Tarihselcilik

ÖZET
Avrupa Birliği’nin ‘Dînî Kimliği’ ve Avrupa’da Dinler:
Hıristiyanlık, Yahudilik, Hinduizm, Budizm ve İslam

Bu makâle, başlıkta belirtilen iki konuda bir değerlendirme sunmaktadır. Birincisi, “Avrupa Birliği’ni oluşturan toplumlarda bir ‘Dînî Kimlik’ten bahsedilebilir mi?” sorusu, ikincisi ise, bu sorunun cevaplanmasında İslam ve diğer dinlerin meselâ, Hıristiyanlık, Yahudilik, Hinduizm ve Budizm’in Avrupa toplumundaki yerlerinin doğru anlaşılması gerektiği hususudur. Makâle, Hıristiyanlık dışındaki dînî inançların Batı dünyasına yerleşmesi olgusunu sadece geçici bir varoluş veya küçük çaplı egzotik gettolar olarak değil, fakat, Avrupa’nın pek çok ülkesindeki kalıcı müslüman azınlıklar yanında Hindû ve Budist inançlılarının da bulunması örneğinde olduğu gibi devamlı, kalıcı, ve büyüyen bir varoluş olarak ele almaktadır. Eskiden beri Hıristiyan olan ülkeler, kendi toprakları üzerinde diğer dinlerin veya dünya
görüşlerinin artan rekabeti ile karşı karşıya kalmışlardır. Avrupa bir ‘Hıristiyan Kulübü’ değildir; ancak Hıristiyanlık ‘öteki’ medeniyetler söz konusu olduğunda bir ‘üst-kimlik’ olarak ilişkileri şekillendirmede etkili olmaya doğal olarak devam etmektedir. Sonuç bölümünde, bir ‘din farklılığı’ tartışmasına değil, dinler tarafından temelleri inşâ edilen bir ‘medeniyet idrâki’nin varlığına işaret edilmektedir. Yahudiliğin, Hinduizmin, Budizmin ve İslamın Avrupa’daki yeri bu bağlamda ele alınmaktadır. Türkiye’nin
Avrupa Birliği’ne müracaatının dînî boyutunun en azından sosyolojik ve tarihî çerçevede dikkate alınması Türkiye’nin yararına olacaktır.

Klasik tefsirlerin Kur’an mesajını daha anlaşılır kılmak ve böylece ilâhî kelâmı avam-ı nâsın daha iyi anlamasına katkıda bulunmak gibi bir amaçla yazıldığını söylemek zordur. Gerçi böyle bir maksat üzerine yazılmış tefsirler de mevcuttur; ancak ortaya çıkan ürünlerden hareketle maksadın hâsıl olduğunu söylemek çok kolay değildir. Bunun temel sebeplerinden biri, Ortaçağ İslâm dünyasında tefsirin, bilgi ve entelektüel donanım itibariyle elit zümrelere has bir meşguliyet alanı olmasıdır. Bu yüzden, klasik tefsirlerin hemen hepsinde -tabiri caizse- akademik bir dil kullanılmıştır. Böyle bir dil tefsirde ihtisas sahibi olmayan insanların Kur’an’la doğrudan ilişki kurmalarına müsaade etmediği için, avam-ı nâsın Kur’an mesajına muttali olması genellikle sûfîler, vaizler ve kıssacılar tarafından kullanılan popüler dinî edebiyat vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Esasen bugün de durum çok farklı değildir. Zira günümüzde halkın çok büyük bir kesimi akademik çevrelerdeki tefsir çalışmalarından bihaber olmasına karşın popüler dinî yayınlara epeyce ilgi göstermektedir.

Epey zamandır gündemde olan veya zorla gündemde tutulan bir tartışma olması nedeniyle, insan ister istemez bu konudan pek uzak kalamıyor. Ben de tarihselcilerin ve karşıtlarının tezlerine göz atıp kendi oturtmaya çalıştığım Yeni Anlayış çerçevesinde görüşleri değerlendirmeye ve kendime tatminkâr bir cevap bulmaya çalışıyorum epey süredir…

Öncelikle şunu söylemek isterim ki; Kur’an metnini anlamak mevzusu üzerinden başlatılan bu tartışma konusunda net iki zıt kategori yok. Yani evrenselcilik ile tarihselcilik diyalektik çalışmıyorlar. Aksine, birbirlerinin içinde karşı taraftan öğeler ve yöntemler barındırıyorlar.

