Intellectual History of Turkey

This article seeks to examine the emergence and development of political history as an academic discipline in Turkey and Turkish historiography. It first gives an outline of the development of history in general and political history in particular in the west. It then examines the conditions in which history as modern academic discipline emerged in the late Ottoman and modern Turkey. It also gives a brief outline of the early development and rise of political history vis-a-vis economic and social history. It argues that in the 1930s socio-economic history became dominant paradigm in Turkish academic historiography and that political history at this early stage of its development lost its prestige and attraction. It therefore could not have completed its proper development process, and remained as a secondary and outmoded branch of history. The article finally discusses the current problems of political historiography in Turkey and proposes some steps to be taken in order to solve th...

Özet: Devlet siyasi, sosyal ve iktisadi yapıyla ilgili "tarihsel bir kategoridir". Daha çok tarihçi yönüyle bilinen Barkan da iktisat tarihi, hukuk tarihi, toprak siyaseti çalışmalarında aslında Türk devlet geleneğine özgün bakışını ortaya koyar. Devleti düzenleyen ve denetleyen bir kurum olarak insanlık tarihinin seyrinde elzem bir noktaya oturtur. Barkan'ın düşüncelerinin şekillenmesinde gerek Keynesyen dönemin gerek yeni kurulan Türk devletinin şartları önemli rol oynamış, Barkan fikirleri nedeniyle akademik ve siyasi olarak oldukça ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Türk tarihçiliğinin bugün sıkıştığı "belgeciliğin" yükü Barkan'ın üzerine bırakılmış, teorileri "kendine özgücülük" ve "biz bize benzerizcilik" söylemleriyle küçümsenmiştir. Türk devlet geleneği üzerine yapılan üç esaslı tartışmaya dâhil olan Barkan, Osmanlı arşiv belgelerinin tercümesi ve tasnifini sağlamasının yanında, bu belgelerin dayanağıyla önemli tezler ortaya sunmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşu, üretim tarzı ve İmparatorluk hukukunun şer'iliği meselelerindeki tezleri ile çok disiplinli çalışma tarzı, devlet kuramı ve yönetim bilimi alanları için önemli birikim sağlamaktadır.

Bu çalışmada Meşrutiyet’in ilanından sonra yapılan kanun düzenlemeleriyle 1886-1888 yılları arasında ceza hukukunun uygulamasıyla ilgili örneklere yer verilmiştir. Uygulama örneklerine, vilayetin resmi gazetesi olan Karesi Gazetesi’nde yer alan savcılık ve mahkeme kararları çerçevesinde yer verilmiştir.

II. Dünya Savaşı yıllarında dünyayı meşgul eden faşizm ve sosyalizm gibi ideolojilerin yükselişe geçmesiyle birlikte ırkçılık, milliyetçilik ve hümanizm tartışmaları Türkiye'de entelektüel bir zeminde irdelenmeye başlanmıştır. Türkiye’yi ve dünyayı yakından ilgilendiren bu meseleler farklı dünya görüşüne sahip aydınlar tarafından kimi zaman şiddetle reddedilirken kimi zaman da sempati ile karşılanmıştır. Bu bağlamda Türk Yurdu dergisi milliyetçiliği savunmuş, Yurt ve Dünya dergisi ise hümanizm ve kültürel evrimi desteklemiştir. Bu dergilerin görüşleri ülkenin solcu ve sağcı olarak nitelendirilen iki ayrı kutbunu temsil etmiştir. Her iki dergi de özellikle ırkçılık, milliyetçilik ve insaniyetçiliğe dair kendi görüşlerini açıklayarak diğerinin Türk milleti için ne denli tehlikeli fikirler benimsediğini kanıtlamaya çalışmıştır. Öte yandan hemen her konuda zıt fikirlere sahip gibi görünen yazarlar memleketin kalkınması, medeni bir seviyeye ulaşması ve uluslararası camiada etkinlik kazanmanın gerekliliği gibi pek çok konuda birleşmişlerdir. Bu bağlamda Türkiye’deki iki farklı kutbun II. Dünya Savaşı yıllarının getirdiği konjonktür içerisinde milletlerin geleceğine olan bakışı oldukça dikkate değerdir.

