Karakhanid Language

ÖZET Divanü Lügati't-Türk, her alanda olduğu gibi, Türk topluluklarının on birinci yüzyıldaki yiyecek içecek kültürleri açısından da önemli bilgiler içermektedir. Yapıtta, yiyecek ve içeceklerin adlarının verilmesi yanında kimi zaman yiyecek ve içeceklerin yapılışına dair bilgilere rastlamak da mümkündür. Bu çalışmada, kültür öğelerinin sürekliliğinin göstergesi olarak on birinci yüzyıl Türkçesinin sözvarlığını büyük ölçüde yansıtan Divanü Lügati't-Türk'teki yiyecek içecek adları ile bu adların Türkiye Türkçesi ölçünlü dili ve ağızlarındaki durumları sorgulanmaktadır. Geçen yaklaşık bin yıllık süre içinde yiyecek içecek adlarının günümüze ulaşıp ulaşmadıkları, ulaşma ya da ulaşmama nedenleri irdelenerek on birinci yüzyılın ve günümüz Türkiye Türkçesi ölçünlü dili ve ağızlarının sözvarlığı arasındaki ortaklıklar yiyecek içecek adları açısından değerlendirilecektir. ABSTRACT Divanu Lugati't-Turk, as every subject, consists of valuable information on food and beverage culture of Turkic people in 11th century. It's possible to find any information about making food and beverages beside revealing their names in the work. In this article, we investigated the names of food and beverages in Divanu Lugati't-Turk and their status in Turkey Turkish standart language and dialects, which gives wide range of features of 11th century Turkish vocabulary as a constant indicator of cultural items. It has been investigated if survives the names of food and beverages or not, considiring the time passed about thousand years, as well.

The goal of this article is to discuss various approaches to the rendering of vowels in Arabo-Persian loanwords in Karakhanid, Khwarezmian Turkic and Chaghatay. There are two major schools. One is based on the Turkish tradition of a nonharmonic, phonetic reading of Arabic and Persian words well established in high-status Ottoman, the other is based on the Western tradition of phonemic rendering of vowels which in most cases does not make difference between a and ä (e). The Turkish way of rendering is practised by the overwhelming majority of Turkish researchers and some researchers in the West, while the Western approach is followed by European, American and some Russian scholars. The Western tradition is only seemingly harmonic, since – especially in Chaghatay – most suffixes have back vowels. There are also local Turkic schools of reading Chaghatay, such as Uzbek, Tatar, Uyghur, Kazakh and Kirghiz. Of these, it is Kazakh and Kirghiz that are most harmonic, while Tatar resembles Turkish, and present-day Uzbek is based on the current Cyrillic and Roman alphabets which in the rendering of vowels are principally identical and like the Western system do not distinguish the allophones of /a/.

Hodza Ahmad Yasaviy lived in West Turkistan in the twelf century. He is a mystic poet. His poems are called wisdom and his his book
is called the Divan-ı Hikmet. Ahmad Yasaviy has written in Karakhanid Turkish, but Divan-ı Hikmet manuscripts have been copied centuries
later.
Therefore, they can’t be accepted in Karakhanid Turkish in terms of language features, because their linguistic characteristics belong to
different periods.
All of the poems at Divan-ı Hikmet don’t belong to Ahmad Yasaviy. Many poems were written by the inheritors of Yasaviy. Most of
wisdom is quatrains that written in syllabic meter and rhymes in the koşma style, but there are also written in the style masnavi.
There are a number of publishing text, but not a comprehensive language studies on the Divan-ı Hikmet. No doubt, it is very important
due to copied the different periods to phonetic, morphological, semantic and lexical researches.
In this study, depending on text of Divan-ı Hikmet’s publishing, reduplications in wisdoms will be determined and classified.
**
Hoca Ahmet Yesevî, 12. yüzyılda Batı Türkistan’da yaşamış mutasavvıf bir şâirdir. Onun yazdığı şiirlere hikmet, şiirlerinin toplandığı
kitaba da Dîvân-ı Hikmet adı verilir.
Ahmed Yesevî’nin şiirlerini Karahanlı Türkçesiyle yazmıştır. Fakat, Yesevî’nin hikmetlerini toplayan yazmaların hepsi de çok sonraki
asırlarda, 16. asırdan itibaren istinsah edilmiştir. Bu yüzden dil bakımından Karahanlı devri Türkçesine tam olarak uymazlar, değişik saha ve
devirlere ait dil hususiyetleri gösterirler.
Dîvân-ı Hikmet’teki şiirlerin hepsi de Ahmed Yesevî’ye ait değildir. Halifeleri tarafından yazılmış pek çok şiir ona mal edilmiştir. Divanı
Hikmet tüm bu tesir ve karışmalara rağmen dil bakımından değilse bile edebî bakımdan Karahanlı devrine ve 12. yüzyıla ait kabul edilir.
Dîvân-ı Hikmet’i oluşturan hikmetlerin çoğu koşma tarzında kafiyelenmiş ve hece vezniyle yazılmış dörtlükler tarzındadır, ancak mesnevî
tarzında yazılmış münâcat ve nât ile gazeller de bulunmaktadır.
Dîvân-ı Hikmet üzerine birtakım metin neşirleri olsa da, kapsamlı dil çalışmaları bulunmamaktadır. Şüphesiz ki Dîvân-ı Hikmet farklı
dönemlerde istinsah edildiğinden dolayı; fonetik, morfolojik, semantik ve leksikolojik araştırmalar için önem arz etmektedir.
Bu çalışmada Divân-ı Hikmet üzerine yapılan metin neşirlerinden hareketle, eserdeki ikilemelerin tespiti ve tasnifi yapılarak, bu veriler
üzerinden değerlendirmeler ortaya konacaktır.

