Academia.edu no longer supports Internet Explorer.
To browse Academia.edu and the wider internet faster and more securely, please take a few seconds to upgrade your browser.
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru (Doktora Tezi)
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru (Doktora Tezi)
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru (Doktora Tezi)
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru (Doktora Tezi)
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru (Doktora Tezi)
Mahmut Gider2017, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı
Abstract Turkish poetry is nourished by a rich cultural heritage, and in certain periods it completes the process of evolution by experiencing some minor differences in content and style. The most important feature of classical Turkish literature, which makes its presence felt in the field of poetry rather than plain writing, is to be aesthetized and explained. In this study, the way the space - one of the most important elements of the material culture-envisioned in Bâkî and Fuzûlî divans is discussed. First, general information about the space was given and the function of the space in the literary works was emphasized, then the names of the spaces in Bâkî and Fuzûlî divans were scanned and the ones that reflect the theme from the couplets and bends used were selected. The transfer of the poems under review to the new writing is not done one-to-one. Based on the totality of poetic meaning, attempts have been made to comment on spaces within the boundaries defined by the tradition of classical poetry. Thus, it is hoped that the way of conceiving the space with a great prescription for the human / poet will be put forward and it will contribute to the thematic works to be done about the classical Turkish poetry besides Bâkî and Fuzûlî. Keywords: Classical Turkish poetry, Divan, Bâkî, Fuzûlî, Space, Envision.
Related Papers
Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi (The Journal of Ottoman Studies)
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Deniz Tasavvuru (Sea İmagination in Divans of Bâkî and Fuzûlî)2017 •
Özet 13. yüzyıldan itibaren Arap ve Fars edebiyatlarının etkisinde gelişen klasik Türk şiiri, 16. yüzyılda taklide dayalı etkileşimden kurtulup "klasikleşme" evresine geçmiştir. Bu ilerlemenin sağlanmasında, Bâkî ve Fuzûlî gibi büyük şairlerin etkisi yadsınamayacak düzeydedir. Klasik Türk şiirinde en çok kullanılan unsurlardan biri "mekân"dır. Genellikle gerçeküstü teşbih ve tasavvurlara konu edilen mekân ve mekânsal unsurlar, yer yer göndermelerle gerçekçi bir bakış açısıyla da ele alınır. Bu çalışmada, doğal mekânlar içinde büyük bir öneme sahip olan "deniz" ve bazı unsurlarının, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında tasavvur edilme biçimi ele alınmıştır. Divanlarda geçen deniz ile ilgili beyit ve bentlerden konuyu yansıtacak olanlar seçilmiş, şiirlerin anlam bütünlüğü esas alınarak klasik şiir geleneğinin belirlediği sınırlar çerçevesinde deniz ve unsurları şerh edilmeye, böylece şairlerin deniz tasavvuru ortaya konulmaya çalışılmıştır. Abstract From the 13th century onwards, the classical Turkish poetry which continued the process of evolution under the influence of Arabic and Persian literatures, escaped the pretentious interaction and entered on a classic style in the 16th century. In providing this progress, the influence of great poets such as Bâkî and Fuzûlî cannot be denied. One of the most used elements in classical Turkish poetry is "space". The spaces and spatial elements, which are often subject to realistic simile and imagination, are also handled with a realistic viewpoint. In this study, the way in which the "sea", which has a great prescription in natural spaces, and some elements are conceived in Bâkî and Fuzûlî divans are considered. The ones that reflect the theme from the couplets and verses related to the sea from the Divans were selected and the sea and its elements were tried to be annotated within the boundaries defined by the tradition of classical poetry on the basis of the semantics of the poems. Thus, the sea imagination of the poets was tried to be put forward.
2. ULUSLARARASI EL RUHA SOSYAL BİLİMLER KONGRESİ
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Kapının Algılanma Biçimi (The Cocceptıon of Door ın the Dıvans of Baki and Fuzuli)2018 •
Özet: Arap ve Fars edebiyatlarından beslenerek şekillenen klasik Türk şiiri, İslam kültürüne ait sanat ve estetiğin en önemli şubelerinden birini teşkil etmektedir. 16. yüzyıl şairlerinden Bâkî ve Fuzûlî"nin Divanları, klasik Türk şiiri sahasında yazılmış iki önemli eser olmanın yanı sıra İslam"ın manevî kültürüne ait önemli tasavvurlar ihtiva etmektedir. Bu çalışmada, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekânsal unsurlardan "kapı"nın algılanma biçimi ele alınmıştır. Mekânlar arasında geçişi sağlayan yer/yapı olarak bilinen kapı, çerçeve açısından kapalı mekân ile açık mekân arasında geçiş yeri olma özelliğini taşıdığı için şiirde daha çok bekleyişin sembolü olarak kullanılır. Kapı, divanlarda yapay mekânların cüz"ü olması hasebiyle demirden yapılma, mahremiyeti sağlama, üzerinde yazı veya resim nakşedilme gibi hususiyetleriyle doğrudan veya göndermelerle muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Daha çok aşk bağlamında sevgili ve memdûh övgüsü ile ilişkilendirilerek kullanılır. Aşk bağlamında sevgilinin kapısı, şifahane ve Mescid-i Aksa"ya benzetilir; adaletin te"sis edildiği, sultan ve kölelerin saygı ile eğildiği, âşığın intizâr ile beklediği yer olarak algılanır. Kapı, memdûh övgüsü bağlamında temsil edilen ulûhiyyet makamları (Allah, peygamber) ve beşerî makamlara göre (sultan, bey) maddî ve manevî anlamda mansıp elde etme aracı olarak telakki edilir, yüceltilerek kozmik ve kutsal mekânlarla aynı mesabede görülür. Ulûhiyyet makamlarını temsil edecek şekilde kullanılan kapı, rahmet ve mağfiret aracı; otoriteyi temsil edecek şekilde kullanılan kapı, bir ihtiyacı giderme, maddî anlamda pâye/makam elde etme aracı ve sığınak olarak algılanır. Bu yaklaşımların yanı sıra kapının eşik mekân olma özelliği nazara sunulur ve kapı, soyut kavramlarla tavsif edilerek metafor olarak kullanılır. Abstract Classical Turkish poetry shaped by feeding from Arabic and Persian literatures constitutes one of the most important branches of art and aesthetic understanding of Islamic culture. As well as being two important works written in the field of classical Turkish poetry, the Divans of Bâkî and Fuzûlî, 16th century poets, contain important information belonging to the spiritual cult of Islam.
Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, “Divan Edebiyatı Vakfı”nın yayın organı olup ilk sayısı 2008 yılında yayımlanmıştır. Uluslar arası, akademik ve hakemli bir dergidir. Dergi Academic Resource Index tarafından taranmakta ve Academic Keys veri tabanları tarafından takip edilmektedir. Bahar ve güz olmak üzere yılda iki sayı yayımlanmaktadır. Gerekli hallerde Yayın Kurulunun kararıyla özel sayı olarak yayınlanabilir. Dili Türkçe olup ana dili Türkçe olmayan araştırmacıların yaygın doğu ve batı dillerinden biriyle hazırladıkları yazılar ve Türk lehçelerinde yazılmış yazılar da yayımlanır.
Türk Dünyası Araştırmaları
Şeyhülislâm Yahyâ Divanı'nda Su (The Water Concept in the Divan of Şeyhülislâm Yahyâ)2013 •
Öz: 16. yüzyılın ikinci, 17. yüzyılın ı1k yansında yaşayan ŞeyhUlislam Yahya, Divan edebiyatının önemli şairlerinden biridir. Bu çalışmada şairin Divanı'nda geçen su ve suyla ilgili unsurlar tahlil edilmiştir. Önce anasır-ı erba'a ve su hakkınnda genel bilgiler verilmiş, daha sonra suyla ilgili teşbih, mecaz, inanış ve tasavvurlar açıklanmıştır. Böylece ŞeyhUlislam Yahya'nın duygu ve düşünce dünyasıyla dönemin sosyal hayatının anlaşılmasına katkı sağlanmıştır. Abstract: The Water Concept in the Divan of Şeyhülislâm Yahyâ Şeyhülislâm Yahyâ, who have living in the second half of the 16th and first half of the 17th. century, is one of the most important poets of the Divan literature. In this study, water and the corresponding elements, which are included in Divan of Şeyhülislâm Yahyâ, have analyzed. Firstly, general information about anâsır-i erba'a and water is given, and then water-related simile, metaphor, beliefs and notions are explained. Thus, not only did it contribute to Şeyhülislâm Yahyâ's understanding of the world of feelings and thoughts but also contributed to the understand-ding of the social life of the period.
The aesthetic statutes of Classical Turkish literature which is a branch of Islamic literatures, are under the control of Islamic aesthetics that is highly influenced by the Greek aesthetics. Classical Turkish poets in addition to integrity, harmony, symmetry and proportion, which are the main characteristics of the aesthetics, pay special attention to function. The classical Turkish poets who demand from every single aesthetic object to have a function, use flowers in their works to reach their goals of succinctness (icaz) but there are relatively few kinds of flowers used in the classical Turkish poetry. The main reason of the fact is that there are few flowers in number which is included into classical poetry that can be used as a manner of function for the aesthetics of classical Turkish poetry. To put another way, only nineteen flowers used in this poetry have some aesthetical functions and are subject to poetry in general.
A STUDY ON MEVLID: MEVLID AND REBIRTH MEVLİD ÜZERİNE BİR İNCELEME: MEVLİD VE YENİDEN DOĞUŞ, Ordu Üniversitesi Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, Ordu Üniversitesi Yayınları 2013. pp. 92-97
A STUDY ON MEVLID: MEVLID AND REBIRTH MEVLİD ÜZERİNE BİR İNCELEME: MEVLİD VE YENİDEN DOĞUŞ2013 •
Abstract: Mevlit, the birth of the Prophet described as a literary genre, has maintained its presence/existence in Turkish Literature until today. In Turkish literature there have written many literary works in which The Prophet Muhammad’s birth is described. The work by Suleiman Çelebi, Mevlit, is still being read with enthusiasm in a ritual atmosphere on different occasions in our country since the 15. century. Every birth is an act of a creation. All beings created have a process / phase of birth experience. The birth of the Prophet dealt with in this volume contains informationabout the creation of the universe. The atmosphere created with reading of or listening to this work, in which both the birth and creation are described, symbolizes the return to origin and re-creation ritual / ceremony. In this study, return to origin, re-creation themes and trans-formative power of rebirth and renewal of enthusiasm images will be discussed. Özet Kelime olarak “doğum, doğum yeri ve doğum vakti” anlamlarına gelen Mevlid, Peygamberimizin doğumun anlatıldığı bir edebi tür olarak, Arap ve Fars Edebiyatlarında olduğu gibi Türk Edebiyatında da varlığını bugünlere kadar devam ettirmiştir. Türk Edebiyatında, Peygamberimizin doğum günü olan bu kutlu günü anlatan birçok eser yazılmıştır. Bunlar içinde Süleyman Çelebi'nin yazdığı mevlid, 15. Yüzyıldan bu yana halen ülkemizde değişik vesilelerle coşkuyla, bir ayin atmosferi içerisinde okunmakta ve dinlenmektedir. Her doğum bir yarat(ıl)madır. Yaratılan tüm varlıklarda bir doğum süreci/aşaması tecrübesi vardır. Peygamberin doğumun ele alındığı eserde kâinatın yaratılışı/doğumu ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Her iki doğumun/yaratılmanın iç içe işlendiği eserin okunmasında/dinlenmesinde beliren atmosfer, kökene dönüş ve yeniden doğuş/yaratılış ritüelini/ayinini sembolize eder. Kutsal gelenek, en eski vahiy, örnek gösterilecek model anlamına gelen mitlerin işlevlerinden biri de insana, nesnelerin/varlıkların kökenini göstermesidir. İnsan, miti yeniden anımsatılan ve yeniden gerçekleşme aşamasına getirilen olayların kutsal, coşku verici gücünün etkisine girmek anlamında yaşar. Bu çalışmada Mevlid’in, yeniden yaratılış/doğuş, kökene dönüş izlekleri ve yeniden doğuşun(mevlidin) kutsal, coşku ve yenile(n)me gücü verici görüntüleri üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Mevlid, Doğum, Yeniden Doğma, Yaratma, Mit, Ritüel, Yenilenme.
Space encloses existence. Every existing creature is compulsory included in space and time. The limits of possibility are determined with this compulsion, thereby space can also formalize subject which is in it. Besides space included buildings. The buildings are a reflector for person or culture building them. In literature, space can reflect literal subject’s perception of space and meaning that attributed besides that it’s essence. Perceptual spaces are a real location reshaping in subject’s perception or totally fantastic places. When they’re examined, it is understood subject’s system of values and cultural codes reflected spaces. Knowing sense of spaces provides insight into value of who or what located in the spaces indirectly. The thesis emphasizes perception world and beyond dilemma, positioning of sultan and literal subject in relation to him, the relation of spiritual initiation and position. 15. century is important to providing basis for Ottoman sense of architecture and literature. In the century, great conversation in space was occurred and finally Ottoman architectural style make beginning. At the same time, poem entered on a classic style with standardizing vocabulary, organization contents of Divan and basic rules of kaside and ghazel. When range of work is determined, it is restricted because of capacity of thesis. The range of thesis contain five poets who a sultan, a prince, a bureaucrat, a sheikh and an under escort poet due to optimum demographic range. When the spaces are analyzed, firstly all spaces are identified with card-index and a dictionary of spaces is prepared. In dictionary, lexical meaning of space and special usage for each poet are given. Key Words; 15. Century, Perception of Spaces, Dictionary of Spaces, Moral Spaces, Localization, Bio-power.
Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, “Divan Edebiyatı Vakfı”nın yayın organı olup ilk sayısı 2008 yılında yayımlanmıştır. Uluslar arası, akademik ve hakemli bir dergidir. Dergi Academic Resource Index tarafından taranmakta ve Academic Keys veri tabanları tarafından takip edilmektedir. Bahar ve güz olmak üzere yılda iki sayı yayımlanmaktadır. Gerekli hallerde Yayın Kurulunun kararıyla özel sayı olarak yayınlanabilir. Dili Türkçe olup ana dili Türkçe olmayan araştırmacıların yaygın doğu ve batı dillerinden biriyle hazırladıkları yazılar ve Türk lehçelerinde yazılmış yazılar da yayımlanır.
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi
Divan Şairinin Özgünlüğü Bağlamında Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Bezm2019 •
T.C.
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
BÂKÎ VE FUZÛLÎ DİVANLARINDA MEKÂN
TASAVVURU
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Sevim BİRİCİ
ELAZIĞ-2017
HAZIRLAYAN
Mahmut GİDER
II
ÖZET
Doktora Tezi
Bâkî ve Fuzûlî Divanlarında Mekân Tasavvuru
Mahmut GİDER
Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı
Elazığ-2017, Sayfa: XVI+459
Klasik Türk şiiri, zengin bir kültürel mirastan beslenmiş, belirli dönemlerde
muhteva ve üslup konularında bazı küçük farklılıklara uğrayarak tekâmül sürecini
tamamlamıştır. Düz yazıdan ziyade, şiir alanında varlığını hissettiren klasik Türk
edebiyatının en önemli özelliği, ele alınan konunun estetize edilerek anlatılmasıdır.
Bu çalışmada maddî kültürün önemli unsurlarından biri olan mekânın, Bâkî ve
Fuzûlî divanlarında tasavvur edilme biçimi ele alınmıştır. Önce mekân hakkında genel
bilgiler verilip mekânın edebî eserlerdeki işlevi üzerinde durulmuş, daha sonra Bâkî ve
Fuzûlî divanlarında geçen mekân adları taranmış, bunların kullanıldığı beyit ve
bentlerden konuyu yansıtacak olanlar seçilmiştir. İncelemeye tabi tutulan şiirlerin yeni
yazıya aktarımı birebir yapılmamıştır. Şiirin anlam bütünlüğü esas alınarak klasik şiir
geleneğinin belirlediği sınırlar çerçevesinde söz konusu mekânlar şerh edilmeye
çalışılmıştır. Böylece insan/şair için büyük bir öneme sahip olan mekânın tasavvur
edilme biçimi ortaya konularak, Bâkî ve Fuzûlî’nin yanı sıra klasik Türk şiiriyle ilgili
yapılacak tematik çalışmalara az da olsa katkı sağlanacağı umulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Klasik Türk Şiiri, Divan, Bâkî, Fuzûlî, Mekân, Tasavvur.
III
ABSTRACT
Doctorate Thesis
The Envision of the Space in Bâkî and Fuzûlî Divans
Mahmut GİDER
Fırat University
Institute of Social Science
Department of Turkish Language and Literature
Old Turkish Literature Branch
Elazığ-2017, Page: XVI+459
Classical Turkish poetry is nourished by a rich cultural heritage, and in certain
periods it completes the process of evolution by experiencing some minor differences in
content and style. The most important feature of classical Turkish literature, which
makes its presence felt in the field of poetry rather than plain writing, is to be
aesthetized and explained.
In this study, the way the space - one of the most important elements of the
material culture-envisioned in Bâkî and Fuzûlî divans is discussed. First, general
information about the space was given and the function of the space in the literary
works was emphasized, then the names of the spaces in Bâkî and Fuzûlî divans were
scanned and the ones that reflect the theme from the couplets and bends used were
selected. The transfer of the poems under review to the new writing is not done one-toone. Based on the totality of poetic meaning, attempts have been made to comment on
spaces within the boundaries defined by the tradition of classical poetry. Thus, it is
hoped that the way of conceiving the space with a great prescription for the human /
poet will be put forward and it will contribute to the thematic works to be done about
the classical Turkish poetry besides Bâkî and Fuzûlî.
Keywords: Classical Turkish poetry, Divan, Bâkî, Fuzûlî, Space, Envision.
IV
İÇİNDEKİLER
ÖZET .............................................................................................................................. II
ABSTRACT .................................................................................................................. III
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. IV
TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................... XII
GRAFİKLER LİSTESİ .............................................................................................XIII
ÖN SÖZ ...................................................................................................................... XIV
KISALTMALAR ....................................................................................................... XVI
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
I. ÇALIŞMANIN KONUSU, AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ ........................... 1
I.1. Çalışmanın Konusu ................................................................................................ 1
I.2. Çalışmanın Amacı .................................................................................................. 1
I.3. Çalışmanın Kapsamı ............................................................................................... 2
I.4. Çalışmanın Önemi .................................................................................................. 3
I.5. Çalışmada Takip Edilen Yöntem............................................................................ 3
II. GENEL OLARAK MEKÂN ................................................................................... 5
II.1. Mekân-Varlık İlişkisi ............................................................................................ 5
II.2. Mekân-Zaman İlişkisi ........................................................................................... 7
II.3. Mekân-İnsan İlişkisi .............................................................................................. 8
II.4. Edebî Metinlerde Mekân ..................................................................................... 11
II.4.1. Göstermeye Dayalı Metinlerde Mekân ........................................................ 12
II.4.2. Anlatmaya Dayalı Metinlerde Mekân .......................................................... 12
II.4.3. Coşku ve Heyecana Dayalı Metinlerde (Şiir) Mekân .................................. 15
II.4.3.1. Klasik Şiirde Mekân Tasavvuru ............................................................ 18
BİRİNCİ BÖLÜM
1. BÂKÎ VE FUZÛLÎ DİVANLARINDA DOĞAL MEKÂNLAR .......................... 24
1.1. Deniz .................................................................................................................... 24
1.1.1. Aden Denizi .................................................................................................. 36
1.1.2. Bahr-ı Muhît ................................................................................................. 36
1.1.3. Bahr-ı Ummân .............................................................................................. 36
1.1.4. Kızıldeniz ...................................................................................................... 37
V
1.1.5. Deniz ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................... 37
1.2. Dağ ....................................................................................................................... 40
1.2.1. Bîsütûn Dağı ................................................................................................. 44
1.2.2. Kaf Dağı ........................................................................................................ 47
1.2.3. Tûr Dağı ........................................................................................................ 49
1.2.4. Dağ ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................... 49
1.3. Çöl ........................................................................................................................ 52
1.3.1. Çöl ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................... 58
1.4. Çimenlik (Çemen, Mergzâr, Sebz, Sebzezâr, Râğ) ............................................. 60
1.4.1. Çimenlik ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................... 65
1.5. Orman (Bîşe) ve Dikenkik (Hârzâr) .................................................................... 67
1.5.1. Orman ve Dikenlik ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................... 68
1.6. Vadi ...................................................................................................................... 69
1.6.1. Vadi Sözcüğünün Sayı, Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi ...... 72
1.7. Belirsiz Bir Yeri Karşılayan Mekânlar (Mekân, Yer, Mahal, Zemîn, Câygâh,
Berr, Tabi‘at) .............................................................................................................. 73
1.7.1. Belirsiz Bir Yer ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................... 82
İKİNCİ BÖLÜM
2. BÂKÎ VE FUZÛLÎ DİVANLARINDA YAPAY MEKÂNLAR ........................... 85
2.1. Barınma Mekânları .............................................................................................. 85
2.1.1. Ev (Beyt, Hâne, Hân-mân, Âşiyân, Yuva, Külbe) ........................................ 85
2.1.1.1. Uyku Odası (Hâbgâh, Şebistân)............................................................. 92
2.1.1.2. Harem, Harîm ........................................................................................ 93
2.1.1.3. Mutfak (Matbah) .................................................................................... 96
2.1.1.4. Balkon (Şeh-nişîn) ................................................................................. 96
2.1.1.5. Mahzen (Nihânhâne).............................................................................. 97
2.1.1.6. Köşe (Gûşe/Kûşe, Künc, Bucak) ........................................................... 99
VI
2.1.1.7. Eşik (Âsitân, Dergâh, Südde) .............................................................. 105
2.1.2. Oturma Yeri (Mesken, Neşîmen)................................................................ 116
2.1.3. Sığınma Yeri (Penâh, Melâz, Me‘âz Me’vâ, Melce’) ................................. 118
2.1.4. Menzil ......................................................................................................... 121
2.1.5. Saray (Bârgâh, Tahtgâh) ............................................................................. 126
2.1.6. Konak (Kasr, Kaşâne, Kâh, Gurfe, Merhâle) ............................................. 131
2.1.7. Çadır (Otağ, Çetr, Hayme, Hargâh) ............................................................ 134
2.1.8. Bina (Bünyâd, Bünye) ................................................................................ 136
2.1.9. Harabe (Harâb-abâd, Virane, Köhne-serâ) ................................................. 141
2.1.10. Sevgilinin Mahallesi (Kûy) ....................................................................... 143
2.1.11. Barınma Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi ............................................................................. 152
2.2. Korunma Mekânları ........................................................................................... 167
2.2.1. Kale (Hisâr, Hısn) ....................................................................................... 167
2.2.2. Korunma Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi ............................................................................. 172
2.3. Savaş Yeriyle İlgili Mekânlar (Rezmgâh, Leşkergâh, Ma‘reke, Mesâf) ........... 174
2.3.1. Tuzak Yeri (Dâmgeh) ................................................................................. 176
2.3.2. Savaş Yeriyle İlgili Mekânların Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................. 177
2.4. Dinî ve Tasavvufî Mekânlar .............................................................................. 179
2.4.1. Dinî Mekânlar ............................................................................................. 180
2.4.1.1. İslâm İle İlgili Dinî Mekânlar .............................................................. 180
2.4.1.1.1. Kutsal Mabedler ............................................................................ 180
2.4.1.1.1.1. Kâbe, Beytu’llâh, Beytü’l-Harâm .......................................... 181
2.4.1.1.1.2. Beytü’l-Ma‘mûr ..................................................................... 185
2.4.1.1.1.3. Mescid-i Aksâ ........................................................................ 185
2.4.1.1.2. İbadet Mekânları ........................................................................... 187
2.4.1.1.2.1. Mescid, Câmi ......................................................................... 187
2.4.1.1.2.1.1. Minber ................................................................................. 190
2.4.1.1.2.1.2. Mihrap ................................................................................. 191
2.4.1.1.2.1.3. Secdegâh ............................................................................. 192
2.4.1.1.2.1.4. Mabet .................................................................................. 193
VII
2.4.1.1.2.1.5. Musalla (Namazgâh) ........................................................... 194
2.4.1.2. Diğer Dinlerle İlgili İbadet Mekânları ................................................. 195
2.4.1.2.1. Manastır (Deyr)............................................................................. 195
2.4.1.2.2. Puthâne (Büt-hâne/Bütkede, Sanem-hâne) ................................... 197
2.4.1.2.3. Âteş-hâne, Âteşgâh ....................................................................... 198
2.4.2. Tasavvufî Mekânlar .................................................................................... 199
2.4.2.1. Tekke (Tekye) ...................................................................................... 200
2.4.2.2. Hânkâh ................................................................................................. 201
2.4.2.3. Zâviye .................................................................................................. 202
2.4.2.4. Halvet-sarây/Halvetgâh ....................................................................... 203
2.4.3. Dinî ve Tasavvufî Mekânlarla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi ............................................................................. 205
2.5. Kültürel Mekânlar .............................................................................................. 213
2.5.1. Okul (Mektep, Debistân) ............................................................................ 213
2.5.2. Medrese ....................................................................................................... 214
2.5.3. Muallimhâne ............................................................................................... 216
2.5.4. Kütüphâne ................................................................................................... 216
2.5.5. Kültürel Mekânlarla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................. 217
2.6. Eğlence Mekânları ............................................................................................. 220
2.6.1. Meclis (Bezm, Bezmgâh) ........................................................................... 221
2.6.2. Meyhâne (Meygede, Hârâbât, Ayşhâne, Humhâne, Şarâbhâne,
İşretâbâd/‘İşrethâne/‘İşret-sarây/‘İşretgâh) ........................................................... 242
2.6.3. Mahfil.......................................................................................................... 251
2.6.4. Mecmâ‘ ....................................................................................................... 252
2.6.5. Gezinti Yeri (Nüzhetgâh, Cevlângeh) ........................................................ 253
2.6.6. Görünme ve Seyretme Yeri (Cilvegâh, Temâşâgâh, Nazargâh) ................. 254
2.6.7. Bayram Yeri (‘Îdgeh).................................................................................. 256
2.6.8. Eğlence Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................. 257
2.7. Ulaşım Yerleriyle ile İlgili Mekânlar................................................................. 263
2.7.1. Yol (Râh, Târik, Minhâc, Güzer/Güzergâh, Reh-güzâr, Şâh-râh) .............. 265
2.7.2. Sokak (Kûçe) .............................................................................................. 276
VIII
2.7.3. Köprü (Pül) ................................................................................................. 277
2.7.4. Ulaşım Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi ............................................................................. 277
2.8. İş ve Ticaret Hayatıyla İlgili Mekânlar .............................................................. 281
2.8.1. İş Yeri (Kâr-hâne/Kârgâh) .......................................................................... 282
2.8.2. Han (Ribât) ................................................................................................. 283
2.8.3. Değirmen .................................................................................................... 283
2.8.4. Çarşı ve Pazar Yeri (Bâzâr, Çâr-sûy, Çâr-sû) ............................................. 285
2.8.5. Dükkân ........................................................................................................ 288
2.8.6. İş ve Ticaret Hayatıyla İlgili Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı,
Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi ..................................................... 289
2.9. Sağlık ve Temizlik ile İlgili Mekânlar ............................................................... 292
2.9.1. Şifâhâne (Dârüşşifâ) ................................................................................... 293
2.9.2. Hamam ........................................................................................................ 295
2.9.3. Şadırvân ...................................................................................................... 297
2.9.4. Sağlık ve Temizlik ile İlgili Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı,
Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi ..................................................... 298
2.10. Suyla İlgili İnşaî Mekânlar .............................................................................. 300
2.10.1. Çeşme........................................................................................................ 301
2.10.2. Havuz ........................................................................................................ 305
2.10.3. Set (Sedd) .................................................................................................. 306
2.10.4. Mecrâ ........................................................................................................ 308
2.10.5. Kuyu (Çâh/Çeh) ........................................................................................ 308
2.10.6. Suyla İlgili İnşaî Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı, Oran ve
İçerik Bakımından Değerlendirilmesi ................................................................... 309
2.11. Değerli Maddelerin Korunduğu Mekânlar ...................................................... 313
2.11.1. Hazine (Genc, Gencîne, Define, Künûz) .................................................. 313
2.11.2. Değerli Madenlerin Korunduğu Mekânları Karşılayan Sözcüklerin
Sayı, Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi ............................................ 319
2.12. Cezalandırma Mekânları .................................................................................. 321
2.12.1. Zindan ve Hapishane ................................................................................ 321
2.12.2. Sıkıntı Çekilen Yer (Mihnet-sarây/Mihnet-serâ, Mihnethâne,
Mâtem-serâ, Zulmet-sarây, Mazîk, Mezbele) ....................................................... 324
IX
2.12.3. Cezalandırma Mekânlarının Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.................................................................................................. 326
2.13. Ölüyle İlgili Mekânlar ..................................................................................... 329
2.13.1. Mezar (Kabr, Merkad, Gûr, Lâhd, Meşhed, Medfen, Makbere) .............. 329
2.13.2. Türbe ve Ziyâretgâh .................................................................................. 335
2.13.3. Ölüyle İlgili Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi ............................................................................. 335
2.14. Coğrafî Mekânlar ............................................................................................. 338
2.14.1. Memleket (Diyâr, Kişver, Buk‘a, Vatan, İklîm, Hıtta ve Mülk) .............. 338
2.14.1.1. Acem ve İran ...................................................................................... 349
2.14.1.2. Azerbaycan ........................................................................................ 351
2.14.1.3. Bahreyn .............................................................................................. 351
2.14.1.4. Bedahşân ............................................................................................ 352
2.14.1.5. Berberistân ......................................................................................... 353
2.14.1.6. Cezayir ............................................................................................... 353
2.14.1.7. Çin ...................................................................................................... 353
2.14.1.8. Frengistân........................................................................................... 355
2.14.1.9. Habeş ................................................................................................. 356
2.14.1.10. Hicaz ................................................................................................ 356
2.14.1.11. Hind (Hindistân) .............................................................................. 357
2.14.1.12. Horasan ............................................................................................ 358
2.14.1.13. Irak ................................................................................................... 358
2.14.1.14. Kâfiristân ......................................................................................... 359
2.14.1.15. Ken‘ân .............................................................................................. 360
2.14.1.16. Kırım ................................................................................................ 361
2.14.1.17. Kızılelma .......................................................................................... 361
2.14.1.18. Maçin ............................................................................................... 361
2.14.1.19. Mısır ................................................................................................. 362
2.14.1.20. Rum .................................................................................................. 363
2.14.1.21. Tataristân ......................................................................................... 364
2.14.1.22. Türkistân .......................................................................................... 364
2.14.1.23. ‘Osmânî ............................................................................................ 365
2.14.1.24. Yemen .............................................................................................. 365
X
2.14.1.25. Zengibâr ........................................................................................... 366
2.14.1.26. Zulümât Ülkesi ................................................................................ 366
2.14.1.27. Memleket ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.............................................................................................. 367
2.14.2. Şehir (Vilâyet/Vilâyât, Eyâlet, Belde/Bilâd, Mahrûsa, Ma‘mûre) ........... 373
2.14.2.1. Aden ................................................................................................... 380
2.14.2.2. Bâbil ................................................................................................... 380
2.14.2.3. Bağdat (Darü’s-Selam) ...................................................................... 381
2.14.2.4. Basra .................................................................................................. 382
2.14.2.5. Buhârâ ................................................................................................ 382
2.14.2.6. Hama .................................................................................................. 383
2.14.2.7. Huten (Hatâ) ...................................................................................... 383
2.14.2.8. Isfahân (Sıfahân) ................................................................................ 384
2.14.2.9. İstanbul (Sıtanbûl).............................................................................. 384
2.14.2.9.1. Galata .......................................................................................... 385
2.14.2.10. Kazvîn .............................................................................................. 385
2.14.2.11. Kerbelâ ............................................................................................. 385
2.14.2.12. Medine ............................................................................................. 386
2.14.2.13. Mekke .............................................................................................. 386
2.14.2.14. Necef ................................................................................................ 387
2.14.2.15. Semerkant ........................................................................................ 387
2.14.2.16. Şâm .................................................................................................. 388
2.14.2.17. Şirvân ............................................................................................... 388
2.14.2.18. Tebriz ............................................................................................... 389
2.14.2.19. Şehir ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi.............................................................................................. 389
2.14.3. Gurbet ....................................................................................................... 394
2.15. İmâret ............................................................................................................... 397
2.15.1. İmâret Sözcüğünün Sayı, Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi 398
2.16. Bahçe (Bağ, Ravzâ/Riyâz, Hadîka, İrem, Bûstân) ........................................... 399
2.16.1. Gül Bahçesi (Gülzâr, Gülsitân, Gülşen) ................................................... 412
2.16.2. Lâle Bahçesi (Lâlezâr, Lâlesitân) ............................................................. 422
2.16.3. Çiçek Bahçesi (Şükûfezâr)........................................................................ 424
XI
2.16.4. Sümbül Bahçesi (Sünbülzâr) .................................................................... 425
2.16.5. Menekşe Bahçesi (Benefşezâr) ................................................................. 425
2.16.6. Bahçe ve Bahçe Çeşitleriyle İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi ............................................................................. 426
SONUÇ ........................................................................................................................ 432
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 440
EKLER ........................................................................................................................ 458
Ek 1. Orjinallik Raporu ............................................................................................. 458
ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................... 459
XII
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Deniz ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ................................... 38
Tablo 2: Dağ ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ...................................... 50
Tablo 3: Çöl ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ....................................... 58
Tablo 4: Çimenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı .............................. 65
Tablo 5: Orman ve dikenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ............... 68
Tablo 6: Vadi sözcüğünün divanlarda kullanım sayısı .................................................. 72
Tablo 7: Belirsiz bir yer ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ..................... 82
Tablo 8: Barınma mekânlarıyla iligili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ........... 153
Tablo 9: Korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ........... 173
Tablo 10: Savaş yeriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ........................ 178
Tablo 11: Dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı 206
Tablo 12: Kültürel mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı .............. 218
Tablo 13: Eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ........... 258
Tablo 14: Ulaşım mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ............ 278
Tablo 15: İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısı.............................................................................................. 289
Tablo 16: Sağlık ve temizlikle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısı.............................................................................................. 298
Tablo 17: Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım
sayısı ............................................................................................................. 310
Tablo 18: Değerli madenlerin korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısı.............................................................................................. 320
Tablo 19: Cezalandırma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı .. 327
Tablo 20: Ölüyle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı . 336
Tablo 21: Memleket ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ......................... 368
Tablo 22: Şehir ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı ................................ 390
Tablo 23: Gurbet sözcüğünün divanlarda kullanım sayısı ........................................... 396
Tablo 24: İmâret sözcüğünün divanlarda kullanım sayısı ........................................... 399
Tablo 25: Bahçe ve bahçe çeşitleriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı .. 427
Tablo 26: Doğal mekânların toplam kullanım sayısı ................................................... 432
Tablo 27: Yapay mekânların toplam kullanım sayısı .................................................. 434
XIII
GRAFİKLER LİSTESİ
Grafik 1: Deniz ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ................................... 38
Grafik 2: Dağ ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı...................................... 50
Grafik 3: Çöl ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ...................................... 59
Grafik 4: Çimenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ............................. 66
Grafik 5: Orman ve dikenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı .............. 69
Grafik 6: Vadi sözcüğünün divanlarda kullanım oranı ................................................. 72
Grafik 7: Belirsiz bir yer ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı .................... 83
Grafik 8: Barınma mekânlarıyla iligili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı .......... 154
Grafik 9: Korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı .......... 173
Grafik 10: Savaş yeriyle iligili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ....................... 178
Grafik 11: Dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı207
Grafik 12: Kültürel mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ............. 218
Grafik 13: Eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı .......... 259
Grafik 14: Ulaşım mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ............ 278
Grafik 15: İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım oranı ............................................................................................ 290
Grafik 16: Sağlık ve temizlikle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım oranı ............................................................................................ 299
Grafik 17: Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım
oranı ........................................................................................................... 310
Grafik 18: Değerli madenlerin korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin
divanlarda kullanım oranı .......................................................................... 320
Grafik 19: Cezalandırma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı . 327
Grafik 20: Ölüyle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım oranı 336
Grafik 21: Memleket ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ........................ 369
Grafik 22: Şehir ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı ................................ 391
Grafik 23: Gurbet sözcüğünün divanlarda kullanım oranı .......................................... 396
Grafik 24: İmâret sözcüğünün divanlarda kullanım oranı ........................................... 399
Grafik 25: Bahçe ve bahçe çeşitleriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı .. 427
Grafik 26: Doğal mekânların toplam kullanım oranı .................................................. 433
Grafik 27: Yapay mekânların toplam kullanım oranı.................................................. 434
XIV
ÖN SÖZ
Bu çalışmada, klasik Türk şiirinin 16. yüzyıldaki iki önemli ismi olan Bâkî ve
Fuzûlî’ye ait Türkçe divanlarda mekân tasavvuru ele alınmıştır. Aynı yüzyılda
yazılmalarına rağmen farklı sahaların (Anadolu/Azerî) eserleri olan Bâkî ve Fuzûlî
divanları, klasik şiir alanında yapılmış çalışmalar içinde büyük bir önem taşıdıkları için
araştırma konusu olarak seçilmişlerdir. Bu divanlarda mekânın tasavvur edilme
biçiminin parça-bütün ilişkisi bağlamında klasik Türk şiirine yüklenebileceği veya
klasik şairlerin mekân tasavvuru hakkında fikir vereceği düşünülmüştür.
Şairlerin mekân tasavvurları ortaya konulurken yalnızca bu iki eserle
yetinilmenin temel nedeni, bu eserlerin şairlerin sanat kabiliyetlerini büyük oranda
yansıtacak edebî değere sahip olmasıdır. Tez konusu olarak da “mekân”ın seçilmesinin
temelinde, hayatiyetin devamı konusunda ihtiyaç duyulan en önemli maddî unsurlardan
birinin mekân olması ve şairlerin imkân ve olanaklar konusunda birbirlerinden farklı
özellikler taşıyan coğrafyalarda yaşamalarının, mekân tasavvurlarını nasıl etkilediğini
tespit etme düşüncesi vardır.
Tezin “Giriş” kısmında, çalışmanın konusu, amacı, kapsamı ve çalışmada
izlenecek yöntem hakkında bilgi verildikten sonra, genel olarak mekân hakkında bilgi
verilmiştir. Mekân-varlık, mekân-zaman, mekân-insan ilişkisi daha çok teorik düzlemde
açıklanmış, edebî metinlerde mekânın ele alınma biçimi hakkında bilgi verilmiştir.
Olaya dayalı metinlerin yapısal unsurlarından biri olan mekân, olayların tezahür
yeri olduğu için büyük bir öneme sahip olup roman, öykü ve masal gibi metinlerde olay
kahramanı gibi bazen destekleyici bazen de engelleyici bir rol üstlenir. Şiir metinlerinde
duygu ve hayâllerin tasvirinde araç olarak kullanılan mekân, klasik şiirde ise genellikle
tasavvufî ve soyut kavramlarla ilişkilendirilerek estetik bir unsur veya metafor olarak
değerlendirilir.
Çalışmanın “Birinci Bölümü”nde doğal mekânların tasavvur edilme biçimi ele
alınmıştır. Doğal mekânlar, insanın kendisini içinde bulduğu ve fazla müdahale
edemediği mekânlar olduğu için büyük bir öneme sahiptir. Doğal mekânların Bâkî
Divanı’nda hem daha fazla kullanıldığı hem de Fuzûlî Divanı’na göre daha çok çevresel
mekân anlayışı ile değerlendirildiği görülmüştür. “İkinci Bölüm”de ise yapay mekânlar
değerlendirilmiştir. Maddî kültürün en önemli unsurlarından biri olan yapay mekânlara
her iki şairin fazla iltifat ettiği ve bu mekânların geleneğin etkisiyle estetik bir unsur ve
XV
yer yer şairlerin psikolojik hâllerinin yansıtılmasında araç olarak kullanıldığı
görülmüştür.
Yapay ve doğal mekânların kullanım sayısı ve oranıyla ilgili olarak alt
başlıkların altına istatistikî veriler eklenerek şairlerin, hangi mekânlara daha fazla iltifat
ettikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu veriler ışığında şairlerin, maddî kültürün cüzü
olan mekânları eserlerine yansıtma hususundaki hassasiyetleri ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Büyük bir çaba ve emek ile tamamlamaya çalıştığımız tezimizin hata ve
eksiklerinin olduğunu biliyor, bu eksiklerin hoş karşılanacağını umuyoruz. Akademik
çalışma hazırlamanın zorluğunu benimle birlikte yaşayan aileme manevî desteklerinden
dolayı teşekkürü borç biliyor; tezin hazırlanma sürecinde özellikle metnin tashihinde
katkılarını gördüğüm Okt. Erhan TAŞ, Yrd. Doç. Dr. Sıtkı NAZİK ve Doç. Dr.
Abdullah AYDIN’a teşekkür ediyorum. Gerek tez konusunun tespitinde gerekse
çalışmamızın hazırlanma sürecinde maddî ve manevî desteklerini esirgemeyen
danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Sevim BİRİCİ’ye; öneri ve değerli görüşleriyle tezin
şekillenmesine büyük katkı sağlayan kıymetli hocalarım Prof. Dr. Ali YILDIRIM ve
Prof. Dr. Şener DEMİREL’e şükranlarımı sunarım.
ELAZIĞ-2017
Mahmut GİDER
XVI
KISALTMALAR
C.
: Cilt
DİB
: Diyanet İşleri Başkanlığı
Çev.
: Çeviren
E.T.
: Erişim Tarihi
G.
: Gazel
Haz.
: Hazırlayan(lar)
Hz.
