dr hab. Wiesław Block, brat mniejszy kapucyn, wykładowca we Franciszkańskim Instytucie Duchowości przy Papieskim Uniwersytecie „Antonianum” w Rzymie. Autor wielu publikacji w języku polskim i włoskim o tematyce związanej z rozwojem duchowości św. Franciszka z Asyżu i ruchu franciszkańskiego w XIII i XIV wieku. Do najbardziej poczytnych prac należą: „Połowie mej duszy”. Komentarz do listów św. Klary z Asyżu, Serafin, Kraków 2006; Ikona św. Klary z Asyżu. Symbolika i duchowość, wraz z R. Rapacz, Serafin, Kraków 2011; Vivere il vangelo con Francesco d’Assisi. Temi e figure della fraternità minoritica, EDB, Bologna 2013; Un frate dai Tartari. Le avventure del primo europeo nell’impero di Gran Ghan, EDB, Bologna 2015; Franciszek z Asyżu i jego bracia, Bratni Zew, Kraków 2017; Storia della spiritualità francescana, vol. I, pod red. M. Bartoli, W. Block, A. Mastromatteo, EDB, Bologna 2017. Wiesław Block WIESŁAW BLOCK • WSZYSTKIM CHRZEŚCIJANOM • tom IV • JA, BRAT Od najdawniejszych czasów, człowiek nosił w sobie pragnienie życia w społeczeństwie, zbudowanym na wartościach wypływających z dążenia do pokoju, sprawiedliwości, równości i miłości pomiędzy ludźmi. Każda epoka szukała owych fundamentów, czasami spisanych w formie praw i przepisów, a czasami przekazywanych po prostu w formie ustnej tradycji w obrębie klanu czy rodziny. Seria wydawnicza zatytułowana Wszystkim chrześcijanom, dedykowana duchowości brata Franciszka z Asyżu, proponuje już czwarty jej tom, poświęcony tym razem refleksji nad tematem braterstwa. Lektura Pism Serafickiego Ojca, pozwala odkryć jak wielkie znaczenie Święty z Asyżu nadawał tej wartości. Szczególną rolę w budowaniu relacji braterstwa Franciszek przypisywał świadomości tego, iż on sam, jak też każda inna osoba, w odniesieniu do całego świata, członków własnej wspólnoty czy też poszczególnych ludzi, powinna w punkcie wyjścia rozumieć samą siebie, jako część większej całości-rodziny. Tytuł tomiku: Ja, brat, wskazuje wyraźnie na horyzont aktualnych poszukiwań, ukierunkowanych na myśl o powszechnym i ewangelicznym braterstwie. wszystkim chrześcijanom duchowość Franciszka z Asyżu w świetle jego pism tom czwarty księgarnia internetowa www.e-serafin.pl patronat medialny ja, brat 

Rozdział drugi BRATERSTWO POWSZECHNE PIEŚŃ SŁONECZNA ródła hagiograficzne są zgodne co do tego, jak ważny dla brata Franciszka i życia jego wspólnoty był śpiew. Jeszcze przed nawróceniem jako młodzieniec przez żart, śpiew i dobre słowo jednoczył swych przyjaciół i towarzyszy. Brat Tomasz z Celano w Żywocie spisanym z okazji kanonizacji Franciszka wraca myślą do młodzieńczych lat swego bohatera, wskazując na jego aktywność pośród młodzieży asyskiej. Choć nie ocenia jej pozytywnie ze względu na niemoralność jego postępowania, to zaznacza wyraźnie, że przyszły święty był pełen życia i radości: Z Wzbudzał ogólny podziw, a w pogoni za próżną chwałą nie dał się nikomu prześcignąć w żartach, w krotochwilach, w dowcipach, w piosenkach, w miękkich i powiewnych strojach (VbF 2,3). W dalszej części dzieła brat Tomasz zwraca uwagę na postać i cechy charakteru brata Franciszka; w szczególnie piękny sposób opisuje jego głos: Średniego wzrostu, bliższy niskiemu, głowę miał średnio wielką i okrągłą, twarz raczej szczupłą i podłużną, czoło równe i małe, oczy średniej wielkości, czarne i szczere, włosy ciemne, brwi po- 74 T. 4 ◆ JA, BRAT ziome, nos zgrabny, delikatny i prosty, uszy sterczące lecz małe, skromnie płaskie, język łagodny, ognisty i ostry, głos potężny, słodki, jasny i dźwięczny, zęby spójne, równe i białe, wargi drobne i subtelne, brodę czarną, rzadko uwłosioną, szyję delikatną, barki proste, ramiona krótkie, dłonie wątłe, palce długie, paznokcie wydłużone, nogi cienkie, stopy małe, skórę delikatną, ciała bardzo mało, odzienie szorstkie, sen bardzo krótki, rękę bardzo hojną (VbF 83,8-10). Hagiograf