Erasmus av Rotterdam

Erasmus var presteson, fødd utanfor ekteskap i Rotterdam i den nederlandske provinsen Holland. På grunn av fattigdom blei han augustinarmunk i 1486, prestevigd i 1492 og sekretær hos biskopen av Cambrai. Biskopen gav han høve til å studera klassisk litteratur og latin i Paris, der han også møtte renessanse-humanismen.

Etter nokre år i Paris heldt han fram studia sine i Oxford, der han blei venn med dei leiande mennene innan den kristne humanismen: John Colet, John Fisher og Thomas More. Dei første skriftene hans, Adagia («Ordspråk») frå 1500, ei samling klassiske sentensar med kommentar, og dessutan Enchiridion militis christiani («Handboka til ein kristen soldat») frå 1502, skaffa han raskt europeisk merksemd. Henrik 8. kalla han til England, der han oppheldt seg frå 1509 til 1514 og mellom anna var professor i gresk i Cambridge.

Seinare overtok han ei godt lønt stilling i teneste for Karl 5., noko som gjorde det mogleg for han å bruka all si tid til studium. Han skifta stadig tilhaldsstad, budde først i Brussel, så i Leuven, og flykta til Basel i 1521 då inkvisisjonen byrja å interessera seg for han. Då reformasjonen blei innført i Basel i 1529, flytta han til Freiburg i Breisgau, men vende i 1535 tilbake til Basel, der han døydde.

Erasmus utfalda ei omfattande litterær verksemd, særleg som tekstutgivar og kommentator. Han gav ut ei rekkje kyrkjefedrar i tekstkritiske utgåver: Hieronymus, Irenaeus, Ambrosius, Augustin, Epifanios, Khrysostomos, Origenes. Dei greske tekstane var følgde av latinsk omsetjing. Han var den første som gav ut Det nye testamentet i trykken på grunnspråket – den epokegjerande Editio princeps frå 1516. Luther la andreutgåva av denne, frå 1519, til grunn for bibelomsetjinga si.

Erasmus kommenterte også livet i samtida. Den satiriske boka hans om sedene i tida, Encomium moriae («Prisen for dårskapen») frå 1509, nådde stor utbreiing og kom i 27 opplag. Colloquia familiaria («Fortrulege samtalar») frå 1519 var i forma ei rettleiing i det latinske omgangsspråket, men i realiteten ein kritikk av relikviedyrkinga og klosterlivet.

Han retta skarpe angrep mot skolastisk teologi medan han samstundes utvikla dei positive ideala sine: klassisk danning og tilbakevending til Det nye testamentet og kyrkjefedrane, bort frå dei ufruktbare spissfindigheitene i skolastikken og overtrua i den vulgære fromheita. Standpunktet hans kan karakteriserast som bibelhumanisme eller reformkatolisisme. Denne retninga kjem til orde i skriftet Ratio Verae Theologiae («Metoden for den sanne teologien») frå 1518. Han taler sjølv gjerne om den kristne filosofien.

Erasmus' kritikk av kyrkja førte han i berøring med den lutherske reformasjonen. Han følgde Martin Luthers første verksemd med interesse og sympati, og Luther på si side viste til Erasmus. Etter kvart danna det seg derimot ei kløft mellom dei. Erasmus ønskte ingen revolusjon, men reformer innanfor romarkyrkja. Han var sterkt kritisk til Luthers propagandaform, brotet hans med den kyrkjelege tradisjonen og den einsidige kristendomstolkinga hans.

I 1524 retta Erasmus eit litterært angrep på Luther i Diatribe dei libero arbitrio («Ei avhandling om viljefridommen»). Luthers nekting av viljefridommen streid både mot teologien til kyrkjefedrane og Erasmus' pedagogiske fromheit. Luther svarte med Dei servo arbitrio («Om den trælbundne viljen») i 1525, og brotet var dimed fullstendig.

Andre viktige verk av Erasmus er å finna i Opera omnia (10 bind, utgåve av J. Leclerq) frå 1703–1706 og Opus epistolarum (utgåve av P.S. og H.M. Allen, 12 bind) frå 1906–1958.

• Bibelen
• bibelomsetjingar
• humanisme
• reformkatolisisme
• renessansen

• Augustijn, Cornelis: Erasmus : his life, works, and influence, 1991
• Halkin, Léon-E.: Erasmus : a critical biography, 1993
• Eriksen, Trond Berg (red.): Vestens tenkere, b. 1, 1993