Teoria krytyczna

Uegzotycznianie dydaktyki akademickiej Uegzotycznianie dydaktyki akademickiej Dziękując Joannie Rutkowiak za tekst oraz organizatorom inicjatywy nań odpowiadania, staję przed zaszczytnym, ale i trudnym zadaniem. Nie zwykliśmy jako akademicy odpowiadać. Nie lubimy tego czynić, choć cenimy odpowiedzi, ba, można nawet pokusić się o podejrzenie, że nie umiemy odpowiadać. Odpowiedź w języku polskim ma co najmniej kilka różnych odniesień. Przyjrzyjmy się im. Odpowiedź to "reakcja na pytanie" albo po prostu "reakcja na coś" czy też-choćby w brydżu lub szachach-"ruch jednego z grających wykonywany po ruchu przeciwnika" (SJP 2019). Dawniej mawiano także, że można być w odpowiedzi, co oznaczało mniej więcej tyle, co "być odpowiedzialnym za coś/kogoś (SJP 2019). W takim kontekście poniższy tekst mógłby stać się ruchem wykonanym przeze mnie po ruchu autorki albo po prostu moją reakcją na jej tekst. Jednocześnie pragnę być w odpowiedzi, czyli brać i ponosić odpowiedzialność za swoje poczynania względem źródła pierwotnego. Gdyby zaś szukać tropów interpretacyjnych w innych językach, przykładowo w łacinie, gdzie responsum to tyle, co "pisemna decyzja formułowana w konsekwencji przedłożenia problemu bądź pytania" (Merriam-Webster Dictionary 2019), to podążanie takim wskazaniem wymagałoby sformułowania jakiejś decyzji. Ta natomiast koniecznym czyniłaby zarówno mówienie własnym, autonomicznym głosem, jak i odniesienie się do tego, co zostało powiedziane wcześniej. Korzystając z powyższych ustaleń znaczeniowych, ilustrujących, jak można rozumieć odpowiedź, postaram się wykonać ruch po, być w odpowiedzi oraz sformułować responsum. Dlatego tekst ten nie będzie ani recenzją, ani laudacją. Będzie próbą odpowiedzi. Nie jestem wyćwiczony w odpowiedziach. Jestem wprawiony w okrągłych pochwałach i miażdżących krytykach, ale postaram się wykonać ruch, zareagować-a to oznacza, że prowadzona dalej narracja nie będzie klasycznym wywodem.

Esej jest wprowadzeniem w polskie wydanie książki Hartmuta Rosy "Przyspieszenie, wyobcowanie, rezonans. Projekt krytycznej teorii późnonowoczesnej czasowości" – pierwszej książki Rosy wydanej w języku polskim. Jako że stanowi ona jednocześnie przystępne wprowadzenie w rozwijaną od dwóch dekad teorię i jej kluczowe pojęcia, przekład otwiera wreszcie możliwość polskiej recepcji twórczości tego socjologa. Niniejsze tłumaczenie bazuje na przeredagowanym niemieckim wydaniu (2013) popularnonaukowego eseju pt. "Acceleration and Alienation. Towards a Critical Theory of Late-modern Temporality" (2010). Publikacją tą autor podsumowywał wiele lat badań nad zjawiskiem przyspieszenia i jego wpływu na życie indywidualne oraz wspólnotowe.

Monografia w języku polskim, która ukazała się w Wydawnictwie Naukowym "Śląsk" w 2016 roku.

Spis treści:
Wstęp do ekokrytyki  17
Zagadnienia i problemy badawcze ekokrytyki  19
Przegląd polskich stanowisk wobec problematyki ekologicznej w literaturze  52
Redefiniowanie realizmu i nowe możliwości interpretacyjne  86
Niemota przyrody a realizm (post)traumatyczny  94
Słaby ludzki podmiot – miejsce na język przyrody 119
Realność ekosystemu w Placówce Prusa  121
Niezdara Dygasińskiego i sprawstwo przyrody  139
Dziecięce pomiędzy: Świat i ślepa dziewczyna Dygasińskiego oraz  Suka Reymonta  155
Nie-ludzki rodowód poezji: Leśmian  176
Splot historii i zagrożenia: głos drzew w Glorii victis Orzeszkowej  195 Zwierzęta – podmioty (nie)obecne 207
Człowiek i zwierzę – problem granicy w Dziennikach Gombrowicza  209 Ujarzmianie bestii? Walka byków Sienkiewicza  222
Relacje: Wilk, psy i ludzie Dygasińskiego  239
Próba reprezentowania zwierząt: Ostatnie historie i pisarstwo Tokarczuk  256
Moja przyjaciółka krowa – wspólne doświadczenia.  Hartwig i Brach-Czaina  272
Posthumanizm i znaczenie zwierzęcych narracji w literaturze  286 Zookrytyka i zoonarracje. Oczy tygrysa Czyżewskiego  314