wspomina, że po tym, jak młodziutki Franciszek wobec biskupa i swego ojca wyrzekł się przypadających mu dóbr, ubrany jeszcze w kolorowe szaty, jakie niegdyś nosił, szedł lasem i śpiewał Panu pieśni pochwalne w języku francuskim (por. VbF 16,1). Nawróceniu i nowemu życiu Asyżanina zawsze towarzyszył śpiew. Franciszek często za jego pomocą wyrażał swą wewnętrzną radość: Kiedy wrzała w nim melodia duchowa o najwyższym uczuciu, wówczas na zewnątrz śpiewał po francusku. Zapał Boskiego natchnienia, jakie ukradkiem łowił swoim uchem, wyrzucał radośnie we francuskiej pieśni. Czasem brał z ziemi patyk, jak to sam widziałem, kładł go na lewym ramieniu, w prawą rękę brał kabłąk przewiązany nicią i jakby na skrzypcach ciągnął nim po patyku, wykonując przy tym odpowiednie gesty, i śpiewał po francusku o Panu. Często to całe radosne pląsanie kończyło się łzami, a radość przemieniała się we współczucie z cierpieniami Chrystusa. Później Święty nieustannie wzdychał i jęczał coraz boleśniej; wypuszczał z rąk przyziemne drobiazgi i zwracał się ku niebu (Mem 127,2-5). Umiłowanie śpiewu wyjaśnia, dlaczego pośród pism św. Franciszka wiele tekstów stanowi rytmizowaną poezję lub pieśni, kantyki czy laudy wzorowane najczęściej na poezji trubadurów. Wśród nich najbardziej znana jest Pieśń słoneczna zwana inaczej Pochwałą II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE stworzeń. Do naszych czasów przetrwało jednak jeszcze wiele innych rytmicznych utworów przeznaczonych do śpiewu: Modlitwa odmówiona przed Krzyżem świętego Damiana, Zachęta dla Ubogich Pań w klasztorze św. Damiana, Zachęta do uwielbienia Boga, Pozdrowienie cnót czy Pozdrowienie błogosławionej Dziewicy Maryi. Święty z Asyżu tworząc te utwory, wzorował się między innymi na śpiewie związanym z liturgią. Franciszek kochał psalmy. Z wielkim „zapałem i radosnym okrzykiem” śpiewał hymny i psalmy – jak informuje brat Tomasz – szczególnie zaś te, które sławią ubóstwo, np. Cierpliwość ubogich nie zginie na zawsze (Ps 9,19) i Niech widzą ubodzy i niech się weselą (Ps 69,33) (por. Mem 70,8). Pieśń słoneczna należy do grupy tekstów przedstawiających Franciszkowe rozumienie i przeżywanie braterstwa powszechnego. Tym utworem zajmowali się nie tylko znawcy duchowości franciszkańskiej, lecz także filozofowie, teolodzy, psycholodzy i poeci, muzycy i malarze. Przez wielu jest on zaliczany do pereł literatury światowej i uważany „zaraz po Ewangelii za przykład najpiękniejszej poezji religijnej”1. Szczególne miejsce natomiast zajmuje w literaturze włoskiej, ponieważ jest jednym z najstarszych utworów napisanych w języku starowłoskim. Oryginalny tekst kantyku niestety nie zachował się. Najstarszy rękopis tej pieśni to tzw. Kodeks asyski (As 338) pochodzący z połowy XIV wieku. We wspominanym rękopisie pomiędzy pierwszą a drugą linią jest miejsce na zapis muzyczny, którego jednak nie ma w tym ani w żadnym innym manuskrypcie, oryginalna melodia pieśni pozostaje więc nieznana. Być może osoba, która w klasz1 Por. F. Bajetto, Un trentennio di studi (1941-1973) sul Cantico di frate Sole, bibliografia ragionata, w: „L’Italia Francescana” 49 (1974), 7. Autor wylicza 216 prac powstałych w latach 1941–1973 na temat Pieśni słonecznej. W tym czasie praktycznie co miesiąc pojawiał się nowy artykuł czy książka zgłębiające strofy kantyku. 75 76 T. 4 ◆ JA, BRAT torze asyskim (Sacro Convento) w połowie XIII wieku spisywała tekst pieśni i zostawiła miejsce na nuty, nie wstawiła ich, ponieważ uznała, że utwór jest tak powszechnie znany, że nie potrzeba zapisywać jego melodii. Możliwe jest także, że zapomniała to zrobić lub nie miała czasu, by dokończyć zaplanowaną pracę. Tekst Pieśni słonecznej w języku starowłoskim przytoczony poniżej pochodzi z najnowszego krytycznego wydania Pism Świętego Franciszka (pod redakcją Carla Paolazziego, Grottaferrata 2009). I II III Język oryginalny Tłumaczenie polskie 1 Altissimu, onnipotente, bon Signore, 2 Tue so’ le laude, la gloria e l’honore et onne benedictione. 