Ekonomi kurumu, tıpkı diğer kurumlar gibi ihtiyaçlarca ortaya çıkmış ve ihtiyaçları doğrultusunda ilerlemiştir. İlk olarak ekonomi felsefesine bağlı olarak ortaya çıkan bu kurum ilerleyen vakitlerde bilimsel bir tema kazanarak kendini yasalara tabi kılmıştır. Ksenefon'dan Fizyokratlara kadar olan metafizik ve felsefe üzerinden yapılan ekonomi incelemeleri, Adam Smith ile birlikte yerini bilime ve yasalara bırakmıştır. Sonrasında klasik ekonomiye yönelik getirilen eleştirilerce yeni ekonomi bilimi önerileri ortaya çıkmıştır. Bu sistemler sosyolojiden büyük oranda yararlanmışlardır. Özellikle Komünizm ve Solidarizm sosyolojiyi ve toplumsallığı esas alması bakımından yasalarını bireyler üzerinden değil toplumlar üzerinden kurgulamıştır. Kısaca ekonomi bilimi sosyoloji ile sıkı ilişkiler geliştirmiş ve sistemin eleştirilmesi ve yapılandırılması konusunda sosyolojiye ihtiyaç duymuştur.

Osmanlı Devleti’nin iktisadi yapısının üç özelliği vardır; bunlarfiskalizm, gelenekçilik, iaşeciliktir. Gelenekçi bir konumda olan Osmanlıiktisadı, değiştirilmesi gerekmiyorsa geçmişten gelen uygulamayı devamettirmiştir. Gerektiğinde uygulamayı ıslah etmiş ve kökten bir değişime yolaçmamıştır. Ancak 19. yy.’da dünyada meydana gelen devrimler küreselniteliğe sahiptir.19. yy.’da tohumu atılan milliyetçi düşünceler, sanayi alanındakideğişimler ve dönemin ruhu olan “özgürlüğü” yakalayabilmek için yapılandevrimler, modern dünyanın tamamını etkilemiştir. Bu etkiden OsmanlıDevleti devlet ve toplum bazında uyumu ya da direnişi sağlayamamıştır. Buolaylar neticesinde ortaya çıkan sınıflaşma, Osmanlı Devleti’nde daha mikrodüzeyde kendisini göstermiştir.Osmanlı işçi sınıfı mikro anlamda görülebilen ayrışmaların en gözeçarptığı gruptur. Normal şartlar altında, işçi sınıfının emek sömürüsükarşısında birleşmesi beklenirken, Osmanlı’da işçi sınıfı birleşme yerine dahaçok ayrışmıştır. Bu çalışma gen...

Bu calismada Kemalizm’in tezleri ve politikalarina Turk Milliyetciliginin onde gelen entelektuel ve politik figurlerinin nasil itirazlar getirdigi, Kemalizm ile ayrildiklari noktalari, elestirilerin sebepleri tarihsel olarak Cumhuriyet’in ilk yillarindan itibaren gunumuze kadar tahlil edilmeye calisilmistir. Kemalizm bu calismada sadece bir fikir sistemi, politikalar butunu olarak degerlendirilmemis, ayrica siyasal partiler, ideolojiler, hukumetler uzerinde hegemonya kurmus ve bu hegemonyasini ordu, sermaye, aydinlar, burokrasi, yargi ve medya gibi aparatlariyla bir militarist-burokratik tahakkum gelenegine donusmus bir resmi ideoloji olarak ele alinmistir. Bu bakimdan Kemalizm’in diger siyasi akimlar icin soz konusu olan hegemonyasi Turk Milliyetciligi icin de bir problem olmus, buna meydan okumalar yasanmis, zaman zaman da uzlasma ve asimilasyon mekanizmalari islemistir. Bu makalede kronolojik olarak Kemalizm muhalifi Turk Milliyetcisi fikir adamlarinin Kemalizm ve onun sabit ideo...