"We współczesnym kapitalizmie jednym z obszarów akumulacji jest ludzka uwaga. Media tradycyjne, internetowe i społecznościowe rywalizują w dużej mierze nie tyle o wpływ na ludzkie poglądy (jak w tradycyjnej mieszczańskiej sferze publicznej), ile o samą uwagę właśnie, o zaangażowanie. Konstrukcja przekazu oparta jest na próbach rozpraszania uwagi i ponownego skupiania jej na określonych treściach. W ten sposób aparat psychiczny wykonuje pewną pracę – przetwarzania, łączenia informacji, kojarzenia, odpowiadania na bodźce – będącą źródłem zysku dla platform medialnych."

Artykuł jest krytyczną analizą form zaangażowania we współczesne platformy medialne. Koncentruje się na fenomenie obserwowania innych i na powiązanych z tym fenomenem miłosnych i nienawistnych afektach. Jednym z wykorzystanych narzędzi jest metafora "statystów" zaczerpnięta z filmu Mullholland Drive (2001) Davida Lyncha.

http://pismowidok.org/index.php/one/article/view/601/1182

Artykuł jest analizą kilku najważniejszych koncepcji, za pomocą których Fredric Jameson rozwija swój projekt krytyki kultury. Przedstawia psychoanalityczne i marksistowskie inspiracje jego myśli, a także różne zakresy jego projektu interpretacji: od poziomu tekstu po poziomu przemian historycznych. Podstawowym celem hermeneutyki Jamesona jest odczytanie społecznych znaczeń figur narracyjnych, fabularnych rozwiązań, wreszcie technik autorskich i najszerzej – „dominant kulturowych” (realizmu, modernizmu i postmodernizmu). W artykule projekt Jamesona zostaje odniesiony do koncepcji „rewolucji kulturalnej kapitalizmu”, jako pojęcia opisującego wpływ kapitalizmu na formy symboliczne i konstrukcję podmiotowości. Do analizy wybrano te teksty Jamesona, w których głównym przedmiotem zainteresowania uczynił on kino.

