Smøla

Berggrunnen i kommunen er for det meste danna under den kaledonske fjellkjedefoldinga (Den kaledonske orogenesen) og består hovudsakleg av djupbergarten dioritt. Lengst vest og sør på øya Smøla opptrer ein annan djupbergart, gabbro. På nordsida av området med gabbro i sør går det frå botnen av Skjølbergsvika austover til Edøy kyrkjestad og vidare til Nerdvika eit belte med grønstein, ein vulkansk bergart frå kambrosilur, sterkt omdanna i kaledonsk tid. På øyane lengst sør i kommunen (Edøya, Kuli (Kuløya) med fleire) er berggrunnen yngre og består av sandstein, dels konglomerat, frå devon.

Øyane må i sin heilskap reknast med til strandflata, for det høgaste punktet til kommunen er Ramndalshaug på Kuli (70 moh.). Til samanlikning er øya Smøla sitt høgaste punkt på 63 moh. (Nerdvikberget). Smøla er myrlendt. 38 prosent av det samla arealet til kommunen er myr. Mesteparten av myra er grunn og kviler på berggrunnen, men på strekningar med djupare jordlag blir det drive nydyrking, særleg på Frostaheia i nordaust. Av kommunen sitt areal er fire prosent dyrka mark, medan mindre enn éin prosent er skog.

Kommunen har åtte naturreservat og to landskapsvernområde som er viktige for bevaring av den særeigne naturen, floraen og faunaen til kommunen.

Øya Smøla har over 80 prosent av befolkninga i kommunen. Det meste av busetjinga ligg langs kysten. Busetjinga er tettast i områda Brattvær-Dyrnesvågen i nordvest, Hopen-Rokstad i nordaust og rundt Edøy kyrkjestad i sør. I ei spesiell stilling kjem tettgrenda Veiholmen, på småøyar ca. 10 km nord for kommunesenteret Hopen (Nordsmøla).

Befolkninga i Smøla har heilt sidan andre verdskrigen vist ein relativt sterk tilbakegang, og samla sett i perioden 1946–2015 blei folketalet halvert. I tiårsperioden 2007–2017 var folketalet i Smøla omtrent uendra. Til samanlikning hadde Nordmøre ein gjennomsnittleg årleg vekst på 0,4 prosent og Møre og Romsdal 0,8 prosent i denne perioden.

Ifylgje definisjonen til Statistisk sentralbyrå er det ingen tettstader i kommunen. Definisjonen av ein tettstad er at det er minst 200 innbyggjarar og at det er mindre enn 50 meter mellom husa.

Jordbruk og fiske er viktige næringar på Smøla, og primærnæringane har 18 prosent av arbeidsplassane til kommunen (2014), noko som er den høgaste andelen blant kommunane i fylket.

Store myrområde er dyrka opp sidan andre verdskrigen. Jordbruket er i dag prega av husdyrhald (storfe og sau) og grønsakdyrking, særleg produksjon av gulrøter, og Smøla har størst sauetal og størst grønsakareal på friland i fylket (2013). Smøla har dessutan eit rikt sjøfiske, og det er fleire fiskeoppdrettsanlegg i kommunen. I 2015 ilandførte den heimehøyrande flåten i Smøla fangstar til ein samla førstehandsverdi på 84,5 millionar kroner. Det blei til samanlikning ilandført fangstar til kommunen til ein verdi av 119,9 millionar kroner, noko som viser gjennom ei stor fiskeforedling i kommunen.

Næringsmiddelindustrien har på bakgrunn av dette 56 prosent av dei tilsette i industrien i kommunen (2015). Veiholmen i nord er eit stort fiskevær med mellom anna Veidholmen Fisk AS (produksjon av klippfisk). Andre industribransjar er verkstadindustri, med 32 prosent av sysselsetjinga til industrien, og tekstil- og trevareindustri, båe med 6 prosent (2015). Også verkstad- og tekstilindustrien er i atskilleg grad basert på fiskeriverksemda, og innan trevareindustrien kan ein nemne vindaugsproduksjon (Smølavinduet AS i Nordvika, nordaust på øya). Samla har industrien ti prosent av arbeidsplassane i Smøla, 17 prosent om ein inkluderer byggje- og anleggsverksemd, kraft- og vassforsyning og renovasjon (2016).

Statkraft SF har bygd ut eit vindkraftanlegg på Smøla (Smøla vindpark) med i alt 68 turbinar med ei samla maksimal yting på 150 MW, per 2017 den største vindmølleparken i landet. Anlegget blei sett i drift i 2002 og 2005 og har ein gjennomsnittleg årleg produksjon på 356 GWh.

Smøla har atskilleg turisttrafikk basert på naturopplevingar knytte til mellom anna havfiske, fuglelivet og dyrelivet elles. Det er også betydeleg med fritidsbustader, spesielt gjeld dette eldre bustadhus som etter fråflytting er tekne i bruk som fritidshus.

Av dei busette arbeidstakarane i Smøla arbeider tolv prosent utanfor kommunen, tre prosent i Kristiansund, i alt to prosent i resten av fylket (2016) og éin prosent i Trondheim.

Fylkesveg 669 går rundt heile øya Smøla, og dessutan på bruer og fyllingar til Kuli og Edøya. Derfrå er det ferjesamband med fastlandet og hurtigbåtsamband med Kristiansund og Trondheim. Veiholmen har vegsamband til Smøla via ei rekkje øyar og holmar knytte til bruer og fyllingar.

Smøla høyrer til Møre og Romsdal politidistrikt, Møre og Romsdal tingrett og Frostating lagmannsrett.

Kommunen er med i regionrådet Nordmøre Interkommunalt Politisk Råd saman med Aure, Averøy, Gjemnes, Kristiansund, Sunndal, Surnadal og Tingvoll.

Smøla kommune svarer til dei tre sokna Brattvær, Edøy og Hopen i Ytre Nordmøre prosti i Møre bispedøme i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Smøla til Nordmøre fogderi (futedøme) i Romsdals amt.

På Kuli, ei øy mellom Edøya og Smøla, er det funne ein runestein, Kulisteinen, med runeinnskrift i to linjer, truleg det eldste norske kjeldeskriftet som nemner kristendommen og landsnamnet Noreg. Steinen er frå tidleg 1000-tal. Steinen blir oppbevart på NTNU Vitskapsmuseet i Trondheim, og ein kopi er sett opp på funnstaden.

Edøy gamle kyrkje er frå ca. 1190. Ho brann i 1887 (sjå Edøya), men er sidan restaurert. Ved kyrkja ligg Gurisentret, som har årlege oppføringar av utandørsspelet Fru Guri av Edøy med handling lagd til området seint på 1100-talet. Edøy nye kyrkje ligg sør på øya Smøla.

På Veiholmen er det reist eit monument over Feskarkjerringa. I 1995 blei Sør-Smøla-området kåra til årets kulturminne i Noreg.

Kommunevåpenet (godkjent i 1989) har to sølvfarga oppflygande måsar mot ein raud bakgrunn, og antydar kyst og hav.

Namnet blei i mellomalderen skrive Smyl, som høyrer saman med smule, ‘oppsmuldra'. Det siktar sannsynlegvis til dei spesielt mange skjera, holmane og øyane som finst i farvatnet omkring Smøla.

• Møre og Romsdal
• Nordmøre
• Noregs geografi

• Smøla kommune: nettstad
• Lokalhistoriewiki: Smøla kommune

• Smøla bygdebok, 1981-, 11 b.