Mevzunun aslında çok ciddi ve temelli olarak ele alınması gerekirken, bizim reyting-reklam-para üçgeninde işleyen medyamıza fazlaca düştüğünden, bireysel şovenizmin, idrak sıkıntılı vasatlığın da kurbanı olmuş gibi görünüyor konu.

Bazı zatlar, sırf akıl yürütmeye gayret ettikleri için cahil sürülerin önüne atılmış, ölçüsüz linç ediliyor; kimileri ortamdan istifade kişisel hesaplarının, egolarının peşine düşmüş… Olan yine dine bir musibet gelmesi şeklinde cereyan ediyor maalesef ve pek çok insan için bir fitne (alıkoyucu) özelliği taşıyor bu tartışma ve maalesef taraflar da medyadaki tartışma ve üstün gelme şehvetiyle ifrata kaçmakta bir beis görmüyor, kendilerini rezil rüsva ediyorlar. İnsanlar da sonuç olarak, okun yaydan fırlaması gibi dinden kaçıyorlar veya ciddi mesafe alıyorlar…

Hâlbuki iki yaklaşımın da tanımı, söylemi ve problem alanı net olarak yapılabilse veya ifade edilebilse, sanki bir nebze çözüm adına daha dengeli bir yol alınabilir gibi görünüyor.
(Gökhan Keman)

kitapta peygamberlik konusu, farklı yönleriyle ele alınmıştır. İnsanların peygambere ihtiyacı ve peygamber gönde-rilmesindeki hikmet; peygamberlerin sıfatları; vahiy ve muci-zenin anlamı, çeşitleri, imkânı ve gerçekliği konularına yer ve-rilmiştir. Konular, aklî ve naklî deliller, kelamcıların, filozofla-rın,  Hristiyan teologların farklı yaklaşımları karşılaştırmalı ola-rak incelenmiştir. Peygamber, vahiy ve mucize konularında İs-lam'ın öğretilerini tespite ve ispata çalışılmıştır.

Tarih ve tarihselcilik düşüncesi, tinsel-içtimâî varlık olan insanın, uzun bir zaman dilimi içinde, kendi farkındalığını yakalayabilmesiyle belirlenmiştir. Bugünkü tarihsel bakış açılarımızın temel kavram ve metodolojisi, Mezopotamya’dan Mısır’a, Antik Yunan’dan Roma’ya, İslâm medeniyetinden Hıristiyanlığa kadar çeşitli kültürel ortamlarda yoğrularak ve gelişerek ortaya çıkmıştır.
Bu tebliğimizde, tarihselcilik düşüncesinin şekillenmesinde rol oynayan, İbn Haldun’un “Umran İlmi” ile Wilhelm Dilthey’in “Tin Bilimler”ini karşılaştırmak suretiyle, evrenselci felsefe geleneği karşısında tikelci felsefenin konumlanışını, “Döngüsellik”ten “İlerleme”ye, “Eleştirisellik”ten “Anlama”ya tarihselcilik düşüncesine ait kavram ve metotları ve bir tarih bilincinin oluşmasına nasıl katkı sağladıklarını incelemeyi hedeflemektedir.

