JOHN RYLANDS İNGİLTERE MANCHESTER NÜSHASI (?) ilk Türkçe Kur’ân çevirileri ? (d.? – ö.?) Rylands Nüshası, 10. yüzyıldan itibaren tercümesine başlandığı düşünülen Kur’ân’ın Farsçadan Türkçeye Karahanlı döneminde aktarılmış üçnüshasından biridir. Nüsha, İngiltere Manchester’da John Rylands Kitaplığı Arapça Yazmalar 25-38’de kayıtlıdır. Yazmanın başı ve sonu eksik olduğundan ne zaman, nerede, kim tarafından yazıldığı/ yazdırıldığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Satır arası/ satır altı kelimesi kelimesine Kur’an çevirisi olan Rylands Nüshası Farsça, Türkçe ve Arapça çeviriden oluşur. Arapça metin kalın ve büyük olarak sülüs, Farsça ve Türkçe çeviriler ise Arapçaya göre daha ince ve küçük nesih olarak yazılmıştır. Rylands Nüshası eksiktir. Her sayfada yalnız üçer satırlık Arapça, Farsça ve Türkçe metni içeren eser çok hacimlidir. Var olan metin 1145 varaklık 14 cilt halindedir. Ayrıca Dublin, Chester Beatty Kitaplığı Nu. 54 (MS 1600) ve 55 (MS 1630)’teki iki varak, kayıp olan Rylands Kur’an Yazması’na aittir. Bu fragmenti hazırladığı katologla ilk olarak Arthur John Arberry ilim alemine tanıtmış Eckmann ise Rylands Yazması ile ilgisini kurarak çeviri yazısnı yapmıştır (Ata, 2004:XIII). Rylands Nüshası cüzler esas olarak hazırlandığı için tamamı 30 cilttir. Cüzlerin yarısı (1-2-4-8-11-1315-17-19 -21-17-19 ve 30 numaralı cüzler) kayıptır. Var olan cüzlerden yalnız yirmi altıncı ciltteki beşinci cüz tamdır. Geri kalanlarda ise yer yer eksiklikler vardır. 1- 2- 6- 10- 11- 17- 21- 26- 30- 3252- 57- 67 ve 114. sûreler metinde yoktur. 34, 38, 40, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 61, 62, 63, 64 ve 65. sûrelerin ise çevirisi tamdır. (Ata,2004:XVII). Rylands Nüshası Türkçe Kur’an Çevirisi’nin kim/ kimler tarafından nerede/ ne zaman çevrildiği hakkında bilgi bulunmamaktadır. Metnin dillik özellikleri metni Karahanlı çevresi metinleri arasına dahil etmemizi zorunlu kılmaktadır. Rylands Kur’an Çevirisi, TİEM 73 gibi Türk Hakanlığı döneminde yazılan bir ayna kopyadan çekimlenmiş olmalıdır. Rylands Nüshası Kur’an Çevirisi diğer Hakaniye Türkçesi Türkçe Kur’an çevirileri olan TİEM 73 ve Anonim Tefsir ile ortak bir asıl ya da asıl nüshaya en yakın bir nüshadan birbirlerine yakın zamanlarda, fakat farklı coğrafyalarda yazılmış olmalıdırlar. Rylands Nüshası Kur’an Çevirisi’nin dili söz varlığı bakımından tam bir Kur’an çevirisi olan TİEM 73 hem de Hakaniye Türkçesinin iki önemli eseri Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lugâti’t Türk’ ün söz varlığı ile büyük oranda örtüşür. Ses bilgisi ve şekil bilgisi bakımından özellikli olan nüshada dillik malzemeden hareketle Türkçe metnin hâkim dilinin Hakaniye Türkçesi olduğu görülür. Rylands Nüshası’nın yapım ve çekim morfolojisini dikkate aldığımızda eseri Hakaniye dönemi Türkçesi eserleri ile eş zamanlı olarak tarihlendirebilmeye imkan sağlar. Rylands nüshası ve diğer nüshalarla olan karşılaştırmalı çalışmaları Zeki Velidi Togan, Abdülkadir İnan yayımlamıştır. Nüshanın söz varlığı üzerine ise Janos Eckmann çalışmalar yapmıştır. Aysu Ata ise Rylands Nüshası üzerine en ayrıntılı çalışmayı yapmıştır. Kaynaklar Ata, Aysu (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-NotlarDizin). Ankara: TDK Yay. Ata, Aysu (2003). “İlk Türkçe Kur’an Tercümesi”. Mustafa Canpolat Armağanı Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu. (yay. A. Ata ve M. Ölmez) Ankara: Sanat Kitabevi. 