: Hazret-i
K.
: Kaside
Kt.
: Kıt‘a
MEB
: Millî Eğitim Bakanlığı
Mh.
: Muhammes
Mk.
: Mukattaât
Mr.
: Murabba
Ms.
: Musammat
Msd.
: Müseddes
Mst.
: Müstezad
Mt.
: Matla
R.
: Rubai
S.
: Sayı
s.
: Sayfa
snb.
: Sayfa Numarası Belirsiz
TDK
: Türk Dil Kurumu
TDV
: Türkiye Diyanet Vakfı
Trc.
: Terci-i Bend
Ter.
: Tercüman
Trk.
: Terkib-i Bend
Th.
: Tahmis
Thk.
: Tahkik eden
tsz.
: Tarihsiz
vb.
: ve benzeri
vd.
: ve diğerleri
GİRİŞ
I. ÇALIŞMANIN KONUSU, AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEMİ
Çalışmanın temelini oluşturan bilgilerin aktarıldığı bu kısımda tezin içeriği
hakkında ayrıntılara girilmeden konusu, amacı ve kapsamıyla alakalı genel bilgiler
verilmiş, tezin işlenişinde takip edilen yöntem üzerinde durulmuştur.
I.1. Çalışmanın Konusu
Modern Türk şiiri ve halk şiirinde daha gerçekçi bir bakış açısıyla ele alınan
mekânın; mecaz, metafor ve mazmunlarla yüklü olan klasik Türk şiirinde ele alınma
biçimi merak konusu olmuştur. Bu bağlamda klasik Türk şiirinin iki önemli eseri olan
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekânın nasıl ele alındığı hususu, bu çalışmanın konusunu
oluşturmuştur. Çalışmada mekân, genel olarak doğal ve yapay mekân olmak üzere iki
ana başlıkta değerlendirilmiştir. Ana kaynakları din, tasavvuf, mitoloji ve millî kültür
olan; muhteva ve şekil estetiğinin geleneksel anlayış ile sınırlandırıldığı bir şiir disiplini
içinde Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekân tasavvuru yorumlanmaya çalışılmıştır.
Tezin konusu belirlenirken bazı araştırmalardan sonra “Fuzûlî’nin Türkçe
Divanı ile Bâkî Divanı’nda Meclis Algısı” tez adı olarak uygun görülmüştü. Ancak
“meclis” konusunun doktora çalışması için sınırlı kalacağı düşünülerek “meclis”
kavramını da kapsayan kavramlardan “mekân” seçilmiş, tezin adı da “Bâkî ve Fuzûlî
Divanlarında Mekân Tasavvuru” olarak değiştirilmiştir. Tezin isimlendirilmesinde
“Bâkî” adının “Fuzûlî”den önce kullanılmasının nedeni, alfabetik sıranın esas
alınmasıdır.
I.2. Çalışmanın Amacı
Bu çalışmanın yapılmasındaki amaç, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekân
tasavvurunu ortaya koymaktır. Roman, öykü ve mesnevi gibi olay merkezli metinlerin
en önemli yapısal unsurlarından biri olan “mekân”ın, şiirde de büyük bir önem taşıdığı
düşünülür.
Bu çalışmayla klasik Türk edebiyatının önemli iki şairi olan Bâkî ve Fuzûlî’den
hareketle klasik şairlerin mekân tasavvuru hakkında bilgi sahibi olma amacı
güdülmüştür. Güçlü ve köklü bir gelenek ile kuralcı bir anlayış temelinde şiir
2
tasavvurları şekillenen Bâkî ve Fuzûlî, aynı yüzyılın şairleri olsalar bile imkânlar ve
coğrafî özellikler bakımından birbirlerinden farklı yerlerde yaşamışlardır. Bâkî’nin
ömrünün büyük bir kısmı merkezde (İstanbul) maddî rahatlık içinde geçerken,
Fuzûlî’nin ömrünün tamamı taşrada (Irak-ı Arap) sıkıntı içinde geçmiştir. Mekânın,
şairin tasavvur ve tahayyül âlemi üzerindeki etkisi önemli olduğu için tezimiz, “Klasik
şiir geleneği ve içinde yaşanılan coğrafyanın, şairlerin mekân tasavvurları üzerindeki
etkisi bilinen bir gerçektir.” şeklindeki teoriyi ispat etmeye yöneliktir.
I.3. Çalışmanın Kapsamı
Klasik Türk edebiyatı, geniş bir coğrafyada, dil özellikleri bakımından
birbirlerinden farklı sahalarda (Çağatay-Azeri-Osmanlı) birçok eserin kaleme alındığı
zengin bir edebiyattır. Dolayısıyla herhangi bir konu üzerine tematik bir çalışma
(mekân, meclis, cennet…) yapıldığında, çalışmanın saha, yüzyıl ve eser açısından
sınırlandırılması zorunluluk arz eder.
Bu çalışmada, aynı yüzyılda yaşayan şairlerden Bâkî’nin “Divan”ı, Fuzûlî’nin
“Türkçe Divanı” seçilmiştir. Fuzûlî’nin “Türkçe Divanı”nın dışında Türkçe, Arapça ve
Farsça şiir kitapları vardır. Çalışılan konu, mekân/mekânsal unsurlar olup geniş bir
sözcük kadrosunun incelenmesini zorunlu kıldığı için Fuzûlî’nin diğer eserleri, kapsam
dışında tutulmuş ve şairlerin mekân tasavvurlarının anlaşılması konusunda klasik Türk
şiirinde büyük bir öneme sahip olduğu düşünülen bu iki eserle yetinilmiştir. Çalışmada
doğal ve yapay mekân özelliği taşıyan unsurlar, incelemeye dâhil edilirken -dipnotlarda
belirtildiği üzere- farklı araştırmacılar tarafından “Kozmik Mekânlar”1 ve “Varlığına
İnanılan/Muhayyel Mekânlar”2 ile ilgili tez çalışmaları yapıldığı için bu mekânlar teze
dâhil edilmemiştir.
1
2
Kenan Erdoğan (1989), Fuzûlî Divanı’nda Kozmografya ve Tabiat, Çukurova Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Adana (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi);
Mümtaz Caran (2003), 15, 16, 17 ve 18. Yüzyıl Şairlerinden Ahmet Paşa, Necati Bey, Fuzuli, Baki,
Nef'i, Na'ili, Nedim ve Şeyh Galib’in Kasidelerinde Kozmik Unsurlara Bakış ve Kozmik Unsurları
Kullanış Tarzlarının Karşılaştırılması, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Elazığ (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Sıtkı Nazik (2015), Klasik Türk Şiirinde Cennet ve Cehennem, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Elazığ (Basılmamış Doktora Tezi)
3
I.4. Çalışmanın Önemi
Mekân, insanın hayatını idame ettirdiği alan olduğu için şiir metinlerinde en
fazla iltifat edilen unsurlardan biridir. Şairlerin karakterlerini dahi etkileyen bu unsurun
algılanma veya tasavvur edilme biçiminin ortaya konulması, şairin hayatı okuma ve
anlamlandırma biçimi hakkında fikir vereceği için önem arz etmektedir. Ana
kaynaklarının din, mitoloji ve yerli malzeme olduğu, kuralcı ve güçlü bir geleneğin
etkisinde şekillenen bir edebiyatta mekânın tasavvur edilme biçiminin öğrenilmesi,
faydalı olsa gerektir. Bu bağlamda Bâkî ve Fuzûlî divanlarının taranması sonucunda
mekân ile ilgili tespit edilen beyit/bentlerin değerlendirilmesiyle şairlerin mekân
tasavvurunun anlaşılmasına ışık tutulacaktır. Bu çalışmanın, “klasik Türk şiirinde
mekânın kullanılma biçimi” ile ilgili yapılacak diğer çalışmalara ve klasik Türk şiirinin
daha iyi anlaşılması hususunda yapılacak tematik çalışmalara az da olsa katkı
sağlayacağı, ilim âlemine faydalı olacağı umulmaktadır.
I.5. Çalışmada Takip Edilen Yöntem
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekân tasavvurunun ele alındığı bu çalışmada,
belirli bir “mekân”ı karşılayan sözcükler, divanlar okunmak suretiyle tespit edilmiş,
bilgisayar ortamında taranmış, elde edilen beyitler, fişlenme usulüyle konularına göre
tasnif edilmiştir. Mekân adları, belirli bir başlık altında gruplandırılırken öncelikle
sözcüklerin, sözlük anlamı esas alınmış, aynı veya yakın anlamlı sözcükler bir başlık
altında değerlendirilmiştir. Mekân adı, beyit/bent içinde yorumlanırken klasik şiir
geleneğine bağlı kalınmaya çalışılmıştır. Her konu başlığının sonunda tespit edilen
mekân adları, alfabetik sıralamaya göre tabloda belirtilmiş, bu sözcüklerin niceliği
hakkında “tablo” ve “grafik”lerle istatistikî bilgiler verilmiş ve bu bilgilerden hareketle
bazı çıkarımlar elde edilmeye çalışılmıştır
Tez, “Giriş” kısmı ve iki bölümden oluşmaktadır. “Giriş” kısmında tezin konusu,
amacı, kapsamı ve yöntemi hakkında bilgi verildikten sonra mekân-varlık, mekânzaman ve mekân-insan ilişkisi açıklanmıştır. Bunun yanı sıra, edebî metinlerde mekânın
işlenme biçimi ve klasik şiirde mekân tasavvuru hakkında teorik bilgiler verilmiştir. Bu
bilgiler, tezin daha iyi hazırlanması konusunda ihtiyaç duyulan temel bilgilerdir.
Çalışmanın odağını oluşturan “Birinci Bölüm”de doğal mekânlar “İkinci
Bölüm”de ise yapay mekânlar tahlil edilmiştir. Yapay mekânlar, alt başlıklarına göre
4
tasnif edilirken Nahid Aybet’in “Fuzûlî Dîvânı’nda Maddî Kültür” isimli çalışmasından
yararlanılmıştır. Şairlerin mekân tasavvurları ortaya konulmaya çalışılırken önce ele
alınan mekân adı hakkında teorik bilgiler verilmiş, daha sonra bu mekânın klasik şiirde
tasavvur edilme biçimi kısaca açıklanmıştır. Bâkî ve Fuzûlî divanlarında geçen
mekânlar ise ayrıntılarına inilmek suretiyle değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca
başlıklarla belirlenen konuların sonunda yer yer karşılaştırmaya dayalı değerlendirmeler
yapılmıştır.
Tez konusunun kapsamı, iki divanla sınırlı tutulsa da değerlendirmelerde, Bâkî
ve Fuzûlî’nin mekân tasavvuru genel olarak yansıtılacak şekilde ele alınmıştır.
Divanlarda geçen mekân adlarının değerlendirilmesinde beyit bütünlüğü esas alınsa da
bazı genel kanaatlere varılıp çıkarımlar elde edilmeye çalışılmıştır.
Tezin birinci ve ikinci bölümlerinde değerlendirmeye tabi tutulan konularla ilgili
örnek beyitler/bentler divanlardan seçilmiş, dolayısıyla örneklendirme yönteminden
yararlanılmıştır. Beyitlerin anlamının birebir karşılığı yerine, değerlendirilmeye
çalışılan “mekân/mekânsal unsur”un metinde ne anlam ifade ettiğine değinilmiş; beyit,
söz konusu edilen mekânın kullanımı bağlamında şerh edilmeye çalışılmıştır.
Mekânın ilişkilendirildiği kavramla ilgili genel bir ifade kullanıldıktan sonra
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında nasıl değerlendirildiği açıklanmaya çalışılmıştır. Şiirlerde
geçen mekân adı, aynı hususla alakalı tasavvura konu edilmişse genellikle -arka arkaya
sıralanmış- farklı paragraflarda işlenmek suretiyle yorumlanmıştır. Yer yer şairlerin
yaklaşımlarındaki ortak ve farklı yönlere değinildiği için açıklama tekniğinin yanında
karşılaştırma tekniğinden yararlanılmıştır. Açıklamalardan sonra şiir örnekleri verilmiş
ve sonraki tasavvura geçilmiştir.
Metin ve şiir alıntılarında parantez içi dipnot sisteminin (APA) kullanıldığı bu
çalışmada, şiir alıntılarında sırasıyla önce şairin mahlası (Bâkî/Fuzûlî), sonra kısaltmalı
olarak şiirin nazım şekli (G./Trk.), sıra numarası (1,2/I,II) ve eğik çizgiden sonra beyit
ya da bent numarası (3,4) verilmiştir. Beyit numaraları normal rakam ve sayılarla
gösterilirken, bent numaraları Romen rakamlarıyla gösterilmiştir. Divanlarda bentlerden
yapılan alıntılarda bendin tamamı yerine, anlatılmak isteneni karşılayan mısralar “1-23”
şeklinde
numaralandırılmak
suretiyle
gösterilmiştir.
Divanların
künyeleri
“Kaynakça”da verilirken, önce şairin mahlası, sonra eseri, ardından divanı yayına
hazırlayanın adı, divanın yayın yılı, yayın yeri ve yayınevi gösterilmiştir.
5
Yeni yazıya aktarılmış divanlar üzerinde gerçekleştirilen bu çalışmada, vâv-ı
ma‘dûle dışında (ˇ) herhangi bir transkripsiyon işareti kullanılmazken, veznin doğru
okunması için uzatma (^) işareti, hemze (’) ve ayn (‘) harfleri gösterilmiştir. Fuzûlî
Divanı’3ndan iktibas edilen şiirlerde bazı yazım hatalarıyla karşılaşılmış, düzenli bir
metnin ortaya konulması maksadıyla tezde kullanılan beyitler, Fuzûlî’nin “Türkçe
Divanı”yla alakalı yapılmış başka bir çalışmayla4 karşılaştırılarak düzeltilme yoluna
gidilmiştir. Ayrıca divanlarda son ek mahiyetinde olup kısa çizgi ile yazılan -gede, sitân, -şen, -zâr gibi isimden isim yapan ekler, kısa çizgi (-) kullanılmadan yazılmıştır.
II. GENEL OLARAK MEKÂN
Edebî eserlerde mekânı anlama ve anlamlandırma çabasının temelinde, insan ile
mekân arasında söz konusu olan maddî ve manevî ilişkinin anlaşılmasına katkı sağlama
düşüncesi vardır. Mekân, “olma, varlık, vücut” (Devellioğlu, 1996:513) anlamlarına
gelen “kevn” kökünden türemiş bir sözcük olup “ikâmet edilen yer; ait olunan sınırlı
alan, yapı; yaşantının belli bölümlerinin üretildiği/tüketildiği hacimsel çerçeve”
(Yıldırım, tsz:50), “insan
varoluşunun
konumlandığı”
(Korkmaz, 2007:399),
“yazgısının yansıdığı yer” (Korkmaz, 2007:409) anlamlarını taşır. Canlı, cansız tüm
varlıkları mahiyetlerine göre fiziksel açıdan kuşatan, hayatiyetin inşasına sahne olan ve
onların var olma mücadelelerine katkı sağlayan yer olduğu için mekânın hayatî bir
öneme sahip olduğu düşünülür.
II.1. Mekân-Varlık İlişkisi
Varlığın ana rahmi olan mekân, varlıkların vücut bulduğu zemin ve imkân alanı
olarak tasavvur edilir. Mekân, varlığın oluşması sürecinde saf hâliyle hareket etmez,
mümkün olan tüm varlık kodlarına sahip olduğu gibi, varoluş sürecini başlatacak etkiyi
alana kadar bu kodları muhafaza edebilecek yapıya da sahiptir (Demir, 2013/a:snb).
Mekân, varlıkların varoluş sürecinden sonra mahiyetlerini muhafaza ve hayatlarını
idâme etme konularında sığındıkları veya kendilerini içinde buldukları yerdir. Mekân ve
varlık, birbirlerini tamamlayan iki unsur olduğu için aralarındaki ilişki zorunluluk arz
eder.
3
4
Fuzûlî, Fuzûlî Divanı, Haz. Kenan Akyüz vd. (1990), Ankara: Akçağ Yayınları
Fuzûlî, Fuzulî Türkçe Divan, Haz. İsmail Parlatır (2012), İstanbul: Akçağ Yayınları
6
Varlık, daha çok evrenin/kâinatın kaynak ve mahiyetinin anlaşılması konusunda
bazı tartışmalara konu edilmiştir. Bu meyanda muhtelif görüşler/modeller ileri
sürülmüş, bu görüşlerden iki tanesi kabul görmüştür: “‘Yaratılış modeli’ şuurlu bir
varlık tarafından yaratılan, sürekli genişleyen, mekân yönünden bizce sonu görülmeyen,
zaman yönünden öncesi olan (hâdis: sonradan olan) ve sonlu olan, yani zamanca sınırlı
olan bir evren tasavvurunu” savunurken; “evrim (tekâmül) modeli, yaratılışa
dayanmayan, varolma nedenselliğini kendi içinde bulan, mekân ve zaman yönünden
sınırsız (kadîm ve ezelî olan) bir evren tasavvurunu savunur.” (Aydın, 2012:42).
Müslümanlar “yaratılış modelini” benimsedikleri için kâinatı daha çok Mutlak Varlık’ın
eseri olma ve geçici bir mekân olma özellikleriyle ön plana çıkarırlar.
Varlık felsefesinin en önemli konularından birini teşkil ettiği için Yaratıcı-varlık,
Yaratıcı-kâinât ilişkisinin irdelenmesi gerekir. Kâinatta maddî veya manevî anlamda
varlığı kabul edilen her şeye belli bir mekân izafe edilir. Semavî dinler veya din
kaynaklı inanışlar, yalnızca Allah’ı mekândan münezzeh bir varlık olarak kabul ederler
(Özarslan, 2010:15). Sonradan yaratıldığı (hâdis) veya âraz olduğu için varlık
mesabesinde bile görülmeyen kâinat ve cüzlerinden gökyüzü, arş gibi mekânların
konumlanma yeri olarak doğrudan Allah’a izafe edilmesi, itikadî anlamda da büyük bir
sorun teşkil etmektir.
İslâm’ın varlık anlayışıyla alakalı muhtelif nazariyeler ileri sürülmüştür. Klasik
şairlerin şiirlerinde kullandığı vahdet-i vücut nazariyesine göre mutlak ve tek varlık
Allah’tır. Varlık olarak telakkî edilen diğer unsurlar, Allah’ın anlaşılması konusunda
sonradan yaratılmış tecelli, ayet veya emârelerdir.
Mutlak Varlık’ın ilişkilendirildiği ilk muhit/mekânlardan biri “elest meclisi”dir.
Ruhların Mutlak Varlık ile ünsiyet kurdukları yer olarak düşünülen bu aşkın/müteal
mekânın “nerede olduğu” ve “mahiyetinin ne olduğu” konularıyla alakalı muhtelif
görüşler ileri sürülmüştür. Bu mekânın “cennet”, “gökyüzü”, A‘raf yakınında olan
“Nu‘man” veya Hindistân’da bulunan “Dehnâ” bölgesi olabileceği ileri sürülmüştür.
Üzerinde durulan görüşlerden biri de “ruhânî varlıkların hazır bulunduğu bir ortam
olduğudur.” (Işık, 2003:164).
Birbirlerini tamamlayan iki unsur oldukları için mekân ile varlık arasındaki ilişki
son derece önemlidir. Zira “dünyada olmak, bir yerde olmak, bedende olmak
kaçınılmaz olarak belirli bir mekân boyutunu gerektirir.” (Durgun, 2013:7). Ayrıca
canlı veya cansız varlıkların olmadığı, hayata dair emarelerin görünmediği yerlerde,
7
mekânın anlamsızlaşması/değersizleşmesi de kaçınılmazdır. Bu bağlamda “varlık veya
cismin bulunmadığı bir yerde mekândan bahsedilmesi düşünülemez, mekân ancak bir
varlık ya da cisim söz konusu olduğunda gündeme gelmektedir. Bunu büyük ölçüde olgu
ile mekân arasındaki ilişki belirlemektedir.” (Karadaş, 2009:32).
II.2. Mekân-Zaman İlişkisi
Zaman mefhumu, “bir işin, bir oluşun içinde geçtiği, geçeceği veya geçmekte
olduğu süre, vakit” (Akalın vd., 2011:2641) anlamına gelir. Tanımıyla alakalı kesin
görüşlere varılmayan mefhumlardan biri zamandır. “Aristo, Farabî ve İbn-i Sînâ,
zamanı Büyük Feleğin (el-Felekü’l-A‘zâm) hareketinin miktarı şeklinde tanımlarken,
Ebü’l-Berâkât el-Bağdâdî, zamana varlığın uzayıp gitmesinin miktarı şeklinde bir tanım
getirir.” (Karadaş, 2009:36).
Sonsuz/sürekli bir akış hâlinde olan, olay ve olgularla çerçevesi belirlenen
zaman kavramını, Ahmet Hamdi Tanpınar, “yek pâre geniş bir an” ve “parçalanmaz
bir bütün” (2006:135-136) ifadeleriyle açıklar. Tanpınar’ın zaman tasavvurunu da
yansıtan bu tasvirî tanımla anlatılmak istenen şudur: “Kimi zaman izlenimci, somut
imgelerde kübist bir nitelik taşıyan zaman, sert bir nesne gibi bölünür, parçalanır ve bu
parçalar yeniden buluştuğunda zaman olgusuna yeni bir görünüm ve boyut katar.”
(Korkut, 2009:127).
Zamandan -mekânla birlikte- en fazla etkilenen varlık insandır. Mekânın insan
üzerindeki etkisi veya insanın mekânı dönüştürmesi, belli bir zaman diliminde
gerçekleştiği için zaman ve mekân, birbirleriyle anlam bulan iki gerçeklik olarak
değerlendirilir. Yapay mekânlar, belli bir zaman diliminde inşa edildikleri için geçmişi
günümüze taşımakla kalmayıp, geçmiş ile an arasında tarihî yolculuklar yapma
imkânını sağlar. Doğal mekânlar veya dış âlem; duygu, hayâl ve düşünce zemininde
değerlendirildiğinde, dünü bugün ile mukayese etme imkânını sağladığı için, zaman ve
mekân birlikteliğini, etkileşimini kaçınılmaz kılar (Özarslan, 2010:96). “İnsan dünyada
zamansal olarak vardır; zaman, hayatı, davranışları, hareketleri, devamlılığı,
durağanlıkları, dinamizmleri, süreçleri, etkileşimleri ve olayları ifade eder; hayat yoksa
zaman da yoktur.” (Okumuş, 2010:122).
Başı ve sonu belli olmadığı için değişkenlik arz etmeyen zaman, insanlar
tarafından yıl, ay, gün, saat gibi dilimlere bölünerek değişken bir varlık hâline
getirilmiştir (Narlı, 2002:92). Varlık âleminde meydana gelen her faaliyet, muayyen bir
8
zaman diliminde gerçekleştiği için zaman, varoluşun olmazsa olmaz boyutu olarak
değerlendirilir.
Mekân varlığın malzemesi ve zemini ise zaman varlığın muhtevası ve varoluş
sürecidir. Kâinatta varoluş veya değişimin zaman sayesinde gerçekleştiği düşünülür.
Zamanı enerji veya cevher olarak telakki eden anlayışa göre “kâinatın genişlemesi
devam ettiği müddetçe yeni varlıkların ortaya çıktığı ya da çıkacağı (yaratılacağı)
vakidir. Yeni varlıkların ortaya çıkma süresi zamanın varoluş amili olarak devamına
bağlıdır. Zaman muhtevasında ne miktar varlığın gerçekleşmesine yetecek cevheri
taşıyorsa, o noktaya kadar kâinatın genişlemesi devam edecektir.” (Demir, 2013/b:
snb).
Özellikle olaya dayalı metinlerde kişi ve mekân gibi temel unsurlarla adeta
somutlaşan zaman; gün, ay, yıl, mevsim gibi kullanımlarla nesnel nitelik taşıdığı gibi,
muayyen bir varlığın doğumu, ayrılığı, vuslatı ve ölümü bağlamında değerlendirilerek
öznel nitelikler de taşıyabilir. “Varlığa verilmiş olan zamanın tüketildiği zemin”
(Bayrak, 2013:17) olarak bilinen mekân, “‘çağrışım’ yoluyla, daha önce yaşanan olay
ve hatıralara göndermede bulunarak okuyucunun ‘aynı anda birden fazla zamanı’
hissetmesine olanak sağlar.” (Furrer, 2000:28).
II.3. Mekân-İnsan İlişkisi
Varlık olarak telakki edilen her şeyin mekân ile bir ilişkisinin olduğu bilinir.
Hacimsiz varlıklara bile bir yer, bir mekân izafe edildiği düşünülürse, etkin bir varlık
olan insanın her türlü faaliyetini gerçekleştirdiği, varlığını idame ettirdiği alan olan
mekânın insan ile olan ilişkisinin anlaşılması önemlidir (Özarslan, 2010:18).
Varlık âlemindeki unsurların insan ile ilişkisinin belirlenmesinde esas alınan
ölçüt, söz konusu varlığa duyulan ihtiyaçtır. İnsanoğlunun, maddî ve manevî
ihtiyaçlarını gidermek, hayatının her alanında varlığını etkin bir biçimde sürdürebilmek
için ihtiyaç duyduğu unsurların başında mekân gelir. Mekân ve insan, birbirlerini
tamamlayan iki önemli unsur olduğu için biri diğerinden ayrı düşünülemez. “İnsanların
mekânları inşâ etme, dönüştürme ve deforme etme özelliklerine paralel olarak mekânlar
da insanların yaşam biçimini etkileyen ve bireyin yaşam karşısındaki yönelimlerini
biçimlendiren bir özelliğe sahiptir.” (Kanter, 2013:7).
Mahlûkâtın en şereflisi olarak yaratılan, özelde belirli mekânların, genelde
tabiatın emrine âmâde kılındığı insanoğlunun “sosyal, politik ve kültürel varlığının,
9
zamanı ve mekânı biçimlendirdiğini söylemek doğru olduğu kadar, zaman ve mekân
olarak iç içe girmiş bir sürecin, insanoğlunun sosyal, politik ve kültürel varlığını
oluşturduğunu söylemek de doğrudur.” (Narlı, 2007:13). Bu durumda, insanın kendi
varlığını idame ettirme noktasında bütünün asli parçaları veya tamamlayıcı unsur olarak
gördüğü “özel ya da kamusal, bireysel ya da toplumsal bütün yaşanılan yerler, kutsal,
siyasal ya da kültürel simgeleri olan bütün yerler, mekânsal bütün imgeler, insanmekân ilişkisinde bütüncül çözümlemelerin birer parçası olarak düşünülmektedir.”
(Narlı, 2007:14).
İnsanoğlu belli bir mekânda varlık kazanıp dönüşümünü gerçekleştirdiği için
mekân, “ontolojik anlamda bireyin evrendeki yansıma alanı ve varlığının kanıtı”
(Bayrak, 2013:19) olarak değerlendirilmelidir. İnsan hayatına sağladığı katkı nedeniyle,
mekân, maddî ve manevî bir değer olarak görülür, insan benliği ve belleğinin ayrılmaz
bir parçası hâline gelir (Demir, 2011/a:132). Bütünün parçası hâline gelmek, psikolojik
veya fizyolojik açıdan etkileşimi ve hatta özdeşleşmeyi kaçınılmaz kılar. Öncelikle
mekâna, mana ve hayatiyet kazandıran varlığın insan olduğu bilinmelidir. Zira boş veya
insandan arındırılmış bir mekân, “sıradanlaşır, değerini ve manasını yitirir” (Özarslan,
2010:165), “hayatiyetini sürdüremez, ölür.” (Özarslan, 2010:85).
İnsan ile mekân arasındaki psikolojik bağ, fiziksel ve sosyal çevrelerde oluştuğu
için insan-mekân etkileşimi, “mekânsal davranışların” (Göregenli, 2013:17) oluşmasına
da zemin hazırlar. “İnsanların fiziksel çevreyi nasıl algıladıkları ve şekillendirdiklerinin
ilkeleri bilinebilirse, bireyin çevresel davranışları daha iyi anlaşılabilir; insanlar için
daha algılanabilir, temsil edilebilir ve nihayet yaşanabilir mekânlar yaratılabilir.”
(Göregenli, 2013:18-19).
Yapay veya doğal mekânlar, atfedilen değer nedeniyle maddî bir unsur olmaktan
kurtulup yeni bir hüviyete bürünürler. “Bir mekân, bir değer hâline gelir gelmez büyür.
Değerlendirilmiş mekân bir eylemdir; büyüklük içimizde olsun, dışımızda olsun hiçbir
zaman bir nesne değildir.” (Bachelard, 1996:215). Örneğin, “Leyla vü Mecnûn”
mesnevisinde uçsuz bucaksız bir genişliğe sahip olan çöl, kaderine/kederine terk edilmiş
âşık için bir sığınak, eman bulma yeri olarak tasavvur edildiği gibi, âşığı fiziksel açıdan
daraltan, yıpratan onun çöküşünü hızlandıran bir inkıraz mekânı olarak da tasavvur
edilebilir.
Uzun süre değişmeyen iklim şartları nedeniyle mekânın/coğrafyanın, milletlerin
fizyolojik ve psikolojik yapıları üzerinde etkili olduğu düşünülür (Kaplan, 1974:175).
10
“İnsanın yaşadığı yere benzediğini ya da yaşadığı yeri kendine benzettiğini söylerler.
Hangisinden başlarsanız sizi diğerine götüren bu ilişkide önce insan yaşadığı yere, o
yerin havasına, suyuna, taşına, toprağına benziyor. Sonra havasını, suyunu, taşını
toprağını kendine benzetiyor” (Göka, 2001:9). Bu benzeşim, fizyolojik olduğu kadar,
mizaç ve davranış noktasında da kendini gösterir. İbn-i Haldun, ılıman iklimlerde
yaşayan insanların mutedil bir mizaca sahip olduklarını, soğuk iklimlerde yaşayan
insanların ise kişilik noktasında itidalden uzak olduklarını söyler (2005:259-260).
İnsan-tabiat etkileşimini açıklayan birçok Müslüman filozof da İbn-i Haldun gibi
“mikro kozmos olan insanın, makro kozmos olan evrene benzediğini” söyler (Turgut,
2013:176).
İnsan ile mekân arasında doğal şartlar nedeniyle belli bir etkileşim/ilişki söz
konusu olduğu gibi, yapay şartların veya ihtiyaçların zorlaması nedeniyle kültürel
ilişkiler de söz konusu olmuştur. İnsanın yıllarca süren hayat hikâyesi, belli mekânlarda
gerçekleştiği için bu mekânların üzerlerinde inşa edilen miras, insanın yansıma alanı
veya insana şahit olabilecek bir varlık formuna dönüşür. Toplumun geçmişini kayıt
altına alması ve hatırlatması nedeniyle böyle mekânlar “kültürel bellek mekânları”
olarak değerlendirilir (Aydemir, 2012:358). Mekân, “bireyin hem şahsi hem de
toplumsal tarihinin temel sahnesidir. İnsanlar ve eylemler geçip gitse de mekân
oradadır ve tarihselliğiyle bütün yaşanılmışı hatırlatacak, muhafaza edecek niteliklere
sahiptir.” (Demir, 2011/a:14).
İnsan-mekân ilişkisini daha ileri boyutlara taşımanın göstergelerinden biri de
insan vücudunu teşkil eden kimi maddî unsurlar ile doğal mekânlar arasında benzerlik
ilgisi kurmaktır. Bu bağlamda insanın yüzündeki yedi delik gökyüzündeki yedi
gezegen, eti toprak, kemikleri kaya, damarları nehre benzetilir (Kahramanoğlu,
2006:23). İnsan bedenini küçük bir âlem olarak gören İmâm-ı Gazâlî de âlemde
yaratılan her şeyin insanda bir numunesinin olduğunu düşünür ve insanın kemiklerini
dağa, damarlarını yağmura, kıllarını ağaçlara, beynini gök yüzüne, duygu azalarını ise
yıldızlara benzetir (1975:38).
Mekân, sıradan bir insan için hayatın idame ettirildiği alan olarak tasavvur
edilirken, “coğrafyayı kader” (Tanpınar, 2006:78) olarak tasavvur eden şair için hayatî
bir önem arz eder. Bu bağlamda doğal ve yapay mekânlar, şair için “tedâî mahşeri”
(Özarslan, 2010:144) ve yeni ilhamlara kapı aralayan kaynak olarak görülür. “Sanatkâr,
11
duyguyu ya kendi benliğinden hâsıl eder, ya da kendi dışındaki varlık veya durumlardan
ilham, intiba yahut tesir yoluyla edinir.” (Özarslan, 2010:16).
Sanatkârın asıl çabası, yeni bir duygu veya hayâli ortaya çıkarmaktan ziyade,
ortak kabul ve anlayışı en ideal/kusursuz biçimde ifade edebilmektir (Aktaş, 2009:83).
Bu bağlamda mekân, -özellikle doğal mekânlar- kusursuz özellikleriyle kuşatıcı ve
koruyucu olup şairler için hem malzeme teşkil eder hem de ilham zemini olarak
değerlendirilir. Nasıl ki doğallığıyla “tabiat, insan zekâ ve muhayyilesinin ilk ilham
kaynağı, ilk kudret menbaı” (Elçin, 1993:7) olarak kabul ediliyorsa, yapay mekânlar da
hassas ruhlu insanlar/sanatkârlar için aynı etkiye sahiptir. “İman, tesir, intiba ve ilham
gibi hususlarda sanatkârların duygu ve düşüncelerine tesir eden mekân, ilhamın ve
intibaların kaynağı, sanatın malzemesi işlevlerini de görür.” (Özarslan, 2010:15).
Gökyüzünün derinliği, denizlerin enginliği, dağların heybeti, çöllerin haşyeti,
insanı/şairi her an etkileyen canlı ve kudretli ruhî varlıklar olarak tasavvur edilir (Elçin,
1993:5-8). Mekânın şair üzerindeki etkisi, ilham kaynağı olmanın yanı sıra, şairin
duygu, hayâl ve düşünceleriyle aynileşecek düzeye ulaşır. “Ferdin ferdiyetinden
kurtulan ruhu, an gelir, içine karıştığı tabiatın eb‘adını alır, onun azametine, onun
derinliğine denk olur …” (Elçin, 1993:16).
Şairi etkileyen ve hatta şairin tasavvur ve tahayyül âleminde başkalaşan mekân,
yeni bir bağlam içerisinde değerlendirilerek farklı bir kişilik veya kimlik kazanır.
“Yaşadığı
devrin
epistomolijisi
yani
bilgi
nazariyesinin
dışına
çıkamayan”
(Kahramanoğlu, 2006, 33), düşünce dünyası belli bir gelenek ve zihniyet çerçevesinde
şekillenen şair ise metafor veya imgelere konu ettiği mekânı, kendi tasavvur âlemine
göre değerlendirir, yeniden yorumlar, özgün bir mekân ortaya çıkararak esere damgasını
vurur.
II.4. Edebî Metinlerde Mekân
Anlatıcının duygu ve düşüncelerinin dile getirildiği, alıcıda estetik duygular
uyandırmayı hedefleyen dil ürünlerine edebî metin adı verilir. Anlatıcı; açıklama, tasvir,
karşılaştırma, soyutlama gibi anlatım tekniklerini; mecaz, teşbih, istiare gibi söz
sanatlarını kullanmak suretiyle kurmaca bir âlemi özgün bir üslup ile estetize ederek
anlatır. Edebî bir eserde işlenen dünya, belli noktalarda gerçeklik arz etse bile, “gerçek
hayatı farklı bir ölçekte yeniden kuran, “gerçeğimsi” (fiction) bir dünyadır.” (Elçin,
1993:3). Edebî bir metinde güdülen amaç,”dış dünyayı resmetmek değil, eldeki
12
parçaları değişik şekillerde birleştirerek, bu parçaların birlikte gizledikleri ilk şekli
değişmeyen ve değişmeyecek olanı bulmaktır.” (Ayvazoğlu, 2013:244).
Gerek coşku ve heyecana dayalı (şiir), gerekse anlatma (roman, hikâye) ve
göstermeye (orta oyunu, tiyatro) dayalı edebî metinlerde, üzerinde en çok durulan
yapısal unsurların başında mekân gelir. Edebî metinlerde bazen fotoğraf gerçekçiliğiyle
işlenen mekânın bazen de anlatıcının dünyası ve eserin iç yapısına göre yeniden
kurgulandığı, hayâlî bir zeminde işlendiği görülür (Yılmaz, 2007:19). Edebî eserlerde
geçen mekânsal unsurların incelenmesi sayesinde anlatıcının tabiat ve düzenlenmiş
çevre karşısındaki tavırlarının anlaşılmasına katkı sağlanır (Elçin, 1993:3).
II.4.1. Göstermeye Dayalı Metinlerde Mekân
Orta oyunu ve tiyatro gibi göstermeye dayalı edebî metinlerde olayı canlandırma
durumu söz konusu olduğu için mekân daha çok; sahne, “dekor, tablo” (Yılmaz,
2007:18) işlevlerini görmekte olup muayyen ve gerçekçidir. Olay, anlatı ve ana fikrin
neredeyse aynı oranda önemli görüldüğü bu edebî metinlerde ikinci planda kalan
mekân, olayların canlandırılması/sahnelenmesi için ihtiyaç duyulan zemin olarak
tasavvur edilir.
Tiyatroda mekân, daha çok canlandırma ve iletişim ortamı olarak tasavvur
edildiği için, sahne tasarımı son derece önemlidir. Oyunun başında, gerçek anlamı
dışında herhangi bir anlam ifade etmeyen mekânın veya mekânsal unsurların oyun
ilerledikçe farklı anlamlara büründüğü görülür. “Örneğin oyun başlamadan önce
sahnede görülen bir tapınak dekoru, sadece ikonik bir işleve sahiptir. O gerçek
hayattaki bir tapınağa benzeyen göstergedir. Ama oyun ilerledikçe bu tapınağın örneğin
aşkın sembolü olduğu ortaya çıkabilir. Bu tamamen dramatik aksiyonla ve bunun
biçimlendirilişiyle ilgilidir. Sahne tasarımının bu anlamda hem mekânsal hem de
zamansal boyutunun olduğu söylenebilir.” (Aybar, 2003:68).
II.4.2. Anlatmaya Dayalı Metinlerde Mekân
Mekânın yapısal unsur olarak görüldüğü ve en fazla kullanıldığı metinlerin
başında
anlatı
metinleri
gelir.
Anlatı
metinlerinde
mekânın
somutlaşması,
anlamlandırılması için başvurulan en önemli anlatım tekniği tasvirdir. “Teşbihe muhtaç
olmaksızın, hayâlde zuhur eden bir sureti veya vicdanda hâsıl olan bir hissi göz önüne
getirmek” (Ayvazoğlu, 2013:247) şeklinde tanımlanan veya sözcüklerle resim yapma
13
sanatı olarak bilinen tasvir, “insanın çevresinde bulunan, canlı-cansız tüm varlıkları
olduğu gibi veya görmek istediği gibi anlatmasıdır.” (Çınar, 2004:149). Tasvir
sayesinde zihinde canlandırılamayan nesneler belirginleşir (Yılmaz, 2007:20), reel veya
kurgusal dünya canlanır, somutlaşır. Özellikle romanlarda sık sık kullanılan tasvir,
“insan, yazar veya kahramanın dış dünya ile olan ilişkilerindeki önemi ifade eder.
Romancı bu dış dünyadan kaçar, yerine başka bir dünya getirir, bu dış dünyayı
tanımaya, anlamaya ve değiştirmeye koyulur.” (Gümüş, 1989:114).
Geleneksel anlatı türlerinden masal, efsane, halk hikâyesi gibi olay merkezli
metinlerde, macera/olay daha fazla önemsendiği için mekân ikinci planda kalır. Mekân,
daha çok olayların üzerinde veya içinde tezahür ettiği “çevre”dir. “Çevre; işlenmemiş,
anılaştırılmamış, dönüştürülmemiş bir yer’dir; üzerinden yalnızca geçilir ama
derinliğine görülmez, kişi ve/ya olayı derinden etkimez. Olay örgüsünün üzerine asıldığı
bir vestiyer işlevi üstlenen bu tür mekânlar, coğrafi nitelikte bir güzergâh olmaktan
öteye geçmezler. Anlatımın veya olayın akışındaki hız, mekânın veya karakterlerin
görülmelerine pek imkân tanınmaz.” (Korkmaz, 2007:402). Yani mekân, fonksiyonel
olmaktan ziyade, olayın gerçeklik boyutunun anlaşılmasına katkı sağlayan statik bir
levha olarak kurgudaki yerini alır (Yılmaz, 2007:18).
Geleneksel bir anlatı türü olan masallarda olağanüstü olaylar, olağanüstü güçler
taşıyan kişilerin etrafında gelişir. Zaman ve mekânın belirsiz olduğu bu türde, yazar,
maceraya büyük bir önem atfettiği için mekâna anlam yükleme veya mekânı
fonksiyonel kılma çabası içine girmez. Masallarda “engelleyici veya destekleyici” bir
unsur olarak görülmeyen mekânın, olağanüstü özellikler taşıması ve belirsiz olması,
onun hayâlî/mücerret bir varlığa dönüşmesini kaçınılmaz kılar. Bu durumdan dolayı
masallarda yer alan “Hindistân, Türkistân, Yemen, Çin, İstanbul, Mısır” gibi gerçek
memleket isimlerinin bile bu yerlerle doğrudan/gerçek bir ilişkisi yoktur (Yüceer,
2012:97).