19. asırda, Avrupa merkezli toplumsal dönüşümün yol açtığı çeşitli problemlere çözüm bulma gayesiyle ortaya çıkan ve büyük oranda doğa bilimlerinin kavramsal çerçevesi içerisinde şekillenen sosyal bilimlerin; henüz emekleme aşamasında olduğu bu erken dönemde dahi bilginin doğası ve ontolojik imkânlarıyla ilgilenen felsefe çevrelerini çokça düşündüren bir mesele hâline geldiği görülür. Bu anlamda Auguste Comte’un Newtoncu fizikten esinlenerek sosyal bilimler sahasına taşıdığı olgucu (pozitivist) epistemolojinin; neredeyse kendisine eş zamanlı bir şekilde çok yönlü bir eleştiri furyasının oluşmasına ve böylelikle Alman Tarih Okulu’na mensup bazı kesimlerin, Wilhelm Dilthey’in tarihselcilik (historizm) adını verdiği epistemolojik görüş etrafında toplanmalarına yol açtığı anlaşılır. Ardından ise Almanya ve kıta Avrupası’nın sınırlarını yavaş yavaş aşmaya başlayan bu epistemolojinin; özellikle 20. yüzyılın ortalarında Anglo-Amerikan dünyada yaşanan postmodern devrimin ardından, Batı dünyasının geneline yayıldığı ve sosyal bilimler sahasında topyekûn bir dönüşüm yaşanmasına neden olduğu görülmektedir. Bu açıdan, araştırmaların temel varsayımlarını ve ne şekilde yürütüleceğini tepeden tırnağa değiştiren böylesi bir epistemolojik kırılmanın; diğer sosyal bilim şubelerinde olduğu gibi halk biliminde de birtakım köklü dönüşümlere yol açtığı ve disiplin içerisinde en temel tanımlardan başlamak üzere, ele alınan konular ve kullanılan metotların büyük oranda değişmesini sağladığı görülür. Ancak “bağımsız olma” iddiasının vermiş olduğu “eğreti” duruşun etkisiyle; disiplinin eklektik bir yapıya sahip olan kuramsal tarihini sadece birtakım tarihsel hikâyeler ve kişiler üzerinden kavrayan halk bilimi tarihçelerinin; “metin merkezli kuramlar”dan “bağlam merkezli kuramlar”a geçiş olarak yorumladıkları bu dönüşümü; çoğunlukla bilgi felsefesi alanındaki tartışmalardan habersiz şekilde sürdürdükleri anlaşılmaktadır. Bu nedenle bu makalede söz konusu eksikliği telafi etmek amacıyla, epistemoloji alanında “olguculuk”, “tarihselcilik”, “nomotetik” yahut “idiografik” gibi terimler etrafında uzun süreden beri yürütülen söz konusu tartışmalar, öncelikli olarak halk biliminin kuramsal tarihine yerleştirilmeye çalışılmış ve bu itibarla metin merkezli yaklaşımlardan bağlam merkezli yaklaşımlara geçiş süreci, sözü edilen epistemolojik dönüşüm parantezinde okunmaya çalışılmıştır. Makalenin ilerleyen kısımlarında ise diğer sosyal bilim şubeleriyle birlikte halk biliminin genelinde yaşanan söz konusu epistemoloji değişikliğinin yakın dönem Türk halk bilimi çalışmalarındaki yansımaları aranmış ve bu suretle 1989 yılından beri yayın hayatına aralıksız bir biçimde devam eden Millî Folklor Dergisi’nin 128 sayılık yayın arşivinde yer alan 2567 yazı; konuları, türleri ve kullandıkları kuramsal çerçeveler açısından kümelere ayrılarak, kökenlerinde barındırdıkları epistemolojik “sayıltılar” doğrultusunda tasnif edilmiştir. Bu kapsamda 10’ar yıllık dönemler hâlinde ele alınan dergide, derleme ve araştırma makalelerinin %87,31 oranında olgucu tutumla kaleme alındığı; buna karşın çalışmaların ancak %12,69 oranında tarihselci epistemolojiyi kullandığı tespit edilmiştir. Bütün bunlara ilave olarak, olgucu tutumun dergi içerisinde hâlâ büyük bir yer kaplamasına rağmen özellikle son yıllarda tarihselci epistemolojiyle kaleme alınan yazıların sayısında görülen hızlı artışın; önümüzdeki dönemde Türkiye bağlamındaki epistemolojik dönüşümün hızlanacağına ve çalışmaların çehresinin günümüze kıyasla bir hayli farklılaşacağına işaret ettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Tarihsicilik kavramını bu şekilde yeniden ele almanın, Gramsci’nin devrimci bir militan Marksist olarak hatırlatılmasına ve kavramlarının sadece araştırmalarda kullanılacak teorik bir çerçeve olarak değil, karşı-hegemonik mücadelenin yöntemini belirlemede önemli politik strateji araçları olduğunun altının çizilmesine katkı sağlayacağına inanıyorum. Böylece; hem kapitalist toplumsal formasyonun yeniden rıza devşirmesine -bilinçli veya bilinçsiz- çanak tutan politik stratejilere karşı hem de determinist veya iradeci karakterli Marksist politik strateji yaklaşımlarına karşı; oluş karakterli toplumsal gerçekliğe içkin bir gereklilik olarak devrim kavramını yeniden tartışmaya açmayı istiyorum.

