Nord-Irlands historie

Organisasjonen United Irishmen kan reknast som tidleg forløpar til Irish Republican Army, og vart skipa i Belfast i 1791. Dei var sekulære, og ville samla katolikkar og protestantar i motstand mot britisk styre. Blant leiarane var mange protestantiske dissentarar, særleg presbyterianarar. Motreaksjonen – Orangeordenen – vart skipa i grevskapet Armagh i 1795. Opprøret frå United Irishmen i 1798 fekk støtte frå franske revolusjonære, men lei nederlag og leiarane vart avretta. Britane vedtok då Act of Union og skipa Det foreinte kongeriket Storbritannia og Irland frå 1801. Etter dette bidrog Orangeordenen sterkt til at alle protestantiske retningar vart samla i ein unionistisk fellesskap.

Det industrialiserte Belfast vart kjerneområde for valdeleg etnisk konflikt på 1800-talet. Då den fyrste lova om heimestyre for Irland vart diskutert og avvist i 1886, vart det samanstøytar mellom protestantiske og katolske verftsarbeidarar. Unionistane feira avvisinga av heimestyre med åtak mot bustadområde og andre eigedomar.

Hungersnauda i Irland reduserte folketalet i Ulster med om lag 340000 (16 prosent) frå 1845 til 1851. Store landeigarar nekta å letta børene for dei som dreiv jorda, og nauda og flukta til byane gjorde at sjukdomar som dysenteri, tyfus og kolera spreidde seg. Den store utvandringa til USA som hungersnauda leidde til, kan forklåra engasjementet frå amerikanske politikarar med irsk-amerikansk opphav for politiske løysingar på konfliktane om Nord-Irland fram til våre dagar.

Det mislukka Fenianaropprøret frå Irish Republican Brotherhood (IRB) i 1867 og det aukande presset for heimestyre frå 1870-åra, gav uro blant unionistane. I 1891 vart Irish Unionist Party skipa, og i 1905 vart partiet til Ulster Unionist Party (UUP) i den nordlege landsdelen. UUP og Orangeordenen hadde overlappande medlemsmasse.

Frå 1912 mobiliserte unionistane mot heimestyre, 237000 menn skreiv under Ulsterpakta og om lag like mange kvinner skreiv under opprop. Førebuing til væpna strid pågjekk frå januar 1913 då Orangeordenen og UUP skipa Ulster Volunteer Force. UVF smugla inn 25 000 våpen til hamnebyar nær Belfast i 1914. Heimestyre vart vedteke hausten 1914, men fyrste verdskrigen utsette iverksettinga. I 1916 organiserte irske republikanarar påskeopprøret, hovudsakleg i Dublin. I det seinare Nord-Irland møtte 132 menn frå Belfast til opprør i Coalisland, men der kom det ikkje til strid. Opprøret forsterka unionistisk uro for sjølvstende, og avrettinga av opprørsleiarane bidrog til ei nasjonalistisk sympatibylgje.

Sjølvstendepartiet Sinn Féin vart klårt størst ved valet i 1918. Unnataket var landsdelen Ulster, der Ulster Unionist Party var dominerande. Dette og frigjeringskrigen mellom Irish Republican Army (IRA) og britane 1919–1921, viste at det var uråd å halda heile Irland som koloni. I 1920 vedtok britane Government of Ireland Act. Då vart Irland delt og Nord-Irland vart avgrensa til seks av ni Ulstergrevskap, men unionistar har likevel ofte nytta namnet Ulster om Nord-Irland. Nord-Irland var det største området der unionistane kunne pårekna fleirtal over tid, og fekk eige parlament våren 1921. Resten av øya vart til Fristaten Irland, som vart fullt sjølvstendig republikk i 1949. Delinga utløyste ein brutal borgarkrig i åra 1922–1923 mellom republikanarar som meinte avtala gav høve til full fridom seinare og dei som meinte at avtala sveik den republikken som var kunngjort ved påskeopprøret i 1916.

I 1939 iverksette IRA ein sabotasjeplan mot sivil og militær infrastruktur i England. Den kravde 10 liv, skadde fleire og gav materielle skadar. I åra 1942–1944 gjekk dei og til åtak på politiet i byar som Strabane, Dungannon og Belfast. Unionistane vart ikkje informert om at statsminister Winston Churchill lova den irske regjeringa irsk samling som motyting for irsk oppgjeving av nøytraliteten i andre verdskrigen våren 1940.

Under andre verdskrigen vart Belfast utsett for omfattande tysk bombing i 1941, om lag 300 000 britiske og amerikanske soldatar var utstasjonert i Nord-Irland og særleg verftsindustrien og tekstilindustrien stod for massiv krigsproduksjon.