FUNCTIONS OF THE ORIENTATION-STATE REFLEXIVITY PRONOUNS IN KUTADGU BILIG

ABSTRACT Kutadgu Bilig, written by Yusuf Has Hajib and it is known as the first masnawî of Turkish Language, hasn’t lost its value up to the present. Kutadgu Bilig created a philosophy, which had been established on a balance between Islam, human and cosmos, and it still arouses admiration. Kutadgu Bilig is a matchless work in term of its reach high level of Turkish Language during the Eleventh Century. In order to understand, today, structures of written Turkish, we must exercise comparative works. This article aims at the functions of orientation-state forms of reflexivity pronouns in Kutadgu Bilig. Thus, we can emphasize important of those pronouns, beginnig from the Turkish of the Kutadgu Bilig Age until Turkish of Turkey, in term of function, not in term of structure. The reflexivity pronouns are those words that take the nameconjugation suffixes and get conjugated, as well as they can convert them to the creator of meaning in pronouns. The reflexivity pronoun in the Turkish of Turkey is, generally, kendi and, rarely, öz, meanwhile it is, generally, öz in Kutadgu Bilig. This pronoun is öz/üz in the Azerbaijan, Turkmen, Tatar, Crimean Tatar, Bashkurt, Kazakh, Kirghiz, Karakalpak, Uzbek, Nogay, Kumuk, Neo-Uighur and Chulym dialects. These components, contrary to the Grammar of Turkish of Turkey, which perceives the reflexivity pronouns as alone and independent components, affect the meaning, most of the time, and change it. For example, in the structure Kendi kendine kal, exists an abstract and different meaning from the structure kal-. It’s here a pronouns that provide the meaning of loneliness, despair and return to self. I wonder, the reflexivity pronoun to what degree could change the meaning in the sentence at the Eleventh Century?  This work has been prepared in order to identify the functions of the orientation-state reflexivity pronouns. Thus, we think that it flashes on present-day studies. We’ll try to denote that the pronouns should be considered as dependent, not independent components, in term of time.