3 Ad Te solo, Altissimo, se konfane, 4 et nullo homo ène dignu Te mentovare. Najwyższy, wszechmocny, dobry Panie, Twoja jest sława, chwała i cześć, i wszelkie błogosławieństwo. Tobie jednemu, Najwyższy, one przystoją, i żaden człowiek nie jest godny wymówić Twego imienia. 5 Laudato si, mi’ Signore, cum tutte le Tu creature, 6 spezialmente messor lo frate Sole, 7 lo qual è iorno et allumini noi per lui. 8 Et ellu è bellu e radiante cum grande splendore: 9 de Te, Altissimo, porta significazione. Pochwalony bądź, Panie mój, ze wszystkimi Twoimi stworzeniami, szczególnie z panem bratem Słońcem, przez które staje się dzień i nas przez nie(go) oświecasz. I ono (on) jest piękne i świecące wielkim blaskiem: Twoim, Najwyższy, jest wyobrażeniem. 10 Pochwalony bądź, Panie mój, przez brata Księżyc i gwiazdy: na niebie ukształtowałeś je jasne, i cenne, i piękne. Laudato si’, mi’ Signore, per sora Luna e le stelle: 11 in celu l’ài formate clarite et preziose e belle. II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE Język oryginalny IV V VI VII Tłumaczenie polskie 12 Laudato si’, mi’ Signore, per frate Vento 13 e per aere e nubilo e sereno et onne tempo, 14 per lo quale a le Tue creature dài sustentamento. Pochwalony bądź, Panie mój, przez brata Wiatr i przez powietrze, i chmury, i pogodę, i każdy czas, przez które Twoim stworzeniom dajesz utrzymanie. 15 Laudato si’, mi’ Signore, per sor’Acqua, 16 la quale è multo utile et humile e preziosa e casta. Pochwalony bądź, Panie mój, przez siostrę Wodę, która jest bardzo pożyteczna i pokorna, i cenna, i czysta. 17 Laudato si’, mi’ Signore, per frate Focu, 18 per lo quale ennallumini la notte: 19 ed ello è bello e iocundo e robustoso e forte. Pochwalony bądź, Panie mój, przez brata Ogień, którym rozświetlasz noc: i on jest piękny, i radosny, i krzepki, i mocny. 20 Laudato si’, mi’ Signore, per sora nostra matre Terra, 21 la quale ne sustenta e governa, 22 e produce diversi fructi con coloriti flori et herba. Pochwalony bądź, Panie mój, przez siostrę naszą, matkę Ziemię, która nas żywi i chowa, i wydaje różne owoce z barwnymi kwiatami i trawą. 23 Pochwalony bądź, Panie mój, przez tych, którzy przebaczają dla Twej miłości i znoszą słabości i prześladowania. Błogosławieni ci, którzy je znoszą w pokoju, ponieważ przez Ciebie, Najwyższy, będą uwieńczeni. Laudato si’, mi’ Signore, per quelli ke perdonano per lo Tuo amore 24 e sostengo infirmitate et tribulazione. VIII 25 Beati quelli ke ‘l sosterrano in pace, 26 ka da Te, Altissimo, sirano incoronati. 77 78 T. 4 ◆ JA, BRAT IX X Język oryginalny Tłumaczenie polskie 27 Laudato si’, mi’ Signore, per sora nostra Morte corporale, 28 da la quale nullu homo vivente po’ skappare: 29 guai a quelli ke morrano ne le peccata mortali; 30 beati quelli ke trovarà ne le Tue sanctissime voluntati, 31 ka la morte secunda no ‘l farrà male. Pochwalony bądź, Panie mój, przez naszą siostrę, śmierć cielesną, której żaden człowiek żywy umknąć nie może: biada tym, którzy umierają w grzechach śmiertelnych; błogosławieni ci, których zastanie w Twej najświętszej woli, albowiem śmierć druga nie wyrządzi im krzywdy. 32 Chwalcie i błogosławcie mojego Pana i dziękujcie Mu, i służcie Mu z wielką pokorą. Laudate e benedicete mi’ Signore e rengraziate 33 e serviateli cum grande humilitate. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA PIEŚNI Pieśń słoneczna skomponowana była na wzór pieśni trubadurów i śpiewana przez brata Franciszka w języku, którym powszechnie się posługiwały osoby zamieszkujące teren Umbrii (tzw. volgare). Pewna część jego pism została spisana i przetrwała do czasów współczesnych właśnie w tym starowłoskim języku. 