I 1937 utvida den irske fristaten sjølvstendet sitt og kalla seg Éire (Irland). Frå 1949 vart Irland republikk, og grunnlova definerte territoriet som heile øya med tilliggjande øyar og territorialfarvatn. Ved valet til Belfastparlamentet i 1949 mobiliserte nasjonalistane for irsk samling medan redsla for samling mobiliserte unionistar. UUP styrkte fleirtalet sitt og britane vedtok Ireland Act (1949). Ifylgje denne skulle Nord-Irland vera del av Det foreinte kongeriket så lenge Belfastparlamentet ikkje ynskte noko anna. Unionen vart dermed styrkt.

I åra 1956–1962, medan Basil Stanlake Brooke var statsminister i Nord-Irland, gjennomførte IRA ei grensekampanja kalla Operasjon Harvest, utløyst av gode valresultat for Sinn Féin i nokre nord-irske valkrinsar. Aksjonane var stort sett åtak på politistasjonar nord for grensa. Resultatet vart seks drepne frå RUC, 12 drepne IRA-friviljuge og internering av drygt 400 IRA-mistenkte nord og sør for grensa. Grensekampanja vart avslutta tidleg i 1962, våpna vart lagt bort eller avhenda og IRA stod utan særleg folkeleg støtte, med mange internerte, og var demoralisert.

Statsminister Terence O’Neill (1963–1969) ynskte betre kontakt med katolikkane og styresmaktene i sør og økonomisk modernisering. Kritikken for diskriminering av nasjonalistane vaks seg sterkare midt på 1960-talet, og borgarrettsrørsla Northern Ireland Civil Rights Association (NICRA, 1967) vart viktig. Dei kravde omfattande reform og hadde støtte frå nasjonalistar og venstreorienterte, men berre frå dei mest liberale unionistane. Då statsminister O’Neill møtte den irske statsministeren i 1967, organiserte den ytterleggåande protestanten Ian Paisley demonstrasjon og omtala O’Neill som pådrivar for pavestyre. I 1966 kunngjorde Ulster Volunteer Force (UVF) krig mot det nesten ikkje-eksisterande IRA, tok livet av tre personar utan kjende politiske roller – og vart forboden i Nord-Irland. Dei var dei fyrste paramilitære som greip til vald etter at IRA la ned våpna i 1962. Unionistpartiregjeringa si Ulster Year Book for 1963–1965 og 1966–1968 omtaler IRA i eigne underkapittel, og båe slår fast at dei då ikkje hadde hatt væpna aktivitet sidan 1961.

Hausten 1968 møtte RUC ein borgarrettsdemonstrasjon i Derry med vald kringkasta på irsk fjernsyn, og nesten hundre vart skadde. Mange rekna dette som starten på the troubles. Organisasjonen People’s Democracy vart då skipa og kopierte Martin Luther King sin marsj frå Selma til Montgomery i USA i 1965 med ein marsj frå Belfast til Derry i januar 1969. Lojalistar møtte demonstrantane med metallstenger, flasker og steinar, RUC greip ikkje inn, og personell frå Ulster Special Constabulary deltok i overfallet på demonstrantane. RUC oppløyste marsjen då den nådde Derry, noko som utløyste samanstøytar. Statsministeren kunngjorde då ein reformplan som gav for lite og kom for seint for borgarrettsaktivistane, men som samstundes provoserte store delar av eige parti. Han utlyste parlamentsval i februar 1969, vann valet med eit splitta parti og kunne difor ikkje samla fleirtal for reformane. Difor gjekk han av i slutten av april 1969. I vekene før vart ei katolsk kyrkje og straum- og vassforsyninga til Belfast sprengd. Skulda vart lagt på IRA, men det var UVF som stod bak og ville fella Terence O’Neill.

I august 1969 rykka RUC tungt væpna inn i Bogside (Derry) og utløyste slaget om Bogside. Den nye statsministeren, James Chichester-Clark, bad om støtte frå den britiske hæren, som då rykka inn med Operasjon Banner (1969–2007). Uroa spreidde seg raskt til Belfast og andre byar. Då uroa i Belfast la seg, var heile gater brannbomba av lojalistar. og fleire var drepne. Til saman vart over 1500 katolske og 300 protestantiske familiar tvungne til å flykta på få månader. Mange lokale meinte IRA gjorde for lite i forsvar av nasjonalistiske buområde. Det leidde til rekruttering til IRA, kritikk av den marxistiske orienteringa i IRA-leiinga og peikte fram mot kløyvinga av både Sinn Féin og IRA i 1969/1970.

I tillegg leidde den politiske polariseringa til tre andre nye parti. Det tidlegare dominante UUP var kløyvd. Dei mest moderate og reformvenlege i UUP skipa Alliance Party of Northern Ireland (APNI) i 1970, medan dei sterkaste reformmotstandarane slutta seg til Ian Paisley og hans Democratic Unionist Party i 1971. Borgarrettsaktivistar og einskildpersonar frå fleire gamle nasjonalistparti skipa Social Democratic and Labour Party (SDLP) i 1970.