Halkçılığı, sözlük anlamından yahut Batı dillerindeki karşılığından koparmamak için, tarihsel popülizm olarak adlandırabiliriz. Böylece çağdaş ve tarihsel popülizmler arasında da isabetli bir ayrıma gidilmiş olur. Lakin bu ayrım halkçılığı tarihin tozlu sayfalarından kurtarıp ona 21. Yüzyıl dünyasında işlerlik kazandırmak için yeterli olmayacaktır. Hatta halkçılığın Türkiye özelinde görece yakın geçmişteki siyasal kullanımlarını dahi açıklayamayacaktır. Bu durum bizi kaçınılmaz olarak sağ ve sol popülizmler arasında da bir ayrım yapmaya ve halkçılığı sol popülizmin Türkçedeki karşılığı olarak anlamlandırmaya sevk etmektedir. Dolayısıyla halkçılık çift katmanlı bir kavramdır; tarihsel popülizmi ve çağdaş sol popülizmi tarif eder.

Sosyoloji disiplini Bati toplumunda meydana gelen siyasal, ekonomik ve sosyal donusumlerin sonucunda meydana gelen toplumsal krizlere cozum aramak uzere Bati merkezli olarak ortaya cikmistir. Osmanli Imparatorlugu’nun Tanzimat Fermani ile baslayan surecte cokkulturlu toplumsal yapisinda meydana gelen degisimler II. Mesrutiyet’in ilan edildigi surecte Imparatorlugun disinda kalan dunyadaki donusum ve etkilesimlerle belirgin hale gelmistir. Osmanli aydini bu surecte ozellikle Baticilasma ekseninde Fransa Sosyoloji literaturunu takip etmeye ve Sosyoloji ile ilgili tanimlari ve erken donem Batili sosyologlarin goruslerini iceren yazilari toplumsal sorunlara cozum aramak amaciyla tartismaya baslamistir. Turk Sosyoloji tarihi calismalari genellikle harf devrimi oncesinde sinirli deginirken disiplinin tesekkulunu ve algilanisini donemde yayimlanan sozlukler ve ekollerin kurucu isimleri disindaki makaleler uzerinden takip etmek sosyolojinin erken donem algilanisi ve yorumlanisini daha belir...

Milaslı Gad Franko’nun 1326 (1910/1911) yılında İrfan ve Terbiye Bahisleri Külliyatı içinde kaleme aldığı Muallimlere adlı çalışması, II. Meşrutiyet Dönemi eğitim anlayışının aydınlatılmasını sağlayacak kapsayıcı bir birikime sahiptir. Bu dönemde genelde eğitim özelde ise ahlâk ve düşünce eğitimlerinde önemli adımlar atılmıştır. Ayrıca ilkokulların yanı sıra rüştiye, idâdi ve âli derecelerde eğitim veren okullar yaygınlaştırılarak örgün eğitimdeki bütünlük kuvvetlendirilmiştir. Eğitim sisteminde yeni araç-gereçler, yeni usûl ve yöntemlerle, eğitimin neliği tartışma konusu yapılarak, pedagoji eğitimi önemsenmiştir. Dönemin önemli hukukçularından olan, Gad Franko eğitim-öğretim alanlarındaki fikirleri ve eserleriyle öğretmenler ile ebeveynleri yönlendirmiştir.  Bu araştırmanın amacı, Gad Franco tarafından hazırlanan Muallimlere adlı eserden hareketle pedagoji ve eğitim felsefesinin düşünce ve ahlak eğitimine uzanan birikimine katkılar sağlamaktır. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanılmıştır. Söz konusu kitabın 261 sayfalık muhteviyâtı ve ayrıntılı karakteri, tek bir makalede irdelenemeyecek yoğunlukta olduğundan amaçlı örneklem kullanılarak “düşünce ve ahlak eğitimi” tartışmalarına odaklanılmıştır. Çalışmanın verileri içerik analizi yapılarak değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda natüralist bir eğitim çizgisinden hareket eden Franko’nun doğaya yüzünü dönen, öz benliğini kaybetmeden kimlik ve kişiliğini geliştiren bireyin karakter oluşumunda ahlak ve düşünce eğitiminin önemini vurguladığı sonucuna ulaşılmıştır. Franko, pedagojinin bilimsel ilkeleri bağlamında Osmanlı çocuklarının benliklerini bulabilmelerinde atalarından kalan zihinsel ve ruhsal mirasın göz ardı edilmemesini istemiştir.
The work titled Muallimlere by Gad Franko of Milas, written in 1326 (1910) as part of İrfan ve Terbiye Bahisleri Külliyatı, has inclusive content that sheds light on the approach to education during the Second Constitutional years. It is known that during the Second Constitutional years, significant steps were taken in general and moral education. In this period, the integrity of formal education was reinforced by expanding the number of primary schools as well as schools offering instruction at the levels of rüştiye, idâdi, and âli. In the education system, pedagogical education was emphasized with new methods and procedures through new tools and equipment, and the nature of education was made a subject of discussion. Gad Franko, recognized as an expert in the field of law, also expressed his opinions on education and provided knowledge for teachers and parents. The present study aims to contribute to the accumulation of pedagogy and educational philosophy extending to thought and moral education based on the work Muallimlere by Gad Franko. Qualitative document analysis was employed in the study. Since the work's 261-page content and detailed character are too dense to be analyzed in a single article, purposive sampling was used to focus on the discussions on "thought and moral education." The data obtained in the study were evaluated using the content analysis method. As a result of the study, it was concluded that Franko, acting in line with a naturalistic approach to education, emphasized the importance of moral and intellectual education in the character formation of the individual who turns to nature and develops their identity and personality without losing their true self. In the context of the scientific principles of pedagogy, Franko also asked Ottoman children not to ignore their ancestors' mental and spiritual heritage in discovering their identity.