Milleti derinden sarsan savaş, göç, kuraklık gibi olayların anlatıldığı geleneksel
anlatı türlerinden destanlarda mekân, durulan, oturulan yer değil, aşılan yerdir (Balkaya,
2008:154). Millî olmaları hasebiyle destanlarda işlenen mekân ile milletin yaşam biçimi
arasında paralellik vardır. “Oğuz Kağan Destanı”na baktığımızda, fetih ruhuyla hareket
eden Türklerin; mücadeleci, savaşçı, dışa dönük özelliklerinin Oğuz Kağan’da temerküz
ettiğini görmekteyiz. “Oğuz Kağan Destanı”nda ‘dört bir taraf’ ya da ‘dört bir köşe’
14
ile kastedilen mekân kâinattır.” (Balkaya, 2008:155). Destanlarda kâinat, sınırları
belirlenmemiş memleket olarak tasavvur edilir.
Destandan romana geçişte ara dönem işlevi gören halk hikâyelerinde mekân,
destana göre daha gerçekçi olsa bile sınırlar belirsizdir, yani mekân yeryüzüdür. Masal
ve efsaneden farklı olarak mekâna, destekleyici veya engelleyici olma vasıfları yüklenir.
Mitolojik özellikler taşıyan Türk destan ve halk hikâyelerinde mekân, “bizimkilerin
mekânı ve düşman mekânı diye ikiye ayrılır. Bizim yaşadığımız mekânda her şey
olağandır. Ama düşman mekânı karanlıktır. Ve düşman mekânındaki her varlık bizim
yaşantımıza terstir. Mekân, yatay veya dikeydir. Bazen derya ötesi, bazen de
yeraltıdır.” (Bayat, 1993:43).
Mehmet Kaplan, “İki Destan İki İnsan Tipi” adlı makalesinde destan ve halk
hikâyelerinde geçen kahramanlardan hareketle eski Türk insanın mekân tasavvurunu
şöyle açıklar: “Oğuz Kağan ve Dede Korkut kahramanları ile kendisini idealize eden
eski Türk insanı tamamıyla dışa dönük, mekânda genişlemek isteyen ve maddî kuvvete
inanan bir insandır. Yunus’un ortaya koyduğu insan tipi ise iyiye dönük, ruhlara
derinleşen, manevî varlığı yüksek tutan, Tanrı’ya ulaşmayı gaye bilen bir velidir…. Alp
tipi için dünya fethedilecek bir yer, diğer insanlar galebe çalınacak, tabi kılınacak
düşmanlardır. Velî tipi için dünya değersizdir. Madde ve mekân değersizdir. Diğer
insanlar düşman değil, dosttur. Çünkü onların içinde aynı İlahî ruh vardır.” (1952:415416).
Yaşanmış ya da yaşanabilir olayların, kişi, yer, zaman gibi unsurlarla ayrıntılı bir
biçimde işlendiği yazı türü olan romanda işlenen dünya, kurgusal olsa bile mekân,
zaman ve kişi unsurlarının gerçekçi bir bakış açısıyla ele alınması, olayların yaşanmış
ya da yaşanabilir olması, roman türüne gerçekçilik hüviyetini kazandırır.
Romanın en önemli yapısal unsurlarından biri mekândır. “Diğer romanlık
unsurlar gibi romanda ‘mekân’ da kurmacadır.” (Sağlık, 2002:143). Romanda
mekânın; olayların yaşandığı, kahraman veya kişilerin davranışlarını sergilediği (Bilge,
2013:38), hayat gerçeklerinin sezdirilmesi veya yansıtılmasına yönelik bir atmosferin
oluşturulduğu (Yılmaz, 2007:18), aksiyonun oluşması ve şekillenmesinde etkili olduğu,
özne kadar yönlendirici ve yol gösterici olduğu (Narlı, 2004:469) düşünülür.
Romanda mekân-kişi ilişkisine baktığımızda, mekânın yalnızca sahne olarak
değerlendirilmediği; işlevsel, fonksiyonel özellikler taşıdığı görülür. Roman kişilerine
bir tür “rahimlik” görevi (Korkmaz, 2007:415) üstlenen mekânın; kişilerin psikolojik
15
durumlarını etkileme (Bilge, 2013:57), kişiliklerinin oluşmasına katkı sağlama (Bilge,
2013:49), engelleyici veya destekleyici özelliklerinden dolayı kişi/kahraman formunda
görülme, yansıtılan psikolojik etkiden dolayı kişiyle aynileşme gibi işlevlere sahip
olduğu düşünülür. Böylece mekân-kahraman ilişkisinin tahlil edilmesi büyük bir önem
arz eder. Zira “kahramanların yaşadıkları çevrelerin tasvir edilmesi, aslında o kişilerin
ruhsal durumlarının kodlarının çözülmesidir.” (İçli, 2012:1307).
Romanın en önemli unsuru olay örgüsüdür. Mekân-olay örgüsü ilişkisine
baktığımızda, mekânın, “vaka zincirinde ifade edilen hadiselerin sahnesi” (Aktaş
1991:142), “panoraması, peyzajı ve dekoru” (Aktaş, 1991:147) konumunda olduğu
görülür. Romanda mekân, işlevsel bir yapıya sahip olduğu için mevcut konumuyla
birlikte olaylar zincirinin gelişimine müdahale edecek şekilde işlenir. Zira olay
örgüsünün şekillenmesinde olayların tezahür edeceği mekân ve mekânın dönüştürdüğü
kahramanın/kişinin katkısı yadsınamaz. “Mekân etkin kurucu bir değer olarak
üzerindekileri etkiler, onları tinsel doğuş ve oluşlara hazırlar.” (Korkmaz, 2007:400).
II.4.3. Coşku ve Heyecana Dayalı Metinlerde (Şiir) Mekân
İnsan, duygusal bir varlıktır. Hayatının belli dönemlerinde yaşadığı gelgitler
nedeniyle psikolojik bir tazyikin etkisinde kalır, böylece duygularını paylaşma ihtiyacı
hisseder. Şiirin de söz konusu coşku ve heyecanın dile getirilme ihtiyaç ve isteğinden
oluştuğu düşünülür (Aktaş, 2009:26). Bu durum nedeniyle coşkuya dayalı metin
denildiğinde akla gelen tür şiirdir. Anlatıcı belli bir “düşünce”yi öğretme çabası içinde
ise düzyazı; belli bir “duygu”yu hissettirme çabası içinde ise “şiir” kaleme alır. Şiir,
Türk edebiyat tarihinin en önemli türlerinden biridir. Özellikle klasik edebiyatta, edebî
eser/edebî metin denildiğinde akla gelen ilk tür şiirdir.
Özelliklerinden hareketle şiirin birçok tanımı yapılmıştır. Şerif Aktaş’a göre
“okuyucuda yoğun duygu ve heyecan uyandıran, söyleyiş ve ahenkle kendisini meydana
getiren parçaları birleştiren, çağrışım ve duygu değerleriyle yeni ve farklı
anlamlandırmalara imkân yaratan, yan anlam bakımından zengin metne” (2009:27-28)
şiir adı verilir.
Şiirde “gerçeğimsi” (fiction) bir dünya” (Elçin, 1993:3) sembolik bir dil ile
işlenir. Üst bir dil ile yazılan şiirin dilsel boyutunun “görünen yönü, bilincimize;
görünmeyen yönü ise bilinçaltımıza hitap eder.” (Yıldırım, 2007/b:1050). Şiirin
bilinçaltımıza hitap eden yönü, ana duyguyu da belirleyen unsur olarak bilinen imgedir.
16
“Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey, hayâl, hülyâ” (Akalın vd.,
2011:1182) anlamlarına gelen imge, sanatçının çeşitli duygularla algıladığı özel, özgün
bir görüntünün öznel bir yorumlamaya tabi tutulması olarak bilinir (Aksan, 2005:32).
Şiirin asıl malzemesi olan imge, “şair/sanatçı muhayyilesinin yaratıcı yönü” (Demirel,
2007:140) “reel olana sığmama” (Lekesiz, 2006:20), muhayyel, üst/ideal bir âlem
oluşturma çabası olarak da değerlendirilir. İmgeler sayesinde mekânsal unsurların
muhayyel ve soyut yönleri gerçek ve somut bir varlığa dönüşür. “Şiirin, soyut bir
tasarının imgeler yoluyla somutlanması olduğunu düşünürsek, mekân ve mekândaki
nesneler karakterin zihinsel deneyiminin bir tezahürü olarak işlev kazanır.”
(Bayramoğlu, 2012:2). Sembolik dil ve imgelerle soyutlaşan, zengin çağrışım ve anlam
katmanlarına kapı aralayan şiirde amaç, belli bir gerçeklikten hareketle ideal ve
kusursuz olanı oluşturmak ve bunu okuyucunun tasavvur âlemine sunmaktır.
Mekân, anlatı metinlerinde yapısal/aslî bir unsur olduğu için, mekân
incelemeleri daha çok anlatı metinlerinde yapılır. Şair, üzerinde yaşadığı, ontolojik ve
algısal anlamda etkilendiği ve aynı zamanda etkilediği mekânı, şiirlerinde farklı
işlevlerde kullanır. Şiir ile mekân arasında “şiirsellik, imge, metafor ve dil” ortak payda
işlevi görür. Şair mekânı oluşturma yeteneğine sahip olduğu gibi, şairin duygu ve
düşünsel âlemini etkileme noktasında belirleyici olması nedeniyle mekân da şiir üretme
gücüne sahiptir (Öztepe, 2007:121-127). Şiir ile mekân arasındaki bu etkileşim ve
organik bağ, kendisini şairin şiir dünyasında farklı tasavvur ve tahayyüllerle gösterdiği
için, şiirde mekânsal unsurların incelemesine gerek duyulmuştur. Eliuz, mekânın öznel
yorumlara tabi tutulmasını şöyle açıklamaktadır: “İnsan yaşadığı her duyguyu, her
düşünceyi, her yönelişi çevresine ve çevresindeki varlıklara aktarır/yansıtır. Doğaya
kendi içsel bakış açısından bakar, onlara yeni ve kendine özgü/özel bir varlık alanı
kazandırır.” (2001:654).
Gaston Bachelard’ın mekânı, şair veya kahraman için “dışarıdaki içerdelik”
(1996:230) olarak görmesi veya kişiyi “dışarısının fenomenolojisine” (1996: 215) ait
bir varlık olarak telakki etmesi, mekânın “fiziki çevrenin ve fiziki gerçekliğin
yansıtılması için değil; derindeki iç gerçekliğin ortaya konulması için kullanıldığını”
(İçli, 2012:1307) gösterir. Kurmaca bir dünyanın işlendiği roman, hikâye, şiir gibi
metinlerde kullanılan mekânsal unsurlar, anlatıcı veya kahramanın bilinçaltındaki
âlemin anlaşılmasına katkı sağlar. Şiirde işlevsel bir biçimde kullanılan mekân, şairin
17
doğal ve yapay mekânlar karşısındaki tavrını gösterdiği (Elçin, 1993:3) gibi, mekânın
“işlevsel bir karaktere” (Şengül, 2010:537) bürünmesini kaçınılmaz kılar.
Düzenlenmiş veya doğal mekânları estetize eden türlerin başında şiir gelir.
“Şiirin coğrafyaya yüklediği anlam, öykü ve romandan daha derinlikli ve daha
felsefîdir.” (Aktaş, 2003:42). Şiirde amaç, alıcıda estetik duygular uyandırmaktır.
Mekânı estetize etme, okuyucuda farklı his ve heyecanlar uyandırma, okuyucunun
duygu ve çağrışım dünyasını harekete geçirme konusunda şiir, tetikleyici bir güç olarak
da görülebilir.
Diğer türlerde mekân, sahne işlevi gördüğü için muayyen ve çevreseldir.
“Gerçek dünya mekânları ile hayâlî dünya mekânları iç içedir.” (Çetin, 2004:95-101)
Şiirde ise “öznel ve düşsel bir uzam ve zaman yaratılmıştır.” (Korkut, 2009:121).
Mekân şiirde temsilî ve izâfî olup öznel bir bakış açısıyla şairin psikolojik dünyasını
yansıtacak şekilde ele alınır. Şiirde “mekânın ‘mutlak bir alan’a değil, farklı öznellikler
içeren ve imgelem tarafından yeniden inşa edilebilen bir yapı olduğuna işaret
edilmektedir. Edebiyatın kurmaca mekânlarının da, bu noktada, temsilî mekânla
ilişkilendirilebileceği düşünülebilir.” (Şişmanoğlu, 2003:14).
Şiirde
olgusal
ve
işlevsel
bir
biçimde
işlenen
mekânsal
unsurların
somutlaştırılabilmesi için başvurulan en önemli anlatım tekniği tasvirdir. Yazarın anlatı
metinlerinde mekân tasvirlerine başvurmasının nedeni; olaylara canlılık katmak,
mekânları belirli bir forma dönüştürmek iken, şiirde mekân tasvirlerine başvurulmasının
nedeni, “teşbihe muhtaç olmaksızın, hayâlde zuhur eden bir sureti veya vicdanda hâsıl
olan bir hissi göz önüne getirmektir.” (Ayvazoğlu, 2013:247).
Şiirde yapılan mekân tasvirleri sayesinde; somutlaştırma, anlamlandırma,
anlaşılma gibi önemli durumlar aşılarak şairin psikolojik durumunun, kâinatı algılama
biçiminin anlaşılmasına katkı sağlanır. “Mekânın ayrıntılı bir tasviri (tiyatro hariç)
bize, o mekânda yaşayan insanın karakteri, sosyal ve kültürel kimliği ile ilgili pek çok
ipuçları verir.” (Çetişli, 2009:78). Hâsılı mekân tasvirleri, “kişilerin düz değişmeceli ya
da eğretilemeli dışavurumları olarak görülebilir. İnsanın yaşadığı ev, kendisinin bir
uzantısıdır. Evini betimlemekle o kişiyi betimlemiş olursunuz.” (Wellek vd., 2011:261).
Şiirde son derece önemli bir işleve sahip olan tasvir ile alakalı muhtelif tasnifler
yapılmıştır. Kazım Yoldaş, mekânların soyut kavramlara benzetilmesi suretiyle oluşan
tasvire “dolaylı tasvir”; kâinatta görülen iç ve dış mekânların sanatlı bir biçimde tasvir
edilmesine ise “dolaysız tasvir” adını vererek mekân tasvirini iki gruba ayırır
18
(2004:331). Gerek modern, gerekse klasik şiirde hem dolaylı hem de dolaysız tasvire
sıkça başvurulmuştur.
II.4.3.1. Klasik Şiirde Mekân Tasavvuru
Klasik şiir, hakikatten ziyade hayâl ile kodlandığı için birçok konuda olduğu gibi
mekânın algılanma biçiminde de “gerçeklik kriziyle” (Öztürk, 2010:9) karşı karşıya
kalır. Gerçek üstü hayâl ve tasavvurlarla ilişkilendirilen mekânlar, doğallıktan
uzaklaşarak (Öztürk, 2010:9) “itibârî” (Aktaş, 1991:15) veya “tecrîdî” (Aktaş,
1991:142) bir anlayış ile tasavvur edilir. Örneğin, “ ‘Hüsn ü Aşk’ mesnevisinde ‘mâna
mesiresi’ tanıtılmaktadır. Burası haricî âlemde mevcut hiçbir yeri ne hatırlatır, ne de
düşündürür. Okuyucu, söz konusu mahal tasvirinden hareketle gönlünce güzel bir yer
yaratma imkânına sahiptir. ‘Mâna mesiresi’ni anlatan satırlarda, resim terbiyesinin ve
dış dünyayı taklit endişesinin değil varlık âlemine has intibanın hareket noktası olarak
seçilmesi; okuyucuya, güzel mekân fikri verecek unsurların bir araya getirilmesine
imkân vermiştir.” (Aktaş, 1991:142). Bu yaklaşım, klasik şiirde mekân veya mekânsal
unsurların aynı türden birçok varlığı karşılayacak “zihinsel bir varlık” olarak tasavvur
edildiğini ortaya koyar. “Ağaç herhangi bir ağaç değil, genel olarak ağaçtır (…);
âlemin nesneleri, tümeli yansıyacak şekilde klişe olarak kullanılır.” (Ayvazoğlu,
2014:90).
İçerikten ziyade biçim mükemmelliğini esas alan klasik şairlerin tabiat ve çevre
tasavvurlarında da ideali yansıtma çabası vardır. Klasik şiiri “hayâl-âmîz” ve
“tasannu‘” sözcükleriyle tavsif eden Halil İnalcık, söz konusu şiirde ideal güzelliği
yansıtma konusundaki çabayı şöyle açıklar: “Batı natüralizmi ve realizminde olduğu
gibi, doğal, açıkça ifade edilmiş çıplak insanî duyguları ve tasvirleri değil; hayâl ve
sembolizm, ustalık ve zarâfet libası içinde gizlenmiş ince güzelliği arar.” (2011:36).
Mekân tasavvurları, bazı noktalarda halk ve modern Türk şairleriyle benzerlik
arz eden klasik şairler, sahip oldukları köklü ve kuralcı şiir geleneğinin belirlediği
çerçeve nedeniyle birçok noktada farklılaşmışlardır. Söyleyiş güzelliğini ve özgünlüğü,
içerikten daha fazla önemseyen “Osmanlı şairi, sınırları çizilmiş bir hayâl dünyası
içinden kendi kabiliyeti ve meşrebine uygun, orijinal hayâller üretebilmek için
sözcükleri ve klişeleri çeşitli kombinasyonlarla bir araya getirmiştir.” (Şenödeyici,
2014:9). Klasik şiirde sıkça kullanılan ve nicelik noktasında kayda değer bir yekûn
teşkil eden mekânsal unsurlar, aynı sınırlar/çerçeve içinde değerlendirilmiştir.
19
Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatında olaya dayalı metin denildiğinde akla
gelen en önemli türler, roman ve hikâye iken, klasik Türk edebiyatında olaya dayalı
metin denildiğinde akla gelen tür mesnevidir. Roman ve hikâyeden farklı olarak şiir
biçiminde yazılan mesnevi; halk hikâyesi, masal, efsane gibi geleneksel anlatı türleriyle
benzerlik noktasında ilişkilendirilebilir. Mesnevi, belli özellikleriyle bu türlerle
ilişkilendirilse dahi, mesnevide işlenen olay, muhayyel ve kurgusal olduğu için
çevre/mekân da muhayyeldir. Mesnevilerde Hindistân, Çin, İstanbul gibi gerçek; dağ,
deniz, ırmak gibi doğal mekânlardan bahsedilse bile bu mekânlar, aslî özellikleriyle
yansıtılmaz, soyutlanarak farklı bir formda işlenir. Mesnevide mekân, “görme
duyusundan çok, hayâl gücüne hitap edecek şekilde kurgulanmıştır.” (Bilge, 2013:44).
“Üzerinde yaşanılan ve geçilen veya engel olarak görülen çevresel bir alan olarak
karşımıza çıkar. Mekân unsuru, kurguyu diri bir şekilde desteklemekten uzaktır…
Sürükleyicilik unsuru çerçevesinde, sanatsal kaygılardan ziyade, etkileyicilik unsurunu
ön plana alan bir yapıya sahiptir.” (Şengül 2010:530).
Mesnevide mekân, çevre/sahne işleviyle kullanılsa bile mekân-kahraman
ilişkisinde farklılıklar söz konusudur. “Kahramanın değişim, gelişim ve olgunlaşması
mekânın değişmesi ya da mekân değiştirmekle gösterilir. Bu durumda, eserdeki
mekânlar; dönüştürülmüş, anılaştırılmış yerler mahiyetine bürünür. Mesnevideki mekân
topografik bir yer değil, anlam üreten, anıları barındıran, kişinin iç dünyasını yansıtan
bir değerdir.” (İçli, 2008:344). Bu bağlamda mekân, sahne işlevinin yanı sıra,
kahramanla bütünleşen bir unsur olarak değerlendirilir. Ferhat denilince dağın, Mecnûn
denilince çölün, Musa denilince deniz ve sandığın, Yusuf denilince kuyu ve zindanın,
Yakup denilince “Külbe-i Ahzân”ın akla gelmesi, kişi-mekân özdeşliğinin bir
göstergesidir (İçli, 2008:345).
Klasik şiirde, mekân veya çevre denildiğinde akla ilk olarak doğal
mekânlar/tabiat gelir. Zira “bazı sanatkârlar için asıl mekân dış dünyadır, bizzat
tabiattır.” (Özarslan, 2010:20). Bu durum en eski Türk şiiri için de geçerlidir. “İlk
şiirler, ilk tasvir ya da öyküler, insanlar arası yaşantılardan çok, insanın doğal çevre
içindeki yerini anlatırlar.” (Narlı, 2007:31). Klasik şairlerin doğal mekânları diğer
unsurlarla ilişkilendirerek yoğun bir biçimde işlemeleri, onların çevreye olan
düşkünlüğüyle izah edilebilir (Sefercioğlu, 2000:67-86).
Tabiatın yaratılması ve işleyişindeki düzen, varlık felsefesinin en önemli
problemlerinden/konularından biridir. Klasik şairlerin varlık tasavvuru, İslâm’ın temel
20
kaynakları olan “Kur’ân-ı Kerim”, “Hadis” ve İslâm’ın farklı bir yorumu olarak bilinen
“tasavvufa” göre şekillenmiştir. Allah’ın varlık ve birliğinin doğru bir biçimde
anlaşılabilmesi için insanların kâinattaki muntazam düzeni ve işlenişi tefekkür etmesi
gerekir. Zira Allah, kâinatı; gücünün, varlığının delili olarak gösterir, insanın tasavvur
ve tahayyül zeminine sunar: “Evet, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ve gündüzün
birbiri ardınca gelişinde, insanlara yararlı şeylerle yüklü olarak denizde yüzen
gemilerde, Allah’ın gökten su indirip onunla ölü yeryüzünü diriltmesinde ve orada her
türlü canlıyı yaymasında, rüzgârların değişmesinde, gökle yer arasında emre hazır
bekleyen bulutta, elbette akıllı bir halk için göstergeler vardır.” (Kur’ân-ı Kerim:
Bakara, 2/164) 5.
Kutsi hadis olarak bilinen “Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi murad ettim.
Bilineyim diye mahlukatı yarattım.” (Aclûnî, 2001:132) sözü, kâinatın/tabiatın klasik
şairler tarafından”insanı Mutlak Varlık’a götüren semboller âlemi… Mutlak Varlık’ın
bir tezahürü” (Ayvazoğlu, 2013:87), “tecelli zemini” (Özarslan, 2010:190), “Allah’ın
yaratıcı kudretinin çok genel bir ifadesi” (Haydar, 1991:128) olarak tasavvur edilmesini
sağlamıştır.
“Vahdet-i vücûd” nazariyesini şiirlerinde kullanan mutasavvıflar ve klasik
şairler, “Lâ mevcûde illâ Hû” düsturu gereği, Mutlak Varlık (Allah) dışındaki hiçbir
şeyi hakikî varlık olarak telakki etmezler, kâinatı da Mutlak Varlık’a göre; “vehim”,
“hayâl”, “aynadaki yansıma” ve “gölge” sıfatlarıyla zikrederler (Tosun, 2009:185).
Kâinatın yok olacağına inandıkları için ona bağlanmayı hakirlik olarak görürler.
İslâm’ın en temel ilkesi tevhittir. Tevhit ilkesi bağlamında kâinat, Mutlak
Varlık’ın tecellisi olarak değerlendirilir. Tasavvur ve tahayyül âlemi, tevhit ilkesi
doğrultusunda şekillenen klasik şair, tabiatı parça olarak tasvir etmez. Tabiat
tasvirlerinde mahallî renklere itibar etmez. Onun tasvir ettiği tabiat, toptan tabiat olduğu
gibi, tabiatı parça parça görmesi günah addedilir (Elçin, 1993:11). “Divân şairi tabiatı,
bir mutasavvıfın gözü ile görür. Nazarında tabiat, bütün çiçek, su ve rüzgârıyla,
vahdaniyetten nişânedir. Her manzara, hüsn-i mutlakın bir tecellisidir.” (Elçin,
1993:10).
Bütüncül bir kâinat tasavvuruna sahip olan klasik şairler, Mutlak Varlık’ın
tecellileri olarak tasavvur edilmeleri nedeniyle, insan ile kâinatı birbirinden ayırmadığı
5
Tezde kullanılan ayet mealleri, Muhammed Hamidullah’ın “Aziz Kur’an Çeviri ve Açıklama” adlı
eserinden alınmış olup eserin künyesi kaynakçada belirtilmiştir.
21
gibi (Ayvazoğlu, 2013:89), her iki unsur arasında analojik ilişkiler kurar. Klasik şiirde
ideal sevgiliyi tasvir etme çabası söz konusu olduğu için güzelliği, işlevselliği ve diğer
ulvî özellikleriyle tabiat, aşk bağlamında değerlendirilir, sevgiliyle özdeşleştirilir ve
hatta sevgili formunda görülür. Sevgilinin güzellik unsurları, ideal güzelliği yansıtacak
unsurlardan seçildiği için tabiat yoğun bir biçimde kullanılır. Sevgilinin yanağı güle,
ağzı goncaya, saçları sümbüle, yüzü gül bahçesine, boyu serviye benzetilir. “İçinde
yaşadığı çevreyle, hatta evrenle olan çok yakın ilişkisi ve ünsiyetinden dolayı şair,
tabiatı edalı bir sevgili gibi görür.” (Yoldaş, 2004:333). “İnsan şekil ve şemailinde”
“canlı”, mücerret bir mefhum (Elçin, 1993:12) olarak tabiatı yansıtır.
“Divan şairi, hassasiyet ve muhayyilesini tabiata tabi kılmaz, şiirini yalnız ona,
münhasıran ona râm etmez; bilakis tabiatı kendi felsefesine, kendi dünya görüşüne
bağlar ve onu muhayyiresinin bir bahçesi hâline getirir.” (Elçin, 1993:10). Klasik
şiirde, “mazmunlara vesile olmak için kullanılan” (Narlı, 2007:39), şairin duygu ve
düşünce dünyasına göre yeniden yorumlanan mekânlar, “musikileştirilerek” (Elçin,
1993:20) veya “üsluplaştırılarak” (Ayvazoğlu, 2013:26) bambaşka bir bağlam
içerisinde, şairin hayâl ve “fikir âlemini aksettirecek” (Elçin, 1993:20) şekilde
kullanılır.
Klasik şiirin nazım şekillerinden kaside ve tarih metinlerinde mekân nispeten
daha gerçekçidir. Şiirlerinin temel mekânı İstanbul olan Nedîm, İstanbul’u çeşitli
olayların tezahür ettiği, çeşitli tiplerin canlandırıldığı, hayatla ilişkisi hissedilen
somut/gerçek bir mekân olarak tasavvur eder (Kortantamer, 1993:339-340). İstanbul’u
“iktidarın zamanını süsleyen estetik bir değer” (Narlı, 2007:37) olarak görülür.
Klasik şiirde, “uçsuz bucaksız bir âlemin toptan ve aynı zamanda mücerret bir
sembolü” (Elçin, 1993:18) olarak değerlendirilen mekân/tabiat, halk şiirinde daha çok
sahne ve çevre işleviyle kullanılır. Canlı, cıvıl cıvıl, doğal ve yapay gerçekliği büyük
oranda yansıtan (Ayvazoğlu, 2013:26) mekânları halk şairi, “çocuk masumiyetiyle, bir
donanma gecesini seyrediyormuş gibi temaşa eder ve bu şehrayinin karşısında ruhunun
coşkunluğunu gizleyemez… O tabiatı insanlaştıracağı yerde kendini tabiatlaştırır ve
baharda serhadde giden yolların kıvrımını, sel altında kalan kayaların suya doyuşunu,
hep kendi içinde duyar. Belli ki o, dağa, yola, kayaya, sele ve nihayet kadına hep tabiat
içinde yaşamış, daima tabiatla hemhâl olmuş bir ruhun gözü ile bakmaktadır.” (Elçin,
1993:16-17). Halk şairi yaptığı betimlemelerle aşk, acı, neşe, keder gibi hisler ile
mekânlar arasında analojik ilişkiler kurar. Sadece görüntüsü itibariyle doğayı ele almaz,
22
doğa ötesi bir durumu anlatmak için doğal mekânları araç olarak görür (Wannıg,
1982:437).
Mutlak Varlık’ın nişanesi olarak tasavvur edilen doğal mekânlar, mutasavvıf
şairler tarafından âşığı Mutlak Varlık’a götüren araç olarak görülür ve kutsanır. Bu
bağlamda tekke-tasavvuf şairleri, bazı dinî öğretileri öğretme/anlatma çabası içinde
oldukları için kevnî ayetler olarak tasavvur ettikleri doğal mekânları, duygusal bir
yaklaşımdan ziyade düşünsel bir zemin içinde tasvir ederler.
Türk şiirinin farklı dönemlerinde, gelenek ve zihniyetten dolayı şairlerin mekân
tasavvurlarında farklılıklar oluşsa bile, aynilik ve ortaklıkların azımsanmayacak oranda
olduğu düşünülür. Mekânı, klasik şairler, ruhçu, topyekûncu, sembolleştirilmiş,
insan/sevgili formunda değerlendirilmiş bir anlayışla ele alırken (Elçin, 1993:19); halk
şairleri, doğal ve yapay gerçekliği büyük oranda yansıtan, şairin duygusal ve düşünsel
coşkunluğuna araç olabilecek bir biçimde işlemektedir. Modern Türk şiirinde ise sahne,
engelleme, yönlendirme, sığınak gibi birçok işlev ve fonksiyonlara gelecek biçimde
kullanılan mekânlar, “gazel ve minyatür estetiğinden çıkarak, geniş ve canlı” (Narlı,
2007:39) bir çerçeve içerisinde değerlendirilir.
Şiirde, çevresel veya olgusal açıdan kullanılan mekânların, şairin tasavvur ve
tahayyül
âlemini
büyük
oranda
yansıttığı
düşünülür.
Bu
durum,
mekân
çözümlemelerinin gerekliliğini ve önemini ortaya koyar. Özellikle anlatı metinlerinde,
yapısal unsur olduğu için mekân çözümlemelerine sıkça başvurulurken, coşku ve
heyecana dayalı metinlerde bu durum daha sınırlıdır. Çözümlemenin sağlıklı bir
biçimde yapılması için şairin anlam ve işlev yükleyerek kullandığı mekânların doğru bir
biçimde tasnif edilmesi gerekir.
Mekânın edebî metinlerde kullanımıyla alakalı muhtelif tasnifler yapılmıştır.
Mehmet Narlı’nın “Şiir ve Mekân” adlı çalışmasında yaptığı tasnifin son derece önemli
olduğu düşünülür. Narlı şiirde, mekânları ana hatlarıyla şöyle gruplandırır:
Düzenlenmiş yerler: Şehirler, evler, odalar, oteller, hapishâneler, parklar,
sokaklar, mahalleler, semtler, ülkeler
Doğal yerler: Dağlar, denizler, nehirler, göller
Kozmik yerler: Gökyüzü, güneş, ay, yıldızlar
Mitolojik yerler: Kaf Dağı, Olimpos Dağı
Varolduğuna inanılan kutsal yerler: Cennet, cehennem, sırat, ahiret
Hayâl edilen yerler (2007:14-15).
23
Topografik veya çevresel olmanın yanı sıra mekânlar; anlam üreten,
anılaştırılmış, dönüştürülmüş, kişilerle aynileşmiş, onların iç dünyalarının anlaşılmasına
katkı sağlayan değer olarak tasavvur edildiği için olgusal mekân olarak görülür
(Korkmaz, 2007:403). Ramazan Korkmaz, “Romanda Mekânın Poetiği” adlı
makalesinde olgusal mekânlarla alakalı yaptığı tasnifte mekânları, algılanma
biçimlerine göre şöyle gruplandırır:
Labirentleşen dünya ya da kapalı ve dar mekânlar
Sınırları sonsuza açılan mekânlar; açık ve geniş mekânlar (2007:403).
Klasik şiirde ideal güzelliği yansıtma çabası söz konusu olduğu için mekânın
genellikle gerçeküstü bir yaklaşımla estetik bir unsur olarak tasavvurlara konu edildiği
görülür. Özellikle doğal mekânlar, şiire “canlı, gerçek, dinamik bir şekilde ve realitede
olduğu gibi nüfuz edememiştir.” (Karahan, 1980:57). Başka bir deyişle tabiat, daha çok
tabiliğini yitirerek bir sahifeye bin bir renk ile çizilen bir resim (Gölpınarlı, 1999:92)
veya rengârenk şekillerle bezenmiş motif olarak tasavvur edilir. Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında da bu anlayış fazla değişmez. Özellikle gazel nazım şekliyle yazılan
şiirlerde “olgusal mekân” anlıyışı yaygın iken, kaside nazım şekli ve musammat
biçiminde yazılan şiirlerde “çevresel mekân” anlayışı göze çarpar.
Bâkî
ve
Fuzûlî
divanlarında kullanılan
yapay ve
doğal
mekânların
değerlendirilmesinde istatistikî verilerden yararlanıldığı için divanlarda yer alan
sözcüklerin toplam kullanım sayısının önem arz ettiği düşünülmektedir. Bu konuyla
alakalı yapılan araştırmada, Bâkî Divanı’nda toplamda 49.299, Fuzûlî Divanı’nda
54.264 sözcüğün kullanıldığı tespit edilmiştir (Yağcıoğlu, 2009: 551). Bu veriler, Fuzûlî
Divanı’nda kullanılan sözcük sayısının Bâkî Divanı’ndan (4.965) fazla olduğunu
gösterir. Fuzûlî Divanı’nda kullanılan bazı mekân adlarının fazla çıkmasında, bu farkın
belirleyici olabileceği göz önüne alınmalıdır.
BİRİNCİ BÖLÜM
1. BÂKÎ VE FUZÛLÎ DİVANLARINDA DOĞAL MEKÂNLAR
1.1. Deniz
Doğal mekânlar, insanoğlunun varlık mücadelesini sürdürdüğü yer olduğu için
büyük bir öneme sahiptir. Bu mekânlar içinde “deniz”in ayrı bir yeri vardır. Yeryüzünü
kaplayan büyük su kütlesi olarak bilinen deniz; uçsuz bucaksız görüntüsü, derinliği,
enginliği, dalgalanışı, kıymetli madenlerin ve bazı canlıların barınağı oluşu gibi
özellikleriyle tasavvur ve imgelere konu edilir. Yeryüzünün büyük bir kısmını teşkil
eden bu doğal mekânın/unsurun birikinti hâlinde oluşu ve hammaddesinin su oluşu
değerini daha da arttırır. Zira su, din ve mitolojilerde hayatın kaynağı, ilk maddesi
olarak görülür (Burckhardt, 1994:140).
Gerek Kur’ân-ı Kerim’e gerekse tasavvufî eserlere bakıldığında denizin Mutlak
Varlık’ın kozmik ayetlerinden biri olarak telakki edildiği görülür. “Yeryüzündeki her
ağaç kalem olsaydı, deniz de, arkasından yedi deniz daha, mürekkep olsaydı yine de
Allah’ın kelimeleri tükenmezdi. Evet, Allah güçlüdür, bilgedir.” (Kur’ân-ı Kerim:
Lokman, 31/27) şeklindeki ayetin mealinde, Allah’ın yüceliği ve kudreti nazara
sunularak, büyük su kütlesi olan denizin enginliğine vurguda bulunulmuş; deniz, İlahî
ilmin sınırsızlığı ve sonsuzluğunun delili olarak görülmüştür.
Tasavvufta özellikle vahdet-i vücut nazariyesi açıklanırken deniz, “mutlak varlık
olan Allah’ı, onun sonsuz zat makamını ve vahdeti temsil eder. Sûfîler varlığın bir
olduğunu, kesretin görünürde kaldığını anlatmak için, daha ziyade deniz imgesini
kullanmışlardır.” (Üstüner, 2008:285). Böylece”hakikat ehli, Allah’ı bir deniz, kâinatı masiva olması hasebiyle- denizin dalgaları olarak görür.” (Pala, 1995:137).
Şairler, hassas yapılarıyla birçok şeyi ilham kaynağı olarak telakki ederler. Tabii
(doğal) bir unsur olarak deniz, anafor ve dalgalarıyla şairlerin tasavvur âleminde çeşitli
çağrışımlara kapı aralar. Bu bağlamda deniz, gark etme, helak etme gibi özellikleriyle
olumsuz durumları çağrıştıran imgelere konu edilirken; durgun ve sessiz hâliyle
“huzurun, rahatın ve sükûnetin sembolü” (Özarslan, 2010:66) olarak görülür. Bazı
doğal özellikleriyle deniz, âşığın yaşadığı karşıt hâller, duygusal gelgitlerle
ilişkilendirilir. “Sakin hâliyle huzur veren, duyguların ve hayallerin sığınağı olan deniz;
taşkın hâliyle insanda tedirginlik yaratan bir özelliğe sahiptir.” (Bayrak, 2013:85).
25
Önemli bir doğal mekân olduğu için insanların kültür ve inanışını etkileyen
deniz, insanlığın ortak hafızası olarak telakki edilen birçok atasözü ve deyime de konu
edilmiştir. Çaresizlik nedeniyle sergilenen istemsiz tavır, “Denize düşen yılana sarılır.”;
elde edilemeyen bir varlık üzerinde yapılan tartışma ve bu tartışmadan duyulan
rahatsızlık, “Denizdeki balığın pazarlığı olmaz.” (Püsküllüoğlu, 2004/a:64) atasözleriyle
anlatılırken; büyük zorlukları yenip küçük ve önemsiz sebeplerden dolayı başarısızlığa
uğrama durumu, “denizden geçip çayda boğulmak” (Püsküllüoğlu, 2004/b:269); insanın
çaresizlik, umutsuzluk hâli, “dört yanı deniz kesilmek” (Püsküllüoğlu, 2004/b:296)
deyimleriyle anlatılır.
Yaygın konuları aşk, tabiat, insan ve tasavvuf olan klasik şiirde, bazı imgeler
açıklanırken kullanılan mekânsal unsurlardan biri denizdir. Deniz; sahil, dalga ve
girdabıyla hakikî ve mecazî aşkın tavsifinde kullanılır. Tasavvufî bir metafor olarak
deniz, vahdeti temsil ederken; dalga ve girdap, tecellileri ve kesreti temsil eder.
“Büyüklük, genişlik, sonsuzluk, derinlik, bolluk” (Pala, 1995:137) gibi özellikleri olan
deniz, mecazî aşk bağlamında ise âşığın “duygusal gelgitlerini, gönlünü” (Aytekin,
2005:90) karşılar.
Klasik şiirde deniz yaygın olarak; gözyaşı, gam, gönül, aşk, cömertlik, kerem,
rahmet, ilim, mana, şiir” (Mutlu, 2012:91-111) gibi sözcüklerle benzerlik noktasında
ilişkilendirilerek tasavvur edilir. Bâkî Divanı’nda deniz; gönül, aşk, gam, belâ, güzellik,
ilim, hayret, olgunluk (kemâl), istiğnâ, mağfiret, şairlik yeteneği, incinin kaynağı olma,
otorite övgüsü gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda
gönül, aşk, gam, delilik (cünûn), gözyaşı, marifet, riyâ, yokluk (adem), kararsızlık,
incinin kaynağı olma, Hz. Muhammed’in merhameti, Hz. İlyas’ın gezinti yeri olması,
Hz. Musa’nın asasıyla Kızıl Deniz’in yarması, memdûhun cömertliği gibi hususlarda
teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Gönül, aşkın tezahür ve tahassüs mekânıdır. Dolayısıyla ana konusu aşk olan
klasik şiirin en önemli mekânıdr. Aşk duygusunun ve İlahî tecellîlerin zemini olan
gönül “çok yönlü ve hassas bir yapıya sahiptir. Sevgili ilgi göstermediği zaman viran
olan bu mekân, yine sevgiliden gelen eza ve cefa taşlarıyla mamur olur.” (Yıldızhan,
1997:9). Birçok açıdan deniz ile ilişkilendirilir. Gönlün, kanlı dalgalarıyla med cezir
görüntüsü oluşturduğu (Fuzûlî, K.14/7) düşünülür. Ayrılığın verdiği ızdıraptan
dertlenen gönül, dalgaları kabarmış bir deniz olarak tahayyül edilir. Âşığın dert
denizinin dalgalanmasının temelinde arzu ve hevâ hasseleri vardır. Bu yaklaşımla
26
hevânın gönülde, havanın denizde oluşturduğu etki arasında benzerlik ilişkisinin
oluşturulduğu düşünülür:
Hevâdan mevce gelmiş bahr-ı derdim şâhid-i hâlim
Dil-i pür-ızdırâb u nâle-i bî-i‘tidâlimdir (Fuzûlî, G.101/6)
Klasik şiir anlayışına göre sevgilinin âşığa reva gördüğü cevr ve cefa, alın yazısı
olarak görülür. Âşığın başına gelen musibetler, kader olarak telakki edilir ve kadere rıza
dışında başka bir tavır sergilenmez. Fuzûlî, âşığın gönlünün, gözyaşı dalgalarıyla
çırpınan bir deniz gibi göründüğünü, gönül denizinin feryat ve figanının, gözyaşı
dalgalarının gerçekleştireceği vuslat ile sona ereceğini ifade eder. Fuzûlî’nin bu
yaklaşımıyla vuslatı gerçekleştirme konusunda verilmek istenen mücadeleyle deniz
dalgalarının hareketliliği arasında benzerlik ilişkisi oluşturduğu düşünülür:
Mevc ile gönlümü ey eşk kopar yanımdan
Nâle ile başım ağrıtdı bu bîmâr benim (Fuzûlî, G.207/5)
Tasavvuf ehli Allah dışındaki hiçbir şeyi hakikî varlık olarak kabul etmez.