Ulster Special Constabulary fekk kritikk frå borgarrettsaktivistar og nasjonalistar, men også i rapportar frå offentlege utval, og vart oppløyst våren 1970. I staden vart Ulster Defence Regiment (UDR) skipa i 1970 som eit lokalrekruttert infanteriregiment i den britiske hæren.

I august 1969 rykka den britiske hæren inn med 2700 mann i Operasjon Banner (1969–2007); topp-punktet på over 25 000 kom i 1973. Fyrst vart soldatane godt mottekne av nasjonalistane, men då gater i Belfast vart sette i brann av lojalistar i august 1969, gav hæren ikkje vern, politiet greip ikkje inn – og i nokon tilfelle hjelpte dei lojalistane.

I 1971 iverksette britiske soldatar masseinternering, nesten berre av nasjonalistar. På tre dagar i august 1971 tok britiske fallskjermjegerar livet av 11 uvæpna i Ballymurphy i Vest-Belfast, og 30. januar 1972 – den blodige søndagen – drap fallskjermjegarane 14 menneske i Derry. Under press nekta UUP-regjeringa likevel å gje frå seg kontrollen over tryggleik til London. Statsministeren i Nord-Irland (Brian Faulkner) gjekk då av. Londonstyresmaktene oppløyste Belfastparlamentet og innførte britisk direktestyre i slutten av mars 1972. UUP og andre unionistar hadde framleis eit klårt veljarfleirtal, men dei mista den politiske styringa og vegane deira til politiske og administrative karrierar vart færre.

Ein granskingsrapport frå april 1972 kvitvaska drapa på den blodige sundagen og frikjende soldatane, og hendingane i Derry vart liggjande som ein verkebyll til ei ny gransking vart offentleg i 2010. Den slo fast at fallskjermtroppane skaut utan å vera truga, skaut uvæpna sivile og tok livet av ein såra mann. Statsminister David Cameron bad om orsaking på vegner av styresmaktene.

I 1993 kunngjorde statsminister John Major og den irske statsministeren at dei som budde i nord og sør skulle avgjera på demokratisk vis om Irland skulle vera delt eller samla. Ifylgje Major hadde britane ikkje eigeninteresser som stod i vegen for nokon av desse løysingane. IRA og lojalistiske grupper kunngjorde våpenkvile hausten 1994, og i 1995 kunngjorde styresmaktene framlegg om nord-sør-institusjonar og ei proporsjonalt samansett folkevald forsamling for Nord-Irland. Parallelt oppstod mykje uro kring Orangeordenen sine marsjar i nasjonalistiske bustadområde, og i 1996 kollapsa våpenkvilene. IRA kunngjorde ny våpenkvile i juli 1997, og lojalistane fylgde på. Då Tony Blair (Labour) vart britisk statsminister, kom dei politiske samtalene som leidde til langfredagsavtala i gang.

Langfredagsavtala var eigentleg to avtaler – ei mellom alle store parti i Nord-Irland frårekna DUP, og ei mellom Irland og Det foreinte kongeriket. Innhaldet var maktdeling mellom unionistar og nasjonalistar, like statsborgarlege og politiske rettar og kulturell jamstilling, reform av RUC, avvæpning av paramilitære, tidleg lauslating av paramilitære fangar og (britisk) demilitarisering. Det skulle opprettast organ for nord-sør-samarbeid i Irland og for aust-vest-samarbeid mellom dei to statane. I tillegg skulle Republikken Irland endra grunnlova, slik at den ikkje kunne tolkast som eit krav på Nord-Irland. Folkeleg godtaking vart sikra ved fleirtal i folkerøystingar i nord og sør. Partileiarane David Trimble (UUP) og John Hume (SDLP) fekk Nobels fredspris for innsatsen for Langfredagsavtala i 1998.

Seinhausten 2001 vart RUC til Police Service of Northern Ireland (PSNI). Det gav kvotert rekruttering av politi med nasjonalistisk bakgrunn. IRA-våpna vart øydelagde mellom 2001 og 2005 under internasjonalt tilsyn, og dei viktigaste lojalistiske paramilitære gruppene vart avvæpna i 2009 og 2010. St. Andrewsavtala (2006) mellom den irske og den britiske staten og alle dei større nord-irske partia leidde til at Sinn Féin støtta politistyrken PSNI aktivt, og til at DUP sa seg viljuge til samarbeid med Sinn Féin om styring av Nord-Irland.

Både på republikansk og på lojalistisk side finst det grupperingar som ikkje støttar langfredagsavtala. I august 1998 sprengde utbrytarar frå IRA – Real IRA – ei massiv bilbombe i Omagh der 29 vart drepne. Slike grupper av republikanske dissidentar har langt mindre politisk støtte enn det gamle IRA hadde. På den lojalistiske sida har dei paramilitære organisasjonane utvikla seg til reindyrka kriminelle gjengar med valdelege bandekrigar om kontroll med pengar frå smugling og prostitusjon.