İMar Hukuku

GİRİŞ
Planlamanın günlük hayatımızı etkileyen uygulamaları içermesi, etik değerlerin kamu görevlisi ve serbest çalışan plancıların kimlik, yükümlülük ve uygulamalarını oluşturması, uygulayıcıların kendi rolleri ve amaçlarına dair görüşler şekillendirmesi nedenleriyle planlama ve kamu yönetimi açılarından etik önemli bir sorun alanıdır (Campbell ve Marshall, 1998; Ploger, 2004). Planlamada etik sorunların görünümü gelişmişlik seviyelerine, genelde kamu yönetiminin özelde planlamanın şeffaflık ve katılım düzeyine, plancıların eğitimine, meslek odalarının işleyiş ve yetkilerine, kişisel ve toplumsal çıkarları dengeleme istek ve kabiliyetlerine, kentin büyü(yebil)me durumuna, uygun fiyata altyapılı arsa üretebilme durumuna, kentleşmenin yoğunluk ve biçimine, kentlileşme düzeyine, üst düzey yerel yöneticilere bağlı olarak değişmektedir. Etikdışı planlama siyasa ve eylemlerini etkileyen tüm faktörlerin listelenmesi, etkilerinin ayrıştırılıp analizi bu çalışmanın kapsamı dışındadır.
Bildiride yerel düzeyde planlama ve imar politika, karar ve eylemlerinde ortaya çıkan etik sorunların ve açmazların çeşitli kaynaklarını ve görünümlerini (nelerden ibaret olduğunu) Türkiye’ye özgü olarak ortaya koymak ve sistematize etmek amaçlanmaktadır. Bildiride Türkiye’de çarpık ve hızlı kentleşme, gecekondulaşma, kaçak yapılaşma, yerel meclisler - çıkar grupları ilişkileri, plan tadilatları, katılım, kentsel topraklar, rant konularına değinilmektedir. Bu yazı Türkiye özelinde planlama, imar ve arazi konularındaki etik sorunların hangi şekillerde göründüğünü betimlemeye yönelik öncü bir çalışmadır.
Planlama ve imar konularında Türkçe literatür göreli olarak zengindir; ancak planlama ve imar etiği çalışmaları oldukça azdır. Türkiye’de yerel yönetimlerde saha araştırmasına dayalı planlama ve imar etiği çalışmaları Kılınç, Özgür ve Genç’in (2009) araştırma projesi raporuyla sınırlıdır. Planlama ve imar etiğiyle ilgili betimleyici ve literatür taraması tarzı yayınlar şunlardır: Ersoy’un (1995/1998) “Planlama kuramları ve etik”, yazısı, Demirdizen’in (1999) Şehir planlamada profesyonel etik tartışmalarına dair bir değerlendirme tezi, Duvarcı’nın (2004) “Planlama mesleğine ve planlama ilkelerine etik açıdan eleştirel bir bakış” makalesi, Demirci’nin (2005) “şehir planlamasında etik kodları bağlamında etik davranış ilkeleri ve standartları” bildirisi, Tekeli’nin (2007/2008) “Kent planlama mesleği gelişmesini sürdürürken ahlakını nasıl oluşturuyor?” bildirisi, Ersoy’un (2008) “Planlamada etik değerler: eşitlik ve sosyal adalet” bildirisi. Bunlardan Demirdizen (1999) ve Demirci (2005) sadece uluslararası literatüre dayanmaktadır.
Türkiye’de etikdışı planlama ve imar politika ve uygulamalarının görünümünü anlamak için çevre, arazi, mimarlık, kamu yönetimi gibi alanlardaki etik araştırmalara da bakılabilir. Bu bağlamda özellikle şu lisansüstü tezler ve çalışmalar öne çıkmaktadır: Yücel (Karakoç)’un (2005) Türkiye ve Dünyada çevresel etik yaklaşımı doktora tezi, Çiçek’in (2005) olay analizine dayalı, niteliksel ve anlatısal “Kentsel ıslah ve Zeytinburnu örneği” adlı araştırması, Gündoğdu’nun (1999) “Kentsel çevre estetiğinin etik açısından irdelenmesi: Ankara özelinde bir değerlendirme” tezi, Ciniviz’in (2002) “Etik sorunlar açısından ‘ekolojik etik’: Hans Jonas etiği üzerine bir inceleme” tezi, Yağanak’ın (2002) “İnsan-doğa ilişkisinin etik açıdan incelenmesi” tezi, Kılıç’ın (2008) “Çevre etiği, ortaya çıkışı, gelişimi ve sonuçları” kitabı, Sarıgül’ün (2009) “Çevre etiği: Sürdürülebilir kalkınma kavramına yeni bir bakış” çalışması.
Türkiye’deki planlama ve imar literatürünün parçası olan az sayıdaki çalışmada etik sorunlarla ilgili kimi dolaylı ipuçları bulunmaktadır. Örneğin, Tekeli’ye (1991) göre, kentsel rant çarpık kentleşmeye yol açar. Çarpık kentleşme ve bunun en önemli tezahür şekli olarak gecekondulaşma eşitsizliğe neden olur ve kamu yararına aykırıdır. Öte yandan çıkar grupları, kişiler veya siyasetçiler yerel yönetimler ve meclisler içinde yer alarak veya dışarıdan baskı unsuru, yönlendirici olabilmektedir (Keleş, 1993; Tekeli, 2001; Kılınç, Özgür ve Genç, 2009). Bu baskılar sonucu plancılar planlama sürecinin etkisiz ve önemsiz aktörleri haline gelirler (Ersoy, 2008). Halkın çoğu plan değişikliklerini ancak uygulama aşamasında fark ettiğinden itiraz ve halk katımı için geç kalınmaktadır (Çukurçayır, 2007). Genel olarak, yasal mezuat karmaşıktır, güncellikten uzaktır. Koruma kaygılarını ana amaçları arasında barındırmayan planlama mevzuatından dolayı belediyeler koruma sorunlarına ciddi olarak eğilmezler (Ekinci, 2007). Kentlerin gelişme yönleri arazi sahiplerinin ve kimi siyasilerin rant beklentileri doğrultusunda imar planları vasıtasıyla şekillenmekte olup (Tekeli, 1991: 41) yeşil alanlar, tarım toprakları, ormanlar, su havzaları, afetler açısından yerleşime uygun olmayan alanlar konutlarla kaplanmaktadır (Şengezer, 1999; Genç, 2005).

2000’li yıllarda gerek Avrupa Birliği ile uyum amacıyla gerekse ekonomik gerekçelerle pek çok yasal düzenleme yapılmıştır. Bu düzenlemeler planlama alanında da değişiklikler doğurmuştur. Bu düzenlemeler planlama alanında da değişikliklere neden olmuştur ve bu değişikliklerle ilgili pek çok eleştirilerin olduğunu bu oturumda da, daha önceki oturumlarda da, hatta geçmiş yıllardaki kolokyumlarda izlemekteyiz. Mevcut durumu net olarak ortaya koymak amacıyla Dokuz Eylül Üniversitesi 4. sınıf projesi olan PLN 401 ve PLN 402 Stüdyosu kapsamında, planlama alanında son dönem çıkan yasaların nasıl bir ortam oluşturduğu ve bunun İzmir örneğinde yarattığı sorunlar araştırılmış ve bu sorunların çözümüne yönelik öneriler geliştirilmiştir. Bu bildirinin amacı proje sürecinde edinilen bilgilerin paylaşılmasıdır.