Muhayyel bir mekân olan gönlü, genişliği ve kuşatıcılığıyla Mutlak Varlık’ın tecelligâhı
olarak tasavvur eder. Bu bağlamda Bâkî, tecelli zemini olması ve ayrılık acısından
ızdırap duyması nedeniyle gönlü hakikat denizine ulaşma aracı olarak görür:
Dildür ol bahr-ı hakîkatden vücûdun mülkine
Şol derûnun ‘âleminde mevc uran deryâya bak (Bâkî, G.239/2)
Klasik şiirde Mutlak Varlık’ın benzetileni olarak görülen ve varlığının
anlaşılması konusunda tecelli olarak düşünülen denizin ilişkilendirildiği konuların
başında aşk gelir. Dolaysıyla klasik şair, âşık rolünü aslî kimliğini gölgede bırakacak
düzeyde benimser. “Şair, şiirinde başka duygu ve düşüncelere iltifat etmese bile
mutlaka âşık görünmek mecburiyetindedir; velev ki özel hayatında bu duyguyu hiç
tatmamış olsun. O, ister yaşlı ister genç, ister erkek ister kadın yahut gerek hükümdar
gerekse fakir olsun hiç fark etmez; vasıfları belirlenmiş bir sevgiliye âşık olmakla
yükümlüdür.” (Okuyucu, 2010:195-196). Şair, âşık gözüyle mekânları yorumladığı için
aşk, gerçek veya hayalî birçok mekânın tasvirinde mihver duygu olarak telakki
edilmiştir. Klasik şiirin ana konularından biri olmasının yanı sıra, tasavvufî anlayışın
etkileyici ve dönüştürücü gücünden yararlanılarak kullanılan aşk duygusu, edebiyat ve
medeniyetlerle adeta özdeşleştirilmiştir. Bu bağlamda Doğu medeniyeti, aşk medeniyeti
olarak tasavvur edilmiş, yaratılış bile aşk ile izah edilmeye çalışılmıştır (Şenödeyici,
27
2014:189). “Aşk, evrenin özünde vardır ve bütün şey’lerdeki ilk hareket ettiricidir; her
şeyi ‘en güzel’in ‘mutlak güzel’in elde edilmesine yöneltir.” (Ayvazoğlu, 2014:56).
Aşk mecazî ve hakikî olmak üzere iki şekilde incelenir. Mecazî aşk, hakikî aşkın
bir basamağı olarak da görülür. İnsanın varlık amaçlarından biri bu duyguyu telezzüz
etmektir. “İnsanın, daha geniş bir ifade ile kâinatın yaratılış sebebi, mutasavvıflara
göre aşktır. Allah bir gizli hazine olan varlığını tanıyacak göz, sevecek gönül, sanat
eserlerini takdir edecek bir akıl dilemiş, evreni ve bütün güzellikleri idrak melekesiyle
donanmış insanoğlunu yaratmıştır.” (Kaplan, 2008:153). Bâkî, aşk denizinin sahilinin
bulunmadığını (Bâkî, G.211/3), ummana bırakılan gönül kayığının Allah’ın yardımıyla
belâ girdabından korunduğunu söyleyerek denizi; büyüklük, derinlik, kuşatıcılık ve
aşılmasının zorluğu bakımından aşkla ilişkilendirir. Aşk denizinde doğru yolun Allah’ın
yardımıyla bulunabileceğini düşünür. Böylece denizi tehlikelerle dolu ve aşılması zor
bir imtihan alanı olarak tasavvur eder:
Allâh onara düşmeye gird-âb-ı belâya
‘Aşkunda gönül zevrakı ‘ummâne salındı (Bâkî, G.510/6)
Fuzûlî, aşk denizinin dalga ve girdaplarının gark ettiği insanın, helak olma
tehlikesiyle karşı karşıya kaldığını (Fuzûlî, G.224/1); aşk denizine düşenin maddî
lezzetleri unutması gerektiğini söyleyerek aşkı, manevî açıdan tekâmüle ulaşma ve çetin
bir imtihan aracı olma hususlarında deniz ile ilişkilendirir:
Bahr-i aşka düşdün ey dil lezzet-i cânı unut
Bâliğ oldun gel rahimden içdiğin kanı unut (Fuzûlî, G.45/1)
Gam, aslî vatan ve Mutlak Varlık’tan ayrı kalan âşığın madde âlemindeki
yazgısı olarak görülür. Yazgıyı değiştirmek, içine düşülen bir denizi aşmak veya o
denizden kurtulmak kadar imkânsız olduğu için gamın denizle ilişkilendirildiği
düşünülür. Bâkî, aşk gamından oluşan denizin sahili yoktur (Bâkî, G.233/2) diyerek
aşkın verdiği gamdan kurtulmanın imkânsızlığıyla denize düşen kişinin sıkıntı
çekmeden kurtulmasının imkânsızlığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Ayrıca âşığın
aşk derdinden döktüğü gözyaşlarının, deniz mesabesinde olduğunu, sevgilinin, âşığı
gam denizine gark edip başka denizlere saldığını ifade ederek gamın sembolü olarak
bilinen gözyaşlarını, çokluğu ve özellikleri (su ve tuzlu oluşu) bakımından denize
benzetir. Denizi; coşup taşma, sınırsız olma ve gark etme özellikleriyle aşk gamıyla
ilişkilendirir:
28
Bâkî-sıfat virdün elem itdün gözüm yaşını yem
Kıldun garîk-i bahr-ı gam deryâlara saldun beni (Bâkî, G.531/5)
Gam denizinde düşünülen âşığın, sevgilinin mahallesine sığınmak istemesinin
nedeni, engelleriyle sıkıntının kaynağı olan bir ortamdan kurtulmak istemesidir. Fuzûlî,
menzil mesabesinde görülen sahilin bile âşığı gam denizinin dalgalarından kurtarma
konusunda şüphe içinde olduğunu “Kurtarır mı?” ifadesiyle anlatmaya çalışır. Böylece
vuslatın gerçekleştiği yer olarak bilinen kûy’u, sahile; âşığın sıkıntılarından kurtulma
konusunda verdiği çabayı ise denizin dalgalı hâline benzetir. Bu yaklaşımıyla dalgalı
denizden kurtulmanın imkânsızlığına işaret eden Bâkî, aşk uğruna çekilen gamın
kanıksandığını dolayısıyla âşığın bu durumunun değişmeyeceğini düşünür:
Kurtulam gamdan derim kûyunda ammâ bilmezem
Kurtarır mı bahr-i gam mevcinden ol sâhil beni (Fuzûlî, G.291/7)
Sevgili uğruna dökülen gözyaşları, âşıklığın emarelerinden biridir. Çekilen acı
ve yaşanan çaresizliğin göstergesi olan gözyaşı, “sevgili için akıtılan bir gönül suyudur,
onun güzellik bahçesine hayat verir. Aşkın şiddetinin ve büyüklüğünün göstergesi
olarak, damla iken yağmur olur, sele dönüşür; nehirler, denizler ve okyanuslar
meydana getirir.” (Özerol, 2012:2027). Bâkî, âşığın âhından çıkan kıvılcımların yer ve
göğü yakacak kadar etkili olduğunu, gözyaşı dalgalarının ise bu durumu engellediğini
ileri sürerek âşığın âhını, yakıcı olması nedeniyle ateşe, gözyaşlarını ise ateşi söndürme
özelliğine sahip olduğu için denize benzetir:
İrmese bir dem eger mevc-i sirişküm her yana
Şu‘le-i âhum zemîn ü âsmânı hark ide (Bâkî, G.461/4)
Klasik şiirde sevgili, güzellik bakımından idealize edilirken onun bazı
özellikleri, denizle ilişkilendirilir. Deniz, gümüş suyu rengiyle sevgilinin yüzü (Bâkî,
G.433/2), med cezirin meydana geldiği yer olması bakımından sevgilinin saç ve
kaşlarının belli aralıklarla görünmesi durumuyla benzerlik noktasında ilişkilendirilir
(Bâkî, G.43/3). Ayrıca denizde meydana gelen girdaplar, varlıkları gark etme özelliğine
sahip olduğu için tehlike arz eder. Bâkî, güzellik denizinin girdabına düşen aşk ehline
ait gönül kayığının kurtulamayacağını söyleyerek gönlü, kayığa; İlahî güzellikleri, deniz
girdabına benzetir. Böylece denizi engelleyen, kuşatıp yutan bir varlık olarak tasavvur
eder ve İlahî güzelliklerin karşısında iradenin hükmünün söz konusu dahi
olamayacağına işaret eder:
29
Düşer fülk-i dil-i ehl-i mahabbet ana kurtılmaz
Cemâli bahrinün gird-âba dönmişdür miyânında (Bâkî, G.448/4)
“Bilmek, tanımak” anlamlarına gelen marifet, tasavvuf terminolojisinde, “İlâhî
esrar ve hakikatlere, nefsin niteliklerine, varlıkların durumuna ve gayb niteliğindeki
bazı hususlara ilişkin bilgiyi karşılar.” (Uludağ, 2003:54). Marifet; gaybî bilgi olduğu
için müphemlik ve sınırsızlık konularında denizle ilişkilendirilir. Deniz, birçok varlığın
yaşama alanı olup gizemli bir yapıya sahiptir, marifet gibi ancak tecrübî ilimle öğrenilir.
Deniz aynı zamanda inci, mercan gibi değerli madenlerin vücut bulduğu yerdir. Fuzûlî,
insan (şair) bedenini sadefe benzetir. Sözü (şiiri) de inci değerinde gördüğü için marifet
denizinin inci arayıcısı olmayan kişinin ârif olarak telakki edilemeyeceğini ifade eder.
Böylece marifet ilmini, derinlik ve değerlilik konularında denizle irtibatlandırır:
Olmayan gavvâs-ı bahr-i ma‘rifet ârif değil
Kim sadef terkîb-i tendir lü’lü’-i şeh-vâr söz (Fuzûlî, G.119/6)
İlim ile deniz arasında kurulan benzerlik ilgisinin temelinde denizin ilim misali
derinlik, sınırsızlık, kapsayıcılık gibi özelliklere sahip olması düşüncesi vardır. Bâkî,
ilim deryasında inci arayıcısı olanların, dönemin yöneticileri tarafından korunduğunu
söyleyerek ilmi, taşıdığı değer konusunda içinde inci bulunan bir deniz, kendisini ise
ilim denizinin inci arayıcısı olarak tasavvur etmiştir:
Deryâ-yı ‘ilme dür gibi gavvâs olanlara
Virdi zamâne hidmeti silkinde intizâm (Bâkî, K.23/23)
Fuzûlî, ilmi, deniz; aklı ise ilim denizinin inci arayıcısı olarak tasavvur eder.
Aklın aracılığıyla ilim denizinde gerçekleşen her öğrenmenin veya şahit olunan her
tecellinin insanı hayran bıraktığını düşünür. Böylece ilim denizini, Mutlak Varlık’ın
kozmik âlemdeki tecellilerinin anlaşılması konusunda araç olarak görür:
Akl kim gavvâs-i deryâ-yı kemâl-i ilmdir
Cevher-i zâtın tasavvur eylese hayrân olur (Fuzûlî, K.7/27)
Gösteriş için yapılan amellerin Allah katında herhangi bir kıymeti yoktur. İslâm
inancında riyakârlık, kerih görüldüğü için riyayı yaşam biçimi hâline getiren insanlar
eleştirilir. Bu bağlamda Fuzûlî, riyakâr sofinin semâ’sını, riya denizinin üzerinde dönen
çöpe benzeterek sofiyi çöp; riyayı deniz olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımıyla riyakârın
değersizliğini, riyanın çokluğunu anlatır:
Zerk deryâsında bir hâşâkdır kim çizginir
Sûfî-i şeyyâd kim devrân tutup eyler semâ‘ (Fuzûlî, G.142/3)
30
Deniz girdabının üstünde sürüklenen çer çöp ile kuş yuvası arasında biçimsel
açıdan benzerlik ilişkisi oluşturulur. Fuzûlî, Mecnûn’un başındaki çer çöplerin kuş
yuvası olarak değil, delilik (cünûn) denizindeki girdabın topladığı çer çöp olarak
görülmesi gerektiğini ifade eder. Böylece kuşların Mecnûn’un başında yuva yaptığına
dair imgeye telmih yapar. Ayrıca Fuzûlî’nin bu yaklaşımıyla Mecnûn’un başının
kalabalık/gaileli hâliyle girdap arasında benzerlik ilişkisinin oluşturulduğu düşünülür:
Kuş yuvası sanma kim ser-geşte Mecnûn başına
Hâr ü has cem‘ eylemiş girdâb-ı deryâ-yı cünûn (Fuzûlî, G.230/5)
Deniz; belâ, hayret, olgunluk (kemâl), yokluk, istiğna, fena, mağfiret gibi dinî ve
tasavvufî terimlerle ilişkilendirilerek tavsif edilir. Bâkî’ye göre halk, fena ırmağından
birer ikişer geçerken; tecrit ehli, belâ denizinden yüzerek geçer (Bâkî, G.134/1). Bâkî,
bu yaklaşımıyla dünyevî kaygılardan arınmanın menzile ulaşmayı kolaylaştıracağını
düşünür. Menzil/vahdet ile yolcu/inci arayıcısı arasında bazen engelleyici durumlar
tezahür edebilir. Bâkî, gönül dalgıcının, hayret denizinin derinliklerine dalmakla biricik
inciyi bulacağına dair düşüncesinde yanıldığını, zira hayrette kalan kişinin bu hazineye
ulaşamayacağını ifade eder. Kesret vasıtasıyla vahdete ulaşmak mümkündür. Önemli
olan kesrette kalmamak, kesret bataklığında boğulmamaktır:
Talup gavvâs-ı dil kaldı derûn-ı bahr-ı hayretde
Sanur arayı arayı bulam ol dürr-i yek-tâyı (Bâkî, K.15/8)
Bâkî, ayrıca olgunluk (kemâl) denizine ulaşabilmek için akarsu gibi toprak
içinde -sürünerek- ilerlemek gerektiğini ileri sürerek (Bâkî, G.289/4) alçak
gönüllülüğün insanı kemale ulaştırdığını, kanaat sayesinde insanın istiğna denizine
dönüştüğünü (Bâkî, G.468/3), günahının çokluğuna mukabil Allah’ın insanlık âlemini
mağfiret deryasına gark ettiğini düşünür. Bu yaklaşımıyla İlahî rahmetin çokluğunu,
kuşatıcılığını anlatır:
Görme ey zâhid günâhum çoklugın şol ‘âlemi
Magfiret deryâsına gark eyleyen Gaffârı gör (Bâkî, G.71/6)
Fuzûlî; dünyayı, yokluk (adem) denizine akan sel suyuna; âşığı ise sel suyuna
düşmüş ve avare bir şekilde dönen çer çöpe benzetir. Sel suyu ve üstündeki çer çöpün
yokluk denizine ulaşmadan bir nefeslik rahatlığa ulaşamayacağını ifade eder. Böylece
denizi “psikolojik olarak kişinin bütünde birleşme ve yok olma özlemini mükemmelen
simgeleyen” (Schimmel, 2001:208) bir araç olarak görür:
31
Dehr bir seyl-âbdır mülhak adem deryâsına
Biz ki ser-gerdânız ol seyl-âba düşmüş hâr u has
Çizginir hâr u has ol seyl-âb oldukça revân
Yetmeden deryâya râhat mümkin olmaz bir nefes (Fuzûlî, Mk.15/1-2)
İffetsizlik, özelde namusa, genelde ahlak kurallarına aykırı hareket etmek
demektir. Fuzûlî, “ter-dâmen” sözcüğünü denize atfederek hem deniz sahilinin
ıslaklığına hem de toplumda vuku bulan gayriahlakî davranışlara işaret eder. İncinin
kaynağı olarak bilinen denizin sahili, ıslak; suyu, tuzlu ve acıdır. Bu gerçekliği Fuzûlî,
mecazî bir bağlam içinde ele alır. “İnci uğruna eteği ıslak (iffetsiz) deniz gibi ağız tadını
acılaştırma.” diyerek dünya malına olan düşkünlük nedeniyle insanı iffetsizlikle suçlar.
Böylece denizi, insana; inciyi, insanın uğruna iffetsizliğe düştüğü dünyevî arzulara
benzetir:
Dâmenin doldursa gerdûn dürr ile dök ebr tek
Dürr için telh etme kâmın bahr-ı ter-dâmen kimi (Fuzûlî, G.286/5)
“Tasavvuf anlayışında deniz, Bir’in yani vahdetin simgesidir.” (Yıldırım,
2012:2708). Fahreddin-i Irakî, vahdet-i vücut nazariyesini açıklarken Mutlak Varlık’ı
deniz metaforuyla anlatır. Deniz, bütünü temsil ettiği için dalga, damla ve diğer
unsurlarından farklı olarak vahdeti karşılar. Irakî’ye göre, denizden sudur eden buharın;
bulut, yağmur, sel, ırmak, nehir gibi hâllere büründükten sonra vasıl olduğu menzil yine
denizdir (Mermer vd., 2007:37). Devir nazariyesine göre Allah’tan gelen kul, madde
âlemindeki seyr-i sülûkunu tamamladıktan sonra vasıl olacağı varlık Allah olduğu için
katreyle kul; deniz ile İlahî birlik (vahdet) arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Küçüklük,
acizlik ve bütünün parçası olma noktasında katre, insanı; karşıt özellikleriyle de deniz
vahdeti sembolize eder. İhtiyaçlarını karşılama noktasında kendisini aciz bir varlık
olarak gören Fuzûlî, sonsuz rahmet ve nimetin sahibi olduğu için Mutlak Varlık’ı
ummana, kendisini ise değersiz bir damlaya benzetir:
Miskîn Fuzûlîyim ki sana tutmuşum yüzüm
Ya bir kemîne katre ki ummâna yetmişim (Fuzûlî, G.187/5)
Hz. Muhammed, klasik şiirde merhametinin bolluğu, tebliğ ettiği dinin
evrenselliği, yaratılanların en üstünü oluşu ve İslâm’ın, önceki dinleri nesh etmesi
konularında deniz ve suyla ilişkilendirilir. Dünyanın yegâne incisi anlamına gelen
“dürr-i yektâ, dürr-i yekdâne” ve sadefteki tek inci anlamına gelen “dürr-i yetim”
(Pala, 1995:155) terkipleri, istiare ve teşbih yoluyla Hz. Muhammed’i karşılayacak
32
şekilde kullanılır. Bu yaklaşımın temelinde, Hz. Muhammed’e atfedilen manevî değer
ve O’nun merhamet ve şefaatine mazhar olma düşüncesi vardır. Fuzûlî, Hz.
Muhammed’in, abdest almak için yüzüne attığı suyun her damlasından binlerce rahmet
denizinin dalgalandığını (Fuzûlî, K.3/19) söyleyerek merhametinin çokluğuna; Hz.
Muhammed’in eşiğine kabul edilmediği için sabah rüzgârının kara ve denizlerde
başıboş estiğini söyleyerek doğal olayların şekillenmesinde Hz. Muhammed’in rızasının
önemine ve kâinatın emrine musahhar kılınışına işaret eder:
Âsitânında mukîm olmağa bulsaydı kabûl
Hak bilir olmazdı ser-gerdân-ı bahr ü ber sabâ (Fuzûlî, K.5/10)
Hz. Muhammed, son peygamber, İslâm ise evrensel ve son İlahî dindir. Hz.
Muhammed, kendisinden önceki peygamberlerin tebliğ ettikleri dinleri tamamlayıp
tekâmüle erdirdiği için İslâm ile birlikte söz konusu dinlerin geçerlilikleri ortadan
kalkmıştır. Bu bağlamda, Fuzûlî, Hz. Muhammed’i denize diğer peygamberleri ise
denizin dalgalarına benzetir. Dalga, denizin parçası olduğu için diğer İlahî dinler,
İslâmiyet’in farklı zamanlardaki biçimleri/yorumları olarak tasavvur edilmiştir. Denizin
durulmasıyla dalganın, İslâmiyet’in nüzulüyle diğer dinlerin hükmü kalmamıştır. Hz.
Muhammed’i deniz, diğer peygamberleri ise Muhammedî denizin dalgaları olarak gören
Ali Nihat Tarlan, diğer dinlerin dalgalar gibi kaybolacağını, İslâmiyet’in kıyamete kadar
devam edeceğini düşünür (2009:150):
Müntehî şer‘ine edyân-ı tamâmî-yi rüsül
Bahrsin sâ‘ir-i erbâb-ı risâlet emvâc (Fuzûlî, G.48/2)
Hz. Muhammed, insan nev’inin efendisi, seçkin inci denizi (Fuzûlî, K.3/15) ve
rahmet denizinden şefaat incilerini çıkaran dalgıç olarak tasavvur edilir. Fuzûlî’nin bu
tasavvurlarının temelinde, İlahî rahmetin sınırsızlığı, kuşatıcılığı ve inananların bu
rahmetten faydalanmaları konusunda Hz. Muhammed’e tanınan muazzam yetkinin
olduğu düşünülür:
Zihî cevâhir-i ihsân-ı âma ma‘den-i hâs
Dür-i şefâ‘at için bahr-i rahmete gavvâs (Fuzûlî, G.137/1)
Halk inanışları ve mitolojik eserlerde Hz. İlyas ve Hızır’ın âb-ı hayatı içip
ölümsüzlüğe kavuştukları; Hz. İlyas’ın karada, Hızır’ın ise denizde dolaşıp dara
düşenlere yardımcı oldukları anlatılmaktadır. Fuzûlî, sabah rüzgârının Hz. İlyas gibi
bazen denizin üzerinde dolaştığını bazen de Hz. İbrahim gibi ateşi mesken edindiğini
söyleyerek âşık formunda gördüğü rüzgârın mücadelesinin büyüklüğünü ve sıkıntısının
33
çokluğunu anlatır. Denizi ise Hz. İlyas’ın varlık amacını gerçekleştirmek için verdiği
mücadelenin zemini olarak tasavvur eder:
Âb-i deryâ üzre geh İlyâs veş seyrân eder
Gâh eyler mesken İbrâhîm tek âzer sabâ (Fuzûlî, K.5/13)
Klasik şiirde deniz ve unsurlarının birlikte zikredildiği şahsiyetlerin başında Hz.
Musa gelir. İslâm inancına göre Hz. Musa, zulme uğrayan İsrailoğullarını Mısır’dan
çıkarırken Kızıldeniz, bir set gibi karşılarına çıkar. -Allah’ın dilemesiyle- Hz. Musa,
asasını denize vurur, deniz ikiye yarılır ve İsrailoğulları kurtulur. Bu bağlamda Fuzûlî,
sevgilinin bakışını etkileyip dönüştürme noktasında Hz. Musa’nın denizi yaran asasına
(Fuzûlî, G.280/2); âşığın göz pınarlarından akan gözyaşlarını ise Kızıldeniz’e benzetir.
Nitekim bu teşbihin temelinde gözyaşlarının çokluğu ve kanlı oluşu düşüncesi vardır:
İki gözden revân etmiş sirişkim kâmetin şevki
Asâ-yı mu‘cizi gör kim iki bölmüş bu deryâyı (Fuzûlî, G.278/2)
“Marifet iltifata tabidir.” vecizesinden anlaşılacağı üzere güzeller ve güzellikler
övülmeyi hak eder. “Övülme ve beğenilme arzusu, insanın fıtratında bulunduğundan
övgü şiirleri insanlık tarihi kadar eskidir.” (Durmuş, 2004:406). Klasik şiirde deniz,
övülen kişinin cömertliğini ve zenginliğini sembolize eder (Aktaş, 2003:228). Özellikle
kaside nazım şekliyle yazılan şiirlerde devlet büyüklerinin gönülleri, ihtiva ettiği kerem
ve ihsanın bolluğu konusunda denize benzetilir. Bu yaklaşımın temelinde, onların
himmetlerinden faydalanma endişesi olduğu gibi, övgüyü hakketmeleri düşüncesi
vardır. Bu bağlamda Fuzûlî, memdûhu kerem deryası (Fuzûlî, K.10/4) olarak tasavvur
eder. Denizin, memdûhun ihsan çeşmesinden cömertlik eğitimi aldığını (Fuzûlî,
K.28/21), cömert olması hasebiyle memdûhun deniz kadar nimet dağıttığını söyleyerek
denizin geçim kapısı olarak görülmesine işaret ettiği gibi memdûhun ihsan ve ikrâmının
bolluğunu anlatır:
Kanı ol rütbe ki cûdıyle anun bahş ede bahr
Kanı ol havsala kim kân-i keremden ura dem (Fuzûlî, K.24/34)
Hükümdar, siyasî otoritenin temsilcisi, Mutlak Varlık’ın yeryüzündeki halifesi
olarak tasavvur edilir. Hükümdarın gücü ve memleketi idare etme biçimi açıklanırken
deniz, bazı tasavvurlarla ilişkilendirilir. Gerek idare etme biçimi gerekse hükmettiği
coğrafyanın geniş olması hasebiyle methedilmeyi en çok hak eden hükümdarlardan
birinin Kanuni Sultan Süleyman olduğu düşünülür. Bâkî, Kanuni Sultan Süleyman’ı
Doğu ve Batı’nın sultanı, kara ve denizlerin en büyük şahı, dünyanın büyük ve mutlu
34
hükümdarı olarak görür. Kara ve deniz sözcükleri, kâinatı karşıladığı için hükümdarın
cihan padişahı olarak tasavvur edildiği düşünülür:
Sultân-ı şark u garb şehenşâh-ı bahr u ber
Dârâ-yı dehr Şâh Süleymân-ı kâm-rân (Bâkî, K.1/15)
Klasik şiirde metafor ve mazmunlarla yüklü sembolik bir dil kullanıldığı için
şiir, kapalı ve girift bir anlatıma kavuşur. Şiirde kullanılan dilsel unsurların gerçek
anlamlarının ön plana çıkarılmasıyla kısmen de olsa muhteva noktasında şiirin
gerçekçiliğine katkı sağlanır, böylece şiirin anlaşılması kolaylaşır. Bâkî, bazı metafor ve
mecazları açıklarken denizi muhtelif doğal özellikleriyle tasvir eder. Bu bağlamda,
denize düşenin timsaha yiyecek olacağını (Bâkî, G.489/6), denizin gök cisimlerini
yansıttığını (Bâkî, K.25/9), mehtapta deniz seyrinin güzel olduğunu (Bâkî, G.442/3),
deniz suyunun acı ve tuzlu olduğunu (Bâkî, G.418/5), ilkbaharda çimenliğin yemyeşil
bir deniz gibi göründüğünü ifade eder:
Seyr-i deryâya ne hacet dem-i sahrâ geldi
Gûyiyâ sahn-ı çemen şimdi yem-i ahdardur (Bâkî, G.175/3)
Bâkî, ayrıca menzilleri deniz olduğu için nehirlerin ona doğru akmasıyla
gönüllerin sevgiliye yönelmesi veya sevgiliyi varılacak menzil olarak düşünmesi
arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Mekânların doğal özelliklerini benzetme unsuru
olarak kullanan Bâkî’nin, bu yaklaşımıyla klasik şiirin mecazlarla yüklü olan aşk ve
tabiat anlayışını, gerçekçi bir şair hassasiyetiyle tasvir ettiği düşünülür:
Gönüllerini cihân halkınun senün ‘aşkun
Akıtdı kendüye deryâ niteki enhârı (Bâkî, G.497/2)
Fuzûlî, insan tabiatının korunmasının lüzumunu ve insanın kararlılığını
açıklarken havanın etkisiyle denizde meydana gelen dalga hareketliliğinin ve denizde
mahsur kalan kişinin gürültüsünün önemsenmemesi gerektiğini düşünür. Böylece
denizin doğal bir özelliğini, bir tasavvurun anlaşılmasında destekleyici ifade olarak
kullanmıştır:
Güher tek kılma tağyîr-i tabî‘at delseler bağrın
Karâr et her hevâdan olma şûr-engîz deryâ tek (Fuzûlî, G.156/6)
Ayrıca sahilde duran kişinin denizde olanın hâlinden anlamayacağını ifade
ederek denizin heybet ve ürkütücülüğüne işaret eder. Böylece “denizi, tehlike ve
kaosun, sahili ise kurtulmanın, kendini emniyette hissetmenin göstergesi” (Yıldırım,
2012:2708) olarak tasavvur eder:
35
Beyâban-gerd Mecnûndan gam u derdim su’âl etme
Ne bilsin bahr hâlin ol ki menzilgâhı sâhildir (Fuzûlî, G.100/2)
Deniz; “inci, mercan, sadef gibi kıymetli madenlerin kaynağı olan bir tabiat
öğesidir.” (Mutlu, 2012:22). İçerdiği kıymetli maden ve canlılar nedeniyle geçim
kapısı, rahmet ve bereket kaynağı olarak tasavvur edilir. Klasik şairler genellikle âşığın
gözyaşlarını, sevgilinin dişlerini, şairin kabiliyetini inciyle ilişkilendirir. Bu bağlamda
Fuzûlî, içinde sevgilinin inci dişine benzer bir diş bulunmadığı için denizin, incilerini
dışarı/sahile
bıraktığını
söyleyerek
sevgilinin
güzellik
unsurlarından
dişlerini
yüceltmenin yanı sıra, denizin inci, mercan gibi değerli madenlerin kaynağı oluşuna ve
içindeki maddeleri kıyıya sürükleme özelliğine işaret eder:
Ne güher bulsa beğenmez bırakır yazıya deryâ
Gâlibâ kim ana maksûd dişin kimi güherdir (Fuzûlî, G.106/3)
Klasik şairler, sanatını/kendisini överken deniz unsurunun derinlik, sınırsızlık
gibi özelliklerini ön plana çıkarır. Bu bağlamda Bâkî, şairlik kabiliyetini yüceltirken
divanını, incinin teşekkül ettiği yer olarak bilinen sadefe; divanını koynuna alan ârifi ise
denize benzetir. Böylece şiirlerini imge zenginliği ve değerlilik konusunda inciyle;
şiirlerini okuyan âriflerin ilmî ve irfânî derinliğini de denizle ilişkilendirir. Üstelik Bâkî,
divanını denizde bulunan değerli bir hazine olarak gösterir:
Bir sadefdür dürr-i evsâfunla dîvânum benüm
‘Ârif almış koynına mânend-i ‘ummân gizlemiş (Bâkî, G.214/5)
Şairler, şiir vadisindeki kabiliyet ve üstünlüklerini anlatırken denizi ve içindeki
değerli madenleri, kendi yetenekleriyle ilgili tasavvurlara konu ederler. Denizin inci ve
mercan gibi değerli madenlerin kaynağı oluşuyla şiirlerin değerliliği, özgünlüğü, derin
anlamlı oluşu ve şairin ilmî/irfanî derinliği arasında ilişki oluşturulur. Bu bağlamda ilmî
ve irfanî derinliğini denizin sessizliğiyle (Bâkî, G.315/1) ilişkilendiren Bâkî, şiirlerini
deniz sahiline sürüklenen incilere, şiir defterinin satırlarını ise deniz dalgalarına
benzetir. Böylece şairlik yeteneğini över:
Kenâr-ı bahr-ı nazma yine dürler dizmiş ey Bâkî
Sütûr-ı defter-i şi‘rün meger emvâc-ı deryâdur (Bâkî, G.52/5)
Fuzûlî Divanı’nda klasik şiir coğrafyasında ismi zikredilen denizlerden Kulzüm
(Kızıldeniz) ve Aden; Bâkî Divanı’nda ise Kulzüm (Kızıldeniz) ve Aden’in yanı sıra
Bahr-ı Ummân (Hint Okyanusu) ve Bahr-ı Muhît (Atlas Okyanusu) muhtelif
özellikleriyle çeşitli tasavvurlara konu edilerek kullanılmıştır.
36
1.1.1. Aden Denizi
Aden Denizi, Kızıldeniz ile Hint Okyanusu arasında yer alır. Adını tarihî bir
liman şehri olan ‘Aden’den alır. Aden Denizi, klasik şiirde değerli ve parlak incilerin
çıkarıldığı yer olması yönüyle teşbih ve tasavvurlara konu edilir (Yeniterzi, 1999:304).
Fuzûlî Divanı’nda şehir anlamında kullanılan ‘Aden, Bâkî Divanı’nda hem şehir hem de
“Bahr-ı ‘Aden” formuyla deniz anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Bâkî, Aden
Denizi’nin sahilini çimenlik ile benzerlik noktasında ilişkilendirerek (Bâkî, K.26/7)
sahili inciyle dolu bir yer olarak tasavvur eder. Ayrıca çiy tanesinin, her kenarı Aden
Denizi’nin sahiline dönüştürdüğünü ifade ederek çiyin doğal mekânlarda oluşturduğu
manzarayla Aden Denizi’nin sahilindeki incelerin oluşturduğu manzara arasında
benzerlik ilişkisi oluşturur:
Jâle kıldı her kenârı sâhil-i bahr-ı ‘Aden
Lâle hâk-i gülşeni kân-ı Bedahşân eyledi (Bâkî, K.7/10)
1.1.2. Bahr-ı Muhît
Bahr-ı muhît, okyanus ve Atlas Okyanusu anlamlarına gelir (Pala, 1995:137).
Bâkî, âşığın gönlüne ikram edilen bir yudum şarabı (Bâkî, G.84/6) ve aşk uğruna
dökülen gözyaşlarını çokluğu bakımından Atlas Okyanusu olarak tasavvur eder.
Gözyaşlarının okyanusa benzetilmesi veya okyanus mesabesinde görülmesi, aşk uğruna
çekilen ızdırabın büyüklüğünü göstermenin yanı sıra, söz konusu ızdırabın doğal
mekânlara yansıtıldığını da gösterir:
Bahr-ı muhît-i eşküme ger dil uzatmasa
Deryâ yüzine urmaz idi bâd-ı subh kef (Bâkî, G.228/2)
1.1.3. Bahr-ı Ummân
Ummân, okyanus anlamına gelirken; Bahr-ı ummân hem uçsuz bucaksız deniz
(okyanus) hem de Hint Okyanusu anlamlarına gelir. Dolayısıyla bu sözcük grubu, Hint
Okyanusu anlamının yanında deniz anlamına gelecek şekilde ele alınmıştır. Bahr-ı
Ummân, “Arap Yarımadası’nın güneydoğu köşesi olan geniş kıt’a ve bu kıt’anın
kıyısından Hint kıyılarına ve güneye doğru uzanan açık denizdir.” (Devellioğlu,
1996:1120). Büyük su kütlesi olması yönüyle bazı tasavvurlara konu edilmiştir. Bâkî
Bahr-ı Ummân’ı büyük ve coşkulu dalgaların meydana geldiği yer olarak tasavvur
etmiştir (Bâkî, 14/20). Ayrıca akarsuların Hint Okyanusu’na doğru akmasıyla insanların
37
şeref kaynağı olarak düşündüğü hükümdarın hizmetine talip olması arasında benzerlik
ilişkisi oluşturur. Böylece hükümdarın himaye etme konusundaki gücünü okyanus/Hint
Okyanusu’nun büyüklüğüyle aynı mesabede görür:
Şeref-i hidmetine yüz süre geldük gûyâ
Cûylar kim olalar tâlib-i bahr-ı ‘ummân (Bâkî, K.2/44)
1.1.4. Kızıldeniz
Kulzüm; deniz ve Kızıldeniz anlamlarına gelir (Devellioğlu, 1996:527). Bâkî,
âşığın akarsu gibi her tarafa akan gözyaşlarının denize ulaşmasıyla denizin Kızıldeniz
gibi coştuğunu söyleyerek; toprak yapısı, mercan kayaları ve yosunlarıyla kan kırmızısı
(kızıl) bir görüntüye bürünen Kızıldeniz’i âşığın kanlı gözyaşlarının katkısıyla oluşan
bir deniz olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımıyla âşığın çektiği acıların büyüklüğünü
anlatmaya çalışır:
Giryeden cûy-ı şirişküm sû-be-sû oldı revân
Yine Kulzüm gibi cûş itdi bu deryâ semt semt (Bâkî, G.23/4)
Fuzûlî, gönlün âşığın ciğer kanını gözyaşına katıp gözyaşını, Kızıldeniz’e; ciğer
kanını ise Ceyhun Irmağı’na dönüştürdüğünü ileri sürerek âşığın kanlı gözyaşlarını
rengi ve çokluğu bakımından Kızıldeniz’e, akma biçimi bakımından ise Ceyhun
Nehri’ne benzetir. Tasavvufî anlayışa göre âşık, kesret olarak düşünülen gözyaşı ve
kandan arınınca fenafillaha ulaşır, yani erginleşme sürecini tamamlar:
Ciğerim kanını göz yaşına dökdün ey dil
Vara vara anı Kulzüm bunu Ceyhûn etdin (Fuzûlî, G.166/2)
1.1.5. Deniz ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Deniz ve unsurlarını karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo
1, kullanım oranını Grafik 1 vermektedir. Buna göre deniz ve unsurlarını karşılayan
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 147, Fuzûlî Divanı’nda 126 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %54’e, Fuzûlî Divanı’nda
%46’ya tekabül eder. Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “ummân” ve “deryâ” sözcüklerinin Bâkî
Divanı’nda daha fazla kullanılması; “lücce” sözcüğünün, “Bahr-ı ‘ummân”, “Bahr-ı
‘Aden” ve “Bahr-ı muhît” sözcük gruplarının ise Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış
38
olmasıdır. Denizin unsurları/cüzleri olarak bilinen “mevc” ve “sâhil” sözcükleri, Fuzûlî
Divanı’nda daha fazla kullanıldığı için her iki divan arasındaki sayı ve oran farkı belli
bir oranda azalmıştır. Söz konusu toplam sayı ve oranların her iki divanda birbirine
yakın çıkmasının temelinde, denizin doğal özellikleriyle değil, tasavvuf ve geleneğin
yüklediği anlamlarla daha çok metafor olarak ele alınma düşüncesi vardır.
Tablo 1: Deniz ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Bahr/Bihâr/Buhûr
48
47
Bahr-ı ‘Aden
2
-
Bahr-ı Muhît
2
-
Bahr-ı ‘Ummân
2
-
Deniz
2
2
Deryâ
54
43
Kulzüm
1
1
Lücce
3
-
Mevc/Emvâc
16
24
Sâhil/Sevâhil
4
5
Ummân
11
2
Yem
2
2
147
126
Toplam
46%
Bâkî Divanı
54%
Grafik 1: Deniz ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Fuzûlî Divanı
39
Deniz, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mecazî ve hakikî aşk bağlamının yanı sıra
bazı doğal özellikleri ile ele alındığı için içerik bakımından farklı birçok teşbih ve
tasavvura konu edilmiştir. Bâkî, salt tasavvufî veya dinî konuları içeren bir şiir yazmasa
bile deniz sözcüğünü hayret (Bâkî, K.15/8), istiğna (Bâkî, G.468/3), olgunluk (Bâkî,
G.289/4), mağfiret (Bâkî, G.71/6), belâ (Bâkî, G.134/1) gibi sözcüklerle ilişkilendirerek
tasavvufî bir metafor olarak kullanır. Fuzûlî’nin tasavvufî yönü güçlü olsa bile Bâkî’nin
bu metaforlara Fuzûlî kadar iltifat ettiği söylenebilir. Böyle bir yaklaşımın temelinde,
denizin doğal yapısıyla tasavvufî hâl ve kavramları çağrıştırması düşüncesi vardır. Belâ
denizinden tecrit ehlinin yüzerek geçmesi, denizin maddeden çok manayı temsil etme
düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Denizin belâ sözcüğüyle tavsif edilmesinin nedeni
ise insanın tekâmülünü sağlama yolculuğunda mücadele zemini olarak tasavvur
edilmesi, karşılaşılan güçlüklerin ise belâ/imtihan mesabesinde görülmesidir:
Cûy-ı fenâyı halk birer ikişer geçer
Bahr-ı belâdan ehl-i tecerrüd yüzer geçer (Bâkî, G.134/1)
Bâkî Divanı’nda deniz, teşbih veya tasavvur olarak herhangi bir peygamberle
doğrudan ilişkilendirilmezken Fuzûlî Divanı’nda Hz. Musa’nın asasıyla Kızıldeniz’i
yarması (Fuzûlî, G.278/2) Hz. İlyas’ın gezinti yeri olması (Fuzûlî, K.5/13) ve Hz.
Muhammed’in merhametiyle ilgili tasavvurlara konu edilmiştir. “Su” kasidesinde Hz.
Muhammed’i adeta suyla özdeşleştiren Fuzûlî’nin bu yaklaşımı, “aşk ve sevgiliyi bile
bir çeşit ulûhiyet gibi görmesiyle” (Tanpınar, 2011:152) açıklanabilir:
Eylemiş her katreden bin bahr-i rahmet mevc-hîz
El sunup urgaç vuzû için gül-i ruhsâre su (Fuzûlî, K.3/19)
Çerçeve açısından açık bir mekân olan deniz, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında âşığın
karamsar ruh hâli bağlamında ele alındığı için kapalı mekân olarak görülmüştür.
“Mekânın darlığı, fiziksel anlamda küçüklüğünden değil, karakterin imkânsızlığından
ve kendini orada sıkıştırılmış duyumsamasından kaynaklanır.” (Korkmaz, 2007:403).