41-55. Argunşah, Mustafa (2019). “İlk Kur’an Çevirilerinin Dili Üzerine Bir Karşılaştırma”. Yeni Türkiye, 25 (105): 386-398. Çetin, Erol (2014). Türkçe İlk Kur’ân Tercümesinin Grameri. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. Eckmann, Janos (1959). “Eine Ostmitteltürkische Interlineare Koranübersetzung”. Ural‐Altaische Jahrbücher, (31): 72‐85. Eckmann, Janos (1968). “Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi”. TDAY‐ Belleten, 15 (51): 51‐69. Eckmann, Janos (1973). Kur’an’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri. (çev. E. Ural). Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 21 (1975): 15‐24. Eckmann, Janos (1976). Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Budapest. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi”. Türk Dili, 1 (6): 324‐327. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi”. Türk Dili, 1 (7): 395‐398. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi I”. Türk Dili, 1 (7): 19-22. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi‐II”. Türk Dili, 1 (9): 510‐512. İnan, Abdülkadir (1961). Kur’an‐ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay. İz, Fahir (1987). “Atatürk ve Türk Dili”. Türk Dili, 52 (425): 273‐284. Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi (TİEM 73 1v ‐ 235v/2): Giriş‐ İnceleme ‐ Metin ‐ Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. Kök, Abdullah (2007b). “Türkçe İlk Kur’an Çevirisi/Çevirileri Nerede Yapıldı”. V. Uluslararası Türk Dünyasının Geleceği ve Sosyal Bilimler Kongresi. Calalabad/Kırgızistan, 11‐13 Haziran, 665‐670. Kök, Abdullah (2007a). “Hakaniye Türkçesi Kur’an Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (171): 107‐120. Şen, Serkan ve N. Alagöz (2019). “Karahanlı Türkçesi Kur’ân Tercümelerinden Rylands ve Tiem 73 Nüshalarının Eskicillik Bakımından Karşılaştırılması”. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. (ed. S. Şen ve M. Mangır). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 2046-2062. Togan, Zeki Velidi (1960). “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 3 (1‐2): 133‐160. Togan, Zeki Velidi (1963). “Zentralasiatische Türkische Literaturen II”. Die Islamische Zeit. Leiden- Köln: Handbuch der Orientalistik. 5 (1): 229‐249. Togan, Zeki Velidi (1964). “The Earliest of the Qur’an into Turkish”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 4 (12): 1‐19. Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi TİEM 73: Giriş ‐ Metin ‐ İnceleme ‐ Analitik Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Madde Yazım Bilgileri Yazar: Prof. Dr. Abdullah KÖK Yayın Tarihi: Güncelleme Tarihi: Eserden Örnekler (20) sûretü taha başladım tanrı atı birle üküş rahmetlig ulaşu yarlıkagan. (Rahmeti ve bağışlaması herkese yeten Allahın adı ile başladım.) bu sûre hakkı kim (20.1) (Bu sûre (peygamber) ile ilgilidir.) indürmedimiz senin üze kurǾannı emgek üçün sana (20.2) (Biz, Kur’ânı sana eziyet olsun diye indirmedik.) meger pend bermek anar kim korksa (20.3) (Öğüt vermek (için