ABSTRACT
Atebet al-Hakayık was written in Karakhanid by Edib Ahmet Yüknekî,
which is placed in the first Turco-Islamic period’s literary works. It is
a didactic-poetic work having religious and mystical scope. One of the
sub-groups of mental verbs examined by linguists in various aspects
is the perception verbs. In various sources, the terms perception verbs,
sensory perception verbs and sensation verbs are used and the classifications
on the perception verbs, which are also discussed under cognitive
verbs from time to time, are generally based on essential ‘five
sense’. Several studies are conducted on different languages by various researchers such as Viberg, Levin, Sweetser, framenet, IbarretxeAntuñano,
González Orta, Gunnarsdóttir, Blendae and so on and on
Turkish by Kuliev, Yaylagül, Kamchybekova, Şahin, Seçkin, Ayan and
Türkdil, Gökçe, Yıldız and so on. In this study, the perception verbs
that can be found in Atebet al-Hakayık written by Edib Ahmet
Yükneki will be discussed in five different groups: eye, ear, nose, taste
and contact verbs. The verbs will be classified in these groups and be
analyzed by showing in related context, depending on example sentences.
So that, the intelligence and ideas of the author and his era will
be tried to be understood through a religious-sufistic content.
Keywords: Karakhanid Turkish, Atebet al-Hakayık, mental verbs,
perception verbs
ÖZ
Atebetü’l-Hakayık Edib Ahmet Yüknekî tarafından yazılmıştır ve
Karahanlı Türkçesi döneminde yazılan İslami dönem Türkçe ilk eserler
arasında yer almaktadır. Dinî ve tasavvufi konuları işleyen manzum
didaktik bir eserdir. Dilbilimcilerin çeşitli yönlerden incelediği
mental fiillerin alt gruplarından birini algı fiilleri oluşturmaktadır.
Yabancı kaynaklarda perception verbs, sensory perception verbs ve sensation
verbs terimleri kullanılmakta olup, zaman zaman cognitive
verbs başlığı altında da ele alınan algı fiilleri üzerine yapılan
sınıflandırmalar genellikle ‘beş duyu organı’ temellidir. Algı fiilleriyle
ilgili olarak gerek Viberg, Levin, Sweetser, framenet, IbarretxeAntuñano,
González Orta, Gunnarsdóttir, Blendae vb. araştırmacılar
tarafından yabancı dil; gerekse Kuliev, Yaylagül, Kamchybekova, Şahin,
Seçkin, Ayan ve Türkdil, Gökçe, Yıldız vb. araştırmacılar tarafından
Türk dili temelli akademik çalışmalar yapılmıştır. Edib Ahmet
Yükneki’nin kaleme aldığı Atebetü’l-Hakayık metnindeki algı
fiillerinin göz, kulak, burun, tat ve temas fiilleri olarak beş grupta ele
alınacağı bu çalışmada, bahsedilen beş grupta sınıflandırılan fiiller
örnek cümlelere bağlı olarak ve bağlam içinde gösterilerek analiz
edilecek, böylelikle dinî-tasavvufi içerikli bir eser üzerinden yazarın
ve dönemin zihin dünyası anlaşılmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Karahanlı Türkçesi, Atebetü’l-Hakayık, mental
fiiller, algı fiilleri

Divân-ı Hikmet, Piri Türkistan tarafından söylenen ve onun takipçileri tarafından XII- XVII. yüzyıllar arasında Türkistan’da İslâmî öğreti ve geleneğin yayılım/yaşatılması gayesi ile Türk-İslâm coğrafyasında ses vermiş ve ses yükseltmiştir. Türk milli kültürün yansıtıcısı İslâmî devre ait ilk temel eserlerden olan hikmetler, Türk halkını temel ahlâkî konularda aydınlatmak, halka dinî ve temel ahlâkî değerlerin verilmesi ve öğretilmesi amacıyla oluşturulmuştur.

This paper analyzes a variety of languages with regard to vowel alternation patterns in their disyllabic sound symbolic reduplicatives (DSRs). The analysis reveals that (1) a number of different languages have their preferred patterns of vowel alternation for DSRs (e.g. /ɪ/-/ɒ/ in ding-dong and tick-tock in English) and (2) the relative height of each vowel against the other in a DSR is a linguistic feature that is primarily areal. The languages surveyed in this paper include Bukharan Tajik, Chinese, English, German, Kazakh, Korean, Manchu, Mongolian, Persian, Qarakhanid Turkic, Tatar, Tatar in Xinjiang, Turkish, Tuvan, Uyghur, Uzbek, and Uzbek in Xinjiang.

“махмуд қащқаридиң тил саяасаты” филология ғылымлдарының кандидаты,
доцент ш. Бекмағамбетовтиң 60. жасқа арналған “танымдық линғвистика: даму
бағыттары меселелери” атты ғылыми - тежірибелик конференциянын
бағдарламасы қызылорда, 2010 жыл. 22 Ekim 2010, Kızılorda/Kazakistan.