Bâkî Divanı’nda deniz; gam (Bâkî, G.531/5), belâ (Bâkî, G.134/1) gibi olumsuz
kavramlarla ilişkilendirilerek kapalı mekân olarak algılanır. Ayrıca şairlik yeteneği
(Bâkî, G.52/5), ilim (Bâkî, K.23/23), âriflik (Bâkî, G.214/5) ve bazı doğal özellikleriyle
(Bâkî, G.175/3) tavsif edildiği için kapalı mekân algısının Fuzûlî Divanı’na göre daha
zayıf kaldığı görülür. Fuzûlî Divanı’nda ise deniz; gam (Fuzûlî, G.291/7), cünûn
(Fuzûlî, G.230/5), adem (Fuzûlî, Kt.15/1), dert (Fuzûlî, G.101/6) ve kanlı gözyaşıyla
ilişkilendirilerek kapalı mekân olarak algılanmıştır:
40
Ciğerim kanını göz yaşına dökdün ey dil
Vara vara anı Kulzüm bunu Ceyhûn etdin (Fuzûlî, G.166/2)
Mekânların tasavvur edilme biçimi, şairlerin ruh hâllerinin anlaşılmasına katkı
sağlar. Yahya Kemal Beyatlı, Fuzûlî’nin içli hâlini tasvir ederken onu suları kalbine
doğru çeken kuvvetli bir girdaba benzetir (2015:37). Bu yaklaşımıyla Fuzûlî’nin acı ve
ızdırap ile özdeşleşen dünyasına gönderme yapar:
Yetdi bî-kesliğim ol gâyete kim çevremde
Kimse yok çizgine gird-âb-ı belâdan gayrı (Fuzûlî, G.273/4)
1.2. Dağ
Dağ, yüksek ve büyük yeryüzü şekillerinden biri olup yamaçlarıyla geniş
alanları kaplayan doğal mekânlardan biridir. Yer ile gök arasında sütun işlevi gören
dağlar, Mutlak Varlık’ın kozmik ayetleri olarak kâinatta dengeyi sağlar. Büyüklüğü,
yüceliği ve heybetiyle insanı fiziksel ve ruhsal açıdan etkiler. Dağlar, engebeli
yapılarıyla insan hayatını zorlaştırıp olumsuz açıdan etkilese dahi “dağların yüksekliği;
serinlik ve ferahlık unsurudur. Ufuk genişliği ve derinliği bakımlarından da dağlar, hem
bir hasret objesi, hem de huzur ve inşirâh vesilesi” (Özarslan, 2010:47) olarak
değerlendirilir.
Dağlar, Köroğlu’nun Bolu Beyi’ne karşı verdiği mücadelede görüldüğü üzere,
zor zamanlarda insanlar için bir yuva, bir sığınak işlevi görür. Dağların “ihmal edilmiş
insanların yurdu” (Durak, 2015:snb.) olarak telakki edilmesinin nedeni, insanların
dağlarda kendilerini emniyette hissetmeleri; “dağlara tahakküm ve tasarrufun söz
konusu olmamasıdır” (Özarslan, 2010:50). Dağ, doğal bir mekân olarak insanlık için
“bazen kurtuluş ve arınma; bazen de cezalandırma mekânı” (Narlı, 2007:15) şeklinde
telakki edilir.
İnsanlık tarihine bakıldığında, hemen hemen her kültürde dağların farklı inanç
ve değerlendirmelere konu edildiğini ve kutsandığını görmekteyiz. Dağlar, yüksek/yüce
oldukları için Tanrı’ya yakın yerler veya Tanrı’nın ikamet mekânı olarak tasavvur
edilmenin yanı sıra, heybetli olup ulaşılamadıkları veya aşılamadıkları için de Tanrı’nın
büyüklüğünün, kudret ve azametinin sembolü olarak telakki edilmişlerdir (Harman,
1993:400).
“Sümer
mitolojisinde
dağlar
kişileştirilmiş ve
tanrılaştırılmıştır.”
(Hançerlioğlu, 1993:107). Yücelik ve kutsallığından dolayı Tanrı’nın gökyüzünde
olduğuna inanan eski Türkler, “dağları, göğe yakınlığı sebebiyle, kutsal ve Tanrı
41
mekânı bilmişler ve Gök-Tanrı’ya kurbanlarını hep oralarda sunarak.” (Ünver G.Güngür H., 2007:73) “dağ kültü’nün varlığını” (Ecer, 2011:103) kabul etmişlerdir.
Azameti, gücü ve büyüklüğüyle varlık âlemini belli bir intizam içinde yaratan ve
deveranını sürdüren Mutlak Varlık, tecellileriyle insanoğlunu hayretler içinde
bırakmıştır. Bu hayret hâli, dağlarla alakalı yanlış inanışların ortaya çıkmasına sebep
olmuştur. “Dağların görünümü, her zaman insanların kalplerine ilham vermiş ve dağlar
genellikle dünyanın her yanında tanrıların mekânı olarak kabul edilmiştir. Şüphesiz bu,
İslâm’ın asla kabul edemeyeceği bir düşüncedir.” (Schimmel, 2004:23). İslâm inancına
göre “dağlar, Allah’ın her yerde hazır ve nazır olduğunun işaretlerinden başka bir şey
değildir.” (Schimmel, 2004:23).
Mutlak Varlık’ın kevnî bir ayeti olan dağ, Kur’ân-ı Kerim’de farklı özellikleriyle
tavsif edilmiştir. Yükseklik, azamet, sağlamlık ve yeryüzünü dengede tutan unsur
olması gibi hususiyetleriyle “direk” (Kur’ân-ı Kerim: Nebe, 78/7) olarak telakki edilen
dağların, ceza gününün dehşetinden “yün gibi” (Kur’ân-ı Kerim: Meâric, 70/9)
serpildiklerini, ibadet etmekle görevlendirilen kullar gibi “Allah’a secde ettiklerini”
(Kur’ân-ı Kerim: Hac, 22/18), üzerine “yemin edilen Tur (Sina) Dağı”nın (Tûr, 52/1)
İlahî tecellinin etkisiyle “yerle bir olduğunu” (Kur’ân-ı Kerim: Araf, 7/143) ifade eden
ayetler, bu tavsif ifadelerinden birkaçıdır.
Bazı peygamberlerin muhtelif saiklerle dağlara sığınmaları (Hz. MuhammedHira Dağı; Hz. Musa-Tur Dağı; Hz. Nuh-Cûdî/Ararat Dağı), ibadet yerlerinin,
türbelerin, ziyaretgâhların dağlara yapılması gibi nedenlerden dolayı dağların kutsal bir
kimlik kazandığı düşünülür. Hz. Muhammed’in, Uhud Dağı için söylediği “Uhud bizi
sever, biz de Uhud’u severiz.” (Buhârî, 1976:1498) sözü, söz konusu dağın hem
müşahhas bir varlık olarak telakki edilmesine hem de kutsanmasına zemin hazırlamıştır.
Klasik şiirin coğrafyası içinde en fazla kullanılan dağlar, Bîsütûn, Kaf ve Tur
Dağı’dır. Bu dağlar daha çok mitolojik özellikleri ve dinî inanışlar bağlamında ele alınıp
değerlendirilmiştir. Bîsütûn Dağı, Ferhat’ın vuslat uğruna verdiği olağanüstü mücadele;
Kaf Dağı, ankâ kuşunun yaşadığı yer olması; Tûr Dağı ise “Len terânî (Sen beni
göremezsin.)” hitabına mazhar olması bakımından işlenmiştir (Aktaş, 2003:13).
Klasik şiirde birçok imge ve tasavvura konu edilen dağ unsuru, Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında zengin bir bağlam içerisinde ele alınmıştır. Bâkî Divanı’nda dağ unsuru,
doğal özellikleriyle tasvir edilmenin yanı sıra, müşahhas bir varlık olarak tasavvur
edilmiştir. Âşıkların sığınağı olarak görülmenin yanında otorite övgüsü, gam, kanaat
42
gibi kavramlarla ilişkilendirilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda ise melâmet, belâ, otorite
övgüsü, âşığın çektiği büyük sıkıntılar ile ilgili tasavvurlara konu edilmiştir.
Dağ, Fuzûlî Divanı’nda tasavvufî kavramlardan melâmet ile ilişkilendirilir.
Melâmet, âşığın/sâlikin erginleşme sürecinde çektiği sıkıntıları karşılar. Bu sıkıntılar,
olumsuz algılansa da âşık için rahmettir. “Âşığın melâmet yolunu tercih etmesinin
yegâne gayesi, melâmetin sevdiğiyle arasında engel olan gurur ve kibrini kırması,
benliğinden vazgeçirmesidir.” (Selçuk, 2007:497) Melâmetin en uç aşaması, cinnet
geçirdiği için âşığın taşlanmaya maruz kalmasıdır. Fuzûlî, dağ kadar taşın başına
vurulduğunu, buna rağmen baht gözünün uyanmadığını (Fuzûlî, G.93/4) dile getirir ve
maruz kaldığı melâmet taşlarını Bîsütûn Dağı’na benzetir. Bîsütûn Dağı, temelsiz ve
muhayyel bir dağ olduğu için aşılması imkânsızdır. Fuzûlî’nin bu benzetmeyi, âşığın
içine düştüğü çözümsüzlüğü anlatmak için yaptığı düşünülür:
Lebi şîrînlerin şevkiyle Ferhâdı benim asrın
Yanımda cem‘ olan seng-i melâmet bî-sütûnumdur (Fuzûlî, G.87/6)
Dağın benzerlik noktasında ilişkilendirildiği sözcüklerden biri gamdır. Kendisini
gam dağının kaplanının pençesinde (Bâkî, G.133/5) gören Bâkî, ayrılıktan gözyaşı
döktüğünü (Bâkî, G.109/2), sevgilinin, -âşığın- vücudunda açtığı yaralarla belâ
dağındaki kaplanın rengine büründüğünü (Bâkî, G.321/2) söyleyerek dağ sözcüğünü,
aşk bağlamında gam, mihnet ve belâ ile tavsif eder. Bu ilişkinin kurulmasının temelinde
âşığın başından belânın; gönlünden gamın eksilmemesi düşüncesi vardır. Aşığın karışık
saçlarını sevgilinin aşk kaplanının ormanı, başını ise mihnet ve dert memleketinin dağı
olarak olarak tasavvur eden Bâkî, bu yaklaşımıyla düçar olduğu belâların büyüklüğünü
ve bunlardan kurtulmanın zor olduğunu anlatmaya çalışmıştır:
Peleng-i ‘aşk-ı yârun bîşesidür mûy-ı jülîdem
Diyâr-ı derd ü mihnet kûhsârıdur benüm başum (Bâkî, G.322/2)
Bâkî, kasidelerinde dağ sözcüğünü daha çok devlet yöneticilerinin övülmesiyle
alakalı tasavvur ve imajlarda kullanır. Yaşadığı dönemin zenginliğini, rahatlığını; devlet
büyüklerinin üstün meziyetlerini anlatırken dağın büyüklük, ihtişamlı görünme gibi
doğal özelliklerini ön plana çıkarır. Feleğin cömert davranıp dağların ceplerini, ovaların
eteklerini gümüş ile (Bâkî, G.403/7); istek rüzgârının ise aynı mekânları akçeyle
doldurduğunu söyleyerek memdûhun cömertliğine ve dönemin zenginliğine işaret eder.
Bu yaklaşımıyla aynı zamanda beşerî bir olayı doğal bir mekâna yansıtarak insanmekân etkileşimini tasvir eder:
43
Zemîne bâd-ı hevâdan çok akçe düşdi yine
Pür itdi dâmen-i sahrâyı toldı ceyb-i cibâl (Bâkî, K.21/2)
Bâkî, ayrıca memdûhun sahip olduğu cesaret ile kahır dağının kaplanına
benzediğini (Bâkî, K.14/14), yumuşaklığının yanında dağa atfedilen vakarlığın
kıymetsiz kaldığını düşünür (Bâkî, K.9/11). Kanuni Sultan Süleyman, Osmanlı
Devleti’nin en büyük padişahlarından biri olduğu için birçok şair tarafından muhtelif
özellikleriyle övülmüştür. Bâkî de onu savaş dağının kaplanı; halefini (II. Selim) ise
büyük bir dağda duran erkek aslana benzeterek dağın heybetine ve ürkütücülüğüne söz
konusu benzetilenlerle göndermede bulunur:
Vardı peleng-i küh-ı vegâ hâb-ı râhate
Kühsâr-ı kibriyâda turan nerre şîri gör (Bâkî, Ms.1-VII/6)
İnsan, sevinç veya keder gibi duyguları yoğun bir biçimde hissettiğinde, bu
durumu başka varlıklara da yansıtmak ister. Bâkî, Kanunî Sultan Süleyman’ın
ölümünden duyduğu acıyı dağa yansıtmıştır. Dağın, sümbüle benzeyen saçlarını çözüp
ağladığını, gözyaşlarını eteğine akıtarak mâtemini gösterdiğini söyler. Bu yaklaşımıyla
dağı “kadın” (Kurnaz, 2011:13) olarak hayâl eder. Yaşanan acıların doğal mekânlara
yansıtılması, acının büyüklüğünü göstermenin yanı sıra, dağın müşahhas bir varlık
olarak tasavvur edildiğini de gösterir:
Sünbüllerini mâtem idüp çözsün aglasun
Dâmâne döksün eşk-i firâvânı kûhsâr (Bâkî, Ms.1-IV/3)
Âşıkların ayrılık derdinden deliler gibi dağlarda ve çöllerde dolanmaları, klasik
şiirde sıkça işlenen hayâllerden biridir. Bâkî, sanavberin, sevgilinin boyuna âşık olduğu
için (Bâkî, G.158/2), lalenin ise sevgilinin ben’inin gamıyla yandığı için deliler gibi
dağlara düştüklerini (Bâkî, G.173/4) ileri sürerek âşığın, aşk elemiyle yaşadığı avarelik
hâlini sanavber ve laleye yansıtır. Ayrıca deli gönlünü avutacak bir yer bulmak için çöl
ve dağları gezip dolaştığını söyleyerek dağı sığınak olarak görür ve oyalanma, teselli
bulma mekânı olarak tasavvur eder:
Sahrâ vu kûhı geşt ü güzâr itdügüm bu kim
Dîvâne gönlüm egleyecek bir yir isterin (Bâkî, G.386/3)
Bâkî, aşk veya övgü gibi hayâlî konuları açıklarken dağı doğal özellikleriyle
doğrudan veya göndermelerle tasvir eder. Dağ, yabani hayvanlar için barınak olup bazı
bitkilerin yetişip büyüdüğü yerdir. Bu bağlamda Bâkî, bir ceylanın binlerce dağ ve çölü
gezdiğini (Bâkî, G.402/5); kaplanın, dağı mekân tuttuğunu (Bâkî, Kt.5/1); dağ ve
44
ovalarda kırmızı lalelerin (Bâkî, G.66/3) ve çam fıstığı ağacının yetiştiğini (Bâkî,
G.158/1), bahar mevsiminde dağda suların çağıldadığını, dağın kuş sesleriyle inlediğini
ve bu seslerin giderek çoğaldığını söyler:
Sular çaglar tuyûr âvâzesinden kûhsâr inler
Bahâr eyyâmıdur şimden girü Şît u sadâ artar (Bâkî, G.64/4)
1.2.1. Bîsütûn Dağı
Bîsütûn, Bağdat-Hemedan arasında Kirman Şâh civarındaki dağın adıdır (Pala,
1995:92). Bîsütûn Dağı, gerçek bir mekân olarak görüldüğü gibi muhayyel veya
mitolojik bir dağ olarak da görülür. Klasik şairler, Bîsütûn Dağı’nı daha çok “direksiz
oluşu ve dayanağının olmayışından dolayı aşılması zor engel olarak” (Pala, 1995:92)
tasavvur ederken mutasavvıf şairler, “Bîsütûn’u varlık âlemi” (Şenödeyici, 2014:119)
olarak tasavvur ederler.
Bâkî, Bîsütûn Dağı’nı Ferhat ile Şirin’in aşkıyla alakalı tasavvurlara konu
etmenin yanı sıra, gül bahçesine benzetip sığınak olarak görür. Fuzûlî ise Ferhat’la
özdeşleşen Bîsütûn Dağı’nı muhtelif hayâllerle ilişkilendirerek klasik şiire konu edilen
diğer dağlara göre daha fazla kullanır. Böylece özelde Bîsütûn Dağı, genelde ise doğal
bir mekân olarak dağ ile ilgili tasavvurlarını açıklamaya çalışır. Ayrıca bu dağı daha çok
âşığın/Ferhat’ın sevgili/Şirin uğruna çektiği sıkıntılar ve âşıklıkta üstünlük aracı olarak
görme durumuyla alakalı tasavvurlara konu eder.
Fuzûlî, dağ ile aşk duygusu arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Hamur ve
mayası adeta aşk ile yoğrulan, “hayatında aşkın hâkimiyeti, aklî idrâkten çok daha önce
başlayan” (Yaşar, 2011:49) Fuzûlî, “Aşk imiş her ne var âlemde” dizesiyle
âlemi/varlığı aşktan ibaret görür (Hakverdioğlu, 2012:132). Klasik şairlerin aşk
anlayışına göre, elest meclisinde gerçekleşen vuslat/yakınlık, anâsır âleminde ruhun
bedene bürünmesiyle hicrana dönüşmüştür. Vuslatı yeniden yaşamak isteyen âşık,
büyük belâlara düçar kalır. Bu belâlar, aşkı ölümsüzleştirdiği gibi âşığı da yüceltir. Dağ
ise aşılmazlığın, erişilmezliğin sembolü olarak (Özarslan, 2010:41) tasavvur edildiği
için vuslatın muhâl, acının ise mukadder olduğu aşk duygusuyla ilişkilendirilir. Bu
bağlamda Bîsütûn Dağı’nın, aşk uğruna çekilen sıkıntıların anlatılması konusunda ideal
zemin olduğu düşünülür. Fuzûlî, Ferhat’ın kanlı gözyaşlarına şahitlik eden Bîsütûn
Dağı’nın gözyaşlarını çeşme gibi akıttığını dile getirir (Fuzûlî, G.230/1). “Taş bağırlı”
olarak tavsif edilen Bîsütûn Dağı’nın Ferhat’ın çektiği aşk derdinden dolayı merhamete
45
gelmesi ve aynı acıyı hissetmesi, çekilen acının büyüklüğünü göstermekle kalmaz, bu
acının dağın çeşmesine dahi sirayet ettiğini gösterir. Aşkın Bîsütûn Dağı’yla
ilişkilendirilmesinin temelinde, her iki kavramın muhayyel olmasının yanı sıra, bu
kavramların âşığa meşakkatten kurtulma ve vuslata erme konularında neticesizliği
dayatma düşüncesi vardır:
Taş bağırlı olmasaydı Bî-sütûn Ferhâd için
Su yerine gözlerinden akıtırdı seyl-i hûn (Fuzûlî, G.230/3)
Bâkî de Fuzûlî gibi kendisini iflah olmaz âşık (Ferhat) formunda görür. Ferhat’ın
külüngü başına vurmasıyla akan kanın taca takılan menekşe görüntüsünü ortaya
çıkardığını (Bâkî, G.35/3), Ferhat’ın kanlı gözyaşlarının Bîsütûn Dağı’nı gül bahçesine
dönüştürdüğünü söyler. Böylece âşığın sevgili uğruna çektiği sıkıntıları tasvir etmeye
çalışır. Ayrıca aynı olay ve olaya bağlı sonuçların farklı bir biçimde tasavvur edildiğini
düşünür:
Bî-sütûnı gülşen itmiş hûn-ı çeşm-i Kûh-ken
‘Âşıka sevdâ-yı vasl-ı yâr ile tag üsti bâg (Bâkî, G.227/2)
Şirin’in resminin Bîsütûn Dağı’na nakşedilmesiyle alakalı imge, klasik şiirde
yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Fuzûlî, Şirin’in resmiyle Ferhat arasında oluşan
alakayı Bîsütûn Dağı’nın etkileyiciliğine bağlar (Fuzûlî, G.229/5), Ferhat’ın feryadına
cevap olarak gelen sesin Bîsütûn Dağı’ndan değil, dağa nakşedilen Şirin’in resminden
geldiğini söyler. Dağın, ses yankılama özelliğine sahip olduğu bilinir. Burada dağ gibi
cansız olan Şirin’in resmine aynı işlevin yüklenmesi, resmin dert ortağı olarak
düşünülmesi ve iki varlığın özdeşleşmesinden kaynaklanmaktadır. Nitekim “Dağ ile
söyleşmek/dertleşmek nesne ile ortak bir dili kullanmak demektir. Bu, aynı zamanda
varlık ile bütünleşmektir. Bunun diğer ifadesi, kendi içindeki sesi dinlemektir.”
(Yıldırım-Akdemir, 2012:198):
Kûh feryâdı sadâsın verdi Ferhâdın demen
Nakş-ı Şîrîndir virür âvâz olur feryâd-res (Fuzûlî, G.125/3)
Fuzûlî, Şirin’in resmi sonsuza kadar korunsun diye Tevfîk Mimarı’nın (Allah)
Ferhat’ın aşkının temelini Bîsütûn Dağı’ndan yaptı, diyerek Ferhat’ın aşkını dinamik
tutan ve ebedîleştiren resim ile sağlamlığı sayesinde, kıyamete kadar varlığını
sürdürecek olan dağ arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Bîsütûn Dağı, muhayyel bir
dağ olsa bile insanların dilinden düşmeyen bir aşk mesnevisiyle özdeşleştirildiği için,
46
aşk duygusu konuşulduğu sürece Bîsütûn Dağı’nın reel bir mekân gibi konuşulacağı
düşünülür:
Bekâ-yı sûret-i Şîrîn için tevfîk mi‘mârı
Binâ-yı aşk-ı Ferhâdın esâsın Bî-sütûn etti (Fuzûlî, G.283/6)
Dağ, toplum tarafından dışlanan veya belli nedenlerle toplumdan uzaklaşan
insanların sığındığı mekândır. Bâkî’ye göre gönlün dağa meyletmesinin nedeni, -tatlı
söz kaynağı olarak görülen- şirin dudakların/Şirin’nin dudaklarının Ferhat gibi bir âşığa
(şair) cazip gelmesidir:
Düşeli şîrîn lebün sevdâsına cânâ gönül
Hoş gelür Ferhâdveş ben nâ-tevâne taglar (Bâkî, G.176/3)
Aşk uğruna maddî ve manevî bedeller ödeyen Ferhat ve Mecnûn gibi prototip
âşıklar, klasik şairler için yalnızca imrenilecek, örnek alınacak âşık tipleri olarak
kalmayıp “rakib kimliğinde” (Ersoylu, 2005:167) de görülürler. Fuzûlî; Ferhat’ın dağı
yarmak için binlerce külünk köreltirken kendisinin tırnak ile bin tane dağ koparıp
fırlattığını (Fuzûlî, G.220/1); Ferhat’ın, Bîsütûn Dağı’nı kazmayla yarmaya çalıştığını
oysaki aynı işi kendisinin ah -nidası- ile yaptığını ifade eder. Bu ifadelerden Fuzûlî’nin
âşıklık istidadının Ferhat’tan üstün olduğu anlaşılır. Dağın ah ile yıkılması veya tırnak
ile fırlatılması, Bîsütûn Dağı’nın varlığı kadar/gibi muhâl olsa bile, şairin aşkının
büyüklüğü ve aşk için yapabileceği fedakârlığın mahiyetinin anlaşılması noktasında
önemli olduğu düşünülür:
Âciz olmuş yıkmağa âh ile kûhu kûh-ken
Neylesin miskîn anun aşkı hem ol mikdâr imiş (Fuzûlî, G.132/2)
Âşığın en büyük arzusu, sevgilide fani olmaktır. Fenaya ulaşabilmenin yolu,
masiva olarak telakki edilebilecek her şeyden arınmaktır. Fuzûlî, Ferhat’ın Bîsütûn
Dağı’nda eser/madde (dağa nakşedilen Şirin’nin resmi, kazma izleri, su arkı vb.)
bıraktığını, kendisinin ise madde olarak düşünülebilecek hiçbir şeye sahip olmadığını
söyleyerek Ferhat’ın mücadele mekânı olan dağı, masivanın tecellî yeri olarak görür, bu
vesileyle Ferhat’tan üstün olduğunu düşünür:
Kûh-kenden görünür kûhda âsâr henüz
Ol ne benzer bana anun eseri var henüz (Fuzûlî, G.122/1)
Fuzûlî, denize benzettiği aşkın helak etme özelliğinden çekinmeyip mücadelesini
verdiğini, buna mukabil Ferhat’ın canını kurtarmak için kaçıp dağa sığındığını (Fuzûlî,
G.224/1) söyler. Bununla beraber, aşkın yaşattığı cinnet nedeniyle şehirlerde
47
yaşamanın, rüsvalığı ve melâmeti kaçınılmaz kıldığını bildikleri için Ferhat’ın Bîsütûn
Dağı’nı, Mecnûn’un ise çölü mekân edindiğini söyleyerek dağı, Ferhat için çölü ise
Mecnûn için bir sığınak veya emân bulma yeri olarak düşünür. Halk arasında kaldığı
için kendisinin melâmete katlandığını bu böylece onlardan üstün olduğunu iddia eder:
Belâdır şehrlerde ben kimi rüsvâ-yı halk olmak
Ne hoş Ferhâd ü Mecnûn menzil etmiş kûh u sahrâyı (Fuzûlî, G.277/4)
Bâkî, yaşadığı aşkın büyüklüğünü anlatmak için aşkı dağa, kendisini ise dağın
kaplanına benzeterek aşk vadisinde sahip olduğu cesarete işaret eder (Bâkî, G.288/5).
Ayrıca Bîsütûn Dağı’nda, eziyet taşlarını kesmede/parçalamada Ferhat’a sanat
öğretebilecek kadar ustalaştığını söyleyerek Ferhat’ı rakip olarak tasavvur eder. Bâkî,
dağın büyük ve temelsiz olma durumuyla aşk kaynaklı gamın büyüklüğü ve devasızlığı
arasında kurduğu ilgiyle üstünlüğünü anlatmaya çalışır:
Bî-sütûn-ı gamda Bâkî seng-i mihnet kesmede
Şöyle üstâd oldı kim Ferhâda san‘at gösterür (Bâkî, G.51/6)
1.2.2. Kaf Dağı
Mitolojik ve hayâlî bir dağ olan Kaf, klasik şiirde en fazla işlenen doğal
mekânlardan biridir. Şark mitolojisine göre Kaf, Güney İran’daki Elbürz Dağı olup anka
kuşunun yaşadığı yerdir (Onay, 2009:58). Dünyayı çevrelediğine ve aşılmasının
imkânsız olduğuna inanılan Kaf Dağı, klasik şiirde yükseklik, uzaklık, ihtişam, kâinat;
istiğna, kanaat, uzlet gibi kavramlarla ilgili tasavvurlara konu edilir (Pala:1995:301).
Bâkî Divanı’nda Kaf Dağı; istiğna, dünyanın değersizliği, kâinat ve Sîmurg
kuşunun yuvası oluşu gibi hususlarda tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda
kanaat, uzlet, kâinat ve aşk mihneti gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Tasavvuf ehlinin en çok yücelttiği erdemlerden biri kanaatkârlıktır. Kanaat,
Cemalullâh’a mazhar olabilmek için dünyevî isteklerden yüz çevirmek, azla yetinmek
demektir. Fuzûlî, kendisini de dâhil ettiği bir zümrenin kanaat Kaf’ıyla yetindiğini
düşünür. Kanaat ile Kaf Dağı arasındaki ilişki, Kaf Dağı’nın tasavvufî gelenekte
kanaatkârlığın sembolü olarak tasavvur edilmesi ve düstur üzere yaşamanın Kaf Dağı’nı
aşmak kadar zor olması nedeniyledir. Hz. Muhammed’in “Kanaat tükenmez bir
hazinedir.” (Aksu, 2014:24) hadisini ilke edinen tasavvuf ehli, dünyevî arzu ve isteklere
karşı müstağni olmayı yani kanaatkârca davranmayı önemser ve bu davranışı kendisini
de dâhil ettiği bir zümreye izafe ederek yüceltir:
48
Cîfe-i dünyâ değil kerkes kimi matlûbumuz
Bir bölük ankâlarız Kâf-ı kanâ‘at bekleriz (Fuzûlî, G.123/3)
Bâkî âlemi/kâinatı harman yerine benzetir, kâinatı kuşattığına inanılan Kaf
Dağı’nın kendisine saman parçası kadar şevk vermediğini söyleyerek dünyanın
değersizliğine, kanaatkârlığının büyüklüğüne işaret eder. Bu yaklaşımıyla büyük ve
kuşatıcı bir mekân olan Kaf Dağı’nın kanaat ve fakr gibi tasavvufî hâllerin yanında
herhangi bir değer ifade etmediğini düşünür:
Dâne-i gendüm tahammül kıldugum eksem n’ola
Hırmen-i ‘âlemde saymaz kûh-ı Kâfı kâh şevk (Bâkî, G.237/4)
Sevgilinin eşiği âşıkların menzilidir. Bâkî, sevgilinin eşiğinde yer bulduğu
takdirde, Kaf Dağı’ndaki anka kuşuna istiğnanın mahiyetini öğreteceğini düşünür.
Sevgilinin eşiğine varıldığında dünya namına herhangi bir şey istenmez. Beyitte
sevgilinin eşiği, göz ve gönül tokluğunu sağlayan menzil olarak tasavvur edilmiş, Kaf
Dağı atfedilen tasavvufî özellikleriyle eşiğin yüceliğinin anlaşılması konusunda
destekleyici araç olarak görülmüştür:
Âsitân-ı yârda mesken bulursam Bâkıyâ
Kâfda seyr itdürem Ankâya istignâyı ben (Bâkî, G.381/6)
Tasavvuf ehlinin yaşadığı hâllerden biri olan uzlet, “halka karışmamak,
onlardan ayrı yaşamak, inzivaya çekilmek” (Uludağ, 2005:364), “dünyevî işlerden
soyutlanarak bütün varlığıyla Hakk’a yönelmek” (Uludağ, 2012:256), züht gereği
Mutlak Varlık’tan alıkoyacak her şeyden yüz çevirmek demektir. Bazı nedenlerden
dolayı uzlet hâlini yaşamak zorunda kaldığını düşünen Fuzûlî, bu sözcüğü “dünyayı
çevrelediğine ve aşılmasının imkânsızlığına inanılan (Pala, 1995:301) Kaf Dağı’yla
birlikte kullanır. Kanaat, istiğna ve uzlet hâllerinin sembolü olan Kaf Dağı, Sîmurg
kuşunun yuvasını barındırdığı gibi, âşığın sığınağı ve yuvası olarak da tasavvur edilir:
İhtilât-i halkdan çekdim ta‘allûk dâmenin
Kâf-i uzletde bana sîmurg-nisbet âşiyân (Fuzûlî, K.31/2)
Âlemde, uzlete çekilme konusunda kendisine denk gelebilecek kimsenin
bulunmadığını düşünen Fuzûlî, masivadan yüz çevirdiğine işaret eder. “Kaf’tan Kaf’a”
ifadesiyle aşılmazlığın/geçilmezliğin sembolü olarak düşünülen Kaf Dağı’nı, hayâlî bir
sıradağ (Bayrak, 2013:104) veya kâinat olarak tasavvur eder, böylece aşk vadisindeki
yüceliğini, üstünlüğünü anlatmaya çalışır:
49
Âlem-i uzletin yegânesiyim
Kâfdan Kâfa yok bana hemtâ (Fuzûlî, K.21/9)
1.2.3. Tûr Dağı
Sina Çölü’nde bulunan Tûr Dağı, Hz. Musa’nın Allah ile konuştuğu, Allah’ın
tecellisine mazhar olduğu yerdir (Pala 1995:545). Tûr Dâğı, klasik şiirde daha çok
tecellî, Hz. Musa’nın kelîmullah oluşu, istiğna, kutsal nur (Onay, 2009:336-337) ile
ilgili tasavvurlara konu edilir. Bâkî Divanı’nda Tûr Dağı, tecceliyle ilgili tasavvura
konu edilirken; Fûzûlî Divanı’nda, Hz. Musa’nın vefasıyla ilgili tasavvura konu
edilmiştir.
Tasavvufî açıdan insanın maddî yönünü temsil eden Tûr Dağı (Pala, 1995:545),
İlahî tecellinin tezahür mekânı olarak bilinir. Bâkî, sevgilinin yüzünün parlaklığına
dayanamayan gönül ile İlahî nurun tesirine dayanamayıp parçalanan Tur Dağı arasında
benzerlik ilişkisi oluşturur. Mecazî aşkta sevgili, hakikî aşkta ise Mutlak Varlık gönlü
etkiler. Gönlün Tur Dağ’ı ile ilişkilendirilmesinin temelinde, aşkın tecellî mekânı olarak
tasavvur edilmesi düşüncesi vardır:
Cemâlün şevkıne döymez gönüller
Tecellî tâbına sabr eylemez Tûr (Bâkî, G.132/3)
Fuzûlî, memdûhu vefa Tûr’unda olan Hz. Musa’yla benzerlik noktasında
ilişkilendirerek kendisinin üstün yönlerini anlatır. Tûr Dağı’nın vefâ sözcüğüyle tavsif
edilmesi, yolunu şaşıran Hz. Musa’ya vefalı bir dost gibi önce rehbere sonra sığınağa
dönüşmesi nedeniyledir. Memdûhun bu vasıflarla övülmesi ise üstün meziyetlerinin
yanında, Fuzûlî’nin hâmîlik konusundaki beklentilerinden kaynaklandığı düşünülür:
Kelîm-i Tûr-ı vefâsın ki ehl-i hayr ü şere
Elinde gâh asâ oldu gâh mâr kalem (Fuzûlî, K.33/27)
1.2.4. Dağ ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Dağ ve ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 2, kullanım oranını
Grafik 2 vermektedir. Buna göre dağ ve ilgili sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî
Divanı’nda 43, Fuzûlî Divanı’nda 31 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî
Divanı’nda %58’e, Fuzûlî Divanı’nda %42’ye tekabül eder. Bâkî Divanı’ndaki toplam
kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “kûh” ve
50
“kûhsâr” sözcüklerinin Bâkî Divanı’nda daha fazla kullanılması ve “cibâl” sözcüğünün
yalnızca Bâkî Divanı’nda kullanılmış olmasıdır. Bâkî Divanı’ndaki sayı ve oranın bu
kadar fazla olmasının temelinde, Bâkî’nin dışa dönük bir kişiliğe sahip olması
düşüncesi vardır.
Tablo 2: Dağ ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Bîsütûn
2
8
Cibâl
2
-
Dağ
5
6
Kâf
6
5
Kûh
14
9
Kûhsâr
13
2
Tûr
1
1
Toplam
43
31
Bâkî Divanı
%42
Fuzûlî Divanı
%58
Grafik 2: Dağ ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Bâkî
Divanı’nda
dağ
sözcüğü,
tasavvufî
bir
kavram
veya
hâl
ile
ilişkilendirilmezken Fuzûlî Divanı’nda belâ (Fuzûlî, G.193/3), kanaat (Fuzûlî, G.123/3),
vefa (Fuzûlî, K.33/27) ve uzlet gibi sözcüklerle ilişkilendirilerek tasavvufî bir metafor
olarak kullanılmıştır. Bu durum, Fuzûlî’nin doğal bir mekân olan dağı mutasavvıf bir
şair gibi ele aldığını, sığınak olarak gördüğü ve kişinin toplumdan uzaklaşmak suretiyle
tekâmül sürecini tamamladığı yer olarak tasavvur ettiğini gösterir:
51
İhtilât-i halkden çekdim ta‘allûk dâmenin
Kâf-i uzletde bana sîmurg-nisbet âşiyân (Fuzûlî, K.31/2)
Fuzûlî Divanı’nda dağ sözcüğü, daha çok soyut kavramlarla ilişkilendirilerek
mecazî bir bağlam içerisinde değerlendirilirken; Bâkî Divanı’nda soyut kavramlarla
ilişkilendirilmenin yanı sıra, doğal özellikleriyle de tasvir edilmiştir. Dağın yırtıcı
hayvanların barınağı (Bâkî, K.14/22) ve çam ağacının yetiştiği mekân olarak (Bâkî,
158/1) görülmesi, sesi yankılama özelliğine işaret edilmesi (Bâkî, K.18/9) söz konusu
doğal özelliklerinden bazılarıdır. Bâkî’nin bahar mevsiminde dağda görülen
hareketliliği, canlılığı tasvir ettiği aşağıdaki beyitte gerçekçi bakış açısını daha ileri bir
noktaya götürerek “kalemiyle sanki bir ressam gibi renkli tablolar çizdiği” (Küçük,
2011:374) düşünülür:
Sular çaglar tuyûr âvâzesinden kûhsâr inler
Bahâr eyyâmıdur şimden girü Şît u sadâ artar (Bâkî, G.64/4)
Her iki divanda özelde Bîsütûn Dağı, genelde ise dağ sözcüğü, aşk ve sevgili
uğruna çekilen sıkıntılarla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda
“Bîsütûn Dağı” daha fazla teşbih ve tasavvurla ilişkilendirilirken, Bâkî Divanı’nda
genel olarak “dağ”ın daha zengin bir bağlam içerisinde ele alındığı görülür. Bu durum,
ızdırap ve acıyla özdeşleşen Fuzûlî’nin kendisini Ferhât’tan üstün gördüğünü, kendi
gerçekliğiyle Ferhat’ın acı gerçekliği arasında ilişki kurduğuna delalet eder. Fuzûlî’nin
şiirlerinde en fazla işlenen tema ızdıraptır. Tanpınar’a göre “Fuzûlî, şiiri kalbe ait bir
macera olarak telakki eder ve ızdırabı yaşanacak tek iklim gibi görür.” (2011:151). Bu
bağlamla alakalı olarak Fuzûlî’nin “yel”e benzeyen ahının etkisiyle binlerce Bîsütûn’un
yıkılacağına dair imgesi, büyük bir kütle hâlinde olan dağın bile âşığın çektiği ızdırabın
anlaşılması konusunda araç olarak görüldüğünü ve bu acının büyüklüğü karşısında
değersiz kaldığını gösterir:
Olsaydı bendeki gam Ferhâd-ı mübtelâde
Bir âh ile verirdi bin Bîsütûnı bâde (Fuzûlî, G.246/1)
Fuzûlî’ye göre dağı nispeten daha geniş bir bağlam ve olumlu bir bakış açısıyla
ele alan Bâkî de söz konusu mekânı âşığın çektiği gam ve acıyla ilişkilendirir. Âşığın
rüzgâra benzeyen ahıyla dağın ovaya/çöle dönüşeceğine dair tasavvuruyla yaşanan
büyük acıyı mekânları dönüştürecek güçte görür. Acının mekânı dönüştürmesi, mekân
kişi özdeşliğinin bir emâresi olarak değerlendirilebilir:
52
Kûhdan geçse gam-ı zülfünle âhum sarsarı
Kûh deşt ü deşt bâg u bâg sünbülzâr olur (Bâkî, G.114/4)
1.3. Çöl
Çöl; su ve yeşillikten yoksun kumluk yer demektir. Tenha olup tehlikelerle dolu
olduğu için daha çok “tabiatın huzur kaçıran ve yutup yok eden” (Bayrak, 2013:58)
yönünü karşılar. Çöl, klasik şiirde doğal özelliklerinden ziyade âşığın/sâlikin erginleşme
mücadelesinde çektiği sıkıntılarla ilişkilendirilir. Bir metafor olarak çöl, Mecnûn’nun
erginleşme yolculuğunda görüldüğü üzere âşığı/sâliki, “olgunlaştırır, terbiye eder, ucu
peygamberliğe varacak olan bir seyre yöneltir.” (Özarslan, 2010:26).
Uçsuz bucaksız görüntüsüyle deniz veya okyanusa benzetilen çölün ayırt edici
özelliklerinden biri, bu mekânda serabın sıkça görülmesidir. Tanpınar, çölde meydana
gelen herhangi bir durum olmasına rağmen çölü serap ile adeta özdeşleştirir: “Çöl,
sihirbazların en büyüğüdür. Çünkü biraz da seraptır. Serap, görünüşlerle hakikatin hiç
bitmeyen karşılaşmasıdır. Çatlamış dudak, kamaşan göz ve daima kirişte kulak,
durmadan bize serinlikler, çağlayan sular, bu sulara akın eden ceylan sürüleri ve
kervan sesleri sunar.” (2011:144). Göz yanılsaması sonucu görülen serabın, çöle has bir
manzara/olay olmasına rağmen, klasik şairlerin aşk telakkisine göre gerçeküstü bir
âlemde gezinen âşıkların varlık ile yokluk arasındaki hâllerini en iyi yansıtan hayâlî
manzaralardan biri olduğu düşünülür.
Çöl, klasik şiirde âşıkların yaşadığı cinnet hâliyle ilgili imge ve tasavvurlara
sıkça konu edilir. Tekâmüle ermek veya Mutlak Varlık’a ulaşabilmek için âşığın sığınıp
mücadelesini sürdürdüğü tenha mekânlardan biridir. Âşıkların, iradî veya gayriiradî bir
şekilde sosyal mekânlarından ayrılarak çöle sığınmaları, “tasavvuf sistemi içinde yer
alan “çile” veya “halvet” uygulamalarıyla paralellik göstermektedir.” (Akdemir,
2007:27). Bu bağlamda çöl, çilehâne olarak tasavvur edilir. Çöl ve çilehâne, maddî
imkânlardan yoksun, tenha yerler olup manevî anlamda yücelmeye katkı sağlayan
mekânlardır.
Çölün klasik şiirde sıkça dinî ve tasavvufî sözcüklerle ilişkilendirilerek metafor
olarak kullanılmasının nedeni, zengin çağrışımlarla dinî ve tasavvufî kavramları
hatırlatmasıdır. “Sonsuzluk hissi uyandıracak şekilde tek bir unsurdan oluşan çöl,
vahdet düşüncesini çağrıştıracak kadar baskın bir hâldedir. Aynı şekilde, çölün ıssızlığı,
içinde bulunan kişiyi manevî yolculuğa çağıracak kadar tetikleyicidir. Sözü edilen
53
unsurlarla koşut bir şekilde, Kur’ân’ın çölde inmesi ve birçok dinin çöl kaynaklı olması,
çölün mistik boyutunu güçlendirir.” (Tunç, 2014:120).