Przekłady:
1. Erich Fromm, Koncepcja człowieka w tradycji żydowskiej (przekł. R.Włodarczyk)
2. Martin Jay, Integracja psychoanalizy i marksizmu – przypadek Fromma (przekł. M.Bachryj-Krzywaźnia)
3. Alan Grey, Społeczeństwo jako przeznaczenie. Frommowska koncepcja charakteru społecznego (przekł. B.Greczner, R.Włodarczyk)
4. Johannes Neumann, Pytanie o analityczną przydatność pojęcia „charakteru społecznego” u Ericha Fromma (przekł. A.Pater)
5. Wykaz przekładów prac Ericha Fromma na język polski (oprac. R.Włodarczyk)
6. Paweł Jabłoński, O znaczeniu czynników osobowościowych w procesie stosowania prawa. Aplikacja perspektywy filozoficznej Ericha Fromma
7. Maciej Bachryj-Krzywaźnia, Psychoanalityczna hermeneutyka polityki – inspiracje Frommowskie
8. Agata Buszman, Skuteczny proces terapeutyczny według Ericha Fromma
9. Julian Jeliński, Co nam przyniesie rok 2000? Pytanie o trafność przewidywań zawartych we Frommowskiej wizji przyszłości na początku XXI wieku
10. Damian Michałowski, Kulturowe implikacje poszukiwania siebie
11. Michał Stambulski, Batalia o człowieka czy przeciwko „człowiekowi”? Erich Fromm a Michel Foucault
12. Monika Humeniuk, Między sekularyzacją a postsekularyzmem – o odczarowywaniu świata z perspektywy socjologii religii
13. Rafał Włodarczyk, Czas mesjański, rytuał szabatu i pedagogia azylu w filozofii Ericha Fromma
// Od czasu publikacji pierwszego przekładu na język polski wyboru prac Ericha Fromma – „Szkiców z psychologii religii” – mija właśnie równe pół wieku. Dzięki staraniom kolejnych pokoleń rodzimych badaczy wydana została w tym okresie większość książek z obszernego dorobku psychoanalityka, socjologa i neomarksistowsko zorientowanego filozofa, które samodzielnie przygotował do druku, oraz część z opracowanych już po jego śmierci w 1980 roku przez Reinera Funka – wieloletniego asystenta, sprawującego obecnie pieczę nad znajdującym się w Tybindze archiwum dorobku autora „Mieć czy być?” W sumie jest to ponad dwadzieścia pozycji reprezentujących pięćdziesiąt lat twórczej i wnikliwej intelektualnie pracy Fromma. (…) Biorąc pod uwagę również sporą ilość artykułów oraz liczne nawiązania do koncepcji humanisty, jakie znajdujemy w polskich publikacjach, można powiedzieć, że zarówno stan badań, jak również inspiracje jego myślą mają szansę nabrać w najbliższych latach dynamiki. Przedkładany Czytelnikowi zbiór prac kontynuuje zatem badawczy wysiłek rozważania oraz przybliżania myśli Fromma i mamy nadzieję, że spełni przygotowane wcześniejszą recepcją dorobku filozofa oczekiwania.

Biopolityka ponowoczesności: casus Ágnes Heller i Ferenca Fehéra Od połowy lat 80. XX stulecia w twórczości Ágnes Heller i Ferenca Fehéra dominują zagadnienia związane z tzw. postmodernizmem i ponowoczesnością, swoiście zresztą przez nich rozumianymi. Z perspektywy czasu można nawet powiedzieć, że w zasadzie każdy z analizowanych przez nich problemów – pośrednio lub bezpośrednio – ciążył ku tej nowej perspektywie oglądu kultury nowoczesnej. Tak było (np.) w kwestii ich filozoficznego namysłu nad historią, refleksji nad kondycją moralną człowieka współczesnego, czy też rozważań z zakresu teorii literatury (szerzej: filozofii kultury). Jeśli zaś chodzi o filozofię polityki, reguła ta zdaje się potwierdzana przez analizy fenomenu biopolityki, która wyraźnie zwróciła na siebie uwagę węgierskich autorów. Ich zainteresowanie problemem upolitycznienia ciała było na tyle duże, że nie tylko poświęcili mu kilka odrębnych publikacji i polemik, ale powracali do niego w zasadzie we wszystkich swych wypowiedziach dotyczących tzw. polityki ponowoczesnej. Chciałbym zastanowić się nad przyczynami takiego stanu rzeczy. Innymi słowy, interesuje mnie dwie kwestie. Po pierwsze, czy oznacza to, że należy doszukiwać się jakiegoś wyraźnego związku pomiędzy biopolityką, o której sam Michel Foucault opowiadał nam przecież w kontekście praktyk państw nowoczesnych, a tymi konkretnymi tendencjami społeczno-politycznymi współczesności, które mają mieć charakter ponowoczesny? Po drugie zaś to, jeśli taka zależność rzeczywiście istnieje, jakie konsekwencje dla świata ponowoczesnego (oraz dla jego mieszkańców) niesie przywoływane tu zjawisko upolitycznienia ciała? Swą wypowiedź zaczynam od krótkiej prezentacji głównych założeń opracowanej przez budapeszteńczyków teorii nowoczesności. Jest to zabieg celowy, ponieważ, jak sądzę, dopiero w świetle poczynionych w ramach tej teorii ustaleń można uzyskać szerszą perspektywę na interesujące mnie tu zagadnienie. W kolejnych punktach, w których odnoszę się już bezpośrednio do problemu głównego, mówię o narodzinach ponowoczesnej kondycji politycznej (część druga), wskazuję na ten sposób rozumienia biopolityki, który może tłumaczyć jej ponowoczesny charakter (część trzecia), a także zwracam uwagę na wybrane dwa aspekty funkcjonowania ruchów biopolitycznych, które są problematyczne: preferowaną przez jej zwolenników holistyczną ontologią społeczną (część czwarta) oraz niebezpieczny flirt biopolityki z fundamentalizmem (część piąta). Na zakończenie zastanawiam się nad tym, czym miałaby być postulowana w tym kontekście przez Heller i Fehera krytyczna teoria ponowoczesności.