1. Lauda – poezja chwały Zarówno Franciszek, jak i większość jego pierwszych towarzyszy nie mieli przygotowania teologicznego, zatem nie mogli głosić kazań dogmatycznych. Kazania poruszające kwestie doktrynalne zgodnie z wielowiekową tradycją Kościoła, potwierdzoną na Soborze Laterańskim IV, były zarezerwowane dla biskupa i kapłanów specjalnie do tego przygotowanych. Brat Franciszek i jego towarzysze w duchu posłuszeństwa Ojcu Świętemu i Soborowi, w przeciwieństwie do przedstawicieli wielu ruchów heretyckich, głosili II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE wyłącznie kazania o charakterze moralnym, wzywając do pokuty i życia zgodnego z Ewangelią. Ogromnym atutem tego typu przepowiadania było świadectwo ich ubogiego życia. Interesujący jest fakt, że Franciszek nie ograniczał się tylko do wzywania do pokuty, ale mówił też o chwale Bożej, o wielkości i dobroci Boga, co dało początek jego kantykom, tzw. laudom. Charakterystyczne dla laudy są wezwanie i zachęta do wspólnego wychwalania i czczenia Boga. Wnosi ona do kazania element radości i ufności w dobroć Boga. Pieśń słoneczna pochodzi z okresu, w którym na terenie Umbrii królowała poesia laudica (poezja chwały). Największa popularność owej poezji przypada na lata sześćdziesiąte XIII wieku. Pieśń słoneczna powstała wcześniej, można zatem przypuszczać, że mogła przyczynić się do rozkwitu tego typu poezji, która miała niewątpliwy wpływ na rozwój późniejszej włoskiej liryki. 79 80 T. 4 ◆ JA, BRAT 2. Pieśń powstała w cierpieniu Tekst Pochwały stworzeń, który znajduje się w Kodeksie asyskim (As 338), zaczyna się rubryką zapisaną kolorem czerwonym: Tak zaczyna się Pieśń uwielbienia ułożona przez błogosławionego Franciszka na chwałę Boga, powstała kiedy ubogi leżał chory w klasztorze w San Damiano. Źródła hagiograficzne wspominają o wielu dolegliwościach, które w ostatnich latach życia nękały Franciszka. Mimo że były dla niego źródłem cierpienia, wszystkie nazywał siostrami. W Ziemi Świętej nabawił się choroby oczu oraz pewnego rodzaju chronicznej malarii, która przyprawiała go o dreszcze i częste bóle głowy. Niedomagał też z powodu anemii i bólów żołądka. Do tych udręk należy dodać jeszcze trudności, które pojawiły się jesienią 1224 roku wraz z otrzymaniem stygmatów. Stygmaty nie tylko utrudniały poruszanie się i sprawiały nieustanny ból, lecz były dla niego przede wszystkim źródłem upokorzeń. Brat Franciszek chciał, by jak najmniej osób je widziało i ubolewał, kiedy z ich powodu uważano go za świętego. Dodatkowym obciążeniem dla Stygmatyka były cierpienia związane z sytuacją, w której znalazł się zakon: coraz bardziej widoczna stawała się chęć odrzucenia Franciszkowego stylu życia – przynajmniej przez niektórych braci. To wszystko sprawiało, że Seraficki Ojciec w ostatnich miesiącach życia miał prawo znaleźć się w stanie głębokiej depresji oraz fizycznego wycieńczenia. Jego stan był tak poważny, że Tomasz z Celano napisał: „Dziw, że wyczerpanemu męczarniami ze wszystkich stron wystarczyło sił, aby je znieść. Wszakże on tych swoich ucisków nie nazywał karami, ale siostrami” (Mem 212,1-2). Po jakimś czasie, gdy cierpiący leżał w szałasie w pobliżu klasztoru San Damiano, pewnej nocy został umocniony przez umiłowanego Pana: II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE Raduj się (mówi głos Boży), ponieważ choroba twoja jest zadatkiem na moje królestwo dla ciebie. Przez zasługę cierpliwości bezpiecznie i pewnie wyczekuj dziedziczenia tegoż królestwa. (…). Wtenczas właśnie ułożył Chwalbę o stworzeniach i zachęcał je, jak tylko zdołał, do chwalenia Stwórcy (Mem 213,6.10). Kilka wieków później w tym samym duchu ostatnie chwile życia brata Franciszka przedstawił polski pisarz, Roman Brandstaetter, w książce pt. Inne kwiatki świętego Franciszka z Asyżu: Po misterium na górze Alwerni, Biedaczyna, naznaczony krwawiącymi stygmatami, schorowany, prawie niewidomy, straciwszy nadzieję odzyskania wzroku i zdrowia, dowlókł się do San