Klasik şiirde çöl, sevgiliden ayrıldığı için gamlı olup barınma mekânını terk
eden âşığın öz vatanı mesabesinde görülür. Misk ceylanlarının çölde yaşaması ve
Mecnûn’un çölde vahşi hayvanlarla arkadaşlık etmesi, klasik şiirde sıkça ele alınan
diğer imajlardır (Pala, 1995:139).
Bâkî Divanı’nda çöl; gam, belâ, hasret, uzlet, geçicilik gibi kavramlarla tavsif
edilmiş, Mecnûn’un vuslatı gerçekleştirdiği, ceylanların gezindiği, -memdûhun
sayesinde- ceylan ve kaplanların komşuluk hakkını gözeterek yaşadığı, hac
yolculuğunda insanların yolunu şaşırdığı yer olarak tasavvur edilmiştir. Fuzûlî
Divanı’nda ise çöl; gam, elem, aşk, delilik (cünûn), mihnet, melâmet, hayret, lale
bahçesi gibi kavramlarla tavsif edilmiş; Mecnûn’un gezip dolaştığı, âşığın/şairin
kendisini Mecnûn ile üstünlük konusunda karşılaştırdığı yer olarak tasavvur edilmiştir.
Mecnûn’un cinnet hâli ön plana çıkarılarak çöl ile delilik (cünûn) arasında ilişki
oluşturulur. Cinnet, akıl eksikliğinden kaynaklanan bir hâldir. Mecnûn ve Ferhat’ın
mecazî aşkla başlayan olgunlaşma maceraları, yaşanan cinnet hâlinden sonra İlahî aşka
dönüşmüştür. Beşerî veya İlahî aşk nedeniyle akıl yitirilmişse bu durum, “eksiklik ve
yoksunluk değil, olgunluk olarak görülür. Başka bir deyişle iç anlam bakımından
divanelik, insanın ruhî mertebesinden bir mertebe” (Pürcevâdî, 1998:224) olarak
görülür. Böyle bir mertebeye ulaşabilmek ağır bedel gerektirir. Âşık, divane olduğu için
mihnet ve elem çölünde (Fuzûlî, Msd.2-I/1) dünyanın gamını çeker. Aşk çölünde
başıboş dolanır (Fuzûlî, G.60/3); çektiği sıkıntılar nedeniyle gözyaşları, su gibi çölün
yüzünü kaplar (Fuzûlî, G.228/4). Avcılarla dolu olan çölde (Fuzûlî, G.75/5) bir av
olduğu için feryat ve figanı çölü adeta inletir (Fuzûlî, G.238/7). Çölde âşığın başında
toplanan halk, mahşer gününde yargılanma için toplanan kalabalıklara benzetilir.
Toplanma esnasında yaşanan hâller, haşyet ve hayret hâlleridir. Bu yaklaşımıyla
Fuzûlî’nin âşığın akla mugayir davranışlarından dolayı çölde yaşanan hayret ve haşyet
ile mahşer yerinde yaşanacağına inanılan hayret ve haşyet arasında benzerlik ilişkisi
oluşturduğu düşünülür:
Ey Fuzûlî cem‘ olur peyveste el nezzâreme
Arsa-i deşt-i cünûn sahrâ-yı mahşerdir bana (Fuzûlî, G.15/7)
Çöl, savaş meydanıyla ilgili imgelere konu edildiğinde, âşığın yazgısıyla
özdeşleşen gam ve keder gibi sıfatlar çöle atfedilir. Gam çölü, Mecnûn formunda
54
telakki edilen âşıkların mekânı olarak görülür (Bâkî, G.548/1). Bu mekânda gönlü
vuslata susayan ve varlık amacını gerçekleştirme çabası içinde olan âşık, Mecnûn gibi
ecel kadehini, ölümsüzlük suyu niyetine içerek ölümsüzleşir/vuslata erişir (Bâkî,
G.219/4). Gam çölünde âşığın gamını artıran saiklerden biri de sevgilinin yan bakışıdır.
Bâkî, sevgilinin yan bakışlarını, Tatar oklarına benzetir. Sevgilinin ok yağmurunu
andıran yan bakışlarıyla oluşan kan selinin, çölün her tarafına ceset sürüklediğini
söyleyerek gam çölünü cesetlerle dolu bir savaş meydanı olarak tasavvur eder. Beyitteki
yağmur-sel, tîr-gamze tenasübünün de dikkate şayan olduğu düşünülür:
Deşt-i gamda her yana tenler getürdi seyl-i hûn
Turmayup Tâtâr-ı gamzen tîr-bârân itmede (Bâkî, G.414/4)
Âşıkların cesetleri gam çölüne defnedilir. Madde âleminde sevgiliyle mekânsal
yakınlık kuramayan şair (âşık), gam çölünde bulunan mezarının tozundan oluşan rüzgâr
anaforunu servi; serap selini ise bu serviyi canlı tutan su olarak tasavvur eder. Gam
çölündeki serabın su; rüzgâr anaforunun ise servi olarak tasavvur edilmesi, âşığın
yaşadığı muhitin muhayyel bir mekân olarak telakki edildiğini gösterir. Bu durum aynı
zamanda âşığın hayâlî bir varlık gibi “gam çölünde nam ve nişan bırakmadan göçüp
gittiğini” (Tarlan, 2009:102) gösterir:
Deşt-i gamda hâk-i kabrim üzre serv-i girdbâd
Çekse baş ol servden su kesme ey seyl-i serâb (Fuzûlî, G.29/4)
Çöl ile özdeşleştirilen kavramlardan biri belâdır. Çölün doğal koşullarına
bakıldığında göze çarpan ilk durum, belâ ve afetlere davetiye çıkaracak bir yapıya sahip
olmasıdır. Bâkî, gönül sahrasını sevgilinin belâ oklarının varacağı menzil olarak
tasavvur eder. Böylece âşığı sıkıntılarla yüz yüze bırakma bakımından gönül ile çölü
aynileştirir:
Her tîr-i belâ kavs-i kazâdan k’ola nâzil
Sahrâ-yı dil-i ehl-i vefâdur ana menzil (Bâkî, G.298/1)
Sevgilinin zulmüne karşı âşığın kullanabildiği tek silah ahıdır. Âşığın çöldeki
varlığının emarelerinden biri olarak düşünülen ah, “pasif bir direniştir; ancak onu etkili
kılan veya kılacak olan, ilahî cezalandırmadır.” (Yıldırım-Akdemir, 2012:212). Bâkî,
âşığın ahıyla çöl arasında bazı ilişkiler kurar. Sevgilinin derdinden çöle düşen âşık, ah
çekerek hasret çölünde dolanıp durur (Bâkî, G.295/5). Çölde yaşayan ceylanı/sevgiliyi
avlamak için ah kemendini kullanır (Bâkî, G.361/2). Aşk derdinden iç dünyası perişan
olan âşığın çektiği ah, kasırga tesiri oluşturarak tabiatı etkiler. Dağı, çöle; çölü, bağa;
55
bağı, sümbül bahçesine dönüştürür. Böylece âşığın aşk derdiyle yaşadığı buhran; dağ,
çöl, bağ ve sümbül bahçesine yansıtılarak çekilen acının büyüklüğü ve dönüştürücü
gücü tasvir edilmeye çalışılmıştır:
Kûhdan geçse gam-ı zülfünle âhum sarsarı
Kûh deşt ü deşt bâg u bâg sünbülzâr olur (Bâkî, G.114/4)
Çöl, uzlet hâli ile ilişkilendirilir. Klasik şiir anlayışına göre uzlet, aşk uğruna
çekilen sıkıntıları telezzüz etmek için tenha ve dar mekânlara sığınmaktır. Çöl, belâ ve
zorluklara katlanma mekânı olarak bilinse bile aşk uğruna çekilen sıkıntıların azalması
konusunda, tenhalığından dolayı huzur ve sükûneti sağlayan mekân olarak da
düşünülür. Bâkî’ye göre tenha bir çölde bulunan ve gam ile özdeşleşen hüzünler
kulübesi, teveccühe layık bir mekân olarak tasavvur edilir. Bu yaklaşımla Bâkî, âşığın
gamlı hâlini, Hz. Yakup’un intizarlı bekleyişiyle ilişkilendirmenin yanında, Külbe-i
Ahzân’ın yerleşim yerlerinin dışında inşa edilmesine telmih yapar:
Var mı bir dîvâne kim geşt-i beyâbân istemez
‘Uzlet idüp halkdan bir beyt-i ahzân istemez (Bâkî, G.206/1)
Mecnûn’un çöle sığınmasını, melâmetten kurtulma çabası olarak tasavvur eden
Fuzûlî, “kendisini tahammülünden dolayı, melâmet mülkünü emri altına alan bir
sultana benzetir (Fuzûlî, G.301/3)” (Selçuk, 2007:495), prototip âşıklardan Mecnûn ve
Ferhat ile karşılaştırır. “Belâ-keş bir âşık olarak kendisini, aklından ve benliğinden
geçip çöllere düşen Mecnûn ve aşk belâsından dağları delen Ferhat’tan (Çamyar,
2012:71) üstün görür. Mecnûn’un çöle, Ferhat’ın dağa sığınmasını melâmetten kurtuluş
nedeni olarak gören Fuzûlî; şehirlerde kalmakla halka rüsva olduğunu söyleyerek
üstünlüğünü anlatır Tenhalığından dolayı çöl ve dağı rahat ve huzurlu bir mekân olarak
tasavvur eder:
Belâdır şehrlere ben kimi rüsvâ-yı halk olmak
Ne hoş Ferhâd ü Mecnûn menzil etmiş kûh u sahrâyı (Fuzûlî, G.277/4)
Tasavvufî bir makam olarak da bilinen hayret, “kalbe gelen tecelliler hasebiyle
sâlikin düşünemez ve muhakeme edemez hâle gelmesi” (Uludağ, 2005:163) demektir.
İlahî veya beşerî aşkın tahassüsü sürecinde âşığın hayret hâlini yaşaması, yazgısının bir
sonucudur. Bu durumu en iyi destekleyen durumlardan biri ilk aşkın elest meclisinde
yaşanmasıdır. İbn-i Arabî’ye göre “aşk, insanın hayatını altüst eder, insanı şaşkına
çevirir, hayrete düşürür. Şaşkınlık ise insanın kendini dağıtmasına neden olur.”
(1998:83). Bu bağlamda âşıkların sığınağı olan çöl, Cemalullâha ulaşma yolunda
56
çekilen ruhsal ve bedensel sıkıntılar nedeniyle âşığın/sâlikin masivadan arınmasını
sağlayan zemin olarak görülür. Bu zeminde görülen İlahî tecelliler ve yaşanan hayretler
sayesinde mecazî aşk, hakikî aşka kalbeder:
Pây-bend-i lutf olup bir yerde sâkin bolmadum
Deşt-i hayretde tereddüdden yorulmuş gönlümü (Fuzûlî, G.288/7)
“Kanunî Mersiyesi”nde, Sultan Süleymân Han’ın Allah yolunda kanlar akıttığı
ileri sürülerek Sultan’ın verdiği mücadelenin kutsallığına işaret edilir. Kutsal amaçlar
uğruna verilen mücadelelerin mükâfatlarından biri ve en önemlisi cennettir. Cennet
içinde ebedî olarak kalınacak bir mekândır. Buna mukabil, kimi insanlar hevâ ve
heveslerini tatmin etmek için mücadele edip mükâfatını bu dünyada almaya çalışır.
“Deşt-i fenâ” terkibiyle, “dünyâ hayatını” (Pekyürek, 2007:172) kasteden Bâkî’nin,
dünyanın geçiciliğiyle (fanilik) çölün insan hayatına katkı sağlama noktasında heva ve
heves gibi yıpratıcı olması arasında benzerlik ilişkisi oluşturduğu düşünülür:
Deşt-i fenâda mürg-i hevâ turmayup konar
Tîgun Hudâ yolında sebîl itdi kanları (Bâkî, Ms.1-VI/4)
Mekânın kişiyle özdeşleşmesinin bir tezahürü (İçli, 2008:345) olarak Mecnûn
anıldığında, çöl; çöl anıldığında, Mecnûn hatırlanır. Dert, belâ, ayrılık, delilik gibi
vasıflar
Mecnûn’la
birlikte
anıldığında,
doğal
bir
mekân
olan
çöl
adeta
müşahhaslaştırılır. Fuzûlî, Mecnûn’un aşk mücahedesini verdiği çölü, Mecnûn’un
gezinti/seyir yeri olarak görür. Mecnûn’un sahil-i selamete ulaştığını, kendisinin ise dert
denizinde tehlike içerisinde olduğunu iddia ederek çektiği sıkıntının büyüklüğünü
anlatır:
Beyâbân-gerd Mecnûndan gam u derdim su’âl etmen
Ne bilsin bahr hâlin ol ki menzilgâhı sâhildir (Fuzûlî, G.100/2)
Çölde esen rüzgâr ve meydana gelen fırtına, yol izlerinin kaybolmasına sebep
olur. Bu durum nedeniyle çölde yol kaybetme veya karıştırma olayları sıkça yaşanır.
Bâkî, söz konusu durumu farklı bir imgeyle açıklar. Bâkî’ye göre sevgilinin saçlarının
kokusu Hicaz topraklarına ulaştığında, kutsal toprakları ziyaret etmek için yola koyulan
hacıların akıllarını başlarından alır ve yollarını şaşırmalarına sebep olur. Bu
yaklaşımıyla Bâkî’nin, çölde sıkça yaşanan doğal bir olay ile sevgilinin güzellik
unsurlarından saç kokusunun etkileyiciliği arasında ilgi kurduğu, böylece hüsn-i talil
sanatını yaptığı düşünülür:
57
Berr-i Hicâza şemme-i zülfün yitürse bâd
Huccâc kala bâdiyede Şâma çıkmaya (Bâkî, G.447/2)
Klasik şairler, aşk uğruna çekilen sıkıntının büyüklüğü konusunda kendilerini
aşk vadisinde namları duyulan Mecnûn ve Ferhat gibi âşıklarla karşılaştırırlar ve
onlardan üstün olduklarını iddia ederler. Fuzûlî, çölde meydana gelenrüzgâr anaforunun
Mecnûn’un toprak olan bedeninden oluştuğunu, kendisine saygı göstermek için
yükseldiğini söyleyerek çölde gerçekleşen doğal bir olaya göndermede bulunmanın yanı
sıra, aşk vadisindeki üstünlüğünü anlatmaya çalışır:
Deşt üzre gird-bâd mı ya geldiğim görüp
Mecnûn taprağıdır ki durup eyler ihtirâm (Fuzûlî, G.180/5)
Fuzûlî’ye göre âşıklığın ölçütlerinden biri, maddî hayatın rahatlığa bakan
vechesini temsil eden barınma ve korunma mekânlarının terk edilmesidir. Bu bağlamda
insanlara, Ferhat’ın resmini duvarda görüp ona gerçek âşık denilmemesi gerektiğini zira
gerçek âşığın, evini terk edip çölü mekân tutması gerektiğini söyler (Fuzûlî, G.201/5).
Bu yaklaşımıyla Ferhat’ın, Bîsütûn Dağı’na nakşettiği Şirin’in resmine zevkle baktığını,
Mecnûn’un ise çölün tenhalığında seyir keyfinde olduğunu düşünür. Ali Nihat Tarlan’a
göre Fuzûlî, onların “hayatlarının huzur ve rahata uygun düşecek bir cephesini alıyor
ve sadece bunu söyleyerek davasını yani kendisinin onlardan daha dertli olduğunu
ispata çalışıyor.” (2009:577):
Ferhâda zevk-ı sûret Mecnûna seyr-i sahrâ
Bir râhat içre her kim ancak benim belâda (Fuzûlî, G.246/3)
Kaside nazım şekliyle yazılmış şiirlerde, siyasî iktidarın yönetimdeki bazı
uygulamaları ve şairin maddî ve manevî beklentileri anlatılırken çöl, muhtelif tahayyül
ve tasavvurlarla ilişkilendirilir. Bâkî, Sultan Selim Han döneminde çöllerde yaşayan
ceylan ve kaplanların, komşuluk hakkını gözeterek birbirlerini anlamaya başladığını
söyleyerek yaygınlaşan kardeşlik hukukunu ve adaleti yüceltir (Bâkî, K.5/22). Sultan
Mehmed’in gerçekleştirdiği seferde, çöl ve dağdaki yırtıcı hayvanların misafir tertibi
aldığını söyleyerek ordudaki nizam ve intizamı tasvir eder (Bâkî, K.14/22). Sadrazam
Ali Paşa için yazdığı “Bahâriye”de ise dönemindeki zenginlik ve refah nedeniyle çöl ve
ovaların lalelerle bezendiğini söyleyerek yaşanan bereketin çölde bile karşılık
bulduğunu düşünür. Böylece memdûh övgüsünde bulunmanın yanı sıra, çölü olgusal
açıdan açık bir mekân olarak tasavvur eder:
58
Lâlelerle bezene niteki deşt ü sahrâ
Nitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr (Bâkî, K.18/53)
Fuzûlî ise çölden
dönüştürdüğünü
söyleyerek
geçen memdûhun, keremiyle çölü lale bahçesine
kullarına/tebaasına
yaptığı
ikrama
işaret
eder,
cömertliğinden dolayı memdûhu yüceltir. Çöl coğrafyasında yaşayan Fuzûlî’nin bu
yaklaşımının temelinde, himaye edilme konusundaki beklentisinin de olduğu düşünülür:
Hansı hâr-i huşke lutfun yetse eyler bâr-ver
Hansı sahrâya güzâr etsen kılarsın lâlezâr (Fuzûlî, K.39/7)
1.3.1. Çöl ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Çöl ve ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 3, kullanım oranını
Grafik 3 vermektedir. Buna göre çöl ve ilgili sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî
Divanı’nda 35, Fuzûlî Divanı’nda 51 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî
Divanı’nda %41’e, Fuzûlî Divanı’nda %59’a tekabül eder. Fuzûlî Divanı’ndaki toplam
kullanım sayısı ve oranının Bâkî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “sahrâ” ve
“beyâban” sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’nda daha fazla, “çöl” sözcüğünün ise yalnızca
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmış olmasıdır. Fuzûlî Divanı’ndaki sayı ve oranın bu kadar
fazla olmasının temelinde, Fuzûlî’nin ömrünün çöl ikliminin egemen olduğu bir
coğrafyada kendi tabiriyle ömrünün “Irak-ı Arap”ta (Tarlan, 2009:8) geçmiş olması
düşüncesi vardır.
Tablo 3: Çöl ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Bâdiye
2
3
Beyâban
3
6
Çöl
-
1
Deşt
14
9
Hâmûn
2
-
Sahrâ
14
33
Toplam
35
51
59
%41
%59
Bâkî Divanı
Fuzûlî Dîvânı
Grafik 3: Çöl ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Mahrumiyet ve sıkıntıların eksik olmadığı bir coğrafyada yaşayan Fuzûlî’nin çöl
tasavvuruna bakıldığında, karamsar dünyasını söz konusu mekâna yansıttığı, çölü daha
çok olumsuz kavramlarla ilişkilendirerek kişiliğiyle özdeşleştirdiği görülür. “Fuzûlî’nin
lugatı, fakirlik ve ızdırabın etrafında döner ve aynası yalnızlığın aynasıdır. Mihnet,
gam, kanaat, gözyaşı, hicran, yoksulluk” (Tanpınar, 2011:154) gibi sözcükler, onun
şiirinin aslî malzemesini teşkil eder. Fuzûlî çölü doğal özelliklerinden ziyade olgusal
mekân anlayışıyla ele alır. Olgusal mekân anlayışında çevresel özelliklerinden ziyade,
mekânın algılanma biçimi önem arz eder (Korkmaz, 2007:403). Bu bağlamda Fuzûlî,
çerçeve açısından açık bir mekân olan çölü, mihnet (Fuzûlî, Msd.2-I/1), melâmet
(Fuzûlî, G.301/3), delilik (cünûn) (Fuzûlî, G.15/7) ve gam gibi kavramlarla
ilişkilendirerek olgusal açıdan kapalı mekân olarak tasavvur etmiştir. Madde âleminde
yaşadığı sıkıntıları berzâh âlemine de taşımıştır. Zira mezarını gam çölünde hayâl etmiş
ve mezarının üstünde oluşan rüzgâr anaforunu serviye benzeterek madde âleminde
gerçekleştiremediği vuslatı bir hayâl olarak gerçekleştirme çabası içine girmiştir. Söz
konusu çabanın imkânsızlığını serviyi serap seliyle sulamak suretiyle ifade etmeye
çalıştığı düşünülür:
Deşt-i gamda hâk-i kabrim üzre serv-i girdbâd
Çekse baş ol servden su kesme ey seyl-i serâb (Fuzûlî, G.29/4)
Bâkî Divanı’nda çöl; ceylan ve kaplanların mekânı olması (Bâkî, G.5/22),
Mecnûn’un, vuslatı gerçekleştirdiği yer olarak görülmesi (Bâkî, 219/4), hac
yolculuğunda içinde beklenmesi (Bâkî, 447/2) gibi olay ve durumlarla doğrudan ya da
göndermelerle ilişkilendirilir. Üstelik doğal özellikleriyle tasavvur edilse bile söz
60
konusu mekânın gam ile ilişkilendirilerek algısal açıdan kapalı mekân olarak tasavvur
edildiği görülür. Bu bağlamda Bâkî, Tatar oklarına benzettiği sevgilinin yan bakışının
akıttığı kanlı gözyaşı seliyle gam çölünde tenlerin sürüklendiğini düşünür. Doğal
özellikleriyle çetin bir coğrafya olan çöl, âşığın bedeller ödediği savaş meydanı olarak
algılanmıştır:
Deşt-i gamda her yana tenler getürdi seyl-i hûn
Turmayup Tâtâr-ı gamzen tîr-bârân itmede (Bâkî, G.414/4)
Çöl, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında hem çerçeve hem de olgusal açıdan açık bir
mekân olarak tasavvur edilmiştir. Bâkî, içinde bulunduğu dönemin zenginlik ve
huzurunu tasvir ederken çöl ve ovaların lalelerle bezendiğini söyleyerek bahçeye
dönüşmüş çöl imgesi oluşturur. Böylece çölü olgusal açıdan açık bir mekân olarak
tasavvur eder:
Lâlelerle bezene niteki deşt ü sahrâ
Nitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr (Bâkî, K.18/53)
Fuzûlî, özellikle âşıklık istidadı konusunda kendisini Mecnûn ile karşılaştırırken
Mecnûn’la özdeşleşen ve çerçeve açısından açık bir mekân olan çölü, algısal açıdan da
açık bir mekân olarak tasavvur eder. Çölün tenhalığını, nazara sunarak Mecnûn’un söz
konusu mekânı seyrangâh olarak gördüğünü (Fuzûlî, G.246/3), melâmetten kurtulup
çölde rahat ettiğini düşünür:
Belâdır şehrlerde ben kimi rüsvâ-yı halk olmak
Ne hoş Ferhâd ü Mecnûn menzil etmiş kûh u sahrâyı (Fuzûlî, G.277/4)
1.4. Çimenlik (Çemen, Mergzâr, Sebz, Sebzezâr, Râğ)
Çayır, yeşillik, çimenli yer anlamlarına gelen çimenliğin “ana unsuru yeşil
ot’tur.” (Tolasa, 2001:464). “Çimen, rengi itibariyle tabiatın süsüdür ve aynı zamanda
canlılığın sembolüdür.” (Bayrak, 2013:113). Bir bahçe türü olan çimen, yeşil otların
ova, kır ve bahçe gibi düz ve geniş mekânları kaplamak suretiyle oluşturduğu doğal
mekân olup divanlarda bahçeyle aynı anlam çerçevesinde değerlendirilmiştir.
Özellikle bahar mevsiminde çimenle ilgili tasvirler yapıldığında, gonca, gül, lale,
nergis, nesrin, sümbül gibi çiçek türleri; servi, çınar, erguvân, nârven, (karaağaç), ar‘ar
gibi ağaç türleri; bülbül ve muhtelif kuş türleri; akarsu, rüzgâr, bulut, şebnem gibi su ve
hava unsurları kullanılarak farklı tahayyül ve tasavvurlar oluşturulur. Çimenin doğal
61
özellikleriyle aşk, ayrılık ve sosyal bir durum veya mekân (ordugâh, mektep, ibadet
yeri) arasında benzerlik ilgisi kurulur.
Bâkî Divanı’nda çimenlik; Aden sahili, ülke, kâğıt, mektep, yazı, döşek, ibadet
yeri, ordugâh, gönül, gam, kuşların ötüştüğü, sevgilinin gezdiği yer gibi birbirlerinden
farklı hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda gökyüzü,
eğlence meclisi, yazı, ülke, Mısır ülkesi, peygamberlik soyu gibi daha az ve sınırlı
kususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir:
Aden Denizi, klasik şiirde daha çok değerli incilerin kaynağı oluşuyla ilgili
imgelere konu edilir. İnci, dalgaların etkisiyle sahile sürüklendiği için Bâkî, Aden
Denizi’nin sahilini, çimenlik olarak tasavvur eder. Bu tasavvuruyla çimen ile mücevher
arasında renk (yeşil) konusunda benzerlik ilgisi kurar ve aynı zamanda dönemin
zenginliğine işaret eder:
Sâhil-i bahr-ı ‘Adendür meger etrâf-ı çemen
Dest-i mihr anun içün oldı bu gün gevher-çîn (Bâkî, K.26/7)
Çimenlik, ülke olarak tasavvur edilir. Bu tasavvurun temelinde, hükümdar
taçlarında bulunan mücevherler ile çimenlikteki çiçeklerde oluşan şebnemlerin
birbirlerine benzetilmesi düşüncesi vardır. Memdûhun benzetileni olarak düşünülen
sümbül, başına elmaslarla süslenmiş bir taç koyduğu için (Bâkî, K.24/1), lale ise tacı,
mücevhere benzeyen şebnemlerden oluştuğu için bu iki unsur çimenlik ülkesinin şahı
olarak tasavvur edilir:
Jâlelerden takınur tâcına gevher lâle
Şâh olupdur çemen iklîmine benzer lâle (Bâkî, G.466/1)
Aynı benzetme, bitki âleminin şahı olarak tasavvur edilen gül için de yapılır.
Sevgilinin benzetileni olarak kullanılan gül; renk, koku ve güzellik gibi özellikleriyle
çimenliğin; hükümdar ise eyaletin/memleketin en değerli varlığı olarak düşünülür.
Böylece çimenlik, eyalete/memlekete benzetilir. Değerlilik esas alınarak oluşturulan bu
benzerlik ilgisi, çimenliğin ülke gibi otoritenin icra yeri olarak görüldüğünü, korunması
gereken bir mekân olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Çemen eyâletine nasb olındı husrev gül
Hevâya ebr-sıfat hükmün etmeğe icrâ (Fuzûlî, K.1/2)
Çimenliğin en güzel çiçeği olarak telakki edilen gül, Hz. Yusuf’un benzetileni
olarak görüldüğü için çimenlik, Mısır ülkesi olarak tasavvur edilir:
62
Bahâr tâciri Mısr-ı çemen ganîlerine
Bırakdı Yûsuf-ı gül arz eyleyip gavgâ (Fuzûlî, K.1/13)
Çimenlik, bazı özellikleriyle mektep ve kâğıt ile ilişkilendirilir. Çimenlikteki
kuşların cıvıltısıyla mektepte Kur’ân’ı hatmetmeye çalışan çocukların çıkardıkları sesler
arasında benzerlik ilşkisi oluşturulduğu için çimenlik, mektep (Bâkî, K.7/3), üzerine
altın suyu serpilip övgü yazısının zemini hâline geldiği için kâğıt olarak tasavvur
edilmiştir:
Bir yeşil garrâ zer-efşân kâgıd olmışdur çemen
Yaraşur yazılsa ger medh-i edîb-i nükte-dân (Bâkî, K.22/15)
Kâinat, cüzleriyle Allah’ın kevnî ayeti olarak kabul edilir. “Doğal işaretler
(ayetler) kategorisine güneş, ay, yıldızlar, ağaçlar ve hayvanlar gibi, doğal dünyada
bulunan her türlü nesneyi ve aynı şekilde, güneşin her sabah doğması olgusu gibi, bu
dünyada vuku bulan her olayı ve fark edilebilen her kalıp ve yasayı katabiliriz.”
(Chittick, 2013:79). Kâinat ve cüzleri hâl diliyle Mutlak Varlık’ın gücünün sembolü
olarak düşünülür. Bu bağlamda Bâkî, İlahî tecellilerin tezahür ettiği mekânlardan biri
olan çimenliği, rahmet ayetleri yazısına benzetir. Fuzûlî de “Allah’ın rahmetinin
eserlerine bir bak; yeryüzüne, ölümünden sonra hayat veriyor! İşte, elbette, evet O,
ölüleri de diriltecektir, O, her şeye gücü yetendir.” (Kur’ân-ı Kerim: Rûm, 30/50)
mealindeki ayeti iktibas ederek yeryüzünün/çimenliğin bahar aylarındaki canlılığını,
rahmet eseri olarak görürür. Böylece çimenlik ile yazı/ayet arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur:
Şöyle benzer kim hat-ı âyât-ı rahmetdür çemen
Bâd-ı subh itmişdür altun hall ile yir yir nişân (Bâkî, K.22/14)
Zemîne Keyfe yuhyi’l-arz yazmış hâme-i sebze
Nazar kıl kim bu hem âsâr-ı rahmetden bir âyetdir (Fuzûlî, Trc.2-II/2)
Bahar mevsiminde yemyeşil bir örtüyü anımsatan, doğal özellikleriyle insanlara
huzur veren mekânların başında çimenlik gelir. Eğlence meclisleri, bahçe ve
çimenliklerde düzenlendiği için her iki mekân aynı imgelere konu edilir. Çalgıcının
çimenlikte bülbül gibi şakıması (Bâkî, G.255/2), çimenliğin, taze goncaların eğlence
yeri olarak tasavvur edilmesi (Bâkî, G.456/2) ve güle benzetilen memdûhun, çerağ gibi
neşe nuru saçarak çimenlik meclisinde sıkıntıdan eser bırakmaması gibi hususlardan
ötürü çimenlik eğlence meclisi olarak tasavvur edilir. Ayrıca çimenliğin bülbül, gonca,
gül gibi unsurları; meclisin çalgıcı, çerağ, memdûh unsurlarıyla ilişkilendirilir:
63
Şâh-ı gül verdi çemen bezmine bir nûr-ı sürûr
Ki çerâğ ile bulunmaz eser-i zulmet ü gam (Fuzûlî, K.24/4)
Gül bahçesinin harem dairesi, gümüş bir döşeme olarak tasavvur edilirken
çimenlik, zümrüt renkli döşemesini seren varlık olarak tasavvur edilir. Şair,
çimenlikteki bitkiler ile haremdeki döşeme arasında renk ve biçim açısından benzerlik
ilişkisi oluşturur, çimenliği özel/mahrem bir mekân olarak tahayyül eder:
Döşedi yine çemen nat‘-ı zümürrüdfâmın
Sîm-i hâm olmış iken ferş-i harîm-i gülzâr (Bâkî, K.18/3)
Çimenlikte biten gonca ve güllerin, mevsimsel etkilerden dolayı değişime
uğramalarıyla olayların/durumların değişkenliği arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur.
Ârifler, Mutlak Varlık’a göre yokluk mesabesinde gördükleri dünyaya bağlanmazlar.
Böylece dünyadaki değişkenlik ile çimenlikteki değişkenlik âriflerin nazarında geçicilik
bağlamında aynileşir:
Bu çemende gonceler güller gören ârif bilir
Kim sebât üstünde kalmaz hîç kabz ü inbisât (Fuzûlî, G.140/2)
Çimenlikteki servilerin belli bir düzen içindeki görüntüleriyle Müslümanların
cemaat hâlinde namaz kılarken oluşturdukları görüntü (saf) arasında benzerlik ilişkisi
oluşturulur. Böylece çimenlik ibadet yeri olarak tasavvur edilir:
Tururlar kıble-i kûyına karşu
Çemende servler saf saf namâza (Bâkî, G.453/3)
Hz. Muhammed ile gül arasında benzerlik ilişkisi oluşturulduğu için
peygamberlik soyu, gül bahçesi olarak tasavvur edilir. İnsanlara yücelik atfetmenin
yollarından biri de onları Hz. Muhammed’e yakın görmektir. Bu bağlamda memdûh,
peygamberlik soyunun gül bahçesi, temiz insanların toplandığı çimenliğin süsü olarak
görülmüştür:
Gül-i gülzâr-ı ıtret-i Nebevî
Çemen-ârâ-yı millet-i zehrâ (Fuzûlî, K.21/34)
Sabah rüzgârı çimenliğin üzerinde gül yapraklarını sürüklediği için çimenlik,
gökyüzüne benzetilirken; çimenlikteki gül, gökyüzünde seyreden yıldıza benzetilir.
Âşıklar için seyir ve gezinti yeri olan çimenliğe, görsellik ve estetik açıdan yüklenen bu
değer nedeniyle söz konusu mekânın kozmik bir mekân olarak tasavvur edildiği
düşünülür:
64
Sebze üzre gezdirir bâd-ı sabâ gül bergini
Sanki sebze âsmândır kevkeb-i seyyâr gül (Fuzûlî, K.9/14)
Bahçenin bir türü olan çimenlik, âşığın benzetileni olarak tasavvur edilen kuşun
(bülbül) mekânı olarak görülür. Çimenlik, özellikle bahar mevsiminde tazelik ve
renkliliğiyle ideal güzelliğe ulaştığı için bazı imgelere konu edilir. Bu bağlamda
sevgilinin yüzü, güzellik ve değer kaynağı olan ilkbahar, âşığın gönlü ise vefa ve sevgi
çimenliğinin inleyen kuşu olarak tasavvur edilir:
Dil mergzâr-ı mihr ü vefâ mürg-i zârıdur
Dîdâr-ı yâr hüsn ü bahâ nev-bahârıdur (Bâkî, G.99/1)
Çekilen sıkıntılar nedeniyle beli bükülen âşık, dert çimenliğinin menekşesine
benzetilir (Fuzûlî, K.1/80). Çimenlikte biten lalenin içindeki siyahlık, sevgilinin
ağzındaki beni anımsattığı için âşığın hüzünlendiği düşünülür. “Cefâ çimenliği”
teşbihiyle âşığın çektiği sıkıntıların çimenliğe yansıtıldığı, dolayısıyla âşık ile
çimenliğin aynileştirildiği düşünülür:
Hele ey lâle-i sîr-âb-ı çemenzâr-ı cefâ
Bagrumuz yakdı senün hasret-i hâl-i dehenün (Bâkî, G.248/4)
Çimenlik, açık ve ferah bir mekân olduğu için özellikle bahar mevsiminde
gezinti yeri olarak kullanılır. Bu bağlamda, lale yanaklı güzellerin bahçe ve çimenlikte
gezdikleri ve her tarafı temaşa ettikleri ileri sürülür. Böylece çimenlik ve bahçe,
sevgiliye şayeste bir seyrângâh olarak tasavvur edilir:
Lâle-hadler kıldılar gül-geşt-i sahrâ semt semt
Bâg u râgı gezdiler idüp temâşâ semt semt (Bâkî, G.23/1)
Çimenlik; gül, lale gibi çiçeklerin yetiştiği mekân olduğu kadar kuşların (bülbül)
da ötüştüğü bir mekândır. Gül (sevgili), vurdumduymaz tavırlarıyla gaflet döşeğinde
yatmış vaziyette tasavvur edilirken bülbül (âşık), çaresizlik içinde çimenlikte ağlayıp
inleyen insan vaziyetinde tasavvur edilmiştir:
Hâmûş yatma bister-i gafletde subh-dem
Gel mergzâra gulgule-i mürg-i zârı gör (Bâkî, G.122/4)
Bahar mevsiminde yağan yağmurun çimenlikte oluşturduğu manzara, savaş
hâlinde olan ordu biçiminde tasavvur edilir (Bâkî, K.18/5). Ordugâh olarak düşünülen
çimenlikte ağaçların çadırlarını kurduğu, -hükümdarın benzetileni olarak görülensanavber ağacının (fıstık çamı) tuğunu diktiği ileri sürülür. Bahar mevsiminde
yağmurun yağması, çimenliğin yeşermesi ve ağaçların yapraklanması gibi doğal
65
olayların ordugâh olarak tasavvur edilmesinin temelinde, Osmanlılar döneminde askerî
seferlerin bahar aylarında yapılması ve ordugâhın çimenlik kadar müreffeh bir mekân
olarak tasavvur edilmesi düşüncesi vardır:
Dikdi leşkergeh-i ezhâra sanavber tûgın
Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr (Bâkî, K.18/7)
1.4.1. Çimenlik ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Çimenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 4, kullanım
oranını Grafik 4 vermektedir. Buna göre çimenlik ile ilgili sözcüklerin toplam kullanım
sayısı, Bâkî Divanı’nda 139, Fuzûlî Divanı’nda 84 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların
toplamı, Bâkî Divanı’nda %62’ye, Fuzûlî Divanı’nda %38’e tekabül eder. Bâkî
Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan fazla olmasının
nedeni, “mergzâr” ve “râğ” sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış olması;
“çemen” sözcüğünün ise Fuzûlî Divanı’ndan fazla kullanılmış olmasıdır. Bâkî
Divanı’ndaki sayı ve oranın bu kadar fazla olmasının temelinde, Bâkî’nin dışa dönük bir
kişiliğe sahip olması düşüncesi vardır.
Tablo 4: Çimenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
125
41
Mergzâr
2
-
Râğ
3
-
Sebze/Sebzezâr
9
43
139
84
Çemen
Toplam
66
%38
Bâkî Divanı
%62
Fuzûlî Divanı
Grafik 4: Çimenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Bâkî Divanı’nda çimenlik; mektep, kâğıt ve yazıyla ilişkilendirilip “rahmet
ayetlerinin yazısı” olarak tavsif edilirken, Fuzûlî Divanı’nda yalnızca yazı/kalem ile
ilişkilendirilip Mutlak Varlık’ın “rahmet eseri” olarak tavsif edilmiştir. Burada
Fuzûlî’nin aynı zamanda ayetten iktibas yaparak ayet kelimesini iki değişik şekilde ele
aldığı görülür. Zira söz konusu ayetle (Kur’ân-ı Kerim: Rum, 30/50) yeryüzünün
ölümünden sonra nasıl diriltildiği nazarlara sunulmaktadır. Allah’ın varlık ve kudretinin
emarelerinden biri olan çimenlik, kevnî bir ayet olmanın yanı sıra, ayet yazısı olarak
düşünüldüğü için tenzîlî ayet mesabesinde görülmüş ve hikemî veya irfanî bir bakış
açısıyla bu durumun anlaşılabileceğine göndermede bulunulmuştur:
Şöyle benzer kim hat-ı âyât-ı rahmetdür çemen
Bâd-ı subh itmişdür altun hall ile yir yir nişân (Bâkî, K.22/14)
Zemîne Keyfe yuhyi’l-arz yazmış hâme-i sebze
Nazar kıl kim bu hem âsâr-ı rahmetden bir âyetdir (Fuzûlî, Trc.2-II/2)
Fuzûlî Divanı’nda çimenlik, doğal özellikleriyle tasvirlere çok az konu edilirken
Bâkî Divanı’nda soyut kavramlarla ilişkilendirilmenin yanı sıra, doğal özellikleriyle de
tasvir edilmiştir. “Fuzûlî, dış âlemle, gerçek tabiatla fazla ilgilenmezken Bâkî, kalemiyle
bir ressam gibi renkli tablolar çizmiş, savaş sahnelerini, devrin zenginliklerini ve
haşmetini gözler önüne sermiştir.” (Küçük, 2011:374). Bu bağlamda çimenlik,
içerisinde kuşların ötüştüğü (Bâkî, G.122/4), lale yanaklı güzellerin gezintiye/seyre
çıktığı bir mekân olarak tasavvur edilmiştir. Bu yaklaşımın, doğal mekânları tasvir
67
etmede Bâkî’nin takındığı gerçekçi bakış açısının ve gözlem yeteneğinin anlaşılmasında
önem arz ettiği düşünülür:
Lâle-hadler kıldılar gül-geşt-i sahrâ semt semt
Bâg u râgı gezdiler idüp temâşâ semt semt (Bâkî, G.23/1)
1.5. Orman (Bîşe) ve Dikenkik (Hârzâr)
Orman; ağaç, çalı ve belirli bir yükseklikteki odunsu bitkilerin oluşturduğu bitki
örtüsüdür. Birçok doğal mekân gibi orman da tabiatın canlılığını yansıtan
mekânlardandır (Bayrak, 2013:112). Hârzâr ise “dikenlik, çalılık” (Devellioğlu,
1996:333) anlamlarına gelir. Orman ve çalılık, yırtıcı hayvanların barınağı olduğu için
bazı imgelere konu edilir. Çalılık, Fuzûlî Divanı’nda memdûh övgüsü bağlamında,
memleketin düştüğü kötü hâl ile ilgili tasavvurlara konu edilirken orman, Bâkî
Divanı’nda aşk, âşığın saçları ve ikiyüzlülük hususlarıyla ilgili tasavvurlara konu
edilmiştir.