Mehmet Anıl'ın yazmış olduğu 'Edep Ya Hû' isimli tarihi romanı, Bosnalı bir ailenin devşirme çocuğu olarak Kız Ferhad'ı Paşa ve Ağası tarafından dayattırılarak yaşamış olduğu cinsellik, Ferhad'ın bu yaşantıdan doğan iç çekişmeleri ve psikolojisi yer almaktadır. Roman içinde öykülenen tarihsel varoluş, tarihsel yöntemle netlik kazanır.

Bu çalışmada Mehmet Anıl'ın Edep Ya Hû romanında, yeniçerilerin sistemlerinin bozulduğu dönemlerdeki baskıcı tutumları tarihsel açıdan değerlendirilecektir. Adı geçen romanda Bosnalı bir ailenin çocuğu olan Ferhad'ın devşirilme hikayesi anlatılmaktadır. Ferhad küçük yaşta İstanbul'a getirilip paşanın ve yeniçeri ağasının kapatması olmuştur. Ayrıca oradaki askerlere de zevk için sunulan Ferhad, baskılar altında yetiştirilmiştir. Görüldüğü üzere ne kadar kurgusal bir roman da olsa yeniçeriler dönemindeki baskılar bağlamında, tarihten izler taşımaktadır.

Geleneksel İslam düşüncesinde Kur’an bütün muhtevasıyla tarih-üstü ve evrensel bir mesaj kabul edilir. Bu düşünceye göre Kur’an’daki her bir ayetin mana ve mesajı aksiyolojik açıdan aynı nitelikte ve dolayısıyla evrensel mahiyettedir. Kur’an’daki hiçbir ayete tarihsel bir mahiyet izafe edilemez. Çünkü Kur’an kıdem/ezelilik sıfatıyla muttasıf Allah’ın kelamıdır. Bu sıfatla muttasıf olan Allah’ın kelamı da kadim olmalıdır. Binaenaleyh Kur’an ahkâmına tarih, toplum ve kültür gibi hadis unsurların temel oluşturması söz konusu değildir. Geleneksel Kur’an tasavvuru işte böyle bir içermeye sahiptir. Ancak bu tasavvur en azundan bize göre yanlıştır. Her şeyden önce Kur’an baştan sona bütün muhtevasıyla tarih-üstü rehberlik vasfını haiz değildir. Çünkü Kur’an’ın özellikle toplumsal düzen ve hukukla ilgili ahkâmının ekseriyeti değersel değil durumsal/konjonktürel niteliklidir. Bu durumsallık ise doğrudan doğruya vahyin nazil olduğu dönemdeki Arap toplumunun tarihsel, kültürel tecrübesi, dolayısıyla örf, âdet ve geleneğiyle ilgilidir. Bu sebeple, söz konusu hükümler tüm zamanlarda uygulanması gereken hukuk kodları olarak vazedilmediği gibi ilk defa Kur’an’la birlikte insanlık tarihinin gündemine girmiş de değildir. Bilakis hemen tamamı İslam öncesi Arap toplumunun pratiğinde mevcuttur

SÖZÜN ÖZÜ
Kur’ân’ın, inanç, ibâdet ve yüce ahlâkî mesajları  bütün insanlığa hitap ettiği gibi hukuka dair mesajları da bütün insanlığa hitap etmektedir. Kur’ân en temelinde, bir "ideal insan medeniyeti" projesidir. Ve bu medeniyetin temelinde iman, kulluk ve yüce ahlâkî esaslar vardır ve bu esaslar bir toplumda köklü bir şekilde yerleştiği zaman hukukî ve hayata dair mesajları da hayat bulacaktır. Yoksa insanların haklarına ve bütün varlığa sevgi-saygı duymayan, inançları zayıf, karakterleri hastalıklı kişilerin oluşturduğu bir topluma hangi hukuk kurallarını koyarsanız koyunuz o toplum çeşitli dertler ve hastalıklardan kurtulamayacak ve bir türlü esenliğe ulaşamayacaktır.

Nihaî planda hukuk ve adalet, ancak, sağlıklı inanç, şefkat, merhamet, yardımlaşma, insanlar arasında sevgi, karşılıklı saygı gibi yüce insânî değerlerin hakim olduğu bir toplumda sağlanabilir. Toplumlardaki nesillere mükemmel bir boyutta sevgi, saygı ve şefkati yerleştirmeden, -Kur’ân kaynaklı ‘görünse’ bile- sadece belli kurallar koyarak o toplumlar esenliğe ulaştırılamaz.
Fertler, gruplar, toplumlar ve devletler arasında huzur ve adaletin sağlanması ancak mükemmel bir hukuk sistemiyle mümkündür.
Kur’ân’daki ilâhî hitap, sadece belli bir millet veya zaman dilimini değil, bütün bölge ve zamanlardaki ‘insanı’ muhatap almıştır.
İnsanın, toplum içinde huzur ve esenlik içinde yaşayabilmesi ancak bütün haklarının koruma altına alındığı bir hukukla ve devlet, millet ve fertleriyle bu hukuka saygı duyan insanlarıyla mümkündür. Hukukî kuralları şekillendiren temel esas, toplumların ihtiyaçlarıdır ve bu ihtiyaçların bölgesel farklı özellikleri de vardır.