Gündelik hayat pratiklerinin araştırılması bireyselden toplumsala başka bir değişle mikrodan makroya bir kültürün yaşam kodlarının, alışkanlıklarının, kimlik algısının, kamusal alan pratiklerinin anlaşılmasına olanak sağlamaktadır. Her toplumun tarihsel sürekliliği içinde mevcut olan yaşam pratiklerindeki kırılmalar ise aniden gelişen olaylarla değil, bir sürecin ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. İstanbul'un gündelik hayatındaki değişim de 19. yüzyılda fark edilmeye başlanan ve 20. yüzyılda Cumhuriyet'in ilanıyla devam eden bir sürecin ürünüdür. Bu süreç Osmanlı Devleti'nin radikal olarak nitelenebilecek yenilikçi padişahlarından II. Mahmud'un (1808-1839) Batı odaklı modernleşme hamlesini benimsemesiyle temellendirilmiştir. II. Mahmud'dan sonra gelen padişahlar ve devlet erkanı Batı'nın üstyapı kurumlarının transferi anlamına gelen taklitçi bir politikaya savrulmuş ve II. Mahmud'un modernleşme hareketinin yönünü Batı öykünmeciliğine çevirmiştir. Bu bağlamda Osmanlı kültüründe modernleşme odaklı uzun bir değişim sürecinin temelleri merkez olarak nitelendirebileceğimiz payitaht İstanbul'da 19. yüzyılda atılmış, Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde batı öykünmeciliği hız kazanmış, Cumhuriyet'le ve özellikle Atatürk dönemiyle birlikte kendi kültürüne ve tarihine yaslanan milli bir modernleşme hamlesine dönüşmüştür. 1918'de başlayan ve 1923'te Cumhuriyet'tin ilanına kadar geçen beş senelik süreç, İstanbul'un gündelik hayat alışkanlıklarının en hızlı değiştiği seneler olmuştur. Söz konusu dönemde İstanbul'un İtilaf Devletleri tarafından işgali ve buna bağlı olarak kentin yabancı akınına uğraması, Osmanlı kültürünün aynası durumundaki şehrin gündelik hayatının değişimine de büyük etki etmiştir. Şehrin işgal edildiği bu dönemde Rusların da İstanbul'a kalabalık gruplar halinde gelmesi ve yerleşmesi, İstanbul kültüründe farklı kültür odaklarının oluşmasına neden olmuştur. Bu durum gün geçtikçe dönemin gazetelerinde de sıklıkla işlenen mevzulardan biri haline gelmiştir. İstanbul'un günlük hayatında yer etmiş olan gerek İtilaf askerlerinin gerekse Rusların toplumsal hayata dair tesirleri ve konumları, Cumhuriyet'in ilanı ile bilhassa İstanbul'un gündelik hayatında yeni rejimin de çehresini oluşturan faktörlerden biri olmuştur. Dönemin önemli gazetecilerinden Hakkı Süha (Gezgin) Bey,