Aşkın arslan ve kaplanlarla dolu bir orman olarak tasavvur edilmesinin
temelinde, ormanın, âşığı büyük sıkıntı ve tehlikelerle karşı karşıya bırakması düşüncesi
vardır. Aşk kaynaklı yaraların ormanda oluştuğuna dair imge, aşk ormanının arslan ve
kaplanlar tarafından korunduğunu gösterir. Bâkî, bu yaklaşımla sevgili ve rakiplerin
acımasızlığına göndermede bulunmanın yanı sıra, aşkın zorluğunu; kendi fedakârlığını
ve samimiyetini anlatmaya çalışmıştır:
Cism-i pür-dâg u ten-i zerd ile merd-i ‘aşkdan
Ser-be-ser şîr ü peleng olmış mahabbet bîşesi (Bâkî, G.513/4)
Âşığın başı, dert memleketi ve sıkıntı dağı olarak tasavvur edilirken karışık
saçları, aşk kaplanına benzetilen sevgilinin ormanı olarak tasavvur edilir. Sevgilinin
aşkı, âşığı yıpratma, onun dert ve elemini arttırma konusunda yırtıcı hayvanlardan
kaplana benzetilir. Saçların dağınık oluşu, âşığın perişanlığının göstergesidir. Bu
yaklaşımla aynı zamanda ormanın, kaplanın yaşam alanı oluşuna işaret edilmiştir:
Peleng-i ‘aşk-ı yârun bîşesidür mûy-ı jülîdem
Diyâr-ı derd ü mihnet kûhsârıdur benüm başum (Bâkî, G.322/2)
İkiyüzlülük ve riyakârlık İslâm’ın kerih gördüğü davranışlardandır. Kendilerini
rint olarak gören klasik şairlerin en çok eleştirdiği konulardan biri ikiyüzlülük ve
riyakârlıktır. Bu bağlamda Bâkî, kendisini aşk dağının kaplanı rakiplerini ise
ikiyüzlülük ve riyakârlık ormanının tilkilerine benzetir. Böylece aşk vadisindeki
68
samimiyetini ve kararlılığını anlatmaya çalışır. Ormanın riyayla ilişkilendirilmesinin
temelinde, doğal yapısıyla tehlikere açık bir mekân olması ve mahiyetinin (gerçek yüzü)
hemencecik anlaşılamaması düşüncesi vardır. Bu yaklaşımla ayrıca ormanın vahşi
hayvanların barınağı oluşuna işaret edilmiştir:
Bâkî peleng-i kulle-i kühsâr-ı ‘aşkdur
Sâlûs u zerk bîşesinün rübehi degül (Bâkî, G.288/5)
İçinde bulunulan şartların kötü oluşuyla dikenlik/çalılık arasında ilişki kurulur.
Memleketi bahçeye, vuslat duygusunu ise ilkbahara benzeten Fuzûlî, içinde bulunulan
mekânı/hâli,
zillet
Dikenlik/çalılık,
zindanı
doğal
ve
dert
şartlar
dikenliği/çalılığı
içinde
genellikle
olarak
suyun
tasavvur
az
eder.
bulunduğu
mekânlarda/şartlarda oluşan bir bitki örtüsüdür. Memleketin/şartların böyle bir durumla
ilişkilendirilmesinin nedeni, yaşanan kötü hâl, sosyal ve bireysel sorunlardan
kaynaklanan bunalımlar olduğu düşünülür:
Nev-bahâr-ı zevk-i vaslından cüdâ gülzâr-ı mülk
Hârzâr-ı derddir zindân-i züll ü inkisâr (Fuzûlî, K.28/27)
1.5.1. Orman ve Dikenlik ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Orman ve dikenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 5,
kullanım oranını Grafik 5 vermektedir. Buna göre orman ve dikenlik ile ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’nda 1 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %75’e, Fuzûlî Divanı’nda
%25’e tekabül eder. Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî
Divanı’ndan
fazla
olmasının
nedeni,
“bîşe”
sözcüğünün
Fuzûlî
Divanı’nda
kullanılmamış olmasıdır. Hârzâr sözcüğü, yalnızca Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanıldığı
için iki divan arasındaki kullanım farkı fazla değişmemiştir.
Tablo 5: Orman ve dikenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcük
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Bîşe
3
-
Hârzâr
-
1
Toplam
3
1
69
%25
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
%75
Grafik 5: Orman ve dikenlik ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Orman, klasik şiirde fazla kullanılmayan mekânlardan biridir. Klasik şiirin
merkezindeki tema veya konu aşk olduğu için orman daha çok aşk (Bâkî, G.513/4) ve
aşk uğruna çekilen sıkıntılarla ilişkilendirilerek ele alınır. Bâkî Divanı’nda âşığın başı
sıkıntı dağı; karışık/perişan saçları ise sevgilinin aşk kaplanının ormanı olarak tasavvur
edilir. Bu tasavvurla aşk uğruna çekilen sıkıntının büyüklüğü anlatılır. Sevgilinin
aşkının cevr ve cefası kaplan gibi âşığı yaralasa bile âşığın dağ kadar olan başı ve
saçları barınak olarak aşk kaplanını korumaya devam eder:
Peleng-i ‘aşk-ı yârun bîşesidür mûy-ı jülîdem
Diyâr-ı derd ü mihnet kûhsârıdur benüm başum (Bâkî, G.322/2)
Dikenlik/çalılık, Fuzûlî Divanı’nda şairin karamsar ruh hâ1ini yansıtacak
şekilde kullanılmıştır. Bu meyanda memleketin içinde bulunduğu hâl, dert dikenliğine
benzetilmiştir. Dikenliğin dert ile tavsif edilmesi, durmun kötülüğünü göstermenin yanı
sıra dikenliğin kapalı mekân olarak algılandığını gösterir:
Nev-bahâr-ı zevk-i vaslından cüdâ gülzâr-ı mülk
Hârzâr-ı derddir zindân-i züll ü inkisâr (Fuzûlî, K.28/27)
1.6. Vadi
Vadi; iki dağ arasındaki uzun çukur, nehir yatağı, geçit anlamlarına gelir
(Devellioğlu, 1993:1132). Ulaşım, engebeli ve yüksek yerlerde vadilerden sağlandığı
için vadinin ulaşım yerleri arasındaki önemi büyüktür. Vadilerde akarsu veya rüzgârın
etkisiyle meydana gelen aşınmalar, yolculukları güçleştirir. Bu doğal özelliğinden
dolayı vadi, klasik şiirde soyut kavramlarla tavsif edilerek meşakkat ve gam ile
ilişkilendirilir. Bâkî Divanı’nda vadi; aşk, ayrılık, gam, dert ve İlahî yardım; Fuzûlî
70
Divanı’nda ise mihnet, vahdet, saltanat ve idrâk ile ilgili hususlarda teşbih ve
tasavvurlara konu edilir.
Aşk, kişiyi zorluklarla dolu bir yolculuğa sürüklediği için vadiyle ilişkilendirilir.
Âşık, aşk vadisinde sevgilinin dudağını arzularken, sevgili âşığın kanını içmek ister. Bu
manzara
karşısında
âşık,
hayret
eder.
Mutlak
Varlık’ın
kevnî
ayetlerinden/tecellîlerinden olan vadi, derin oyuk ve geçitleriyle insanı büyüleyip
hayrete düşürürken, aşk da yaşattığı karşıt duygu ve hâllerle insan muhayyilesini aynı
şekilde etkiler:
Cân la‘lin eyler ârzû yâr içmek ister kanumı
Yâ Rab ne vâdîdür bu kim cân teşne cânân teşnedür (Bâkî, G.69/2)
Vuslatı sağlama veya sevgilinin rızasını kazanma çabası içinde olan âşık, ayrılık
vadisinde susamış gönlünü teskin edecek âb-ı hayat arayışı içindedir. Âb-ı hayat
ölümsüzlüğü sağlayan sudur. Ayrılık vadisinde âşığın gönlüne can veren, onu
ölümsüzleştiren şey, sevgilinin gönülleri avutan, teskin eden sözleridir. Vadinin
susamışlık
bağlamında
ayrılık
ile
ilişkilendirilmesinin
nedeni,
insanın
çöl
mesabesindeki vadilerde su (çeşme) arayışı içinde olması veya ulaşmak istediği menzili,
vadinin engebeli hâliyle yavaşlatmasıdır:
Teşne-diller vâdî-i hicrânda sensüz yandılar
Hızrveş ey la‘l-i nâbı Âb-ı hayvânum yetiş (Bâkî, G.217/3)
Âşığın dert ve gamı, yaşadığı mekânlara yansıtıldığı için “vâdî-i gam” ve “vâdî-i
derd” terkipleri kullanılmıştır. Âşığın gözyaşları, gam vadisinin akarsuyuna, sararmış
yüzü ise akarsu üzerindeki nilüfer yaprağına benzetilir (Bâkî, G.49/1). Vadi, nehir
yatağı anlamını da taşıdığı için âşığın gamdan akan gözyaşlarının böyle bir imgeye
konu edildiği düşünülür. Âşığın gözyaşları, dert vadisinde canlılığı sağlayan araç olarak
da görülür. Bâkî, Mecnûn gittiğinden beri, dert vadisinin solmaya başladığını
söyleyerek daha önce yeşil ve sulak olan mekânların çölleşmeye başladığını düşünür.
Böylece ayrılığın âşığa yaşattığı hâl ile çöl mahrumiyeti arasında benzerlik ilişkisi
oluşturduğu düşünülür:
Bir pâre yaşum tâzeledi vâdî-i derdi
Mecnûn gideli lâle-i mihnet sola yazdı (Bâkî, G.529/3)
Tasavvufta amaç, fenafillaha ulaşmaktır. Böyle bir amaç, büyük sıkıntılara
katlanmayı kaçınılmaz kılar. Bu bağlamda Fuzûlî, anasır âleminde teveccüh edilen
varlıkların âşığı/sâliki büyük sıkıntılarla karşı karşıya bıraktığını böylece varlık
71
mülkünü gam ve sıkıntı vadisi (yolu) olarak tasavvur ettiğini düşünür. Fuzûlî, bu
yaklaşımıyla dünyevî mülk ve makamların geçiciliğine, uğruna sıkıntı çekilecek kadar
değer taşımadığına işaret eder ve kurtuluşu fenafillaha ermede görür:
Ser-be-ser vâdî-yi mihnetdir ü gam mülk-i vücûd
Bir ferâgat yeri yok şehr-i fenâdan gayrı (Fuzûlî, G.272/4)
Vahdet, birlik demektir, başka bir ifadeyle varlığı Hakk’tan ibaret görmektir.
Âşığın asıl gayesi, vahdet makamına ulaşmaktır. Sevgilinin saç zincirine bağlanan
gönlün vahdet vadisinde kaybolmayacağını (Fuzûlî, G.298/6) söyleyen Fuzûlî, vahdet
vadisine ulaşan kesret yollarına da büyük bir değer atfeder. Zira hakikatin anlaşılması
için mecazın köprü işlevi gördüğü bilinir. Vahdet vadisini aşk makamı olarak gören
Fuzûlî, bu makamda sultanın dilenciden ayırt edilmediğini ifade eder. “Tasavvuf
âleminde hakikî değer Hakk’a yakınlık ile ölçülür. Vadi geçit yoludur. Bir vadiden
sultan da geçer, dilenci de. Burada vadi, manevî telakki ve inanış yolu, makam ise
durulan yerdir.” (Tarlan, 2009:17). Makama ulaşıldıktan sonra yol ve yolcuların
mahiyeti sorgulanmaz, zira aşk makamında varlık olarak telakki edilen şeyler, hakikî
varlıkta yok olur:
Vâdi-yi vahdet hakîkatde makâm-ı aşkdır
Kim müşahhas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ (Fuzûlî, G.1/3)
İnsanın dünyadaki asıl gayelerinden biri huzurlu bir biçimde yaşamaktır. Yüksek
makamları elde etmek veya bolluk içinde yaşamak, dünya huzuru için yeterli olmadığı
gibi, huzursuzluğun sebebi olarak da görülebilir. Fuzûlî, “Saltanatın kemal derecesine
ulaşmak istiyorsan fakr mülkünü elde et, çünkü dünya saltanatının vadisinde ihtiyaç
çoktur.” diyerek dünya saltanatını; insanları oyalayan, bağımlı hâle getiren, ihtiras ile
geçici mansıpların peşinden koşturan araç olarak görür:
Fakr mülkin tut ger istersen kemâl-i saltanat
Saltanatdan geç kim ol vâdîde çokdur ihtiyâc (Fuzûlî, G.49/2)
Fuzûlî, -başkalarının- anlayışı, -memdûhun- idrak vadisini anlamaya çalışsa onların- başı döner, diyerek memdûhun kavrama becerisinin genişliğini ve derinliğini
anlatmaya çalışır. Vadinin doğal mekân olarak da geniş ve karmaşık yapısıyla insan
idrakini zorlayan bir yapıya sahip olduğu bilinir:
Fehm kim seyyâh-ı iklîm-i diyâr-ı derkdir
Vâdi-i idrâkini seyr etse ser-gerdân olur (Fuzûlî, K.7/28)
72
Bâkî, Allah’ın yardımını alan askerlerin bayraklarıyla, yardım vadisini ve zafer
çölünü lale bahçesine dönüştürdüğünü söyleyerek vadi ve çöl gibi engebeli ve zorlu
mekânların İlahî yardım ile lale bahçesine dönüştüğünü dile getirir. Mekânların
dönüşümüne dair düşüncesiyle iyileşen yaşam koşullarına işaret eder:
Eyledi leşger-i mansûrun o bayraklar ile
Vâdî-i nusret ü deşt-i zaferi lâlesitân (Bâkî, K.2/22)
1.6.1. Vadi Sözcüğünün Sayı, Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi
Vadi sözcüğünün divanlarda kullanım sayısını Tablo 6, kullanım oranını Grafik
6 vermektedir. Buna göre vadi sözcüğünün toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 6,
Fuzûlî Divanı’nda 9 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda
%40, Fuzûlî Divanı’nda %60’a tekabül eder. Fuzûlî Divanı’ndaki sayı ve oranın bu
kadar fazla olmasının nedeni, Fuzûlî’nin sıkıntı ve zorluğu temsil eden mekânlara daha
fazla iltifat etmesidir.
Tablo 6: Vadi sözcüğünün divanlarda kullanım sayısı
Sözcük
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Vâdî
6
9
Toplam
6
9
%40
%60
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 6: Vadi sözcüğünün divanlarda kullanım oranı
Engebeli arazilerde ulaşım yeri veya geçit olarak kullanılan vâdî, Bâkî
Divanı’nda aşk (Bâkî, G.69/2), ayrılık (Bâkî, G.217/3), gam (Bâkî, G.49/1), dert (Bâkî,
73
G.529/3) ve İlahî yardım (Bâkî, K.2/22); Fuzûlî Divanı’nda ise mihnet (Fuzûlî,
G.272/4),vahdet (Fuzûlî, G.1/3), saltanat (Fuzûlî, G.49/2) ve idrâk (Fuzûlî, K.7/28) gibi
soyut kavramlarla ilişkilendirilerek tavsif edilmiştir. Bu durum, vâdînin bir mekândan
ziyade metafor olarak ele alındığını gösterir. Vâdî, her iki divanda dert/mihnet ile
ilişkilendirilmiştir. Bâkî, dert vadisinin âşığın gözyaşlarıyla tazelendiğini söyleyerek
aşkı, akarsuyu gözyaşı olan bir dert vadisi olarak tasavvur eder:
Bir pâre yaşum tâzeledi vâdî-i derdi
Mecnûn gideli lâle-i mihnet sola yazdı (Bâkî, G.529/3)
Fuzûlî ise varlık âlemini (dünya) baştan başa dertle dolu bir vadi olarak tasavvur
eder, kurtuluşun fenafillaha ermede olduğunu ifade eder:
Ser-be-ser vâdî-yi mihnetdir ü gam mülk-i vücûd
Bir ferâgat yeri yok şehr-i fenâdan gayrı (Fuzûlî, G.272/4)
Bâkî Divanı’nda vâdî, tasavvufî harhangi bir kavram ile tavsif edilmemişken
Fuzûlî Divanı’nda vahdet (Fuzûlî, G.298/6) ile ilişkilendirilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda
vahdet vâdîsinin aşk makamı olduğu ve bu vâdîde sultan ile köle arasında herhangi bir
farkın olmadığı ileri sürülmüştür. Tasavvufî anlayışa göre vahdete erişildiğinde makam
ve mevkilerin, çekilen sıkıntıların herhangi bir anlamı kalmaz:
Vâdi-yi vahdet hakîkatde makâm-ı aşkdır
Kim müşahhas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ (Fuzûlî, G.1/3)
1.7. Belirsiz Bir Yeri Karşılayan Mekânlar (Mekân, Yer, Mahal, Zemîn,
Câygâh, Berr, Tabi‘at)
Yer; mahal, mekân, câygâh ve zemin anlamlarına gelirken, berr; kara parçası ve
toprak, tabiat ise doğa anlamına gelir. Yer sözcüğünün eş anlamı olan mekân; varlık,
vücût (Devellioğlu, 1996:513) anlamlarına gelen “kevn” kökünden türemiştir. “Zemin”
sözcüğü, “yeryüzü” anlamına da geldiği için belirsiz bir yeri ifade eden mekân olmanın
yanı sıra, kozmik mekân özelliği taşır. Bu sözcükler, genel anlamlarıyla kullanıldığında,
sınırları veya çerçevesi belirlenmemiş yerleri karşılar. “Mekân” sözcüğü karşıladığı
yere göre yapay mekân özelliği de taşır.
Belirsiz bir yer ile ilgili mekân adları (mekân, yer, mahal, zemîn, câygâh, berr,
tabi‘at), Bâkî Divanı’nda gönül, âşığın hâli, sevgilinin mahallesi, eşiği, güzellik
unsurları, cennet, meyhane, çöl, mezar, tuzak, memdûh övgüsü, şairlik yeteneği; Fuzûlî
Divanı’nda ise aşk, gönül, âşığın hâli, sevgilinin mahallesi, eşiği, güzellik unsurları,
74
cennet, mezar, beşik, saray, memdûh övgüsü, mekânsızlık gibi hususlarla alakalı teşbih
ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Yer sözcüğü, aşk ile ilişkilendirilir. Aşk, gönülde tezahür eder. Muhayyel bir
mekân olan gönlü doğrudan, bedeni ise dolaylı olarak etkiler. Fuzûlî, bu etkiyi ateş
metaforuyla anlatmaya çalışır. Fuzûlî, gözyaşıyla bedenin aşk ateşinden kurtulmadığını
ateşin, kuru ve yaş ayırt etmeden düştüğü her yeri yaktığını söyler. Bu yaklaşımıyla,
“Kurunun yanında yaş da yanar.” atasözüne göndermede bulunduğu düşünülür:
Demen göz yaşı ile def‘ olur aşk âteşi tenden
Bu od her yere düşse fark kılmaz kurusun yaşın (Fuzûlî, G.225/3)
Fuzûlî, gönlü, aşkın vücut bulduğu yer olarak tasavvur ettiği için gönlün aşktan
kurtulamayacağını ileri sürer. Bu yaklaşımıyla gönül ile aşkı birbirlerinin varlık nedeni,
aynı yazgının tamamlayıcı unsurları olarak görür:
Nice sûret bağlasın gönlüm halâs-ı aşkdan
Aşkdır bir hâl kim ol hâle gönlümdür mahal (Fuzûlî, G.173/2)
Bâkî ise Mecnûn’un, gönlünde Leyla’ya yer açtığını ileri sürerek muhhayel bir
mekân olan gönlü, sevgiliye şayeste bir mekân olarak görür:
Cây itmiş idi Leylîye Mecnûn dil içinde
Bir sûret idi cilve kılan mahmil içinde (Bâkî, G.413/1)
Yer ve zemin sözcükleri, âşığın karamsar ruh hâlini yansıtan unsurlardan ah ve
gözyaşlarıyla ilişkilendirilir. Âşığın gözyaşı dalgaları, kâinatın her tarafına ulaşmadığı
takdirde ahının kıvılcımıyla yeryüzü ve gökyüzünün yanacağı düşünülür. Çaresizliğin
sembolü olan ah, yakıcı iken, gözyaşı yıkıcıdır. Âşık sevgilinin de içinde bulunduğu
kâinatın helâkini istemediği için gözyaşlarının ateşi söndürme özelliğini ön plana
çıkarır. Gözyaşı ve ahın kâinatı etkileyebilecek güçte tasavvur edilmesi, dünyası alt üst
olan âşığın karamsar ruh hâlinin kâinata yansıtıldığını gösterir:
İrmese bir dem eger mevc-i sirişküm her yana
Şu‘le-i âhum zemîn ü âsmânı hark ide (Bâkî, G.461/4)
Âşığın ahının şimşeği, gökyüzünü; gözyaşları ise yeryüzünü kapladığı için
(Fuzûlî, G.94/2) yer ve gök, âşığın yaşadığı büyük acıların şahitleri olarak görülür. Yer,
ayrıca huzur bulamadığı için sefer hâlinde olan âşığın geçiş zemini ve aşk acısının
azalmasına veya unutulmasına vesile olacak araç olarak tasavvur edilmiştir:
Fuzûlî geç selâmet kûçesinden sabr kûyundan
Ferâgat olmayan yerde sefer yeğdir ikâmetden (Fuzûlî, G.219/7)
75
Fuzûlî, salınan servinin gölgesini kaybettiğinden beri, gölge gibi yerden yere yüz
sürdüğünü ifade eder. Böylece sahipsiz kalmanın acısını ve âşığın sevgiliye ulaşma
konusundaki çabasını anlatır. Servi, sevgilinin benzetilenidir. Servinin gölgesinin âşığa
vurmaması, sevgilinin ilgisizliğini; âşığın muhtaçlık hâlini karşılar. Sevgili, uzun boyu,
ihtişamlı görünüşüyle dik başlılığı, gurur ve kibri temsil ederken; âşık yer/toprak gibi
ayaklar altında olduğu için perişanlığılığı temsil eder. Âşığın yerden yere yüz sürmek
suretiyle sürdürdüğü arayış, onun alçak gönüllülüğünü ve sevgiliye kavuşma
noktasındaki umudunun canlılığını gösterir:
İşimdir sâye tek yerden yere yüz urmak ol günden
Ki başımdan gidipdir sâye-i serv-i hırâmânın (Fuzûlî, G.162/6)
Âşıkların, içinde huzur buldukları (Bâkî, G.548/4) ve kutsal mekân olarak
telakki ettikleri yer, sevgilinin mahallesidir. Sevgilinin mahallesi, âşığın cennetidir.
Rakip de âşık gibi sevgilinin mahallesine ulaşma çabası içinde olur. Bu bağlamla ilgili
olarak Bâkî, rakibin bazen sevgilinin mahallesine varmasına şaşırmamak gerektiğini,
zira lanetlenmiş şeytanın da bir zamanlar cennette olduğunu ifade ederek, şeytanın
cennetten kovulma olayına telmih yapar ve kendisini sevgiliyle aynı mekânın (cennet)
sâkini olarak tasavvur eder:
Kûyına varsa ‘aceb mi dil-berün gâhî rakîb
Cennet idi bir zamân İblîs-i mel‘ûnun yiri (Bâkî, G.548 /3)
Âşık, sevgilinin mahallesinde sürekli zulme uğrasa bile söz konusu mekânı vatan
olarak telakki ettiği için oradan ayrılmaz (Fuzûlî, G.204/7). Vatan, bireyde oluşan
aidiyet bilinci nedeniyle önce idealize edilir, sonra kutsallaştırılır. Fuzûlî, ayrıca
sevgilinin mahallesinde yer bulunduğu takdirde, cennet bahçesine karşı oluşan meyli,
küfür olarak görür. Bu düşüncesiyle sevgilinin mahallesini, âşığa sağladığı manevî
katkılar nedeniyle cennet bahçesinden üstün görür. Dolayısıyla âşığın sevgiliyle aynı
mekânda olduğu takdirde, cehenneme bile razı olacağı düşüncesine varılır:
Yâr kûyunda müselmânlar ger olsaydı yerim
Kâfirim ger ravza-i rıdvâna eylerdim heves (Fuzûlî, G.125/2)
“Mekân tutmak”, kalıcı veya geçici olmak üzere bir yere yerleşmek demektir.
Sevgilinin mahallesi, ideal/kutsal mekân olarak tasavvur edildiği için bedeli ağır da olsa
âşıkların oraya yerleşme çabası süreklilik arz eder. “Yabancıların (rakip) zulmünü
bilseydim, sevgilinin mahallesinde mekân tutmazdım (Fuzûlî, G.196/6).” diyen şair, söz
konusu mekâna yerleşmekle âşıklara reva görülen zulmün büyüklüğüne işaret eder.
76
Âşık, büyük sıkıntılara rağmen sevgiliye yakın olma çabası içinde iken sevgilinin ok
gibi -bakışları- âşığın göz ve gönlünde mekân tutar. Göz ve gönül kanlı olduğu için
Fuzûlî, sevgilinin bu davranışını “Kanlıyı kan tutar.” ifadesiyle açıklar. Böylece
sevgiliyi katile benzetir. “Kan tutmak, katilin cinayet işlediği yerden ayrılamaması
demektir.” (Tarlan, 2009:201). Bu bağlamda sevgilinin mahallesinin, âşığa; âşığın göz
ve gönlünün ise sevgiliye ait olduğu düşünülebilir:
Geh gözde geh gönülde hadengin mekân tutar
Her handa olsa kanlıyı elbette kan tutar (Fuzûlî, G.72/1)
Bâkî, sevgilinin ok gibi olan bakışlarının, âşığın gönlünü geçerek can evini
mekân tuttuğunu (Bâkî, G.543/4), gamlı âşığın ise sevgilinin belâ mahallesinde mekân
tuttuğunu söyler. Bu yaklaşımıyla mekîn ile tutulacak mekânları adeta özdeşleştirir.
Âşıkların yerleştikleri mekânlardan gam ve belânın eksilmemesi, sevgilinin ise pervasız
ve acımasız bir biçimde âşığın can evine yerleşip zulmüne devam etmesi bu özdeşliğin
göstergesidir:
Ey ‘âşıkân-ı gam-zede ‘ayş u safâyı kon
Kûy-ı belâda her birinüz bir mekân tutun (Bâkî, G.281/4)
Sevgilinin geçtiği veya kaldığı yerlerde, doğal ve yapay güzellikler tezahür eder.
Sevgilinin kılıcı, safa gül bahçesinin akarsuyu olarak düşünüldüğü için geçtiği yerleri,
lale bahçesine dönüştürür. Yani mekân, mekînin engelleyici veya destekleyici gücünden
doğrudan etkilenir:
Bir âbdur ki akdugı yir lâlezâr olur
Tîgun ki gülsitân-ı safâ cûybârıdur (Bâkî, G.99/2)
Sevgilinin eşiği âşıklar için büyük bir önem arz eder. Sevgilinin eşiğinde rakibe
yer bulunmadığını ifade eden Bâkî, rakibi eşeğe benzetir ve sofinin eşek yerine bile
bağlanmayacağını ileri sürerek kendisiyle sevgili arasında engel olabilecek tiplerin
değersiz mekânlara (eşik/kapı) dahi yakışmayacaklarını düşünür. Böylece sevgilinin
eşiğini değersiz bir mekân olarak algılasa bile ağyarı bu mekâna layık görmediği için
söz konusu mekânı (eşik/kapı) yüceltmiş olur. Ayrıca evlerin kapısına/eşiğine hayvan
bağlama edimine işaret eder:
Yâr işiginde rakîbün yirin umma sûfi
Baglamaz kimse seni ol kapuda har yirine (Bâkî, G.422/4)
Âşığın sevgiliye en fazla yaklaşabildiği yerlerden biri sevgilinin eşiğidir. Eşikte
sevgilinin bakışlarına mazhar olunduğu için sevgiliyle belli bir yakınlık sağlanır. Fuzûlî,
77
eşiği, sevgilinin oka benzeyen bakışlarının etkisiyle âşığın dökülen kanını içen bir varlık
olarak telakki etmiştir. Eşik, toprak olduğu için dökülen kanı çekme özelliğine sahiptir.
Böyle bir yaklaşımla Fuzûlî, bu gerçekliğe işaret etmenin yanında, cevr ve cefada
bulunma konusunda sevgiliyi sahip olduğu mekân ile özdeşleştirir:
Tökdükçe kanımı okun ol âstân içer
Bir yerdeyim esîr ki toprağı kan içer (Fuzûlî, G.77/1)
Mekân/yer
kelimesi,
sevgilinin
güzellik
unsurlarının
tavsifiyle
alakalı
tasavvurlara konu edilir. Sevgilinin gül goncasından taze olan dudakları, rengârenk
yerle benzerlik noktasında ilişkilendirilirken (Bâkî, G.108/1) boyu, dağ servi’sine
benzetilir (Bâkî, G.343/3). Ayrıca yanağının şevki, kevn ü mekânı (kâinat) güneş ve
aydan daha iyi aydınlatan varlık olarak görülür. Bu yaklaşımlar, sevgilinin kâinattaki
ideal güzellikleri kendisinde toplayan, kâinata estetik ve fayda konularında katkı
sağlayan bir varlık olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Kevn ü mekânı şevk-i ruhun şöyle tutdı kim
Hûrşîdi kimse zerreye saymaz mehi degül (Bâkî, G.288/2)
Fuzûlî, yer sözcüğünü İlahî tecellilerin güzelliği bağlamında ele alır. Güzellik
Mushaf’ının şerhini okumayan kişinin Kur’ân’ın gökten yere niçin indirildiğini bilemez,
diyerek tenzîlî ayetlerin (Kur’ân) anlaşılmasını tekvînî ayetlerin (kâinat kitabını)
anlaşılmasına bağlar. Tenzîlî ve tekvînî ayetlerin muhatabı yerdekilerdir (insanlar ve
cinler). Tekvînî bir ayet olan yer, yapılan mecaz-ı mürsel sanatıyla insanları
karşılayacak şekilde kullanılmıştır. Böylece yer, hem tecelli zemini hem de vahyin
muhatabı olarak tasavvur edilmiştir:
Ne bilir okumayan mushaf-ı hüsnün şerhin
Yere gökden ne için indiğini Kur’ânın (Fuzûlî, G.161/5)
Yer/yeryüzü, ideal bir mekân olarak tavsif edildiğinde cennet ile benzerlik veya
üsütünlük noktasında ilişkilendirilir. Fuzûlî, hükümdar övgüsünde bulunurken yer ile
cennet arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Yer sözcüğüyle memleketi kasteder.
Hükümdarın halkına mal mülk vermesi ve halkının can güvenliğini sağlaması nedeniyle
memleketin cennete dönüştüğünü, cennette azabın olmadığını ifade eder:
Verdi mülk ü mâl ü cism ü cânına halkın emân
Kıldı cennet ol yeri cennetde hod olmaz azâb (Fuzûlî, Trc.15-X/6)
Bâkî ise yeryüzünü cennetten üstün görür. Bu bağlamda suyunu Kevser, gül ve
nergisini iri gözlü huri olarak gördüğü yeryüzünün, cenneti kıskandıracak kadar güzel
78
olduğunu ifade eder. Bu durum, söz konusu mekânın ideal güzelliği yansıttığını
gösterir:
Reşk-i firdevs-i berîn oldı yine rûy-ı zemîn
Âb-ı cû Kevser ana nergis ü gül hûr-ı ‘în (Bâkî, G.392/1)
Yer sözcüğünün ilişkilendirildiği mekânlardan biri meyhanedir. Bâkî’ye göre
âşığın gönlünü rahatlatan yerlerin başında meyhane köşesi gelir (Bâkî, Mh.9/1)
Meyhanenin gerçek değerini de rind meşrepli insanlar ile çılgın âşıklar bilir (Bâkî,
G.66/5). Rind meşrepli bir şair olan Bâkî, meyhane güzel bir yerde yapıldığı için su ve
havasının kendisine iyi geldiğini ifade eder. Bu yaklaşım, bir yapıyı cazip kılan
etmenlerin başında, yapının inşa edildiği yerin coğrafî özelliklerinin geldiğini gösterir:
Hôş geldi bana meygedenün âb u hevâsı
Va’llâhi güzel yirde yapılmış yıkılası (Bâkî, G.508/1)
Âşıklar, Mecnûn’u örnek aldıkları için çölü kendilerine sığınak ve tekâmüle
erme zemini olarak görürler. Bâkî, Mecnûn’un yeri olarak bilinen gam çölünün dertli
câna (âşık) mekân olarak reva görüldüğünü söyler. Böylece âşığı Mecnûn, âşığın
yaşadığı yeri ise gam çölü olarak tasavvur eder. Mecnûnla aynileşen gam ve keder
duygularını, âşıkların değişmeyen kaderi olarak görür:
Nice yıldur deşt-i gamdur cân-ı mahzûnun yiri
Ey saçı Leylâ virildi bana Mecnûnun yiri (Bâkî, G.548/1)
“Âhir mekân” terkibiyle mezar kastedilir. Bâkî, son şarap yudumunun toprağa
dökülmesiyle insanın varacağı son mekânın yer (toprak) olması arasında ilişki oluşturur.
İnsanın âlem-i ervâhta başlayan yolculuğunun madde âlemindeki duraklarından biri
mezardır. Bu yaklaşımıyla Bâkî, ölünün mezara gömülmesi ve meclis adabından olan
“şarabın son yudumunun yere dökülmesi” ameliyelerine göndermede bulunur:
Âhir mekânun olsa gerek cür‘a gibi hâk
Devrân elinden irse gerek câm-ı ‘ayşa seng (Bâkî, K.1/3)
Fuzûlî, gurbette yerin/toprağın âşığa acıyıp yakasını yırttığını, meydana gelen
çukurun mezar olarak telakkî edildiğini söyler. Bu yaklaşımıyla yeri, âşığın acısını
tahassüs eden bir dost veya akraba olarak tasavvur eder. Yerin yaka yırtması, âşığın
çektiği acının doğal mekânlara yansıyacak kadar büyük olduğunu gösterir. Beyitte
ayrıca mezarların toprak kazılarak inşa edilmesi olayına telmih yapılmıştır:
Öldüğüm menzilde defnim kılmağa sanman lahid
Yer görüp gurbetde ahvâlim girîbân etdi çâk (Fuzûlî, G.154/2)
79
Yeryüzü, kuşatıcı ve koruyucu bir mekân olduğu için beşiğe benzetilir. şair,
yeryüzü beşiğinin senin (Fuzûlî/âşık) gibi bir çocuk görmediğini ifade ederek yeri,
güvenli bir yaşam sunma konusunda yuva, bir durumun ıspatı konusunda ise şahit
olarak tasavvur eder:
Görmemiş mehd-i zemin bir tıfl sen tek tâ felek
Dehr Zâlin kılmış etfâl-i reyâhîn dâyesi (Fuzûlî, G.300/3)
Yer, gök ile karşılaştırmalı olarak değerlendirildiğinde, olumsuz özellikleriyle
tasvir edilir. Sevgili kanaatkârlığın sembolü olarak bilinen ve gökyüzünde yaşadığına
inanılan hüma kuşuna benzetilir. Bâkî, hüma kuşunun, yerlere konmadığını dolayısıyla
tuzağa da düşmediğini ileri sürerek yeri, maddî nimetleri maiyetinde bulunduran bir
tuzak ile aynı mesabede görür:
Dil giriftâr-ı belâ dil-ber hevâyî n’eylesün
Dâme düşmez yirlere konmaz hümâyı n’eylesün (Bâkî, G.370/1)
Tabiat ile saray arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Fuzûlî, “Senin hizmetçilerinin
rızasının olmadığı söz, tabiat sarayında ebediyete kadar mahsur kalır.” ifadesiyle
memdûhun yüceliğini anlatır ve tabiatı saray olarak tasavvur eder. Tabiat, kevnî bir ayet
olup yaratma ediminin gerçekleştiği, Allah’ın celal ve cemal sıfatlarının tecelli ettiği
doğal mekândır. Bu mekân, belirli bir ölçüyle yaratıldığı için kusursuz bir yapıya
sahiptir. Saray ise yapay mekânlar içerisinde gerek mimarisi gerekse sâkinlerine
sağladığı imkânlar ile ideal mekânı temsil eder. Tabiat ile saray arasında kurulan
benzerlik ilişkisinin temelinde, bu mekânların sahibini (Allah/kul) yansıtma konusunda
mükemmeli temsil etme düşüncesi vardır:
Ne söz ki anda senin yok rızâ-yı huddâmın
Kalır serây-ı tabî‘atda tâ ebed mahsûr (Fuzûlî, K.2/20)
Memdûh, ideal yöneticiliğiyle yeryüzünün en seçkin varlığı olarak telakki edilir.
Bâkî, memdûhun; yerde beşer, gökte melekler tarafından övüldüğünü (Bâkî, G.274/7),
bütün dünyaya hükmettiğini (Bâkî, Kt.1/2), tacının güneş gibi kâinatı aydınlattığını
(Bâkî, K.9/2), cömertlik ışıklarının güneş gibi yeryüzüne tam ayar altın saçtığını ifade
ederek söz konusu meziyetlerinden dolayı memdûhu över. “Kevn ü mekân” veya “rûy-ı
zemîn”e hükmettiğine dair düşüncesiyle memdûhu yeryüzünün/kâinatın mutlak hâkimi
olarak tasavvur eder:
Hürşîd gibi pertev-i cûd u sehâ ile
Rûy-ı zemîne saçdı zer-i kâmilü’l-‘ayâr (Bâkî, K.9/3)
80
Fuzûlî, memdûhun adaleti tesis etmesiyle mekân ve makamlarda emniyetin
sağlandığını (Fuzûlî, K.29/21), ferahlık ve yeşilliğiyle her yerin nevrûz bahçesine
dönüştüğünü (Fuzûlî, K.8/27), viran yerlerin bayındır hâle geldiğini (Fuzûlî, K.36/15)
dile getirir. Ayrıca âlemi süsleyen ilkbahar mevsiminin etkisiyle yeryüzünün
yeşillendiğini, havanın can bağışlayacak kadar etkili olduğunu, gül bahçesinin
insanların rahatlığını arttırdığını söyler. Böylece memdûhun hükmettiği yerlerde
yaşanan olumlu dönüşümü anlatır:
Getir sâkî kadeh kim nev-bâhâr-ı âlem-ârâdır
Zemîn sebz ü hevâ cân-bahş u gülşen râhat-efzâdır (Fuzûlî, Trc.2-I/1)
Toprak/kara parçası anlamına gelecek şekilde kullanılan berr (Bâkî, G.474/2),
Bâkî Divanı’nda bahr sözcüğü ile birlikte kâinat anlamına gelecek şekilde
kullanılmıştır. Bâkî “Cömertlik ellerin, kara ve denizleri kaplasın.” ifadesiyle
memdûhun cömertlik ile özdeşleşen ellerinin dünyanın her yerine lütuf ve keremde
bulunmasını ister:
Eyâdi-i keremün berr ü bahre şâmil ola
Niteki eyleye her cânibe şümûl-i şimâl (Bâkî, K.21/33)
Fuzûlî ise -memdûhun- ele geçirdiği memleketin kara ve denizinde Allah’tan
başka yardımcısının bulunmadığını ifade eder. Böylece yapılan işin zorluğunu ve
kutsallığını anlatır. “Bahr ile berr” terkibiyle memleketin tamamını kasteder:
Girdin ol iklîme kim bahr ile berrinde anun
Yok sana bir mûnis ü gam-hâr gayri Zü’l-Celâl (Fuzûlî, K.13/14)
İmkânların yetersizliği veya daha iyi ortamlarda yaşama isteği, mekân
değiştirme ihtiyacını doğurur. Şairler özellikle şairlik yeteneklerinin daha iyi bilinmesi
için taşradan merkeze gitmek isterler. Bu bağlamda Fuzûlî, yaşadığı yerde/coğrafyada
değeri layıkıyla bilinmediği için gurbete çıkmayı murat ettiğini söyler (Fuzûlî, K.18/11).