Kur’ân’daki hukukî mesajlar, bu yerel ve tarihsel farklılıkları da gözeten bir esneklik içinde ifade edilmiştir. Kurân’ın hukukî mesajlarının, insanların bu bölgesel ve tarihsel farklılıklarını gözettiği gayelerinin tespiti, örf, istihsân ve mesâlih-i mürsele gibi temel hukuk metodolojileriyle sağlanmıştır.
Kurân’da ortaya konulan hukukî mesajlar, statik ve hareketsiz değil, aksine son derece dinamik, hareketli ve canlı olup, yeni ve farklı ihtiyaçlar ortaya çıktığında bunları da karşılayabilecek bir dinamikliğe ve canlılığa sahiptir.

Aile fertleri arasında Kur’ân’ın ifade ettiği mesajlara anahatlarıyla baktığımızda, bu mesajların çok kapsamlı olduğunu, toplumun en temel yapı taşı olan aileyi tam anlamıyla mükemmel bir şekilde koruma altına aldığını görmekteyiz.
10 Aralık 1948’de Birleşmiş Milletler’de kabul edilen Evrensel İnsan Hakları Beyannamesinde otuz madde ile bildirilen (The Universal Declaration of Human Rights, Birleşmiş Milletler, 10 Aralık 1948, 217A(III) sayılı kararı:http://www.un.org/en/documents/udhr/), hatta bildirilenlerin de ötesindeki bütün temel insan hakları, Kur’ân’daki ilahî hitap tarafından yedinci yüzyılın başında koruma altına alınmıştır.

İslam Tarihi boyunca uygulamalardaki insan haklarına dair bazı yanlış uygulamalar, Kur’ân’a ait değil, dönemin hakim güçlerine ait hatalardır ve bu hatalar istisnâî olup genelleştirilmeleri doğru değildir.
Kur’ân’ın hukukî mesajlarının ele alınmasında, sadece zâhirî metni kullanan yüzeysel, parçacı yaklaşımlar, hatalı ve zararlıdır. Bu parçacı ve yüzeysel zâhirî yaklaşımlar, tarih boyunca Müslümanlara ve insanlığa zarar veren “Hâricî, neo-zâhirî” terör gruplarının çıkmasının temel sebebidir ve İslâm’ın aydınlık çehresini karartmaktadır.

Yapılması gereken, Kur’ân’ın bu mesajlarının, onları bildiren Şâri-i Teâlâ’nın (hüküm koyucunun) maksatlarına (Makâsıd-ı Şârî) uygun bir şekilde ele alınması; Kur’ân’ın hukuk ve hayata dair mesajlarının, yine Kur’ân’ın bütünlüğü, O’nu hayatıyla yaşayan Hz. Resûlullah’ın (s.a.s) Sünnet prensipleri, icmâ, kıyas, örf, istihsân, mesalih-i mürsele gibi prensiplerle ortaya konulmasıdır. Bu saydığımız prensipler, Kur’ân’ın hayata dair mesajlarının –insanlığın faydasına ve onu Yaratan’ın rızasına- uygun olarak anlaşılmasını sağlamak üzere İslâm Hukuk tarihi içinde gelişip ortaya konulmuşlardır.

Elinizdeki bu çalışma ayrıntılar içinde kaybolmadan, haritanın tamamını göstermeye çalışan bir metodu esas almaya çalışmış ve temel prensiplerin anlaşılmasına gayret etmiştir. Haritanın tamamını görmeden, ayrıntıların anlaşılması mümkün değildir.