Modern sosyolojideki ekollerden iki tanesi birbiriyle çatışma halindedir. Bu ekollerden "yapısal işlevselci ekol", zaman zaman aralarında çatışmalar yaşasa da toplumun farklı kurum ve gruplarının daima bir uzlaşma geliştiren tümleşik yapılardan oluştuğunu kabul eder. "Çatışmacı ekol" olarak bilinen ve 1968'den itibaren bir takım değişik anlayışların da eklendiği Marksist çatışma anlayışı ise toplumda ekonomik olarak sömürülen sınıflar olduğu müddetçe sınıflar arası çatışmayı kaçınılmaz bir olgu olarak kabul eder. Bu iki ekol zaman içinde birbirlerine yaklaşmış olsalar da birbirlerine farklı açılardan eleştiriler getirmektedir. Klasik sosyoloji döneminde pozitivist düşünürler, Darwin Teorisinden esinlenerek toplumu bir bedene, toplumsal kurum ve yapıları da bedenin sağlıklı yaşamını sağlayan organlara benzetmişler ve organların birbirleriyle uyum içerisinde çalıştıklarını savunmuşlardır. O devrin önde gelen düşünürleri olan Spencer, Weber ve Durkheim bu görüşü oluştururlarken farklı çıkarlara sahip olsalar da toplum yapılarının sonunda uzlaşacağını toplum sağlığı açısından zorunlu görüyorlardı.

Evrim surecinin bilimsel aciklamasini ilk defa Lamarck yapmistir. Bununla birlikte, gerek yasadigi donemde ve gerek olumunun ardindan uzun bir sure bilim cevrelerinde hak ettigi itibari gorememistir. Osmanlilara evrim literaturunu tanitan baslica isimlerden biri olan Subhi Edhem, Lamarck uzerine yayimladigi eserleriyle bir donem “unutulmus” bu bilgine hak ettigi degeri vermis ve onun dusuncelerini genis kitlelere duyurmaya calismistir. Bu makalenin amaci, Subhi Edhem’in transliterasyonunu yaptigimiz Lamarckizm adli eserini tanitmak ve onun Lamarck’la kurdugu dusunsel bagi gozler onune sermektir

Bu makalede, II. Dünya Savaşı yıllarında Reha Oğuz Türkkan tarafından 5 Kasım 1942 – 23 Mayıs 1943 tarihleri arasında İstanbul’da 13 sayı olarak yayımlanan Gök-Börü dergisi konu edilmiştir. Derginin yayımlandığı dönemdeki en önemli özelliği Türkiye’de ırkçılığa dayanan bir milliyetçilik algısı oluşturmaya çalışması olmuştur. Bu anlamda dergi, öncüleri Ergenekon ve Bozkurt’taki gibi “Her Irkın Üstünde Türk Irkı” logosuyla Türklerin kendine has ve üstün olduğunu anlatmaya çalışmış ayrıca Batı emperyalizmine karşı Türk milletini içinde bulunduğu maddi ve manevi çöküş halinden kurtarmanın yolunun ırkçılıktan geçtiğini dile getirmiştir. Gök-Börü dergisinde tarih, edebiyat, sosyoloji, iktisat ve ırkçılık üzerine makaleler, şiirler ve karikatürler yer almaktadır. Ağırlıklı olarak Türkkan’ın yazılarının yer aldığı dergide, dönemin Türkçü ilim ve fikir adamlarından başka ilerleyen yıllarda Türk siyasi hayatında yer tutacak Nuri Demirağ ve Bülent Ecevit de kendilerine yer bulmuştur. Bu çalışm...