indirdik) Onu (anlayanlar Allaha karşı gelmekten) sakınanlardır.) indürmek andın kim törütti yerni yüksek köklerni (20.4) ((Bu kitap), yeri ve göğü yaratan tarafınan indirilmiştir.) tanrı taht üze erklig erür (20.5) (Allah, (yarattığı her şey üzerine) egemenlik kurmuştur.) anar turur ol kim kökler içinde ol kim yer içinde turur hem ol iki arasında hem ol kim yer astınıda turur (20.6) (Göklerde, yerde, bu ikisinin arasında ve (hatta) toprağın altında her ne varsa hepsi O’nundur.) eger aşkare kılsan aymaknı ol bilür sırnı hem örtüglügrekni (20.7) ((Sözü) açığa vursan da (gizlesen de) bil ki, Allah gizliyi de hatta en gizliyi de bilir.) tanrı tanrı yok meger ol anar turur körklüg atlar (20.8) (O’ndan başka ilâh yoktur. En güzel isimler O’nundur.) takı keldi mü sana musanun sözi? (20.9) (Musa ile ilgili bilgiler sana gelmedi mi?) ançada kim kördi otnı aydı bodnıka. dereng kılınglar men kördüm. ot bolgay kim keldürgem sizke andın bir pare ot azu bulgay men ot üze köni yol (20.10) (Hani bir zaman o bir ateş görmüş ve ailesine, siz burada bekleyin bir ateş gördüm. Belki size ondan bir kor getiririm ya da ateşin yanında bize kılavuzluk edecek birini bulurum.) kaçan keldi erse anar ündenildi: ey musa (20.11) (Ey Musa! Ateşin yanına gelince O’na seslenildi.) men men senin idin. suçulgıl iki naǾleynninni sen özde arıg tuva atlıg (20.12) (Benim ben, senin rabbin! Şimdi ayakkabılarını çıkar çünkü sen kutsal Tuva vâdisinde bulunuyorsun.) men üdürdüm seni. eşitgil ol kim yarlıg ıdlur (20.13) (Ben, seni (peygamber olarak) seçtim. Artık sana buyrulanı dinle.) (Ata, 2004:31) 

JOHN RYLANDS İNGİLTERE MANCHESTER NÜSHASI (?) ilk Türkçe Kur’ân çevirileri ? (d.? – ö.?) Rylands Nüshası, 10. yüzyıldan itibaren tercümesine başlandığı düşünülen Kur’ân’ın Farsçadan Türkçeye Karahanlı döneminde aktarılmış üçnüshasından biridir. Nüsha, İngiltere Manchester’da John Rylands Kitaplığı Arapça Yazmalar 25-38’de kayıtlıdır. Yazmanın başı ve sonu eksik olduğundan ne zaman, nerede, kim tarafından yazıldığı/ yazdırıldığı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Satır arası/ satır altı kelimesi kelimesine Kur’an çevirisi olan Rylands Nüshası Farsça, Türkçe ve Arapça çeviriden oluşur. Arapça metin kalın ve büyük olarak sülüs, Farsça ve Türkçe çeviriler ise Arapçaya göre daha ince ve küçük nesih olarak yazılmıştır. Rylands Nüshası eksiktir. Her sayfada yalnız üçer satırlık Arapça, Farsça ve Türkçe metni içeren eser çok hacimlidir. Var olan metin 1145 varaklık 14 cilt halindedir. Ayrıca Dublin, Chester Beatty Kitaplığı Nu. 54 (MS 1600) ve 55 (MS 1630)’teki iki varak, kayıp olan Rylands Kur’an Yazması’na aittir. Bu fragmenti hazırladığı katologla ilk olarak Arthur John Arberry ilim alemine tanıtmış Eckmann ise Rylands Yazması ile ilgisini kurarak çeviri yazısnı yapmıştır (Ata, 2004:XIII). Rylands Nüshası cüzler esas olarak hazırlandığı için tamamı 30 cilttir. Cüzlerin yarısı (1-2-4-8-11-1315-17-19 -21-17-19 ve 30 numaralı cüzler) kayıptır. Var olan cüzlerden yalnız yirmi altıncı ciltteki beşinci cüz tamdır. Geri kalanlarda ise yer yer eksiklikler vardır. 1- 2- 6- 10- 11- 17- 21- 26- 30- 3252- 57- 67 ve 114. sûreler metinde yoktur. 