Günümüz hukuk araştırmacılarının, önyargılardan uzak bir şekilde, hakların korunması konusunda modern hukuk sistemlerinde ortaya konan çözümlerle mukayeseli bir şekilde Kur’ân’ın hukukî mesajlarını ele almalarının daha isabetli sonuçlara ulaşmalarını sağlayacağı kanaatindeyiz. Kur’ân’ın hukukî mesajlarını ele alırken, tarihselci, parçacı, yüzeysel, zâhirî yorumlarla değil; yine aklı ve mantığı esas alan, ilahî kelama da saygılı olan İslâm medeniyetinin temel anlama metotlarıyla ele almalarının en sağlıklı metot olduğu sonucuna ulaşmış bulunuyoruz.

causality between enigma and paradigm, west and us

The The sustainability of social life is based on social values. The manifestation of these values also takes place within the society. On the other hand, the realization of individuals is possible in society because a non-social human being is not a "human" in the philosophical sense. With human-oriented conditions that manifest themselves in the network of social relations, the criteria (moral values) related to the purpose of creation crystallize and become known so that the construction of a social paradigm becomes possible. However, the society in which individuals live is also surrounded by an external world (material world). For this reason, the social paradigm also indirectly relies on a perception of the outside world. Thus, no matter what period of history, people's endeavor for an ideal society is accompanied by an interpretation of the external world, and with this "cumulative" knowledge, a "reducing" simulation of being is derived (cosmology). In fact, causality, which is the subject of physics, becomesthe subject of philosophy in this mediation. As it can be understood, a significant problem here is the correlation between the fixed values (unconditional imperatives) that form the core of the social paradigm and the variable external world knowledge that is culturally effective in the manifestation of these values. Consequently, while determining the rules in the social order, one should act on the basis of values, not as if they have absolute knowledge of the material world. Whether we believe that the universe consists of "seven heavens" and is geocentric or heliocentric; Existential values such as justice, equality, and freedom are essential regardless of time and space. However, as historical facts show, those who have problems with this value system, which is accompanied by an interpretation of the external world, have raised objections through ever-developing knowledge of nature instead of universal values. For this reason, the geocentric perception of the universe, which forms the basis of the political paradigm in the class-based society of medieval Europe, was strongly desired to be maintained by the ruling classes. Ultimately, although this model of the universe collapsed, moral pursuits of human life continued to be sabotaged for the same political reasons, and disinformation began. Thus, scientific studies and the search for the truth (philosophy) were accompanied by endless polemics disguised as "philosophy." In fact, this situation reveals two opposing attitudes that repeat themselves in history, either in the East or the West: paradigmatic attitude (paradigmism) and enigmatic attitude (enigmatism). As a reflection of these two attitudes, the dominant discourse, which categorically accuses even the interest in understanding Western modernization in the Islamic world as heresy, did not occasionally hesitate to refer to some Western references by confirming with a vulgar pragmatism. For instance, Newtonian physics has been ignored. On the other hand, an attempt has been made to jump directly from Aristotelian physics to quantum physics by assuming an overlapping in classical texts. However, facing the new knowledge of nature has more actual consequences than polemics. To face these results and to show the legitimacy of Islamic values in the modern era, which are in conformity with the creation of human beings, the developments in the current knowledge of the universe (modern cosmology) cannot be ignored. This endeavor can be possible only when the philosophical and historical foundations of the subject are examined throughout the Western experience.

Kur'an-ı Kerim'in anlaşılması söz konusu olduğunda sahabe nesli ile sonraki Müslüman nesiller arasında git gide artan bir fark olduğu aşikardır. Bunun en önemli sebebi sahabenin vahiy ortamının bizzat şahidi ve Kur'an'ın dolaysız muhatabı konumunda olmasıdır. Şu bir gerçek ki Kur'an'ı doğru bir şekilde anlamanın yolu, öncelikle sahabenin onu· nasıl anladığını tespit etmekten geçmektedir. Maalesef bu yaklaşım pek çok kez tarihselcilik ile karıştırılarak eleştirilmiştir. Öte yandan Kur'an-ı Kerim, modernist çevreler tarafından, evrensel oluşu ve her çağa hitap ettiği düşüncesiyle, her okuyanın kendi zihin dünyası ve kültürel kodlarına göre anlayıp yorumlamaya başladığı bir metin haline getirilmiştir. Böylece Kur'an'ın bir peygamber rehberliğinde belli bir ortamda ve peyderpey indiği unutulmuş, hem Hz. Peygamberin hem de ilk muhataplarının uygulamaları göz ardı edilir olmuş, bunların bir sonucu olarak da Kur'an ile ilgili bir anlama problemi baş göstermiştir. Bu noktada, sahabe ve Kur'an'a karşı duruşlarını yeniden gözden geçirmemiz gerekmektedir.