Damiano i zamieszkał w chacie skleconej z trzciny w klasztornym ogrodzie. Sypiał na podściółce ze słomy rojącej się od robactwa, nękany niezliczoną ilością szczurów. Zapewne robił wtedy bilans całego życia. Widział, że tak niewiele udało mu się dokonać: nieudana wyprawa misyjna do Maroka, kłótnie pośród braci odnośnie prawdziwości charyzmatu, bogactwo i przepych wielkich tego świata, ubóstwo maluczkich, wyprawy krzyżowe, jednym słowem, chrześcijanie tak dalecy od Ewangelii, a przecież Chrystus prosił go o odbudowanie domu, który chyli się ku upadkowi. Leżał zatem półślepy, naznaczony krwawymi stygmatami, wycieńczony chorobami i gorzkimi doświadczeniami, leżał w klasztornym ogrodzie, na słomianej podściółce, pełnej robactwa, wśród szczurów. Chrześcijański Hiob, łachman ciała na śmietniku, tak leżał i układał Pieśń słoneczną. Niewiarygodny poemat o wielkim zwycięstwie, najpiękniejszą i najradośniejszą pieśń, jaka kiedykolwiek została napisana ręką śmiertelnego człowieka, pieśń ku chwale Boga, Stwórcy Kosmosu2. Warto zwrócić uwagę, że Franciszek bardzo pragnął spędzić ostatnie chwile swego życia w miejscu związanym z początkiem 2 R. Brandstaetter, Inne kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, Warszawa 1976, 249–251. 81 82 T. 4 ◆ JA, BRAT jego drogi nawrócenia. Kościół Świętego Damiana bez wątpienia był dla Stygmatyka miejscem wyjątkowym – tu usłyszał wezwanie do odbudowy domu Pana, również tutaj podczas modlitwy Chrystus dotknął w sposób szczególny jego serca, wreszcie w tym miejscu Klara i jej siostry prowadziły życie głębokiej chrześcijańskiej modlitwy, oddane we wszystkim Chrystusowi. To miejsce – San Damiano – teraz staje się jakby oknem do wieczności, tutaj modlitwa sama rodzi się w sercu. Chyba tylko w tym ogrodzie u stóp kościoła Świętego Damiana, mogła narodzić się w sercu Mistyka modlitwa, w której ma swój milczący udział także Klara, jego wierna przyjaciółka. Ostatnie tygodnie życia Franciszka pogrążonego w tyglu cierpienia rozświetlił blask łaski. Złociste i promienne światło słońca przenikało głębiny serca, a niebo, powietrze, woda i ziemia odzyskiwały swe naturalne kolory, zapowiadając bliskie przyjście Boga miłości, prawdy i piękna wszystkich rzeczy, Boga nieskończenie wielkiego i dobrego. W ten sposób w sercu Stygmatyka rodziła się dziękczynna pieśń wyrażająca jak żadna inna dotąd ideę powszechnego braterstwa, która mu towarzyszyła przez całe życie, a teraz została potwierdzona Bożą obietnicą zbawienia. W ciemną noc cierpienia i opuszczenia, kiedy Franciszek zdawał się być przybity do krzyża, został obdarzony nadzieją zwycięstwa. Z rozświetlonego serca niemal niewidomego człowieka, który – jak pięknie powiedział o nim włoski kapłan i pisarz Ernesto Balducci († 1992) – „widzi rzeczy, bez szkody dla ich obiektywności, w kosmosie, który stał się już panoramą wewnętrzną”3, rodzi się pieśń, modlitwa uwielbienia, modlitwa nowego człowieka, brata wszystkich ludzi i całego stworzenia. 3 E. Balducci, Francesco d’Assisi, Fiesole 1989, 157. II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE Struktura utworu Mimo że Pieśń Słoneczna powstawała w okresie Franciszkowego cierpienia, jej struktura jest przejrzysta i przemyślana. Pieśń składa się z 10 strof o różnej długości. W całości utwór liczy 33 wersety, co bez wątpienia jest nawiązaniem do liczby lat, jakie przeżył Chrystus. Jego budowa jest symetryczna: A-BB-CCCC-B1B1-A1. Część A to rozpoczęcie, a część A1 – zakończenie utworu. Część BB mówi o niebie, które jest ponad człowiekiem, a część B1B1 o samym człowieku. Centralna część CCCC jest najdłuższa i przedstawia starożytną i średniowieczną kosmologię, wedle której czterema podstawowymi elementami wszechświata były: wiatr, woda, ogień i ziemia. I. (1–4) Otwarcie A Niebo – makrokosmos II. III. (5–9) (10–11) Słońce i gwiazdy Księżyc B B 83 84 T. 4 ◆ JA, BRAT Elementy świata