Türklerin 11. yüzyılda vahşi hayvanlar için kullandıkları pek çok kelime ve terim, Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılmış olan Divanü Lugati’t-Türk’te kaydedilmiştir. Bu eserde hem omurgasız hem omurgalı hayvanların adları mevcuttur. Omurgalılar arasında balıklar, iki yaşamlılar ya da amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler gibi çeşitli hayvanlar için kullanılan adlar, bu sözlükte kaydedilmiştir. Sözlükte hayvanların cinsiyete, renklere ve yaşa göre özelliklerini belirten terimler bulunmaktadır. Eserin hayvanların organları ve yaşadıkları yerler ile hayvanların davranışlarını anlatan pek çok kelimeyi barındırdığı görülmektedir. Vahşi hayvanların günlük hayatta kullanımıyla ilgili kelimeler de sözlükte yer almaktadır. Bu konudaki örneklerde görüldüğü üzere bu dönemde Türkler, vahşi hayvanların çeşitli organlarını gündelik hayatlarında, vahşi hayvan adlarını da kişi adlarında, unvanlarda, yer adlarında ve gök cisimlerinde kullanmışlardır. Vahşi hayvanların ayrıca dönemin atasözlerinde, deyimlerinde ve şiirlerinde öge olarak yer aldıkları görülmektedir.

--------

Numerous words and terms used by the Turks in the 11th century regarding wild animals have been recorded in the Dīwān Luġāt at-Turk written by Maḥmūd al-Kāšġarī. Names of both invertebrates and vertebrates exist in this work. Names used for vertebrates have been recorded in this lexicon, including names for a variety of animals such as fish, amphibians, reptiles, birds and mammals. Terms indicating the characteristics of animals such as their gender, colors and age can be found in the lexicon. It is observed that the work contains numerous words descriding the organs, living spaces and behaviors of animals. Words regarding the usage of wild animals in daily life also appear in the lexicon. As can be seen from the examples regarding this issue, the Turks used various organs of wild animals in their daily life and they also used the names of wild animals in personal names, titles, place names and celestial bodies. Furthermore, it is also observed that wild animals appear in proverbs, phrases and poems of the period as objects.

Turkic and Iranian speaking peoples have been living in vast parts of the Asia together or on neighbor geographies since at least end of the 6th century. The process of Turko-Iranian language contact began when Iranian speaking people Sogdians were incorporated into the First Turkic Khaganete
and intensified after Islamization of Turks and Sogdians. Old Turkic dialects
adopted many ‘general copies’ from Iranian languages especially from Sogdian and New Persian languages.
In this study, approximately a hundred and twenty-four of ‘general copies’ will be enlisted and studied to provide some contribution to the field of Turko-Iranian language contact via Diwan Lugat al-Turk.

Key words: Turko-Iranian language contact, general copies, Diwan Lugat at-Turk

Kara bodun ifadesinin en eski örnekleri eski Türk yazıtlarındadır. Eski Uygur ve Karahanlı Türkçesi metinlerinde de tanıklanan ifade, araştırmacılar tarafından farklı biçimlerde okunup anlamlandırılmıştır. Kara sözcüğünün burada sıfat olarak mı yoksa doğrudan bir ad olarak mı kullanıldığına yönelik çeşitli görüşler vardır. Bu farklı görüşler ışığında, kimi araştırmacılar ifadeye ‘avam, sıradan, basit halk’ anlamını yüklemiştir. Böylesi bir anlamlandırmayı destekleyecek dilsel malzemenin Eski Türkçenin söz varlığında bulunması ise oldukça şüphelidir. Yapılan bu çalışmada, kara ve bodun sözcükleri arasındaki yapısal ilişkinin ne olduğu sorununa çözüm aranacak ve ifadenin karşıladığı anlam açıklığa kavuşturulmaya çalışılacaktır. Şimdiye dek özellikle kara sözcüğünün kökeni ve karşıladığı anlamlar üzerine çeşitli araştırmalar yürütülmüştür. Çalışmada, yöntemsel açıdan öncelikle kara sözcüğü üzerinde durulacaktır. Ancak önceki çalışmaların tekrarına düşülmemesi adına, burada kara sözcüğü eski Türk yazıt ve el yazmalarının söz varlığında geçen tanıklamalarıyla yalnızca kara bodun ifadesini açıklamak açısından incelenecektir. Yazının devamında, kara bodun ifadesini açıklamakta önemli veriler sunması olası olan kara baş, kara égil bodun, kara kamag bodun, kara kamag sü ile kara suw ifadeleri ve bu ifadelerde geçen sözcükler üzerinde durulacaktır. Yazının son bölümünde ise kara bodun ifadesi üzerine yoğunlaşılacaktır.