The main purpose of this article is to accentuate and elucidate the notion that the Qur'an is a histoncal address. Bearing this main purpose in mind, I will try to show various histoncal elemenis in the Qur'an. However, I should say in advance that this study will make no reference to the arguments of those who attempt to ascribe an intellectual lineage to the issue of the historicity of the Qur'an which began crystallizing and becoming a chronic problem as result of the debates taken place in the near past prompted by the translation of the Iate Pakisiani thinker Fazlur Rahman's works into Turkish. Neither shall we give any information about the Christian connotations of such terms as historicity, historism and historicism nor shall we focus on the representatives of the histoncal approach in the West. The knowledge, view and assessments will be couched in Islamic terminology as far as possible.

Sınıf teorilerinin ortaya çıkışının, Sanayi Devrimi’nin
gelişimi ve kapitalist üretim ilişkilerinin kurulmasıyla paralel
bir tarihçesi olduğu söylenebilir. Bu gelişim serüveni,
sınıfların olgusal açıdan kapitalizm öncesi varlığını yadsımaz,
onları kapitalizmin yerleşik düzenine sabitlemez. Marksist
sınıf kuramının özü, tarihsel sürecin dinamiğinin sınıf
mücadeleleri olduğu düşüncesidir. Bu çalışmada, öncelikle
Marksist geleneğin erken dönem Marksizm’den NeoMarksizm’e ve emeğin sosyal tarihçiliğine uzanan sınıf
tanımları genel bir çerçevede tartışılmıştır. Geleneksel
Marksizm ve izini süren literatürdeki yönelimler
incelenmiştir. Ardından, özellikle “Siyasal İktidar ve
Toplumsal Sınıflar” kitabıyla erken dönem Poulantzas’a özel
başlık açılmış, devlet, toplumsal formasyon ve sınıflara dair
yaklaşımı aktarılmıştır. Poulantzas’ın erken dönem
metinlerinde ortaya koyduğu sınıf analizinde üretken
emek/üretken olmayan emek nosyonlarının kapsayıcılığı
tartışılmış, işçi sınıfı, geleneksel ve yeni küçük burjuvazi sınıflandırmaları incelenmiştir. Bu araştırmanın temel
argümanı, yapısalcı-işlevselcilikten ilişkisel devlet kuramına
uzanan geç dönemi hariç tutulmak kaydıyla erken dönemi
boyunca Poulantzas’ın sınıf analizinin, değersizleşme ve
sermayenin organik bileşimi gibi iktisadi nosyonlara cevap
veremediği iddiasını öne sürmektedir.

Bu çalışmanın amacı Antonio Gramsci’nin tarihsicilik (storicismo) yaklaşımının praksis felsefesi bağlamında onto-epistomolojik temellerini incelemektir. Gramsci’nin tarihsicilik kavramını Hapishane Defterleri’nde gerçekçilik temelinde yeniden tanımladığı, dolayısıyla teori ve pratiğin diyalektik birliği içerisinde yeniden inşa ettiği iddiası sorgulanmaktadır. Praksis felsefesini mutlak ‘tarihsicilik’ olarak nitelendiren Gramsci’nin kendi siyaset kuramının temeline yerleştirdiği bu kavramın özelliklerini incelemek, karşı hegemonik momenti kavramak için önemli bir çıkış noktasıdır.

Bu makaledeki ana izlek, kadınlarla ilgili ayetlerdeki mesaj içeriği ve bu ayetlerin klasik ve modern dönem tefsir geleneğinde nasıl te’vil edildiği meselesiyle ilgilidir. İslam dünyasında Kur’an ve kadın konusu ciddi bir sorun olarak görülmekte ve konuyla ilgili ayetler çağdaş normlarla bağdaşır tarzda yorumlandığında sorunun çözüleceği düşünülmektedir. Üstelik bu apolojist (savunmacı) yaklaşımda hem bütünüyle tarih-üstü kabul edilen Kur’an’a sadakatten vazgeçilmediği, hem de Kur’an’ın her çağla çağdaş olduğunu göstermek gibi bir başarı elde edildiği zannedilmektedir. Daha geniş tabanlı gelenekçi yaklaşım tarzı ise İslam’da kadın gibi bir meseleden bahis açmayı dahi gereksiz görmekte, üstelik doğrudan veya dolaylı olarak kadının toplumsal cinsiyet rollerine atıfta bulunan Kur’an ahkâmını nüzul dönemindeki toplumsal zemin ve sosyolojiye değil, teoloji ve ontolojiye bağlayarak izah etmektedir. Ne var ki her Kur’an hükmünün aksiyolojik açıdan birbiriyle eşdeğer olduğu noktasında birleşen bu iki farklı yaklaşımdan ilki, Kur’an’ın evrenselliğini savunmak adına modern dönemin normlarını, ikincisi ise milâdî yedinci yüzyıldaki Arap kültür kodlarını evrenselleştirdiğini fark etmemektedir.

