Duyun ı Umumiye

17. ve 18. Yüzyılın siyasi, soysal ve ekonomik çalkantılarına rağmen,
Osmanlı, 19. Yüzyılın başlarında geleneksel ekonomik sistemiyle, kendi kendine
yetebilen bir ekonomik yapıya sahip durumdadır. Ancak 19. Yüzyılda Osmanlı
ekonomisi için bir dönüm noktası olan 1838 tarihli Balta Limanı ticaret
antlaşması, İngiltere başta olmak üzere batılı devletlere imtiyaz yolunu açmıştır.
Buna ilaveten Osmanlının geleneksel ekonomik uygulamaları olan yed-i
vahid ve vergi sınırlaması gibi uygulamaları kaldırması, ekonominin dışa bağımlılığını
artırmış ve Osmanlıyı batılı devletlerin pazarı durumuna getirmiştir.
Bununla birlikte Tanzimat dönemi ıslahatları da dışa bağımlılığı ve ekonomik
bunalımı artırıcı bir durum yaratmıştır. Dolayısıyla devlet, ıslahatların maddi
gereksinimlerini karşılamada zorlanırken, 1854 yılındaki Kırım Savaşı, bu durumu
daha da kötüleştirmiştir. Bundan dolayı devlet ekonomik sıkıntıları çözme
adına ilk defa dış borçlanma yoluna gitmiştir.
Devletin dışarıdan aldığı borçları ödeyemez durumda olması, aldığı
borçları ödemek için tekrar borçlanması Avrupalı devletlerin borçlarını tahsil
edebilmek için Duyûn-u Umumiyeyi kurmasına neden olmuştur. Duyûn-u
umumiye borçları tahsil edebilmek için, Osmanlı maliyesi üzerinde denetim
kurarak, rüsûm-u sitte adı verilen tuz, tütün, damga, içki, balık ve ipek gelirlerini
borçlara karşılık ipotek yoluna gitmiştir. Bu gelir kalemleri içerisinde
önemli bir yere sahip olan tütün gelirleri üzerinde denetim kurmak, tütün işletilmesi
faaliyetlerini yürütmek için de reji idaresi yetkili kılınmıştır. Tütün
işletmesi faaliyetleri içerisinde tütünlerin satın alınması, gerek yurt içine gerek
yurt dışına satılması gibi uygulamaları reji idaresi üstlenmiştir.
Bu bağlamda bu yetkileri kullanabilme ayrıcalığını sağlayan ise Osmanlı
devleti, Duyûn-u Umumiye ve Reji Şirketi arasında yapılan ve çalışmanın esasını
oluşturan tütün inhisarına dair hazırlanan mukavelename olmuştur. Bu
mukavelenamede, öncelikli olarak tütün imtiyazının 15 yıllığına reji idaresine
bırakıldığından bahsedilmektedir. Şirketin merkezinin İstanbul’da olacağı,
hissedarlar tarafından belirlenen 15 kişiden oluşan bir heyet tarafından idare
edilip, damga, pul vb. vergilerden muaf olacağı belirtilmiştir.
Her yıl sonunda şirketin, borç ve alacaklarını bir bilanço düzenleyerek
kaydetmesi gerektiği ve elde edilen gelirlerin Hükümet-i seniyye, Duyûn-u
Umumiye ve şirket arasında taksim edileceği dile getirilirken, 344400 Osmanlı
lirası değerindeki hasılat fazlasından,% 30 oranında miktar hükümet-i seniyyeye,
%35 oranında miktar Duyûn-u Umumiyeye, %35 oranında miktar şirkete,
Hasılat fazlası 594400 lirayı aşarsa 250.000 liraya kadar olan fazladan, % 60 oranında miktar Hükümet-i seniyye’ye, % 30 oranında miktar Duyûn-u
Umumiye’ye, % 10 oranındaki miktar ise şirkete, Hasılat fazlası 1.344.400
lirayı aşarsa fazladan, % 70 oranında miktar Hükümet-i seniyye’ye, % 20 oranında
miktar Duyûn-u Umumiye’ye, % 10 oranındaki miktarın ise şirkete olacak
şekilde gelirin dağıtılacağı ifade edilmiştir.
Şirkete devredilen tütün işletmesi faaliyeti kapsamında, Osmanlı devletinde
hasıl olan tütünlerden sigara tütünü, yaprak sigarası, sigara, çekme ve
çiğneme tütünü imal edip satmak gibi uygulamalar olduğu, ayrıca şirketin,
tütün ziraatı, teftişi, tütün ihracat faaliyetleri, yabancı mahsullerin ithali, mamul
tütünlerin satın alınması ve kaçakçılığın önlenmesine dair ceza tedbirleri
ile ilgili kanun layihaları, kanun ve nizamnameler hazırlama salahiyetine de
haiz olduğu gibi konular üzerinde durulmuştur.