The oldest examples of the kara bodun expression are in the old Turkic inscriptions. The expression, which is witnessed not only in the old Turkic inscriptions but also in the old Uyghur and Karakhanid Turkic texts, has been read and interpreted in different ways by the researchers. There are different opinions about whether the word kara is used here as an adjective or directly as a noun It is highly doubtful that linguistic material supporting such an interpretation exists in the vocabulary of old Turkic. In this study, a solution to the problem of the structural relationship between the words kara and bodun will be sought and the meaning of the expression will be clarified. Until now, various studies have been carried out especially on the origin of the word kara and its meanings. In the study, first of all, the word kara will be emphasized in terms of methodology. However, in order to avoid repetition of previous studies, the word kara will be examined here, with the testimonies of old Turkic inscriptions and manuscripts in the presence of vocabulary, only to explain the term kara bodun. In the rest of the article, the expressions of kara baş, kara égil bodun, kara kamag bodun, kara kamag sü and kara suw and the words used in these expressions will be examined. In the last part of the article, the expression of kara bodun will be focused on.

The article examines the image of the treasurer, described in the work of Zhusup Balasagun "Kutadgu bilig". The source used was the facsimile of Ferghana's versions of "Kutadgu bilig" and its transcriptions in the Latin script and the translation of the lowercase string in Kazakh. During the research work, special attention was paid to the works of foreign and domestic scholars of Turkic studies. Although the main characters of the work were Kuntudy Yelig, Aytoldy, Ogdulmysh and Odgurmysh, the author, in their opinion, describes the image of the treasurer. Therefore, this image is studied and comprehensively disclosed through textual analysis of the work. As a result of the analysis in the era of the Karakhanov, it is shown at what level the state budget was managed, and how it manifests itself in the personal appearance of persons in office. In addition, the results achieved in the course of the study indicate the development of the method of creating images in medieval literature.

Islam as the official state religion of the Turks, after they accept the Qur’an as a whole has been translated into Turkic. The emergence
of Islam in the Arabian Peninsula, M. 6-7. Centuries have come across. The official state religion of Islam among the Turks as the
nearly three centuries after the birth of Islam corresponds to. Exception of some Turkic tribes and small communities would be held if
the official state religion of Islam as an independent state, the first Muslim Turkic Idil (Volga) is a Bulgarian state. Indeed, the first
independent Turkic-Islamic state, Idil (Volga), the Bulgarian Khanate, Islamic countries, completely away from the years and this
religion is adopted Bulgarian territory Islamic geography that is joined to the Bulgarian nation, the Abbasid Caliphate’s moral authority
had adopted. Later Qarakhanids, Ghaznavids and Seljuks Turkic-Islamic state, has emerged as. With Islam as the state religion of the
Qur’an translated into Turkic, was to accelerate the work. With Islam as the state religion of the Qur’an translated into Turkic, was to
accelerate the work. In this way, the protector of religion as a state institution for the translation work has also gained a formal
qualification.
The first translation of the Qur’an into Turkic is often the so-called line-search technique using the vocabulary words were translated.
Arabic words in Qur’an to each is given in Turkic. This method, called line-cross early in the first translation of the Qur’an is the
common translation techniques. Qur’an translation in Transoxiana in default on the translation is based on bilingualism. In other words,
this region has been a translation of the Qur’an in the Arabic word for money is given to both Turkic and Persian. X. century Persian
and Turkic, Samarkand, Bukhara region was located in the common language of culture used. In this region today is the question of
Persian domination.
This paper aims to trace the presentation, characterisation, language and importance in our cultural life of the copy of Uzbekistan
which is one of the oldest Turkic Qur’an translations. This work, on which we have been conducting a doctoral study, is also important
in terms of the first time to be discussed and examined.

Аннотация: Бул макалада Орто кылымдардагы эң маданияттуу жана илим-билимдүү мамлекеттердин бири болгон Карахандар кагандыгынын гүлдөгөн доорунда жашаган жана эң көрүнүктүү эмгекти мурастап кеткен Махмуд Кашгари-Барсканинин Тегерек картасы кыргыз тилине анын түп нускасынан которууда жүргүзүлгөн изилдөө иш-аракеттеринин натыйжасында ал бүтүн көрүнүшүндө толугу менен которулгандыгы жөнүндө баяндалды. Өзөк сөздөр: жер аталыштары, тегерек карта, түп нуска, тарыхый жана маданий мурас. Аннотация: В данной статье описывается перевод с оригинала на кыргызский язык круглой карты мира, созданной выдающимся фольклористом, учёным-энциклопедистом Махмудом Кашгари-Барскани, который жил в Караханидском каганате, самой культурной и высокообразованной стране Средневековья. Карта переведена с полной версии оригинала. Ключевые слова: названия земель, круглая карта, оригинал, историческое и культурное наследие. Annotation: This article describes the translation from the original into the Kyrgyz language of a round map of the world created by the eminent Mahmud Kashgari-Barskani who lived in the Karakhanid Kaganate, the most cultured and highly educated country in the Middle Ages. Map of the translation in the full version of the original. Keywords: names of lands, a round map, the original, historical and cultural heritage.