Geleneksel İslam düşüncesinde Kur'an bütün muhtevasıyla tarih-üstü ve evrensel bir mesaj kabul edilir. Bu düşünceye göre Kur'an'daki her bir ayetin mana ve mesajı aksiyolojik açıdan aynı nitelikte ve dolayısıyla evrensel mahiyettedir. Kur'an'daki hiçbir ayete tarihsel bir mahiyet izafe edilemez. Çünkü Kur'an kıdem/ezelilik sıfatıyla muttasıf Allah'ın kelamıdır. Bu sıfatla muttasıf olan Allah'ın kelamı da kadim olmalıdır. Binaenaleyh Kur'an ahkamına tarih, toplum ve kültür gibi hadis unsurların temel oluşturması söz konusu değildir. Geleneksel Kur'an tasavvuru işte böyle bir içermeye sahiptir. Ancak bu tasavvur en azından bize göre yanlıştır. Her şeyden önce Kur'an baştan sona bütün muhtevasıyla tarih-üstü rehberlik vasfını haiz değildir. Çünkü Kur'an'ın özellikle toplumsal düzen ve hukukla ilgili ahkamının ekseriyeti değersel değil durumsal/konjonktürel niteliklidir. Bu durumsallık ise doğrudan doğruya vahyin nazil olduğu dönemdeki Arap toplumunun tarihsel, kültürel tecrübesi, dolayısıyla örf, adet ve geleneğiyle ilgilidir. Bu sebeple, söz konusu hükümler tüm zamanlarda uygulanması gereken hukuk kodları olarak vazedilmediği gibi ilk defa Kur'an'la birlikte insanlık tarihinin gündemine girmiş de değildir. Bilakis hemen tamamı İslam öncesi Arap toplumunun pratiğinde mevcuttur.

Hristiyan dünyasını Kitab-ı Mukaddes merkezinde buluşturan Tanrının kitab-ı yani kutsallığıdır. Dindar bir muhafazakâr kutsallığı sorgulanan bir kitap konusundaki kurgusu ne olabilir. Pozitivist ve rasyonalist süzgece tutulması Kitab-ı Mukaddes bağlamında inanç merkeziyetine zarar verir mi? Çünkü Kitab-ı Mukaddes içerisinde yer alan metinler arasında akıl yolundan çok kalp ve inanç ile varlığını sürdüren olaylara yaklaşım akıl-inanç tartışmasını doğurur mu?

Husserl, yirminci yüzyılda felsefenin kesin bir bilim olması yolunda önünde doğalcılık ve tarihselcilik anlayışlarının engel olduğu fikrindedir. Bu anlayışları eleştirirken psikolojizmle olan bağlarını da ortaya koyar. Yaptığı mantık ayrımı, bilim, bilgelik, felsefe ayrımıyla beraber bu anlayışların eksik ve hatalı yanlarını ortaya koyar. Kesin bir bilim olarak felsefenin kurulması yolundaki taşları ona engel olan anlayışları açığa çıkararak bu yolu temizlemeye çalışır. Husserl felsefeyi kesin bir bilim haline getirmek istemiştir. Fakat mantık psikoloji içinde yok olduğu sürece bunu yapmak imkânsız bir durumdur. Yapılacak şey mantığı psikolojinin pençesinden kurtarmaktır. Ona göre felsefenin görevi mantığı kendi özelliği ve bağımsızlığıyla tekrar ortaya çıkartmaktır. Kurucusu olduğu fenomenolojik yöntem ile felsefeyi asli görevine kavuşturma amacında olan Husserl’in Avrupa bilimlerinin yaşadığı krizler karşısında takındığı tavrı bu makale boyunca ele alıp, birlikte inceleyeceğiz.