Late Antique Studies

Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στη συγκριτική παρουσίαση και την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την τυπολογία, τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά και την οργάνωση του χώρου των εργαστηρίων κεραμικής που έχουν εντοπιστεί ανασκαφικά στον ελλαδικό χώρο και χρονολογούνται από τον 4ο έως τον 15ο αιώνα.

This paper aims at the comparative presentation and the inference of conclusions about the typology, the technological aspects and the spatial organization of the light industrial ceramic production workshops that have been excavated in Greece and have been dated from 4th to 15 th century.

This paper aims at introducing of the paradigm of Late Antiquity to the Turkish historical studies. This paradigm, corresponding to the period c. 200 to c. 800 AD is now widely used in modern western ancient and medieval European historiography and it has to some degree superseded the fall of the Roman Empire, which had been used as the most fruitful way to study this period of history in the Mediterranean and the Near East.

Einem alten, in der spätantiken Geschichtsschreibung teilweise nach wie vor wiederholten Narrativ zufolge war die römische Ar-mee direkt oder indirekt an der Ausbreitung des Christentums in den Provinzen des Reiches beteiligt. Dieser Logik folgend, sollte es grundsätzlich möglich sein, den Verbreitungsgrad dieser Religion anhand der Militärpräsenz nachzuvollziehen.

Da die Grenzgebiete in der Spätantike die am stärksten militari-sierten Zonen darstellten, sollten diese theoretisch am intensivsten christianisiert sein. Dieser Beitrag bildet die Voruntersuchung eines größeren Projekts und schlägt vor, den oben erwähnten Topos durch eine Analyse der Bischofssitze in den militärischen Vorpos-ten an den Rändern des Reiches neu zu bewerten. Der beigefügte Katalog wurde auf Grundlage von Bischofslisten erstellt, die in der Prosopographie bis 610 n. Chr. überliefert sind. Am Beispiel der unteren Donau konzentrieren wir uns auf die Schwierigkeiten, die sich ergeben, wenn versucht wird, historische und archäologische Quellen zum hier behandelten Thema zu kombinieren.

Η μεταπτυχιακή αυτή εργασία, που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Α΄ Μεταπτυχιακού Κύκλου Σπουδών του Κλάδου Βυζαντινής Αρχαιολογίας, του Τομέα Αρχαιολογίας, του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αποσκοπεί στην συγκέντρωση την επεξεργασία και την συγκριτική παρουσίαση των ανασκαμμένων παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών εργαστηρίων που έχουν εντοπιστεί στον Ελλαδικό χώρο και που κατά καιρούς έχουν παρουσιαστεί σε μεμονωμένες δημοσιεύσεις είτε ως πρωτεύον εύρημα, είτε ως δευτερεύον στοιχείο μιας ευρύτερης ανασκαφής.
Το πρώτο μέρος της εργασίας καταλαμβάνει ο κατάλογος των εντοπισμένων και δημοσιευμένων εργαστηριακών χώρων, ο οποίος συντάσσεται βάσει του τεχνολογικού χαρακτήρα και του προϊόντος της παραγωγικής διαδικασίας των εργαστηρίων. Βασική πηγή υλικού, ελλείψει συνολικών δημοσιεύσεων, είναι οι μεμονωμένες δημοσιεύσεις ανασκαφών εργαστηριακών χώρων σε αρχαιολογικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. 
Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί η δυσκολία που παρουσιάστηκε στην συλλογή του υλικού, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των εργαστηρίων της περιόδου που εξετάζεται, δεν δημοσιεύεται αναλυτικά ενώ πολλές φορές αποτελεί αντικείμενο δευτερευόντων σημειώσεων σε δημοσιεύσεις οικοδομικών συνόλων παλαιότερων εποχών.
Ο κατάλογος των δημοσιευμένων εργαστηριακών χώρων που εντοπίστηκαν ανασκαφικά στον ελλαδικό χώρο, χωρίζεται σε δύο κεφαλαιώδη μέρη, βάσει του τεχνολογικού χαρακτήρα των εργαστηρίων.
Στο πρώτο μέρος του καταλόγου εντάσσονται εργαστηριακές εγκαταστάσεις, κατά τη διαδικασία επεξεργασίας και παραγωγής των προϊόντων των οποίων είναι αναγκαία η ανάπτυξη υψηλών θερμοκρασιών μέσω λειτουργίας κλιβάνου για την τήξη ή την όπτηση της ύλης.
Στο δεύτερο μέρος του καταλόγου καταγράφονται εργαστήρια, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι η ανάπτυξη της παραγωγικής διαδικασίας μέσω ενός συστήματος υδραυλικών κατασκευών, αγωγών και αυτοτελών ή συγκοινωνούντων δεξαμενών.
Τα δύο κύρια μέρη του καταλόγου έχουν συνεχή αρίθμηση και συντάσσονται με βάσει το είδος της παραγωγής των εργαστηρίων, τα οποία καταρτίζουν μικρότερες θεματικές ομάδες. Τα λήμματα κάθε ομάδας εργαστηρίων καταγράφονται με γεωγραφική σειρά . Εργαστήρια που εντοπίζονται στην ίδια γεωγραφική περιοχή, καταχωρούνται με σχετική χρονολογική σειρά από τα πιο πρώιμα στα οψιμότερα παραδείγματα.
Ακολουθεί μια απόπειρα ανίχνευσης της οργάνωσης του χώρου των βιοτεχνικών εργαστηριακών εγκαταστάσεων βάσει των σταδίων της παραγωγικής διαδικασίας, καθώς και της επιλογής του χώρου οργάνωσής του, βάσει των δυνατοτήτων προμήθειας πρώτης ύλης, όπου αυτή είναι δυνατή, της δυνατότητας διοχέτευσης του παραγόμενου προϊόντος στην αγορά και της δυνατότητας οργάνωσης του εργαστηριακού συνόλου στο πλαίσιο ενός ήδη οργανωμένου ή υπό οργάνωση αστικού ή αγροτικού τοπίου. Γίνεται τέλος μια προσπάθεια  ανίχνευσης της εξέλιξης των τεχνολογικών στοιχείων της παραγωγικής διαδικασίας και του τρόπου οργάνωσης των χώρων των εργαστηριακών εγκαταστάσεων από το τέλος της αρχαιότητας και την παλαιοχριστιανική εποχή στην μεταβατική περίοδο και μέσω αυτής στους βυζαντινούς χρόνους.