Öz: Arşiv belgeleri, Meclis tutanakları, basın, süreli yayınlar, hatırat, makale ve kitaplardan yararlanılarak hazırlanan bu çalışma Osmanlı Devleti'nden kalan dış borçların yeniden yapılandırıldığı 1930-1933 yılları arasındaki görüşmeleri inceleyerek, görüşmeler sonunda imzalanan 1933 tarihli borçlar sözleşmesi ile Türkiye'nin 107.528.461 altın liralık borcunun 8.578.343 altın liraya düşürülmesinin büyük bir diplomasi başarısı olduğunu göstermektedir. Abstract: Relying on primary archival documents, Turkish Parliament records, and press along with periodicals and secondary sources, this article examines the negotiations to restructure Ottoman debt between 1930 and 1933. The article presents that the 1933 debt agreement, which brought down Turkey's debt burden from 107,528,461 gold Turkish lira to 8,578,343 gold Turkish lira, was a great diplomatic achievement of Turkey. Giriş Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomisindeki olumlu gidişat Kanuni'den sonra fetih hareketlerinin yavaşlamasıyla birlikte durdu. Çünkü fetihler azalınca Osmanlı hazinesi önemli bir gelir kaynağından mahrum oldu. Coğrafi Keşifler sonucu Osmanlı toprakları üzerinden geçen ticaret yollarının Okyanuslara kayması, Amerika'dan kıymetli madenlerin Avrupa'ya oradan da Osmanlı İmparatorluğu'na akması, Osmanlı ihraç mallarının ucuzlaması, Avrupa'dan alınan gelişmiş silahların yüksek maliyeti, devletin fiyat ve mali politikasını altüst etti. Bu olumsuzluğa sürekli artan maaş ödemeleri, yenilgilerin başlamasıyla birlikte fazlalaşan savaş masrafları ve vergi gelirlerinin azalması eklenince Osmanlı maliyesi 18. yüzyıldan itibaren bozulmaya başladı. 1 Bu durumun yarattığı ekonomik, siyasal, askeri ve sosyal faktörler de dış borçlanmaya giden yolun temel taşlarından biri oldu.

Osmanlı Devleti, Kırım Savaşı’yla 1854’te dış borca açıldı. Dış borçlanma sürecinin başlaması zor olmasına rağmen artması ve ilerleyerek gelişmesi kolay oldu. Alınan borçlar ödenemeyince alacaklı devletler ile Osmanlı Devleti arasında yapılan görüşmeler sonucunda Düyûn-ı Umûmiye İdaresi’nin kurulmasını sağlayan ve Muharrem Kararnamesi olarak bilinen resmi anlaşma 20 Aralık 1881’de imzalandı. Ülke çapında teşkilatlanan Düyûn-ı Umûmiye İdaresi, büyük boyutlara ulaşan
Osmanlı borçlarının Avrupalı alacaklılara geri ödenmesini denetlemek üzere kurulmuştu. İdare’nin bir şubesi de Adapazarı’nda bulunuyordu. Düyûn-ı Umûmiye İdaresi, Adapazarı ahalisi ile İdare arasında yaşanan olaylar bu makalenin konusunu oluşturmaktadır

Bu çalışmada uluslararası finans sermayenin Osmanlı ekonomisi üzerindeki etkilerinin Düyun-u Umumiye İdaresi’nin mali denetimi açısından analiz edilmesi amaçlanmaktadır.  Çalışmada, Rumeli demiryolu yatırımının finansmanı için çıkarılan ikramiyeli tahvillerin incelenmesiyle, uluslararası sermayenin Osmanlı ekonomisinde yarattığı finansallaşma eğilimi incelenmektedir. Çalışmada, Düyun-u Umumiye’nin mali denetim dışındaki faaliyetlerinin özellikle yabancı yatırımlara yönelik faaliyetlerinin sonuçlarını analiz edebilmek açısından Rumeli demiryollarının finansmanı için çıkarılan İkramiyeli tahviller incelenmektedir. 1870 ve 1872 yılında iki seri halinde çıkarılan ve kura ile ikramiye kazandıran tahvillerin getirisinden küçük yatırımcılar yararlanamamıştır.

Cumhuriyetimizin ilk yılına ve o yıldaki bütçe uygulamalarına ilişkin önemli ipuçları içeren Heyet-i Umumiye kararları, büyük bir savaştan galip ama yorgun çıkmış bir ulusun elindeki kıt kaynakların etkin bir biçimde kullanılmasında Sayıştay'ın üstlendiği rolün önemini de açıkça göstermektedir. Aşağıda bu kararlardan hareketle Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş
Savaşına ilişkin önemli mali ve sosyal olayların kısa öykülerine yer verilmiştir.

Osmanlı Sayıştayı, kanuni şekil şartlarından taviz vermeksizin çalışmaya yönelik yaklaşımını son gününe kadar sürdürmüş, büyük bir dönüşüm geçiren siyasal ve toplumsal yapının ortasında adeta hiçbir şey olmamış gibi davranmıştır. Bu durum esneklikten yoksun bir denetim anlayışı olarak eleştirilebileceği gibi, kurulu düzene sadık ve vazifeşinas bir memurlar topluluğunun takdire layık bir davranışı olarak da
değerlendirilebilir. Esasen Osmanlı Devletinin, son iki yüz yıl içinde uğradığı yenilgiler ve toprak kayıplarına karşın, 20. yüzyıla büyük devletlerden biri olarak girebilmiş olması da büyük ölçüde sadık devlet memurlarının özverili çabalarının bir sonucu olsa gerektir.