IV. V. VI. VII. (12–14) (15–16) (17–19) (20–22) Wiatr Woda Ogień Ziemia C C C C Człowiek – mikrokosmos VIII. (23–26) IX. (27–31) Przebaczenie i pokój Śmierć B1 B1 X. Zamknięcie A1 (32–33) Trzy podstawowe tematy to: niebo, człowiek oraz elementy wszechświata, spośród których zarówno niebo, jak i człowiek zostały stworzone. Franciszek podkreśla, że w odniesieniu do relacji człowieka do całego kosmosu można mówić o braterstwie powszechnym, które wynika z faktu, że każdy istniejący byt posiada w sobie cztery podstawowe elementy: wodę, wiatr, ogień i ziemię. To dzięki ich obecności wszystko istnieje w niebie i na ziemi, także człowiek. 1. Poezja rytmiczna Utwór ten ze względu na swą formę literacką należy do średniowiecznej poezji śpiewanej. Sytuuje się go między liryką klasyczną a prozą rymowaną. Tekst laudy zawiera: a) rymy występujące na końcu wiersza (można je podzielić na dwie grupy): pomiędzy dwoma najbliższymi wierszami: w. 10–11: Stelle – belle w. 12–13: Vento – tempo II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE w. 20–21: Terra – governa w. 27–28: corporale – skappare pomiędzy wierszami odległymi od siebie: w. 1–8: Signore – splendore w. 2–9: benedictione – significatione b) rymy wewnątrz wersetu: w. 8: ellu – bellu w. 16: utile – humile w. 19: ello – bello c) w niektórych wierszach są obecne słowa o takim samym sylabicznym zakończeniu: w. 11: wszystkie przymiotniki kończą się samogłoską „e”: clarite – pretiose – belle. 2. Refren: Laudato si’, mi’ Signore Strofy kantyku, oprócz pierwszej i ostatniej, rozpoczynają się od apostrofy: „Pochwalony bądź, Panie mój” (Laudato si’, mi’ Signore). Powtarzający się refren jest zaproszeniem kolejno wyliczanych stworzeń do oddawania czci Bogu. W Pieśni słonecznej jak w żadnej innej modlitwie Franciszek zachęca do uwielbienia Boga, mówiąc, że Pan stał się jego własnością – mi’ Signore. Zaimek dzierżawczy „mój” pojawia się dziewięciokrotnie. Rozpoczyna on każdą kolejną zwrotkę i występuje w rozbudowanej formie w ostatniej części pieśni: „Chwalcie i błogosławcie mojego Pana” (Laudate e benedicete mi’ Signore). Święty z Asyżu, który zrezygnował ze wszystkiego, co mógł posiadać, który uczył, że własnością ludzi są tylko wady i grzechy, a człowiek może chlubić się jedynie swymi słabościami i codziennym dźwi- 85 86 T. 4 ◆ JA, BRAT ganiem krzyża Pana naszego Jezusa Chrystusa (por. Np 5), pod koniec życia przyznaje, że jego „własnością” stał się Ten, którego już niedługo ma nadzieję spotkać twarzą w twarz – umiłowany Pan. Chlubi się więc z posiadania Tego, który jest najwyższym i jedynym dobrem. Refren apostrofa, po tym jak zostało w jego pierwszej części przywołane imię Pana, rozwija się dalej przy użyciu przyimka cum (cum tutte le Tu creature) w drugiej zwrotce lub przyimka per (per sora Luna, itd.) we wszystkich pozostałych zwrotkach. W ten sposób okazuje się, że celem, dla którego zostało wezwane imię Pana w pierwszej części refrenu, jest zaproszenie każdego bytu do oddawania Mu należnej czci. Przyimek cum („z”) użyty tylko raz w całym kantyku może być przetłumaczony jako: „ze wszystkimi stworzeniami”. Wskazuje on na to, że Franciszek chce chwalić Boga wspólnie ze wszystkimi stworzeniami. Seraficki Ojciec stawia się na równi z każdym istnieniem i w powszechnym braterstwie pragnie oddawać cześć swemu Panu. Natomiast przyimek per oznacza „przez”, „poprzez”, „przez nich” czyli „z powodu ich piękności i wspaniałości”. W ten sposób w pozostałych zwrotkach stworzenia stają się jakby pośrednikami, przez których autor chce wychwalać Stwórcę. Pokora Franciszka jest tak wielka, że nie czuje się zdolny i godny, by samemu wysławiać Imię Boże. „I żaden człowiek nie jest godny wymówić Twego imienia” (w. 4) – przypomina werset poprzedzający refren. Dlatego przyzywa on całe stworzenie, by wspólnie z nim i przez nie w duchu powszechnego i kosmicznego braterstwa oddawać cześć Jego Panu. 87 II ∙ BRATERSTWO POWSZECHNE DOBRY PAN OTWARCIE A SŁOŃCE I GWIAZDY B KSIĘŻYC B WIATR C WODA C OGIEŃ C ZIEMIA C PRZEBACZENIE I POKÓJ B1 ŚMIERĆ B1 ZAMKNIĘCIE A1 RELACJA BRATERSTWA NIEBO ELEMENTY ŚWIATA CZŁOWIEK MÓJ PAN 