The World of Pictures in Late Antiquity: Changes and Mutations
This paper tries to highlight the changes in images during Late Antiquity. The slow and gradual disappearance of the statuary and the loss of the representation of the third dimen-sion are obvious. In the private dwellings, statues are replaced by painting; the use of floor mosaics is expanding – what is actually continuity – and became important in churches, but with deep stylistic changes. The use of wall mosaics is also expanding in the churches, the onset of a long history, while their private use seems to be diminishing. These changes pre-date the expansion of Christianity and became apparent since the 3rd century. The issue of the representation of sacred figures is stressed. The idea that realism, mimesis conflicts with the feeling of divine presence is arising. It addresses the issue of the status of the Aphrodite of Knidos as a cult image. This issue also developed before the triumph of Christianity; already Dion Chrysostomus and Pausanias pointed to this question.

Από τους ναούς που ιδρύθηκαν στη Θεσσαλονίκη κατά την ύστερη αρχαιότητα, η Αχειροποίητος αποτελεί το πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα του αρχιτεκτονικού τύπου της ξυλόστεγης βασιλικής που κυριάρχησε στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της πρωτοβυζαντινής περιόδου. Στη μορφή που διατηρήθηκε έως σήμερα αποτελεί τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του καλούμενου ελληνιστικού τύπου με νάρθηκα και υπερώα, συγκεντρώνοντας τα κύρια χαρακτηριστικά των βασιλικών των αιγαιακών, κυρίως, περιοχών της επαρχότητας του Ανατολικού Ιλλυρικού, διοικητική και εκκλησιαστική έδρα της οποίας υπήρξε κατά την περίοδο ανέγερσης της βασιλικής η Θεσσαλονίκη.
Παρά τις όποιες επί μέρους μορφολογικές διαφοροποιήσεις, ο ναός θεωρείται ότι διατηρήθηκε τυπολογικά αναλλοίωτος. Λόγω δε της συμμετρικής εν τω συνόλω ανάπτυξης της αρχιτεκτονικής μορφής του και της μορφολογικής ομοιογένειας του αρχικού γλυπτού διακόσμου του —που απηχεί τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου— η Αχειροποίητος μπορεί να θεωρηθεί ως η αρτιότερα διατηρούμενη αρχιτεκτονική σύνθεση της ύστερης αρχαιότητας στη Θεσσαλονίκη.
Βάσει νέων στοιχείων που τεκμηριώθηκαν κατά τις εργασίες Στερέωσης και Αποκατάστασης του μνημείου και μελετήθηκαν στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής του  γράφοντα, αναθεωρούνται οι γνωστές έως σήμερα απόψεις για την αρχιτεκτονική και την οικοδομική του ιστορία.
Όπως προκύπτει από την τεκμηρίωση των μορφολογικών και δομικών χαρακτηριστικών των τοιχοποιιών της, η Αχειροποίητος ανεγέρθηκε πιθανότατα χωρίς υπερώα, κατά τα πρότυπα των χριστιανικών βασιλικών της Δύσης, την τελευταία δεκαετία του 5ου ή την πρώτη δεκαετία του 6ου  αιώνα (περ. 500), αποτελώντας πιθανώς το πρώτο έργο ενός εκτεταμένου αρχιτεκτονικού προγράμματος του Αναστασίου Α΄ στην Θεσσαλονίκη.
Κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης —πλέον των δεκαπέντε αιώνων— ιστορίας του, ο ναός δέχτηκε πολυάριθμες επισκευαστικές επεμβάσεις για την αποκατάσταση δομικών προβλημάτων που οφείλονταν σε επάλληλες καταπονήσεις του φορέα από την περιοδικά έντονη σεισμική δραστηριότητα της περιοχής. Ως αποτέλεσμα, η ανωδομή της βασιλικής ανασχεδιάστηκε και αναδομήθηκε πολλές φορές σε μεταγενέστερες χρονικές περιόδους.
Τα υπερώα, ένας μη διατηρούμενος σήμερα φωταγωγός και εκτεταμένα προσκτίσματα φαίνεται ότι προστέθηκαν στο αρχικό κτήριο κατά την πρώτη δομική αποκατάστασή του κατά τα μέσα πιθανώς του 7ου αιώνα, περίοδο κατά την οποία, μετά την καταστροφή της επισκοπικής βασιλικής της πόλης από τους σεισμούς του 7ου αιώνα και έως την ίδρυση του βυζαντινού ναού της Αγίας Σοφίας στην ίδια θέση κατά το τρίτο τέταρτο του 8ου αιώνα, η Αχειροποίητος υποκατέστησε πιθανώς τον μητροπολιτικό ναό ‘φιλοξενώντας’ τόσο τις λειτουργίες του όσο και μέρος των διοικητικών του υπηρεσιών.
Εκτεταμένες επεμβάσεις και ανακτίσεις μεγάλων τμημάτων της ανωδομής φαίνεται ότι επαναλήφθηκαν στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα, περίοδο κατά την οποία αποκρυσταλλώθηκε πιθανώς η αρχιτεκτονική μορφή του βυζαντινού μνημείου.
Μεταγενέστερες επεμβάσεις που οφείλονται σε επισκευές-αποκατάστασεις του κτηρίου μετά την μετατροπή του σε ισλαμικό ευκτήριο το 1430, αλλοίωσαν τη μορφή του κτηρίου, το οποίο έλαβε την οριστική του μορφή την περίοδο 1909-1914, ως αποτέλεσμα της αποκατάστασής του αρχικώς από την οθωμανική διοίκηση της πόλης υπό τις οδηγίες του γάλλου μηχανικού Μ. Le Tourneau (1909-1911) και εν συνεχεία μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στον ελληνικό κορμό υπό τις οδηγίες και την επίβλεψη του Α. Ζάχου (1913-1914).

How to find late antiquity on a clearance excavated mediterraneansite: Archaeological Cleaning, Stone Surface Archaeology, Anastylosis and Bauforschung, Behavioural Epigraphy, Epigraphic Context, Epigraphic Spoliation, Building Spoliation and Reuse, Differential Spoliation. Ideas for distinctive methods in Late Antique Urban Archaeology. See also the Agorai of Sagalassos article for a case study.

πτeρόν, πτέρυξ and πτeρύγιον all stem from the same root, and their primary meaning is connected to birds: “feather”,“wing”, “shoulder blade”. The history of these words is worthy of note for they came into use in the description of Graeco-Egyptian temple complexes and in the nomenclature of Classical architecture. In order to observe the semantic import of theseand related words and expressions across various cultural contexts (Graeco-Egyptian, Classical and Byzantine) this articlepresents and discusses a range of ancient, late antique and Byzantine literary, erudite, archaeological and iconographic sources.This study aims at giving the reader a glimpse into the Greek lexical domain of architecture, by providing insights into some ofthe general mechanisms of its construction, and specifically to illuminate, by way of a cultural-historical investigation of theseterms, ideas of appearance and significance inherent in the Graeco-Egyptian and Classical and Byzantine worlds. This survey...