Osmanlı İmparatorluğu, 1853-1856 yılları arasında meydana gelen savaşın finansman kaynağını sağlamak amacıyla dış borç alma yolunu tercih etmiştir. İç borçlanmaya ek olarak dış borçlanma sürecini başlatan imparatorluk 1875 yılına kadar 15 kez dış borç almıştır. 1875 yılında borç taksitlerinin durdurulduğunun ilan edilmesi üzerine alacaklı devletler paralarını tahsil etmek amacıyla hükümetle antlaşmaya vararak daha önce iç borçlular tarafından idare edilen Rüsum-u Sitte İdaresi'ne benzer bir teşkilatın oluşturulması kararı almışlardır. Bu kuruluş, Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi adıyla 20 Aralık 1881 tarihinde Muharrem Kararnamesi'nin imzalanması ile teşekkül ettirilmiştir. İmparatorluk genelinde örgütlenen bu yapı uluslararası bir kuruluş olarak alacaklı devletlerin paralarını tahsil etmek amacıyla Osmanlı maliyesinde altı kalemi denetlemek amacıyla kurulmuştur. İdarenin teşkilatlandığı bölgelerden biri de Diyarbakır Vilâyeti'ne bağlı olan Siverek kazası olmuştur. Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi'nin bölgedeki örgütsel yapısı, kadro yapılanması ve idareye bağlı olarak faaliyet gösteren Siverek Reji Memurluğunun örgütsel yapısı ile faaliyetleri bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.

1909 yılında, Osmanlı sınırları içinde üretilen tütünün beşte bir oranı Samsun bölgesinden sağlanıyordu. Tütün fabrikaları, Osmanlı Devleti’nin anlaşması gereği ecnebi bir şirket olan Reji İdaresi tarafından işletiliyordu. Reji İdaresi, tütün tekelini elinde bulundurmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin son döneminde ülke genelinde tütün tekelini ele alan Reji İdaresi’nin büyük fabrikalarının olduğu Canik Mutasarrıflığı’nda Reji’ye karşı çok sayıda gösteri tertip edilmiş ve grevler yapılmıştır. Bu isyanlar çoğu kez sadece işçi greviyle sınırlı kalmamış, askeri güçlerle işçilerin çatışması boyutuna kadar varmıştır. Yabancılarca idare edilen ve yarı müstemlike olarak adlandırılabilecek olan Duyun-u Umumiyeye bağlı şirketler bir çeşit sömürü anlayışıyla tahsilât yapmak üzere hareket etmişlerdir. Bu kapsamda faaliyet gösteren şirketlerde işçi hareketleri daha da belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır.

1908 yılı, tütün işçilerinin tepkileri anlamında en önemli yıl olmuştur. Bu yılda Reji’ye karşı ilk ve en yoğun isyanların ortaya çıktığı ve tepkilyerin bölgesel ilk işçi bilincinin temellerini oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca, yapılan bu isyanları halkın desteklediği, katıldığı, türkülerle, hikâyelerle konunun işlendiği, hatta isyan eden işçilere ve ayıngacı denilen tütün kaçakçılarına kahraman gözüyle bakıldığı sonucuna ulaşılmıştır.
Reji İdaresi üzerine yapılmış bazı çalışmalar olmasına karşın fabrika işleyişinin temelini oluştran tütün işçileri üzerine bugüne kadar yapılmış ayrıntılı bir çalışma yoktur. Fransız bir şirket olan Reji İdaresinin yürürlüğe koyduğu uygulamalar ve tütün işçileri üzerindeki katı istibdadı araştırmanın merkezini oluşturmaktadır. Canik Sancağı’nda tütün işçilerinin idarenin politikalarına karşı greve gitmeleri ve isyanlar çıkarmaları, Meşrutiyet’in İlanı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nin genelinde görülen işçi isyanları arasında önemli bir paya sahiptir. Bu anlamda; Osmanlı’nın yakın tarihinde faaliyet gösteren Reji Şirketi ve uygulamalarına karşı oluşan tepkiler, Samsun yakın tarihi için de önem kazanmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Reji İdaresi, Duyun-ı Umumiye, Samsun/Canik, Osmanlı Devleti


Abstract
Tobacco was providing great income to the Ottoman Empire. When the public depts organizasition began to work day took control of tobacco. Regie, the administration of the tobacco monopoly had the right two manage all tobacco businesses in the Empire. The monopoly showed strong oppression two villagers workers and guilds. In 1908, in Samsun Tobacco workers showed a big opposition to the Regie Administration. The study tries to deal with event, which are considered important for the mention period of time.

Keywords: Regie Administration, Public Depts, Samsun/Canik, Ottoman Empire""