Bilim Etiği

Sınır / sızlık.

Grekçede “komşu, tanıdık, uç.” σύνορον: sínoron.

Tanım yaparak kavram dünyasına adım atar insan. Türlü konuyu açımlayarak bir çerçeve çizer zihninde. Bu sayede hayatının her alanında bir sınır belirler. Teorik ve pratik alanı yanından ayırmaz, gün geçtikçe şekillendirir-dönüştürür.

“Her insan, kendi görüş alanının sınırlarını, dünyanın sınırları olarak algılar.” demişti Schopenhauer. Peki oluşturduğumuz sınırın bantlarını kendi yaşamımızda nasıl ve ne yönden çekeriz? Bazen sınırlar aşıldı mı artık geriye dönüş olmadığı söylenir. Yahut bazı konularda sınırların genişletilemeyeceği öğretilmiştir bize. Peki doğuştan gelen sınırlardan bahsedemez miyiz?

Kendi algımız, aklımız ve düşüncelerimizin sınırında (sınırsızlığında) dolaşırken, sınır kavramı anlaşılmazlığın-belirsizliğin derin okyanusunda bize barınacak bir oda sağlar mı? Kant, aklın sınırlarını bilmek için aklı bir mahkemeye çıkarıp şunu söylemişti: “İnanca yer açabilmek için bilgiyi ortadan kaldırmak zorunda kaldım” O halde inancın sınırları nerede başlayıp bitiyordu?

“Küreselleşen dünyada” diye başlayan her cümle, dünyada sınırların silikleştiğini âdeta müjdeliyordu. Küreselleşme olgusu, insanları birbirinden ayıran sınırların ortadan kalktığı evrensel ütopyaya doğru mu ilerliyordu yoksa küreselleşmenin kurduğu “küresel pazar” ile devletlerin ve ulusların arasından kaldırdığı sınırları, sosyoekonomik sınıfların arasına mı taşıyordu? Küreselleşmenin kaldırdığı sınırların yerine hangi sınırlar çizilmişti?

Noktasız Dergi, beşinci sayısında “sınır kavramını ele alıyor.

Bilinen en ilkel insan topluluklarında bile etiğin, diğer yazılı ve yazısız kurallarla birlikte toplum sisteminin yaşamını idame ettirebilmesi ereğiyle işe koşulduğunu söylemek mümkündür. Etik; davranışın türü, niteliği ya da sonuçlarıyla ilgilenmekten ziyade sergilenme nedenlerini, bireyi bu davranışa iten faktörleri felsefi bir perspektiften inceleyerek evrensel prensipler ortaya koymaya çalışan bir disiplin olarak tanımlanabilir. Diğer tüm kurallarla birlikte etiğin temel amacı, insana kendi sınırlarının farkında olduğu bir özgürlük alanı yaratmak, diğerlerinin hak ve özgürlüklerini bu yolla korumak ve toplumun uyum içerisinde yaşamasını sağlamaktır.
İnsanoğlu varoluşundan bu yana kimi zaman ihtiyaç kimi zaman merak itkileriyle birçok soru sormuş, gözlem yapmış, bilinmeyeni anlamaya çalışmıştır. Bu çabalar zamanla daha sistematik, özellikli, eleştirel, nesnel vb. nitelikteki bilimsel araştırmaların dolayısıyla da bilimin ortaya çıkmasına ön ayak olmuştur. Bilim, bilimsel araştırmalardan beslenmektedir. Dolayısıyla bilimin; bu araştırmalarda kullanılan yöntem ve araçlardan, elde edilen sonuçların niteliği ve güvenirliğinden, insanlığa getirdiği yarar ya da zararlardan vb. doğrudan etkileneceğini söylemek mümkündür. Bilim insanlık yararına hizmet etmeyi amaçlar. Bu amaca uygun şekilde bilim yapılması için de bazı etik ilkelere uyulması gerekmektedir.
Bilim, yalnızca bilim yapanların inisiyatifine bırakılamayacak kadar önemlidir. Nitekim bunun öneminin kavranamadığı süreçlerde -özellikle İkinci Dünya bilimsel araştırmaya maruz kalmıştır. Bu nedenle bilim, etik disiplininden ayrı
düşünülmemeli, hatta onun ortaya koyduğu bilgi birikimini göz önünde tutarak
işleyişini sürdürmelidir. Etiğin bilime izdüşümünü ifade eden bilim etiği, her türlü
bilimsel faaliyetin ahlak felsefesi perspektifinden incelenerek belirlenmiş ilkeler
yoluyla düzenlenmesidir. Bilimin araştırma ve yayınların bütünü olduğu gerçeğinden
hareketle, bilim etiğinin, bilimsel araştırma süreci ve yayın süreci olmak üzere
iki ana boyuta ilişkin etik ilkelerden oluştuğu söylenebilir.
Bilimsel araştırma ve yayınların önemli bir kısmının yükseköğretim kurumlarında
gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Akademik etik, bu kurumlarda gerçekleşen
bilimsel faaliyetlerin ve insan davranışlarının etik perspektifinden tartışılmasını
ifade eder. Dolayısıyla akademik etik hem bilim etiği ilkelerini hem de
iç paydaş davranışlarına yön verecek etik ilkeleri kapsamaktadır. Başka bir deyişle
akademide, bilim etiğine ve daha fazlasına ihtiyaç vardır bu nedenle de akademik
etik bilim etiğinden daha kapsamlıdır.
Bu araştırma; etik, bilim etiği ve akademik etik olmak üzere üç ana bölümden
oluşmaktadır. İlk bölümde etik kavramı tanımlanmış, etiğin işlev ve kapsamı üzerinde
durulmuştur. İkinci bölümde bilim ve bilim etiği kavramlarının tanımına,
bilim etiğinin tarihi temellerine, bilim etiği kapsamında yer alan araştırma etiği
ve yayın etiği ilkelerine yer verilmiştir. Araştırmanın akademik etik ile ilgili olan
son bölümünde ise akademi ve akademik etik kavramları tanımlanmış, akademik
etiğin kapsamı ayrıntılı şekilde irdelenmiştir.
Yapılan literatür taramasında bilim etiği ve akademik etik kavramlarının genellikle
birlikte ele alındığı görülmüştür.
Oysaki akademik etik akademinin çok
yönlü yapısı gereği bilim etiğinden görece kapsamlıdır. Bu nedenle bu araştırmada
bu iki kavram ayrı ayrı ele alınmış ve akademik etiğin boyutlarına ilişkin
bir sınıflandırma oluşturulmuştur. Bunlara
ilaveten etik, bilim etiği ve akademik
etik kavramlarının ayrıntılı şekilde ele alındığı bir araştırmaya rastlanmaması bu
araştırmayı güçlü kılmaktadır. Tüm bu nedenlerle araştırmanın literatürdeki bu
boşlukları dolduracağı umulmaktadır.