dr hab. Wiesław Block, brat mniejszy kapucyn, wykładowca we Franciszkańskim Instytucie Duchowości przy Papieskim Uniwersytecie „Antonianum” w Rzymie. Autor wielu publikacji w języku polskim i włoskim o tematyce związanej z rozwojem duchowości św. Franciszka z Asyżu i ruchu franciszkańskiego w XIII i XIV wieku. Do najbardziej poczytnych prac należą: „Połowie mej duszy”. Komentarz do listów św. Klary z Asyżu, Serafin, Kraków 2006; Ikona św. Klary z Asyżu. Symbolika i duchowość, wraz z R. Rapacz, Serafin, Kraków 2011; Vivere il vangelo con Francesco d’Assisi. Temi e figure della fraternità minoritica, EDB, Bologna 2013; Un frate dai Tartari. Le avventure del primo europeo nell’impero di Gran Ghan, EDB, Bologna 2015; Franciszek z Asyżu i jego bracia, Bratni Zew, Kraków 2017; Storia della spiritualità francescana, vol. I, pod red. M. Bartoli, W. Block, A. Mastromatteo, EDB, Bologna 2017. Wiesław Block WIESŁAW BLOCK • WSZYSTKIM CHRZEŚCIJANOM • tom IV • JA, BRAT Od najdawniejszych czasów, człowiek nosił w sobie pragnienie życia w społeczeństwie, zbudowanym na wartościach wypływających z dążenia do pokoju, sprawiedliwości, równości i miłości pomiędzy ludźmi. Każda epoka szukała owych fundamentów, czasami spisanych w formie praw i przepisów, a czasami przekazywanych po prostu w formie ustnej tradycji w obrębie klanu czy rodziny. Seria wydawnicza zatytułowana Wszystkim chrześcijanom, dedykowana duchowości brata Franciszka z Asyżu, proponuje już czwarty jej tom, poświęcony tym razem refleksji nad tematem braterstwa. Lektura Pism Serafickiego Ojca, pozwala odkryć jak wielkie znaczenie Święty z Asyżu nadawał tej wartości. Szczególną rolę w budowaniu relacji braterstwa Franciszek przypisywał świadomości tego, iż on sam, jak też każda inna osoba, w odniesieniu do całego świata, członków własnej wspólnoty czy też poszczególnych ludzi, powinna w punkcie wyjścia rozumieć samą siebie, jako część większej całości-rodziny. Tytuł tomiku: Ja, brat, wskazuje wyraźnie na horyzont aktualnych poszukiwań, ukierunkowanych na myśl o powszechnym i ewangelicznym braterstwie. wszystkim chrześcijanom duchowość Franciszka z Asyżu w świetle jego pism tom czwarty księgarnia internetowa www.e-serafin.pl patronat medialny ja, brat 

SPIS TREŚCI WSTĘP ..............................................................................................7 Braterstwo – ogólna charakterystyka .............................................. 9 Prezentacja tomu ............................................................................. 15 Rozdział pierwszy MEDYTACJA NAD PARAFRAZĄ MODLITWY PAŃSKIEJ .........................................................19 Franciszek i bracia modlą się Modlitwą Pańską .......................... 21 Źródła i czas powstania Komentarza ............................................ 25 Tekst i struktura modlitwy ............................................................. 26 Duchowe przesłanie Komentarza .................................................. 29 1. Wezwanie: Boże ojcostwo .................................................... 30 2. Miejsce pobytu i zamieszkania Boga .................................. 33 3. Poznanie Boga Ojca .............................................................. 42 4. Doskonałe zjednoczenie z Bogiem Ojcem......................... 47 5. Serce Ewangelii – societas beata .......................................... 50 6. Prawdziwy chleb życia .......................................................... 60 7. Tajemnica miłosierdzia Bożego ........................................... 65 8. Wzajemne przebaczenie grzechów i miłość nieprzyjaciół ............................................................ 