34, 38, 40, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 61, 62, 63, 64 ve 65. sûrelerin ise çevirisi tamdır. (Ata,2004:XVII). Rylands Nüshası Türkçe Kur’an Çevirisi’nin kim/ kimler tarafından nerede/ ne zaman çevrildiği hakkında bilgi bulunmamaktadır. Metnin dillik özellikleri metni Karahanlı çevresi metinleri arasına dahil etmemizi zorunlu kılmaktadır. Rylands Kur’an Çevirisi, TİEM 73 gibi Türk Hakanlığı döneminde yazılan bir ayna kopyadan çekimlenmiş olmalıdır. Rylands Nüshası Kur’an Çevirisi diğer Hakaniye Türkçesi Türkçe Kur’an çevirileri olan TİEM 73 ve Anonim Tefsir ile ortak bir asıl ya da asıl nüshaya en yakın bir nüshadan birbirlerine yakın zamanlarda, fakat farklı coğrafyalarda yazılmış olmalıdırlar. Rylands Nüshası Kur’an Çevirisi’nin dili söz varlığı bakımından tam bir Kur’an çevirisi olan TİEM 73 hem de Hakaniye Türkçesinin iki önemli eseri Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lugâti’t Türk’ ün söz varlığı ile büyük oranda örtüşür. Ses bilgisi ve şekil bilgisi bakımından özellikli olan nüshada dillik malzemeden hareketle Türkçe metnin hâkim dilinin Hakaniye Türkçesi olduğu görülür. Rylands Nüshası’nın yapım ve çekim morfolojisini dikkate aldığımızda eseri Hakaniye dönemi Türkçesi eserleri ile eş zamanlı olarak tarihlendirebilmeye imkan sağlar. Rylands nüshası ve diğer nüshalarla olan karşılaştırmalı çalışmaları Zeki Velidi Togan, Abdülkadir İnan yayımlamıştır. Nüshanın söz varlığı üzerine ise Janos Eckmann çalışmalar yapmıştır. Aysu Ata ise Rylands Nüshası üzerine en ayrıntılı çalışmayı yapmıştır. Kaynaklar Ata, Aysu (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-NotlarDizin). Ankara: TDK Yay. Ata, Aysu (2003). “İlk Türkçe Kur’an Tercümesi”. Mustafa Canpolat Armağanı Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu. (yay. A. Ata ve M. Ölmez) Ankara: Sanat Kitabevi. 41-55. Argunşah, Mustafa (2019). “İlk Kur’an Çevirilerinin Dili Üzerine Bir Karşılaştırma”. Yeni Türkiye, 25 (105): 386-398. Çetin, Erol (2014). Türkçe İlk Kur’ân Tercümesinin Grameri. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. Eckmann, Janos (1959). “Eine Ostmitteltürkische Interlineare Koranübersetzung”. Ural‐Altaische Jahrbücher, (31): 72‐85. Eckmann, Janos (1968). “Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi”. TDAY‐ Belleten, 15 (51): 51‐69. Eckmann, Janos (1973). Kur’an’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri. (çev. E. Ural). Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 21 (1975): 15‐24. Eckmann, Janos (1976). Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Budapest. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi”. Türk Dili, 1 (6): 324‐327. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi”. Türk Dili, 1 (7): 395‐398. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi I”. Türk Dili, 1 (7): 19-22. İnan, Abdülkadir (1952). “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi‐II”. Türk Dili, 1 (9): 510‐512. İnan, Abdülkadir (1961). Kur’an‐ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay. İz, Fahir (1987). “Atatürk ve Türk Dili”. Türk Dili, 52 (425): 273‐284. Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi (TİEM 73 1v ‐ 235v/2): Giriş‐ İnceleme ‐ Metin ‐ Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. Kök, Abdullah (2007b). “Türkçe İlk Kur’an Çevirisi/Çevirileri Nerede Yapıldı”. V. Uluslararası Türk Dünyasının Geleceği ve Sosyal Bilimler Kongresi. Calalabad/Kırgızistan, 11‐13 Haziran, 665‐670. Kök, Abdullah (2007a). “Hakaniye Türkçesi Kur’an Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (171): 107‐120. Şen, Serkan ve N. Alagöz (2019). “Karahanlı Türkçesi Kur’ân Tercümelerinden Rylands ve Tiem 73 Nüshalarının Eskicillik Bakımından Karşılaştırılması”. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. (ed. S. Şen ve M. Mangır). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi. 2046-2062. Togan, Zeki Velidi (1960). “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 3 (1‐2): 133‐160. Togan, Zeki Velidi (1963). “Zentralasiatische Türkische Literaturen II”. Die Islamische Zeit. Leiden- Köln: Handbuch der Orientalistik. 5 (1): 229‐249. Togan, Zeki Velidi (1964). “The Earliest of the Qur’an into Turkish”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 4 (12): 1‐19. Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi TİEM 73: Giriş ‐ Metin ‐ İnceleme ‐ Analitik Dizin. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. Madde Yazım Bilgileri Yazar: Prof. Dr. Abdullah KÖK Yayın Tarihi: Güncelleme Tarihi: Eserden Örnekler (20) sûretü taha başladım tanrı atı birle üküş rahmetlig ulaşu yarlıkagan. (Rahmeti ve bağışlaması herkese yeten Allahın adı ile başladım.) bu sûre hakkı kim (20.1) (Bu sûre (peygamber) ile ilgilidir.) indürmedimiz senin üze kurǾannı emgek üçün sana (20.2) (Biz, Kur’ânı sana eziyet olsun diye indirmedik.) meger pend bermek anar kim korksa (20.3) (Öğüt vermek (için indirdik) Onu (anlayanlar Allaha karşı gelmekten) sakınanlardır.) indürmek andın kim törütti yerni yüksek köklerni (20.4) ((Bu kitap), yeri ve göğü yaratan tarafınan indirilmiştir.) tanrı taht üze erklig erür (20.5) (Allah, (yarattığı her şey üzerine) egemenlik kurmuştur.) anar turur ol kim kökler içinde ol kim yer içinde turur hem ol iki arasında hem ol kim yer astınıda turur (20.6) (Göklerde, yerde, bu ikisinin arasında ve (hatta) toprağın altında her ne varsa hepsi O’nundur.) eger aşkare kılsan aymaknı ol bilür sırnı hem örtüglügrekni (20.7) ((Sözü) açığa vursan da (gizlesen de) bil ki, Allah gizliyi de hatta en gizliyi de bilir.) tanrı tanrı yok meger ol anar turur körklüg atlar (20.8) (O’ndan başka ilâh yoktur. En güzel isimler O’nundur.) takı keldi mü sana musanun sözi? (20.9) (Musa ile ilgili bilgiler sana gelmedi mi?) ançada kim kördi otnı aydı bodnıka. dereng kılınglar men kördüm. ot bolgay kim keldürgem sizke andın bir pare ot azu bulgay men ot üze köni yol (20.10) (Hani bir zaman o bir ateş görmüş ve ailesine, siz burada bekleyin bir ateş gördüm. Belki size ondan bir kor getiririm ya da ateşin yanında bize kılavuzluk edecek birini bulurum.) kaçan keldi erse anar ündenildi: ey musa (20.11) (Ey Musa! Ateşin yanına gelince O’na seslenildi.) men men senin idin. suçulgıl iki naǾleynninni sen özde arıg tuva atlıg (20.12) (Benim ben, senin rabbin! Şimdi ayakkabılarını çıkar çünkü sen kutsal Tuva vâdisinde bulunuyorsun.) men üdürdüm seni. eşitgil ol kim yarlıg ıdlur (20.13) (Ben, seni (peygamber olarak) seçtim. Artık sana buyrulanı dinle.) (Ata, 2004:31)