Bilim bilinmeyene ulaşma arzusu ile ortaya çıkmaktadır. Bilgiye ulaşmayı gerçekleştiren bilim insanı ve sahip olduğu özellikler bilimsel süreç için önem arz etmektedir. Bilim insanın sahip olduğu bu özellikler bilimsel araştırma sürecini etkilemekte olup araştırma verilerine ve sonuçlarına yansımaktadır. Bu bakımdan bilim insanın hem bireysel olarak hem de araştırma sürecinde etik değerlere sahip olması gerekmektedir. Bu değerler bilimsel araştırmalarda bilim etiği kuralları olarak tanımlanmaktadır. Derleme türü olan bu çalışmada bilimsel araştırmaların oluşturulması, gözden geçirilmesi ve yayınlanması sırasında karşılaşılan etik dışı davranış türleri ve nedenleri ele alınmıştır. Bilim ve bilimin önemi ele alınarak bilim insanının sahip olması gereken özellikler belirtilmiş, bilim ve etik arasındaki ilişki irdelenerek bilim etiği hakkında bilgi verilmiştir. Bilimsel araştırma sürecinde bilim etiğine aykırı olan etik dışı davranış türleri ve nedenleri belirtilerek çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır.

Bilim, insanlığın evreni ve evren içinde kendi varlığını anlama ve dahi anlamlandırma çabasının bir ürünü olarak şekillenmiştir. Bu nedenledir ki oluşumundan bugüne üzerinde tam bir uzlaşmaya varılamamış, tartışmalı bir olgu olarak değerlendirilir. İdeolojik ve epistemolojik iki bağlamda tartışmaya açılan bilim genel olarak evrendeki tüm olguları değil sadece seçilmiş olguları değerlendirmekle eleştirilir. Teori, model ve kavramların belirlediği olgular modern dünyanın ihtiyaçları doğrultusunda seçilmiş olgulardır. Bu bağlamda bilimsel araştırmalar ilk günden itibaren batılı seçkin bir azınlığın sınırlarını çizdiği bir çerçevede gelişmiş, şekillenmiştir. Bu tartışmalı çerçeveye en büyük itirazlardan birini 20.yüzyıl filozoflarından Paul Karl Feyerabend gerçekleştirmiştir. Feyerabend bilgiyi özgür kılmak mottosuyla yola çıkarak bilimi özgürleştirmeyi hedeflemiştir. Feyerabend'in temel amacı bilgi ve bilimi asıl sahipleri olan topluma geri vermektir. Feyerabend, düşüncesinin temelindeki toplum yararı amacını göz ederek, anarşizmini bilimde çoğulculuk ve yöntemin reddi yolunda ilerletmiştir. Çünkü ona göre bilim ancak belirli kimselerce belirlenen yöntemler ile sınırlandırılmadığı, diktatörlerin tekelinden çıktığı ve topluma açıldığı zaman başarılı olacaktır. Feyerabend, kendisini anarşist olarak görenlere, aslında bilimin anarşist olduğunu söyleyerek yanıt vermiştir. Modern sonrası dünyanın çoğulculuk anlayışıyla birlikte belirli grupların sabitlediği yöntemlerle, kapalı devre bir şekilde sadece uzmanlar tarafından üretilen her türlü içerik (sanat, edebiyat) gibi bu şekilde üretilen bilginin de sonunun geldiğini Feyerabend aracılığıyla muştulayabiliriz.