66 9. Duchowe siły do oparcia się pokusie .................................. 68 10. Prośba o uwolnienie od złego ............................................ 70 Podsumowanie................................................................................. 71 Rozdział drugi BRATERSTWO POWSZECHNE PIEŚŃ SŁONECZNA ................................................................73 Okoliczności powstania pieśni ...................................................... 78 1. Lauda – poezja chwały.......................................................... 78 2. Pieśń powstała w cierpieniu................................................. 80 Struktura utworu ............................................................................. 83 1. Poezja rytmiczna ................................................................... 84 2. Refren: Laudato si’, mi’ Signore .............................................. 85 3. Zwrotki pierwsza i ostatnia .................................................. 88 Kosmiczny i powszechny wymiar braterstwa .............................. 88 1. Od makrokosmosu do mikrokosmosu............................... 89 2. Kosmos – jedna wielka rodzina........................................... 90 3. Zmiana kolorów i tonów barw ............................................ 93 4. Pojednani z każdym istnieniem .......................................... 93 5. Pokój i przebaczenie w sercu człowieka ............................. 95 6. Radość paschalna Wielkiego Piątku ................................... 98 7. Mistyka ukierunkowana na Chrystusa............................... 99 Nowe spojrzenie na dar – wartość powszechnego braterstwa ............................................................. 100 1. Ciało miejscem spotkania Boga i człowieka .................... 100 2. Nowy człowiek położony u stóp całego stworzenia........ 102 3. Demitologizacja przyrody .................................................. 104 Podsumowanie .............................................................................. 107 Rozdział trzeci BRATERSTWO EWANGELICZNE LIST DO PEWNEGO MINISTRA.....................................111 O tym, jak bracia mają iść przez świat ........................................ 111 List do pewnego ministra ............................................................... 118 1. Okoliczności, czas powstania i struktura ......................... 119 2. Treść listu.............................................................................. 121 Podsumowanie............................................................................... 141 Rozdział czwarty BRATERSTWO MINORYCKIE LIST DO BRATA LEONA I REGUŁA DLA PUSTELNI .......................................................................143 Figura matki ................................................................................... 145 List do brata Leona ........................................................................ 152 Reguła dla pustelni ......................................................................... 161 1. Podział ról pomiędzy braćmi ............................................. 163 2. Sposób sprawowania Liturgii Godzin .............................. 165 3. Zadanie braci-matek ........................................................... 166 Macierzyńska miłość Klary z Asyżu ........................................... 168 Podsumowanie............................................................................... 174 Zakończenie FRANCISZEK I KLARA PRZEDSTAWIAJĄ SAMYCH SIEBIE ..............................179 Brat Franciszek przedstawia samego siebie ................................ 181 Pani Klara przedstawia samą siebie ............................................ 184 Wykaz skrótów...............................................................................193