Karakhanids period, where Islam was accepted as an official religion for the first time in a Middle Asia Turkish state, is a new milestone in every respect. After Islam was accepted, with the changing of the environment of belief, the culture and language improved in different ways like we saw in Turks, determining the words formed the conceptual field of obedience on the vocabulary of Karakhanid Turkish texts named Yusuf Has Hacib's Kutadgu Bilig, Edip Ahmed Yukneki's Atebetu'l-Hakayık and First Turkish Kor'an Translation (The copy of Rylands) written in 11th century and later, it has been our principal aim to determine the presence of this conceptual and to reveal the place of obedience in the mentality of this period. The formations were given initially about " concept " , not identified completely yet, and the lexical field (conceptual field) theory situated in the theoretical base of our work. Later, the concept of obedience was explained briefly. Finally, all words determined in the texts and formed the conceptual field of obedience were categorized as tables including different meaning categories and gained some kind of conclusions regarding all information. ÖZET İslâm'ın ilk kez bir Orta Asya Türk devletinde, devlet dini olarak benimsendiği Karahanlılar Dönemi, her bakımdan yeni bir dönüm noktasıdır. İslâmiyetin kabulünden sonra inanç çevresinin değişmesiyle birlikte kültürün ve dilin de farklı bir yönde geliştiğini gördüğümüz Türklerde, 11. yüzyıl ve sonrasında yazılan Yusuf Hâs Hâcib'in Kutadgu Bilig, Edip Ahmed Yüknekî'nin Atebetü'l-Hakayık ve Türkçe İlk Kur'an Tercümesi (Rylands Nüshası) adlı Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi Dönemi metinlerinin söz varlığında, itaat kavram alanını oluşturan sözcükleri tespit ederek, bu kavram alanının varlığının belirlenmesi ve bu dönemdeki düşünce dünyasında itaatin yerinin ortaya çıkarılması temel amacımız olmuştur. Öncelikle kesin bir tanımı henüz yapılamayan " kavram " ve çalışmamızın teorik temelinde yer alan " sözlüksel alan (kavram alanı) teorisi " hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra ise itaat kavramı kısaca açıklanmıştır. Son olarak metinlerde tespit edilen ve itaat kavram alanını oluşturan bütün sözcükler farklı anlam kategorilerinin bulunduğu tablolar hâlinde sınıflandırılmış ve tüm bu verilere dayanarak çeşitli sonuçlara ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Karahanlı Türkçesi, itaat kavramı, sözlüksel alan teorisi, İslâmiyet.

