinsten man oppnår ved karbonbinding og CO₂-opptak var i gjennomsnitt cirka 108 prosent i favør av sitkagran i Nord-Norge. På Vestlandet var tilsvarende tall cirka 50 prosent. Ved høy bestokning og høy alder blir forskjellen enda større.» Årsaka til forskjellen er at sitka har mykje snøggare og større vekst, og derfor lagrar meir CO₂ i stammen og røtene.

Veden har grå, fiolett eller raudbrun kjerneved, som ikkje dannar noka skarp grense med yteveden. Fargen på yteveden varierer frå lys kremfarga til bleik raud. Virket har lite harpiks og få harpikskanalar. Fargen på kjerneveden gjer at han lett kan bli forveksla med ròte. Treforedlingsindustri og trelastutsalg har eit informasjonsproblem overfor forbrukarane, fordi somme forbrukarar forvekslar fargen på kjerneveden i materiala med ròte.

Tettleiken (densiteten) ved 15 prosent trefukt er cirka 0,45 gram per kubikkcentimeter, som gir ei vekt på 450 kilo per kubikkmeter ved denne fuktprosenten. Dette er omtrent som vanleg gran der eigenvekta er 470 kilo per kubikkmeter ved 15 prosent fukt. Virke som er planta i Europa har dårlegare styrkeeigenskapar enn virke frå vestlege Nord-Amerika. Det har tidlegare vore sagt at konstruksjonsvirke av sitka berre kan brukast i dei lågare styrkeklassane. Men nyare undersøkingar dokumenterer at også sitkavirke kan ha gode styrkeeigenskapar. Norsk Treteknisk Institutt fastslår i rapporten «Sitkagran som konstruksjonsvirke» at det i undersøkingar er funne at sitkagran har gode styrkeeigenskapar i forhold til eigenvekta, og at styrken i dette trevirket er like god som i virke av vanleg gran i tilsvarende område. Trevirket har relativt stor styrke i forhold til eigenvekta.

Sitkavirke har i tidlegare tider vore nytta til flyproduksjon. Charles Lindbergh, som i 1927 var den første som kryssa Atlanterhavet med fly, brukte flyet Spirit of St. Louis som var bygd av sitkavirke. Sitka blir også nytta til musikkinstrument og skal gi ein svært god klang i piano.

Virke av sitka kan også brukast som utvendig kledning, fuktopptaket er det same som i vanleg gran. På materialar utan kvist festar overflatebehandling seg betre enn på vanleg gran. Men Norsk Treteknisk Institutt frårår å bruke oljemåling på slik kledning då denne type måling har ein tendens til å gi oppsprekking i virket, særleg når det er rikt på kvistar.

Sitkagran blir stort sett brukt til dei same føremåla som vanleg gran, men all yteveden kan ikkje trykkimpregnerast slik som eksempelvis furu. Til liks med vanleg gran er det mogleg med ei såkalla «konvolutt-impregnering» av sitka, det vil seie at ein pressar inn og omsluttar den ytste delen av yteveden med eit impregneringsmiddel.

Sitkagran har eit særs stort spreiingspotensial og etter at styresmaktene vart merksame på risikoane ved å innføre artar til nye område, har det vorte innført restriksjonar på bruk av framande treslag i skogbruksnæringa. I 2012 vart det vedteke ei forskrift om utsetjing av framande treslag til skogbruksføremål. Av denne følgjer det at ein treng løyve for å plante ut sitkagran i Noreg. Forskrifta gir også strenge føringar for oppfølgjing av bestand med sitkagran og andre framande treslag. Ansvarleg for utsetting skal opptre aktsamt og så langt som mogleg søke å hindre at utsettinga får uheldige følgjer for det biologiske mangfaldet.

Den ansvarlege for skogbehandlinga skal også i rimeleg utstrekning treffe tiltak for å hindre spreiing av framande treslag på eigedomen. Ved hogst på område med norske treslag blir det sett att livsløpstre. Dette er tre som skal få stå så lenge dei lever, og heller ikkje rørast når dei fell overende og blir til læger. Ifølgje forskrifta skal det ikkje settast att livsløpstre av utanlandske treslag ved hogst.

På framandartslista til Artsdatabanken er sitkagran vurdert til «Svært høy risiko – SE». Treslaget har stort invasjonspotensial og stor økologisk effekt. Vurderinga er gjort av ekspertkomiteen for karplanter. Sitkagran har derfor fått aller høgaste rangering på framandartslista. Ekspertkomiteen fastslår at sitkagran påverkar stadeigne artar negativt og medfører endring i naturtypar. Dette betyr altså stor økologisk effekt.

Eldre bestand med sitkagran har mykje kvist og tett barmasse. Dette medfører svært lite lys ned til markoverflata med påfølgjande reduksjon av livsgrunnlag for lyskrevjande planter. Eldre bestand kan også vere så tette at dei er svært vanskeleg å gå i. Ikkje minst har dette samanheng med mange daude, spisse kvistar nedst på stammane.

• framandartslista
• gran
• skogbruk i Noreg

• Faktaark frå NINA, Norsk institutt for naturforskning
• Forskrift om utsetting av utanlandske treslag (Lovdata)