Podejmowany problem badawczy, przyjmujący postać pytania o kształt i przebieg kolonizacji pedagogiki ogólnej przez pedagogikę krytyczną w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, ma swoje źródło w potrzebie rozpoznania obecnej dynamiki naszej wyobraźni pedagogicznej i zrozumienia fenomenu zróżnicowania pedagogiki krytycznej rozwijanej w poszczególnych rodzimych ośrodkach akademickich. Przygotowany w latach 2017-2019 materiał został podzielony na dwa artykuły. W pierwszym po krótkiej charakterystyce tytułowego zjawiska autor rozwija problematykę teorii krytycznej szkoły frankfurckiej ze względu na wagę tego zagadnienia dla formowania się pedagogiki krytycznej zarówno w wariancie amerykańskim, jak i polskim. Równie ważnym punktem odniesienia dla formacji rodzimej pedagogiki krytycznej jest problematyka postmodernizmu, złożona z szeregu zagadnień, takich jak późna nowoczesność, poststrukturalizm, dekonstrukcja czy zwrot etyczny. Rekonstrukcje poszczególnych tematów i wątków z zakresu problematyki teorii krytycznej szkoły frankfurckiej czy postmodernizmu stanowią zdaniem autora dobre wprowadzenie do prezentacji wstępnego obrazu kolonizacji polskiej pedagogiki ogólnej przez pedagogikę krytyczną, który to proces zostanie omówiony w drugim z artykułów. Poczyniony wysiłek badawczy ma dostarczyć wiedzy przydatnej do kolejnych badań podjętej problematyki, rozpoznania dalszych losów poszczególnych kolonii pedagogiki krytycznej, ale również kilku wstępnych ustaleń, które autor przedstawi w zakończeniu drugiego artykułu.

R. Włodarczyk, Czas mesjański, rytuał szabatu i pedagogia azylu w filozofii Ericha Fromma, w: Fromm aplikacje, red. P. Jabłoński, R. Włodarczyk, Inicjatywa Wydawnicza Chiazm, Wrocław 2016 // Celem artykułu jest wskazanie miejsca i znaczenia w filozofii Ericha Fromma obecnych w jego pracach figur czasu mesjańskiego i rytuału szabatu. Powiązane ze sobą dają się odczytać jako integralna część koncepcji Fromma, prowadząca w jego myśli do pedagogii azylu – posiadającego istotny potencjał emancypacyjny i edukacyjny rozwiązania problemu alienacji współczesnego człowieka.

The paper aims to investigate the links between democracy and capitalism using a political economy approach. The author sets out with a few assumptions, such as that democracy is an organizational form of political activity, while capitalism – a framework for economic activity.
The first section discusses Karl Marx’s critique of liberalism, the latter representing a hegemonic perspective in today’s political philosophy. The second part recalls the optimistic illusion of moral progress and explores the reasons for its bankruptcy. The paper is concluded with a recapitulation of John Kenneth Galbraith’s notion of “Good Society” and its enemies – the privileged classes.
Celem artykułu jest analiza stosunków między demokracją a kapitalizmem w ujęciu ekonomii politycznej. Przyjęto w nim założenie, że demokracja stanowi formę organizacji życia politycznego, zaś kapitalizm – życia ekonomicznego. W pierwszej części przedstawiono krytykę liberalizmu – hegemona współczesnej filozofii politycznej – z punktu widzenia myśli Karola Marksa. W drugiej opisano bankructwo optymistycznych złudzeń o postępie moralnym. Artykuł kończy się wspomnieniem kategorii „godnego społeczeństwa”, stworzonej przez Johna Kennetha Galbraitha.