The Yenisei (Tuva and Hakasya) region inscriptions are gravestone inscriptions engraved in stone with old Turkic script. In the light of the available data, these inscriptions, whose dates are unknown, contain some differences from other inscriptions and manuscripts using the old Turkic script. Some font character used in these inscriptions, grammatical structures, semantic connotations and words in context are some of the elements that make up these differences. Besides their differences, inscriptions and manuscripts have common elements. In the context of these partnerships, the examination of the inscriptions of Yenisei region in terms of vocabulary contributes to the understanding of these inscriptions. At this point, determining the root forms of some derived words is an important issue. The authors of the inscriptions were aware of the root forms of the words in which they used their derived forms. Although this type of root forms are absent in the context, structures with derived forms are called forward element. In this article, forward elements seen in the Yenisei inscriptions will be determined. This determination will contribute to the determination of the partnership and connections of the Yenisei inscriptions in terms of vocabulary with other old Turkic inscriptions and manuscripts. The determination of root forms has an important place in understanding the richness of the Yenisei inscriptions in terms of vocabulary. In the study, the structures determined as derived forms will be analyzed structurally and semantically until they reach the root form. This study will also contribute to the understanding of word derivation, semantic dimensions of words, voice changes and developments in inscriptions and manuscripts, and the dialect differences of the Turkic language in that period. In addition, deep etymological explanations of the mentioned words will be made.
Yenisey (Tuva ve Hakasya) bölgesi yazıtları, eski Türk yazısıyla taşlara işlenmiş mezar taşı yazıtlarıdır. Eldeki veriler ışığında hangi tarihlerde dikildiği bilinmeyen bu yazıtlar, eski Türk yazısının kullanıldığı diğer yazıt ve el yazmalarından kimi farklılıklar içermektedir. Bu yazıtlarda kullanılan kimi yazı karakterleri, dil bilgisel yapılar, anlamsal çağrışımlar ve bağlam içerisinde geçen sözcükler söz konusu farklılıkları oluşturan kimi unsurlardır. Farklılıklarının yanında eski Türk yazıt ve el yazmaları ortak unsurlar barındırmaktadır. Bu ortaklıklar bağlamında Yenisey bölgesi yazıtlarının söz varlığı açısından incelenmesi, bu yazıtların anlaşılmasında katkılar sunmaktadır. Kimi türemiş sözcüklerin kök biçimlerinin tespiti bu noktada önemli bir konudur. Yazıtların yazarları, türemiş biçimlerini kullandıkları sözcüklerin kök biçimlerinden haberdardılar. Bu tip kök biçimleri bağlam içerisinde yer almayıp türemiş biçimleri bulunan yapılara ileri öge denilmektedir. Bu yazıda Yenisey yazıtlarında görülen ileri ögeler tespit edilecektir. Bu tespit, Yenisey yazıtlarının diğer yazıt ve el yazmaları ile söz varlığı açısından ortaklık ve bağlantılarının saptanmasına katkılar sunacaktır. Kök biçimlerin saptanması, Yenisey yazıtlarının söz varlığı açısından zenginliğini anlamakta önemli bir yere sahiptir. Çalışmada, gövde biçim olarak belirlenen yapılar kök biçime ulaşıncaya kadar yapısal ve anlamsal açıdan çözümlenecektir. Bu çalışma, yazıt ve el yazmalarında sözcük türetiminin, sözcüklerin anlamsal boyutlarının, ses değişim ve gelişimlerinin ve o dönemde Türk dilinin lehçe farklılıklarının anlaşılmasına da katkılar sunacaktır. Ayrıca üzerinde durulan sözcüklerin derin etimolojik açıklamaları yapılmış olacaktır.

Countless beings that exist in the outside world must have a name to distinguish its from others. A language basically uses sounds to name an unlimited number of entities. However, it is known that the number of sounds a language can produce is around 45-50. In this case, the language is faced with the problem of finding names for an unlimited number of concepts from the limited number of sounds it contains. Language resorts to different ways in the face of this problem. The ör root form witnessed in all three phases of the Old Turkic period is a clear example to see some of the methods used by the Turkish language against this aforementioned problem. Because ör root form is primarily a homonym root. Both the noun ör and the verb ör- meet more than one meaning. Besides the fact that the verb ör- has nine different meanings, it is also remarkable that it has a figurative expression in some testimonies. This situation reveals the ability of the Turkish language to find solutions to the problems it faced from that period. Moreover, the ör root form, which testifies to the expressive power of the Turkish language, its diversity of semantic connections, its capacity for metaphorization and abstraction, is the source of some derived forms with uncertain etymology. In this study, firstly, the meanings of the ör root form will be revealed together with the testimonies in the vocabulary of Old Turkic. Afterwards, the derived forms that are considered to be derived from the noun ör and the verb ör- will be shown with its suffixes. Thus, etymological suggestions will be made for some derived words whose etymology is controversial.
Dış dünyada var olan sayısız varlığın, kendilerini diğerlerinden ayıracak bir adı bulunmalıdır. Bir dil, sınırsız sayıdaki varlığa ad bulma konusunda temelde sesleri kullanır. Ancak bir dilin üretebileceği ses sayısının 45-50 dolayında olduğu bilinmektedir. Bu durumda dil, bünyesindeki sınırlı sayıdaki seslerden sınırsız sayıdaki kavrama ad bulma sorunuyla karşı karşıya kalır. Dil, bu sorun karşısında farklı yollara başvurur. Eski Türkçe döneminin her üç evresinde de tanıklanan ör kök biçimi, sözü edilen bu soruna karşı Türk dilinin kullandığı yöntemlerden kimilerinin görülebilmesi için açık bir örnektir. Çünkü ör kök biçimi öncelikle bir sesteş kök niteliğindedir. Hem ör adı hem de ör- fiili birden çok anlamı karşılamaktadır. Ör- fiilinin dokuz farklı anlamı karşılamasının yanında kimi tanıklamalarda mecazî bir anlatıma sahip olması ayrıca dikkat çekicidir. Bu durum, Türk dilinin daha o dönemden karşılaştığı sorunlara çözüm bulma konusundaki yeteneklerini gözler önüne sermektedir. Dahası Türk dilinin anlatım gücünü, anlamsal bağlantı çeşitliliğini, mecazlaşma ve soyutlama kapasitesini tanıklayan ör kök biçimi, etimolojisi konusunda belirsizlikler bulunan kimi gövde biçimin kaynağı konumundadır. Yapılan bu çalışmada ilk olarak ör kök biçiminin karşıladığı anlamlar, Eski Türkçenin söz varlığındaki tanıklamalarıyla sunularak ortaya konulacaktır. Daha sonrasında ise ör adı ve ör- fiilinden türediği değerlendirilen gövde biçimler, bünyesindeki eklerle birlikte gösterilecektir. Böylece etimolojisi konusunda tartışmalar bulunan kimi türemiş sözcüklere de etimolojik öneriler getirilmiş olacaktır.

“Kutadgu Bilig’de Sunulan Dünya Görüşünün Kaynakları,” Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Sempozyumu, 26-27 Ekim 2009, (İÜEF Türk Dili ve Edebiyatı & Türk Dil Kurumu), Ankara: TDK Yayınları, 2011, s. 553-564.
Kutadgu Bilig, Kelile ve Dimne, Sırru'l-Esrar, Uyunu'l-Ahbar, Mirror for Princes, Karahanlı Türkçesi, Karakhanid Turkic, Yusuf Has Hacib,  Yusuf Khass Hajib, 11th Century Turkic languages & cultures, Şehname, Shahnameh

Türkler’in İslamiyeti resmî devlet dini olarak kabul etmelerinden sonra Kur’an bir bütün olarak Türkçeye tercüme edilmeye başlanmıştır. İslam dininin Arap yarımadasında ortaya çıkışı miladî 6-7. Yüzyıllara rast gelmektedir. İslam dininin Türkler arasında resmî devlet dini olarak kabulü ise İslam’ın doğuşundan yaklaşık üç asır sonrasına tekabül etmektedir. Bazı Türk boyları ve küçük topluluklar istisna tutulacak olursa İslamiyeti resmi devlet dini olarak kabul eden bağımsız ilk Müslüman Türk devleti İdil (Volga) Bulgar devletidir. Nitekim ilk bağımsız Türk-İslam devleti İdil (Volga) Bulgar Hanlığı, İslam ülkelerinin tamamen uzağında idi ve bu dinin kabulüyle Bulgar toprakları İslam coğrafyasına katılmış, Bulgar milleti de Abbasi Hilafetinin manevî otoritesini kabul etmişti. Daha sonraki dönemlerde Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklular Türk-İslam devleti olarak ortaya çıkmıştır. İslam’ın devlet dini olarak kabulüyle Kur’an’ın Türkçeye tercüme işi hız kazanmıştır. Bu şekilde dinin hamisi bir devlet kurumu olduğu için tercüme işleri de resmî bir nitelik kazanmıştır. Kur’an’ın Türkçeye ilk tercümeleri genellikle satır-arası diye tabir edilen kelime kelime tercüme tekniği kullanılarak yapılmıştır. Kur’an’da geçen her bir Arapça kelimeye Türkçe karşılıklar verilmiştir. Satır-arası adı verilen bu yöntem erken dönem ilk Kur’an tercümelerinde görülen çeviri tekniğidir. Maveraünnehir bölgesinde yapıldığı varsayılan Kur’an tercümelerinde çevirilerde iki dillilik esas alınmıştır. Bir başka ifadeyle bu bölgede yapılmış Kur’an tercümelerinde Arapça kelimelere hem Türkçe hem de Farsça karşılıklar verilmiştir. X. yüzyılda Farsça ve Türkçe Semerkant, Buhara bölgelerinde ortaklaşa kullanılan bir kültür dili konumundaydı. Bugün içinde bu coğrafyada Farsçanın tahakkümü söz konusudur.

Özbekistan İlimler Akademisi Ebu Reyhan el Biruni adlı Şarksinaslık Enstitüsü’nde 2008 numarada kayıtlı bulunan bu Kur’an tercümesi satır arası Türkçe-Farsça tercümeyi içerir. Eksik olan bu nüsha, toplam 273 varaktır.