Başka bir beytinde, hakikat ehline çağrıda bulunarak yeni mutluluklar için dünyadan
ayrılıp başka yerleri gezmenin gerekliliğinden bahseder. Bu durum, “Fuzûlî’nin, bu
dünyadan kaçma, uzaklaşma, yeni âlemler bulma isteği, onun ufuklar ötesi hayâl
dünyasındaki engin şairliğiyle izah edilebilir.” (Erkul, 2009:459):
Gelin ey ehl-i hakîkat çıkalım dünyâdan
Gayrı yerler gezelim özge safâlar görelim (Fuzûlî, Mk.30/1)
Lâ-mekân; mekâna ihtiyacı olmayan, mekânsız demektir. Bu sözcük, Allah için
kullanılan bir vasıftır. Tasavvufî anlayışa göre varlık olarak telakki edilen her şeye belli
81
bir mekân izafe edilir. “Allah’ın bilgisi ise mekâna ihtiyaç duymaz, Yani hakikatlerin ve
mânâ âleminin mekânı yoktur.” (Pala, 1995:342). Fuzûlî, harap olan mekânın terk edilip
mekânsızlığa teveccühün olması gerektiğini ifade eder. Böylece hakikat veya mana
âlemi gibi yüce mekânlar/makamlar dururken insanın madde âlemine veya maddî olana
bağlanmasının yanlış olduğunu düşünür:
Lâ-mekân seyrinin azîmetin et
Bu harâb olacak mekândan geç (Fuzûlî, G.50/4)
Şiir vadisinde büyüklüğün ölçütü, geniş bir coğrafyada tanınmaktır. Bâkî, şairlik
yeteneğinin Düldül gibi kâinatı dolaştığını ifade eder. Bu yaklaşımıyla şan ve şöhretinin
her tarafta duyulduğunu, dolayısıyla dünyanın en büyük şairi olduğunu düşünür. Düdül,
Hz. Ali’nin atıdır. Hz Ali, derin ilim sahibi olmanın yanı sarı iyi bir şairdir. Onun
maiyetindeki herhangi bir varlık, ondan manevî değer aldığı için Bâkî’nin, bilinme ve
tanınmanın yanında şairlik yeteneğine kutsallık atfettiği düşünülür:
Tab‘-ı Bâkî ol şeh-i Hayder-şeca‘ât şevkine
‘Arsa-i kevn ü mekânı geşt ider Düldül gibi (Bâkî, G.532/5)
Bâkî, duygu ve düşüncelerini daha etkili bir biçimde anlatmak için “yer”
sözcüğüyle kurulmuş bazı özlü ifade ve deyimleri muhtelif tasavvur ve tahayyüllerle
ilişkilendirerek kullanır. Bu bağlamda, zarif insanların belli makamlara yükselmelerini,
“bir yerlere gelmek” (Bâkî, G.9/6); sevgilinin kapısında âşığın gözyaşlarının sürekli
akmasını, “aktığı yerden yine akmak” (Bâkî, G.402/3); ezilmesine rağmen misk ve
amberin saça sürülmesini, “baş üstünde yer etmek” (Bâkî, G.177/2); sevgilinin
saçlarının yere değecek kadar uzamasını, “yer edinmek” (Bâkî, G.250/3); makam ve
izzet derdine düşen insanlardan duyulan rahatsızlığı, “yere geçmek” (Bâkî, G.168/5);
gönülden yapılan ahların duyulmasını istememe durumunu, “yerin kulağı var” (Bâkî,
G.53/3); güzellik aynasındaki berraklıktan temiz suyun utanma durumunu, “yere
geçmek” deyim ve özlü ifadeleriyle açıklar:
Nic'olur gördi safâ âyine-i hüsnünde
Yirlere geçdi hayâdan utanup âb-ı zülâl (Bâkî, G.294/3)
Fuzûlî ise gönlün sevgilinin mahallesinde belli bir yer elde etmeye dönük
çabasını, “yer tutmak/yer edinmek” (Fuzûlî, G.282/2); âşığın ciğerindeki ateşi âşikar
etmesi nedeniyle gözyaşlarına duyduğu ilenci “yere/yerlere geçmek” deyimleriyle
açıklamıştır:
82
Ciğerim odunu nihân iken ele zâhir etti mürûr ile
Göreyim yere geçe âb-ı çeşm-i ter-i şerâre-feşânımı (Fuzûlî, G.262/4)
1.7.1. Belirsiz Bir Yer ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Belirsiz bir yer ile ilgili (mekân, yer, mahal, zemîn, câygâh, berr, tabi‘at),
sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 7, kullanım oranını Grafik 7
vermektedir. Buna göre belirsiz bir yer ile ilgili sözcüklerin toplam kullanım sayısı,
Bâkî Divanı’nda 154, Fuzûlî Divanı’nda 129 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların
toplamı, Bâkî Divanı’nda %54’e, Fuzûlî Divanı’nda %46’ya tekabül eder. Belirsiz bir
yer ile ilgili sözcüklerin Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “mekân”, “zemîn”, “mahal”, “cây/câygâh”
sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’na göre daha fazla kullanılmış olmasıdır. Bâkî’nin bu
sözcüklere daha fazla iltifat etmesinin temelinde, dış/doğal mekâna olan ilgisi vardır.
Zira bu mekân adları, divanlarda her ne kadar yapay mekânlarla ilişkilendirilse de
dış/doğal mekân özelliği taşır.
Tablo 7: Belirsiz bir yer ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Berr
2
2
Cây/Câygâh
14
1
Mahal
5
2
Mekân
13
12
Tabi‘at1
-
2
Yer
83
92
Zemîn
37
18
Toplam
154
129
1
“Doğa” anlamını taşımayan tabiat sözcükleri, sözcüğün toplam kullanım sayısına eklenmemiştir.
83
Bâkî Divanı
%46
%54
Fuzûlî Divanı
Grafik 7: Belirsiz bir yer ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Belirsiz bir yer ile ilgili sözcüklerin (mekân, yer, mahal, zemîn, câygâh, berr,
tabi‘at), Bâkî ve Fuzûlî divanlarında genellikle aynı hususlarla ilgili teşbih ve
tasavvurlara konu edildiği görülür. Gönül (Bâkî, G.413/1; Fuzûlî, G.173/2), âşığın hâli
(Bâkî, G.461/4; Fuzûlî, G.219/7), sevgilinin mahallesi (Bâkî, G.548 /3; Fuzûlî,
G.125/2), eşik (Bâkî, G.422/4; Fuzûlî, G.77/1), sevgilinin güzellik unsurları (Bâkî,
G.288/2; Fuzûlî, G.161/5), mezar (Bâkî, K.1/3; Fuzûlî, G.154/2), memdûh övgüsü,
(Bâkî, K.9/3; Fuzûlî, K.13/14), cennet (Bâkî, G.392/1; Fuzûlî, Trc.15-X/6), bu
hususlardan bazılarıdır. Yüceltilen mekânlar cennete benzetilirken, değer atfedilen
kişinin maddî veya manevî değeri söz konusu mekâna yansıtılır. Bu bağlamda Bâkî
yeryüzüyle cennet arasında benzerlik ilişkisi oluştururken sevgili veya hükümdardan
herhangi birinin yüceliğini söz konusu mekâna yansıtmaz (Bâkî, G.392/1). Fuzûlî ise memdûh- sayesinde memleketin cennete dönüştüğünü ifade ederek hem yaşanan olumlu
dönüşümü anlatır hem de memdûhun cennete layık olma özelliğini söz konusu mekâna
yansıtır:
Verdi mülk ü mâl ü cism ü cânına halkın emân
Kıldı cennet ol yeri cennetde hod olmaz azâb (Fuzûlî, Trc.15-X/6)
Bâkî Divanı’nda belirsiz bir yeri karşılayan sözcükler, çöl (Bâkî, G.548/1),
mezar (Bâkî, K.1/3) ve tuzak (Bâkî, G.370/1) gibi olumsuz durumları çağrıştıran
mekânlarla ilişkilendirilirken Fuzûlî Divanı’nda aynı sözcükler yalnızca mezar (Fuzûlî,
G.154/2) ile ilişkilendirilir. Bu durum, Bâkî’nin belirsiz yerlerle ilgili sözcüklere daha
84
karamsar bir ruh hâliyle yaklaştığını gösterir. Hüzünlü gönle mekân/yer olarak gam
çölünün şayeste görülmesi bu bağlamda değerlendirilebilir:
Nice yıldur deşt-i gamdur cân-ı mahzûnun yiri
Ey saçı Leylâ virildi bana Mecnûnun yiri (Bâkî, G.548/1)
İKİNCİ BÖLÜM
2. BÂKÎ VE FUZÛLÎ DİVANLARINDA YAPAY MEKÂNLAR
2.1. Barınma Mekânları
2.1.1. Ev (Beyt, Hâne, Hân-mân, Âşiyân, Yuva, Külbe)
Ev, muhtelif formlarıyla tarihin en eski dönemlerinden günümüze kadar insan
hayatının vazgeçilmez yapıları arasında yer almıştır. İklim koşulları, doğal ve beşerî
şartlar nedeniyle mimarî açıdan büyük değişikliklere uğrasa bile barınma ve korunma
mekânı olduğu için “kabuk” (Demir, 2011/a:14) mesabesinde görülmüş ve her dönemde
insan hayatının en önemli ihtiyacı olarak değerlendirilmiştir. Evin ihtiyaç olarak telakki
edilmesinin temel nedenlerinden biri de “mahremiyet sahası” (Eren, 2010:272)
olmasıdır. “Tabiatla iç içe yaşayan birey, sosyalleştikçe ve bireyin ben duygusu
şekillendikçe, mahremiyet kavramı oluştu ve kendine ait mekânlar oluşturmaya
başladı.” (Bayrak, 2013:38).
Ev, insan hayatının en önemli anlarına şahitlik ettiği için ev ile insan arasında
duygusal bir bağ oluşur, böylece “ev geçmişi ve şimdiyi kucaklayan içsel bir uzam”
(Bayramoğlu, 2012:8) olarak değerlendirilir. Ev, insanı maddî ve manevî yönleriyle
etkilediği gibi, insanın duygusal ve düşünsel yönlerinden de etkilenir. Bu bağlamda ev,
kişinin aynası olarak görülür.”Kişinin evini tasvir etmekle bizzat kendisini tasvir etmek
bazen aynı işlevi görür.” (Özarslan, 2010:19).
Birey için kâinatın merkezi olarak düşünülen ev, hayatın vazgeçilmez unsurları
arasında değerlendirildiği için bireyin evsiz kalma durumu, “insanoğlunun fizik ve
metafizik
âlemde
anlamsız
ve
işlevsiz
kalması”
(Narlı,
2007:25)
şeklinde
değerlendirilmiştir. Evi “tam bir mekân çözümleme aracı” (Bachelard, 1996:27-32)
olarak tasavvur eden Gaston Bachelard, “Mekânın Poetikası” adlı eserinde ev imgesini,
“öz varlığımızın topoğrafyası, dünya köşesi, ilk evreni ve gerçek bir kozmosu”
(1996:27-32) olarak telakki eder.
Huzur ve güvenin sağlandığı yer olması nedeniyle ev, algısal açıdan “iç ev”
olarak tasavvur edilirken, bireye sıkıntı verme durumunda hapishane mesabesinde
görüldüğü için, “dış ev” olarak da tasavvur edilir (Şişmanoğlu, 2003:29). İnsanın maddî
ve manevî yönünün şekillenmesinde büyük bir öneme sahip olan bu mekân, bireyin
psikolojik durumuna göre algısal açıdan açık veya kapalı mekân olarak görülür.
86
İnsan hayatının ayrılmaz bir parçası olan ev; oda, köşe, sofa gibi bölümleri ve
pencere, kapı gibi cüzleriyle şiir ve düzyazıda en çok kullanılan mekânlardan biridir. Ev
sözcüğü şiirde soyut kavramlarla ilişkilendirildiği için mekânsal bir metafora dönüşür,
muhtelif tasavvur ve imgelerle ilişkilendirilerek kullanılır. Evin cüzü olarak bilinen
kapı, bekleyişin imgesi olarak telakki edilir (Narlı, 2007:60). “Karanlık hayata bir anda
akıveren aydınlık” (Demir, 2011:115) olarak düşünülen pencere ise kapalı mekân ile
açık mekân arasında bağlantıyı sağladığı için iç mekân ile dış mekân arasında eşik işlevi
görür (Bayrak, 2013:150). Pencere ayrıca “saydamlığı sayesinde içerisi ve dışarısı
arasında sürekli ve devamlı olarak bağlantı kurduğu” (Simmel, 2013:19) için edebî
metinlerde daha çok “beklentilerin mekânı” (Bayrak, 2013:56) olarak tasavvur edilir.
Evin bir bölümü olan odanın, işlevsel özellikleriyle”iç mekânı dışa, kapalı algıyı
açığa dönüştürdüğü” (Bayrak, 2013:48) düşünülür. Evin başka bir bölümü olan sofa ise
geçiş yeri olup odalar arasındaki bağlantıyı sağlayan ortak alandır (Sözen, 2001:81). Ev
ile birlikte edebî metinlerde en fazla kullanılan mekânsal unsur köşedir. Yapısal açıdan
“köşe, iç ve dış olmak üzere iki yönlü” (Bayrak, 2013:56) olup “içine kapanmayı ve
çekilmeyi sembolize eder.” (Bayrak, 2013:56).
İslâm kültür ve medeniyetinde cami, medrese, külliye gibi dinî ve kültürel
mekânlar, uzun süre kullanılma, önemli görülme gibi nedenlerden dolayı dayanıklı
malzemelerle sağlam bir biçimde inşa edilirken evler; dinsel ve mistik anlayışların
geçicilik fikrini ön plana çıkarmasından dolayı kireç, ahşap gibi dayanıksız
malzemelerle yapılmıştır (Narlı, 2007:27). Bu durumun, özelde evlerin genelde
dünyanın
misafirhane
veya
han
(eşik
mekân)
mesabesinde
görülmesinden
kaynaklandığı düşünülür.
Türk şiirinde muhtelif tasavvur ve tahayyüllere konu olan ev sözcüğü, klasik
şiirde de benzer bir muhteva zenginliği içinde değerlendirilmiştir. Ev ilgili
sözcükleriyle”hem simgesel bir değer, hem de gerçek hayattaki mekânsal bir gerçeklik
olarak kullanılır.” (Narlı, 2007:62). Klasik şiirde ise korunma veya barınma mekânı
olarak doğal özelliklerinden ziyade mecazlarla ilişkilendirilerek stilize edilir ve
mekânsal bir metafor olarak kullanılır.
Ev anlamında kullanılan ve barınma mekânı olarak da bilinen “hâne” sözcüğü,
muhtelif mekân adlarıyla birlikte kullanılarak eğitim alınan (dershane), belli bir sanat
veya zanaat öğrenilen (tamirhane), eğlenilen (meyhane), siyaset yapılan toplumsal
87
mekân (Narlı, 2007:60) olarak da kullanılır. Bu kullanımlarda hane sözcüğü, asıl
hüviyetini yitirerek yeni bir hüviyet kazanır.
Klasik şiirde genellikle mecazî bir bağlam içinde değerlendirilen ev, Bâkî
Divanı’nda gönül, can, varlık, Külbe-i Ahzân, Mecnûn’un başı, şairlik yeteneği,
Mecnûn’un başında yapılan kuş yuvası ve memdûh övgüsü gibi hususlarda teşbih ve
tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda gönül, can, ten, hava kabarcığı, hüzünler
kulübesi, sevgilinin saçları, Mecnûn’un başında yapılan kuş yuvası ve memdûh övgüsü
gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Ev, gam sözcüğüyle tavsif edilir. Fuzûlî, kanlı gözyaşları etrafa saçılan âşığın
gam evinin, şarabın üstünde oluşan hava kabarcıkları gibi lale rengine büründüğünü
söyleyerek ev ile hava kabarcığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Bu ilişkinin gam
evinin, âşığın kanlı gözyaşı damlalarıyla büründüğü görüntüyle şarabın üstünde oluşan
hava kabarcıklarının renk açısından ve biçimsel açıdan oluşturduğu görüntüden dolayı
kurulduğu düşünülür:
Kanlı yaşın anca kim saçmış Fuzûlî her taraf
Lâle-reng olmuş habâb-ı mey kimi gam-hânesi (Fuzûlî, G.298/7)
Meyhane tasavvufî şiirlerde tekkeyi karşılar. İlahî aşkın tefekkür ve tezekkür
mekânı olan meyhane, insana güvende olma hissini verdiği için sığınılacak bir mekân
olarak değerlendirilir. Fuzûlî, sâlikin meyhanede hava kabarcığı gibi bir ev inşa edip
orada oturması gerektiğini düşünür. Ev ile hava kabarcığı arasında biçimsel açıdan
benzerlik (dairesel olmaları) söz konusu olduğu için her iki mekân, içinde bulunan
varlığı ana rahmi gibi kuşatır ve korur (Şentürk, 2010:108). Hava kabarcığının içindeki
havayı, şarap muhafaza ederken insanın maddî yönünü teşkil eden hevâyı (nefs) beden;
bedeni de ev muhafaza eder. Tasavvufî bağlamda şarap, İlahî aşkı karşılar. İlahî aşkın
insanı manevî açıdan, evin ise hem maddî hem de manevî açıdan muhafaza ettiği bilinir:
Meyhânedir cihânda Fuzûlî makâm-ı emn
Cehd et bir ev habâb kimi anda tut makâm (Fuzûlî, G.180/8)
Bâkî ve Fuzûlî, bir varlığı ağırlama veya koruma gibi nedenlerden dolayı ev ile
gönül arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Muhayyel bir mekân olan gönül, aşk ve sevgi
gibi duyguları barındırırken, ev insanı barındırır. Âşığın gönlünde, sevgili dışında varlık
bulan her şey, kesret olarak değerlendirildiği için gönül, bu varlıklardan arınmakla
temizlenir. Âşık, sevgilinin teşrif etmesi için ev gibi düşündüğü gönlüne bir kapı yapar.
Kapı, bekleme veya uğurlama edimlerinin gerçekleştiği mekândır. Gönül-ev teşbihinde
88
kapı, kesret veya rakip olarak düşünülen varlıkların karşısında engelleyici bir mekân
olarak tasavvur edilirken, sevgilinin ağırlanması durumunda sürecin kolaylaşması
konusunda yönlendirici bir mekân olarak tasavvur edilir:
Dün gice dil hânesin bi’1-cümle tenhâ eyledüm
Kapu yapdum gayra kesretden müberrâ eyledüm (Bâkî, G.339/1)
Sevgiliden ayrı düştüğü için âşığın gönlü, nur veya ışıktan mahrum bırakılmış
karanlık bir ev olarak tahayyül edilir. Sevgili oka benzeyen bakışlarıyla âşığa
baktığında, karanlıklar içinde kalan âşığın gönlünde pencereler açılır. Bu oklar her ne
kadar âşığın gönlünü parçalama, âşığa eziyet verme araçları olarak düşünülse de âşık ile
sevgili arasında sağladığı yakınlık nedeniyle oklara belli bir kıymet atfedilir. Gönül,
açılan pencereler nedeniyle ev ile ilişkilendirilir. Evi aydınlatmak suretiyle ferahlığa
vesile olan pencere, çerçeve açısından kapalı olan bir mekânın açık mekâna
dönüşmesine katkı sağlar. Vuslat ümidi içinde olan âşığın karanlıklara bürünmüş gönül
evi, sevgilinin yan bakış oklarının açtığı pencereler sayesinde aydınlanır. Yan bakış,
kapalı ve dar bir mekânı açık ve geniş bir mekâna dönüştürdüğü için Fuzûlî tarafından
yüceltilmiştir:
Tahsîn sana ki gönlüm evin tîre koymadın
Her zahm-ı nâvekin ana bir revzen eyledin (Fuzûlî, G.163/3)
Evin ilişkilendirildiği sözcüklerden biri de candır. “Can evi” terkibiyle gönül
kastedilir. Sevgilinin süzgün bakışları, âşığın gönlünü tahrip edecek şekilde etkilediği
için oka benzetilir. Bâkî, kaşlarını kemana benzettiği sevgilinin yan bakış oklarının
âşığın gönlünü parçalayarak can evine yerleştiğini düşünür. Sevgilinin yan bakış
oklarının âşığın gönlüne saplanması, cefa ve eziyet olarak tasavvur edilse de bu durum
sevgilinin teveccühü bağlamında değerlendirildiği için âşık söz konusu durumdan
memnun kalır. Zira âşık için felaketin büyüğü, sevgilinin onu umursamamasıdır:
Gelüp konmışken ey kaşı kemânum dilde peykânun
Gönülden geçdi âhir cân evin vardı mekân itdi (Bâkî, G.543/4)
Aynı imgeyi Fuzûlî de işlemiştir. Fuzûlî, âşığın dermansız vücudundan çekilen
okların oluşturduğu yaralardan/pencerelerden, gamın gönle yerleştiğini düşünür. Bakış
oklarıyla yaralanmış bir gönül, gamı ağırlaması nedeniyle harap edilmiş bir evi
hatırlatır. Âşıkların gönüllerinin perişanlık noktasında harabelerle ilişkilendirilmesi,
klasik şiirde işlenen yaygın tasavvurlardan biridir:
89
Açıldı girmeğe gam cân evine revzenler
Çekende oklarını cism-i nâ-tüvânımdan (Fuzûlî, G.211/2)
Bedenin ev; evin beden olarak tasavvur edilmesi, klasik şiirin yaygın
tasavvurlarından biridir. Ten (beden), ruh (Fuzûlî, G.274/4) ve gönlü kuşattığı için ev;
ev ise ruh ve beden birlikteliğinin (Bayrak, 2013:46) cisimleşmiş hâli olan insanı kabuk
gibi kuşatıp koruduğu için beden işlevini görür. Âşığın gözyaşları, sürekli
döküldüğü/aktığı için katar (dizi) olarak tahayyül edilir. Gözyaşı katarı, âşığın
gönlünden ten evine sıkıntılarını taşır. Böylece ten, “duygusal yoğunluğu derleyen ve
toparlayan” (Bayrak, 2013:262) mekân işlevi görür:
Katre-i eşkim katarı çâk-i sînemden girip
Ten evine taşradan bâr-ı gam u mihnet çeker (Fuzûlî, G.78/7)
Bâkî ve Fuzûlî, âşıkların acılı ve gamlı hâllerini açıklarken, gönül ve evlerini
hüzünler kulübesi olarak bilinen “Külbe-i Ahzân”a benzetir. Külbe-i Ahzân, Hz.
Yusuf’un hasretiyle ağlayıp sızlayan ve bu uğurda gözlerini kaybeden Hz. Yakup için
şehir dışında yapılmış çardaktır (Pala, 1995:339). Nitekim sevgili, klasik şairler
tarafından güzellik noktasında “Yusuf-ı sâni” olarak tasavvur edilir. Sevgilinin âşığa
yaşattığı acılar ile Hz. Yusuf’tan ayrı kaldığı için Hz. Yakup’un çektiği acılar birlikte
zikredilerek âşık ile Hz. Yakup arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Oluşturulan bu
ilişki nedeniyle âşıkların evi, hüzünler kulübesiyle özdeşleştirilir. Bâkî, Hz. Yakup’un
“hüzünden mesrûriyete varan” (Pekyürek, 2007:24) intizarının gerçekleştiği mekân
olan evini (Beytü’l-hazen), âşığın gönlüne layık bir mekân olarak düşünür. Sevgilinin
Hz. Yusuf gibi huzur içinde yaşadığını, kuyudan/zindandan saraya gerçekleştirdiği
yolculuk nedeniyle itibar gördüğünü; kendisinin ise Hz. Yakup gibi tenhalara sürülüp
büyük sıkıntılar içinde yaşadığını düşünür:
Yûsuf gibi ‘izzetde sen Ya‘kûbveş mihnetde ben
Dil sâkin-i Beytü’l-hazen tenhâlara saldun beni (Bâkî, G.531/4)
Fuzûlî, vaizin tavsif ettiği cehennemin madde âlemindeki modelinin kendi
Külbe-i Ahzânları/evleri olduğunu söyler (Fuzûlî, G.105/7). Ayrıca -halk tarafından
ayıplandığı için- âşık, perişanlığının sembolü olan evinin ifşa edilmesini istemez. Fuzûlî
bu yaklaşımıyla ah yıldırımının ışığı ve sesiyle âşığın “karanlıkta kalan dünyasını ve
sırrını açığa vurduğunu” (Selçuk, 2007:492) düşünür. Böylece mahremiyet zemini olan
evinin kendisiyle aynı kaderi yaşamak zorunda bırakılmasından duyduğu rahatsızlığı
dile getirir:
90
Kılma her sâ‘at beni rüsvâ-yı halk ey berk-ı âh
Eyleme rûşen şeb-i gam külbe-i ahzânımı (Fuzûlî, G.263/4)
Birey, “evin koynundayken kendini en kudurmuş fenalıklardan ve zorluklardan
korunmuş olarak hisseder.” (Altıkulaç Demirbağ, 2012:741). Bu durum evin, bireyin
varlığını, güvenliğini ve huzurunu sağlama konusunda bir hisar gibi tasavvur edildiğini
gösterir. Kendilerini âşık formunda gören klasik şairler, yazgıları gereği ev ve barklarını
terk ederek ötekileştirilmiş mekânlara (çöl, dağ) sığınmak zorunda kalırlar. Kapı,
pencere gibi cüzleriyle insanın “dünyaya/yaşama dönük yüzünü simgeleyen ev” (Eliuz,
2001:651) ayrılık derdi uğruna âşıklar tarafından terk edilir. Bu bağlamda ikbalini ters,
bahtını kötü gören Fuzûlî, kendisini kimsesiz ve çaresiz biri olarak tasavvur eder.
Evsiz/mekânsız kalma durumunu -mücbir nedenlerden dolayı- tanıyamadığı kimliğiyle
özdeşleştirerek anlatmaya çalışır:
Ben kimim bir bî-kes ü bî-çâre vü bî-hânmân
Tâli‘im âşüfte ikbâlim nigûn bahtım yaman (Fuzûlî, Trc.1-I/1)
Ev, insanın madde âlemindeki varlığını koruyan mekânların en önemlisi olduğu
için varlık sözcüğüyle ilişkilendirilir. Bâkî, gözyaşı selinin âşığın varlık evini yıktığını
suyun ise temelsiz evini yok ettiğini dile getirir. Gözyaşı, âşığın çektiği sıkıntıların ve
elemin büyüklüğünün sembolüdür. Âşığı maddî ve manevî anlamda yıpratıp helak
olmasını (ölüm) hızlandırarak onun varlığını koruyan mekânlardan evininin yok
edilmesine sebep olur. Evi değerli kılan varlık, insan olduğu için insanın olmadığı bir
evin yokluk mesabesinde olduğu düşünülür. Beyitte yokluk fikriyle insan ve evin
faniliğine de işaret edilmiştir:
Vücûdum hânesin seyle virür Bâkî gözüm yaşı
Fenâ-yı dâr-ı bî-bünyâduma bu âb olur bâ‘is (Bâkî, G.29/5)
Âşiyân, kuş yuvası; ev ise mesken anlamlarına gelir. Bâkî, memdûhun şimşir
ağacına benzeyen himmetinin (yardım) yüksek dalı dururken doğan kuşuna benzeyen
şairlik yeteneğinin yuva için yer arayışı içinde olduğunu söyler. Bu düşüncesiyle şairlik
yeteneğini, yükseklerden uçan doğan kuşuna, memdûhun koruyup kollama konusundaki
hasssasiyetini ise şimşir ağacına benzetir. Aynı zamanda kuşların, ağaçların yüksek
dallarına yuva yapma gerçekliğine işaret eder. Şairlik yeteneğinin yanında memdûhun
yardımseverliğini yüceltir:
Himmetün şimşâdınun şâh-ı bülendi var iken
Kanda yapsun şâh-bâz-ı tab‘-ı Bâkî âşiyân (Bâkî, K.22/28)
91
Sevgilinin saçları, gönül kuşunun yuvası olarak tasavvur edilir. Klasik şiirin aşk
anlayışına göre âşıkların gönülleri, sevgilinin saçlarına asılıdır. Vuslatın muhâl olduğu
bir aşkta, saç yuva işlevini görmekle âşık ile sevgili arasında belirli bir kurbiyete vesile
olur:
Âşiyân-ı murg-ı dil zülf-i perişânındadır
Handa olsam ey perî gönlüm senin yanındadır (Fuzûlî, G.85/1)
Ev anlamına da gelen yuva sözcüğü, daha çok hayvan barınağı anlamında
kullanılır. Bâkî, âşıklık yeteneğini tasvir ederken doğan kuşunun meskeniyle şahin
kuşunun yuvasını karşılaştırmalı bir biçimde ele alır (Bâkî, G.80/4). Aşk bağlamında
yuva olarak düşünülen mekânlardan biri de Mecnûn’un başıdır. Mecnûn’un uzayan ve
karmakarışık bir hâle gelen saçlarına kuşların yuva kurduğuna inanılır. Bu inanış
bağlamında Bâkî, kuşun Leyla’ya haber götürmek için Mecnûn’un başında yuva
yaptığını söyleyerek söz konusu inanışa/olaya telmih yapar. Bâkî, ayrıca Mecnûn’un
başında kuşların dinlendiklerini ve aşk meydanında (uğruna) birçok başın yuvalandığını
söyleyerek hem söz konusu inanışa hem de aşk meydanında ödenen bedellere işaret
eder:
Gâhî cenâb-ı Leylîye mektûb uçurmaga
Urındı Kays başına mürg âşiyânesin (Bâkî, G.382/5)
Ârâmgeh-i mürg idi dirler ser-i Mecnûn
Meydân-ı mahabbetde ne başlar yuvalandı (Bâkî, G.524/4)
Fuzûlî ise yuvayı hem “Mecnûn’un başında yapılan kuş yuvası” hem de âşıklıkta
elde edilen üstünlüğün tavsifi konusunda ele alır. Bu bağlamda sevgilinin gam oklarının
âşığın başında yuva yapan kuşları yaraladığını (Fuzûlî, G.57/4) ifade ederek söz konusu
olaya telmihte bulunur. Ayrıca feryadına Mecnûn’un ahı ses vermiş olsaydı, başında
kuşun kalmayacağını (Fuzûlî, G.246/2) ve döktüğü gözyaşı seli, başını aştığı için
başında kuş yuvasının yapılmadığını ileri sürerek aşk uğruna Mecnûn’dan daha büyük
acılar çektiğini düşünür. Yuvanın insan başında yapılması, yabani hayvanlarla kurulan
ülfetin yanında, yuvalarından ayrılan âşıkların, başkalarının yuvasını koruma endişesi
içinde olduklarını gösterir:
Dimen Mecnûna âşık kim başında kuş yuva tutmuş
Benim âşık ki seyl-i eşkimi başımdan aşırdım (Fuzûlî, G.190/3)
92
2.1.1.1. Uyku Odası (Hâbgâh, Şebistân)
Hâbgâh, “uyku odası” (Devellioğlu, 1996:303) şebistân ise “uyku odası ve
geceleyin” (Devellioğlu, 1996:981) anlamlarına gelir. Uyku odası anlamına gelen
“şebistân ve şebângeh” sözcükleri, Bâkî Divanı’nda “geceleyin” anlamında kullanıldığı
için değerlendirmeye alınmamıştır.
Evin bir cüzü olan uyku odası, uyuma ve dinlenme yeridir. Mahremiyetin esas
alındığı mekânlardan biri olduğu için gelenek ve inanış gereği korunur. Sevgiliye layık
bir mekân olarak düşünüldüğü için klasik şiirde daha çok sevgiliyle iligili imgelere
konu edilir. Bâkî Divanı’nda uyku odası; cennet köşkü, diken ve gül bahçesi olarak
tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda “feragat” kavramıyla tavsif edilmiş, sevgilinin
teşrif ettiği, muma benzeyen yüzüyle içini aydınlattığı mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Klasik şiirde sevgilinin yüzü, karanlık mekânları aydınlatma konusunda muma
benzetilirken âşık, gözyaşı dökme konusunda muma benzetilir. Sevgilinin uyku odasına
teşrifi konusunda mumun intizar içerisinde olduğunu ve gözyaşı döktüğünü söyleyen
Fuzûlî, bu imgesiyle mumu âşığa benzetir, sevgiliyi ise atfedilen değer nedeniyle
uğruna gözyaşı incileri dökülecek kıymette görür. Bu tasavvuruyla uyku odalarının
mum ile aydınlatılmasına da işaret eder:
Kıl şebistânı müşerref kim nisârın kılmağa
Rişteden dürler çekip cem‘ eylemiş dâmâne şem‘ (Fuzûlî, G.144/6)
Parlaklık yönüyle muma benzetilen sevgilinin yüzü, uyku odasındaki karanlığı
ortadan kaldırdığı için bu mekân, güneşin dahi elde edemeyeceği bir değer alır. Mum
karanlık odayı aydınlatan bir araç olarak görüldüğü için tasavvufî bağlamda uyku odası,
vahdetin kesret içerisinde tecelli ettiği mekân olarak düşünülmüştür:
Sâye-i zülfün şebistândadır şem‘i ruhun
Nice yetsin kadr ile hurşîd-i âlem-tâb ana (Fuzûlî, G.9/2)
Bâkî, zalim feleğin usulü (yazgı) gereği dikenin güle, gül bahçesinin dikene
uyku odası olduğunu söyler. Bu yaklaşımıyla insan hayatında görülen çelişkilere ve
yaşanan sıkıntıların kader oluşuna işaret eder. Ayrıca insanın bu durumu sorgulamak
yerine ona hikmetle bakıp yazgısına rıza göstermesi gerektiğini düşünür:
Ezelî böyledür âyîn-i sipihr-i gaddâr
Ki gülün hâbgehi hâr ola hârun gülzâr (Bâkî, K.25/29)
Bâkî, cennet bekçisi olarak bilinen Rıdvan’ın (Mihrümâh) Sultan’ın pak
bedenini topraktan alarak rahmet köşküne bıraktığını ifade eder. Bu yaklaşımıyla ölümü
93
uyku, cennet köşkünü ise uyku yeri olarak tasavvur eder. Ayrıca Mihrümâh Sultan’a
cennette de hizmet edildiğini düşünür:
Cism-i pâkin götürüp hâkden aldı Rıdvân
Döşedi hâbgehin gurfe-i gufrân üzre (Bâkî, Ms.2-II/6)
Feragat, kişinin gönül zenginliği ve fedakârlığı demektir. Millet ve memleketin
korunması ve bazı olayların sonucuna oluşabilecek korkunun sona ermesi için
memdûhun bir bekçi gibi uyku odasından feragat etmesi gerektiği düşünülür. Bu
bağlamda uyku odası, dinlenme, rahat etme yeri olarak görülmüştür. Millet ve
memleketin korunması, memdûhun varlık amacı olduğu için bu iki değer uğruna her
türlü fedakârlık yapılır; maddî, manevî her türlü rahatlıktan feragat edilir:
Ferâgat hâbgâhın bekleyip bîm-i havâdisden
Olupdur pâsbân-ı mülk ü millet baht-i bîdârı (Fuzûlî, K.18/19)
2.1.1.2. Harem, Harîm
Harem; ev, konak ve saray gibi barınma mekânlarında kadınlara ayrılan bölüm
(Akalın vd., 2011:1049), herkesin girmesine müsaade edilmeyen kutsal yer, Mekke ve
Medine şehirlerinin civarı (Devellioğlu,1996:329) anlamlarına gelir. Klasik şiirde
barınma mekânlarının cüzü anlamının yanıda “Harem-i Şerif” olarak bilinen Kâbe’yi
karşılayacak biçimde de kullanılır.
Bâkî Divanı’nda “vuslat” sözcüğüyle tavsif edilen harem, sevgilinin mahallesi
ve eşiği, cennet, bahçe, otoriteyi temsil eden mekânlar ve Kâbe’yle ilgili hususlarda
teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Fuzûlî Divanı’nda da “vuslat” sözcüğüyle tavsif
edilen harem; cennet ve sevgiliyle otoriteye ait mekânların övgüsü hususlarında teşbih
ve tasavvurlara konu edilir.
Harem’in tavsif edildiği kavramlardan biri vuslattır. Sevgilinin haremi, vuslat
makamı olarak tasavvur edildiği için bu tavsifin yapıldığı düşünülür. Bâkî, aşk yolunu,
vuslat haremine ulaştıran doğru yol olarak görür (Bâkî, G.317/6) ve şebnem gibi temiz
yaradılışlı olmayı, bu yola düşmenin ilk şartı olarak değerlendirir. Bu yaklaşım, maddî
ve manevî anlamda temiz/kutsal olan mekânlara yalnızca arınan insanların
varabileceğini gösterir:
Sahn-ı harîm-i vaslına düşmek murâd ise
Evvel safâ-yı tab‘ ile mânend-i şeb-nem ol (Bâkî, G.289/2)
94
Fuzûlî, sevgilinin haremine alınmadığı için aşk gamını çekme konusunda
Mecnûn’dan eksik kalır tarafının olmadığını ifade eder. Bu yaklaşımıyla sevgilinin
haremine varmanın büyük sıkıntılara düçar olmayı kaçınılmaz kıldığını düşünür:
Şimdi Mecnûndan gam-ı ‘aşk içre sanman kem beni
Yâr hod kılmaz harîm-i vaslına mahrem beni (Fuzûlî, Trc.1-II/4)
Harem, sevgilinin mahallesinin cüz’ü olarak ele alınır. Âşığın parça parça edilen
ciğerinden dökülen kandan kûy’un hareminin, lale bahçesine dönüştüğü ileri sürülür
(Bâkî, G.216/4). Ayrıca sevgilinin kûy’unun haremine varan âşıkların -ilgisizlik
nedeniyle- mutsuz oldukları ileri sürülür. Bu yaklaşımlar, sevgilinin kûy’unun
hareminin yer yer cezalandırma mekânına dönüştüğünü gösterir:
Erbâb-ı ‘aşka sabr u tesellî tarîki yok
Varan harîm-i kûyuna nâ-şâd olup gider (Bâkî, G.141/4)
Harem, hususî mekân özelliği taşıdığı için bu mekâna izin ile girilir. Fuzûlî,
güneşin sevgilinin hareminin penceresinden izinsiz girme durumuyla kölenin padişahın
haremine küstahça girme ihtimali arasında benzerlik ilişkisi kurar. Bu yaklaşım,
sevgilinin haremini yalnızca ağyardan değil insan dışındaki varlıklardan bile âşığın
koruduğunu ve oraya izin alınarak girilmesi gerektiğini gösterir:
Revzeninden koma kim gün düşe halvetgehine
Harem-i şâha ne lâyık gire çâker güstâh (Fuzûlî, G.59/4)
Sevgilinin eşiği, klasik şiirde muhtelif yönleriyle tasvir edilir. Bâkî, sevgilinin
eşiğinin taşını yastığa, hareminin toprağını ise döşeğe benzetir. Böylece sevgiliye ait
olup -görünüş itibariyle- değersiz olan mekânların, âşık için büyük bir öneme sahip
olduğuna işaret eder. Yastık ve döşek, aynı zamanda sağlanmak istenen yakınlığın
sembolleridir. Âşığın bu -değersiz- unsurlarla iktifa etmesi, onun samimiyet ve
kanaatkârlığının göstergesidir:
İşigün taşı ile hâk-i harîmün besdür
Bâkî-i haste-dile bâliş ü bister yirine (Bâkî, G.422/7)
Sevgiliye yücelik veya kutsallık izafe edildiğinde başvurulan yollardan biri,
sevgiliye ait mekânlar ile kutsal veya kozmik mekânlar arasında benzerlik ilişkisi
kurmak veya söz konusu mekânları üstünlük noktasında karşılaştırmaktır. Bu bağlamda
Bâkî, sevgilinin eşiğini, gökkubbe; haremini ise cennet bahçesiyle aynı mesabede görür:
Haremün ravza-i cinâne deger
İşigün tâk-ı âsmâne deger (Bâkî, G.113/1)
95
Fuzûlî, sevgilinin haremini cennetin madde âlemindeki numunesi olarak
tasavvur eder. Zaten âşık nazarında sevgilinin haremi ve kûy’u bir cennettir. Hatta yer
yer cennetten de üstün olarak da görülür. Cennet, varlığına inanılan kutsal mekânlardan
biridir. Müslümanların madde âlemindeki çabalarının temelinde, cennete girme isteği
vardır. Bu yaklaşım, sevgilinin haremine kutsallığın atfedildiğini ve söz konusu mekâna
herkesin varmak istediğini gösterir:
Harîm-i kûyunu göster nümûne eyle sevâb
Kim ola cennet için halk tâ‘ate mâ’il (Fuzûlî, G.176/4)
Harîm ile bahçe arasında ilişki kurulur. Bâkî, gül bahçesinin Nigaristân’ı
kıskandıracak kadar güzel olduğunu ifade eder. Nigaristân, Çinli ressam Mani’nin resim
mecmuası olup ideal güzelliğin tasvirinde yararlanılan araç olarak görülür. Bâkî’nin bu
mukayesesinin temelinde söz konusu mekânı yüceltme amacı vardır:
Harîm-i gülsitân reşk-i Nigâristân-ı Çîn oldı
Zemîn nakşın gören tercîh ider şimdi zamân üzre (Bâkî, G.419/2)
Bâkî, harem/harimi; ev, konak veya saray gibi mekânların cüzü anlamının
yanında kutsal mekânlardan Kâbe veya Kâbe’nin etrafı olarak ele alır. Bu bağlamda
âşıkların, sevgilinin mahallesindeki inlemelerini, Kâbe’nin etrafından gök kubbeye
yükselen “Lebbeyk!” seslerine benzetir. Bu yaklaşımıyla sevgilinin mahallesindeki
yakarışlara kutsallık atfeder ve söz konusu mekânın etrafını Kâbe’nin etrafıyla
özdeşleştirir. Bütün bu tasavvurların temelinde, sevgilinin ilahî sevgili olarak telakki
edilmesi düşüncesi vardır:
Haremden na‘re-i Lebbeyke Lebbeyk irdi eflâke
Ser-i kûyunda gûyâ nâle-i ‘uşşâk-ı şeydâdur (Bâkî, G.65/2)
Memdûha ait mekânların haremi yüceltilir. Bâkî, memdûhun hareminin, Çin
puthanesindeki güzelleri/putları imana getirecek huri yüzlülerle dolmasını ister. Bu
düşüncesiyle güzelliğin varlıkları etkileme gücüne işaret etmenin yanı sıra, memdûhun
mahremi olarak bilinen mekânları bile dava ve düşüncesine hizmet etme aracı olarak
tasavvur eder ve haremi ideal güzelliğin tezahür yeri olarak düşünür:
Hûr-sîmâlar ile şöyle pür olsun haremün
Görüp îmâna gele anı sanem-hâne-i Çîn (Bâkî, K.26/35)
Hârem, Fuzûlî Divanı’nda da memdûh övgüsü bağlamında ele alınır. Memdûhun
haremi; Kevser sâkîsi (Fuzûlî, K.19/13), gül bahçesi (Fuzûlî, K.40/26) ve fakirlerin
ihtiyaç kapısı olarak görülür. Memdûhun hareminde karşılanan ihtiyaçlar sayesinde,
96
Harem (Kâbe) tavafının kişiye farz olacağı ifade edilir. Böylece memdûhun haremi,
manevî anlamda yücelme vesilesi olarak tasavvur edilir:
Harîm-i dergehine azm eden fakîrlere
Nisâb-ı ni‘met ile farz olur tavâf-ı Harem (Fuzûlî, K.16/17)
2.1.1.3. Mutfak (Matbah)
Matbah, yemeklerin hazırlandığı yer demektir. Evin cüzü olan bu mekânda aynı
zamanda yiyecek ve içecekler depolanır. Mutfak, “aşhane anlamının yanında
Mevlevîlikte dervişlerin liyakatlerinin ölçüldüğü ve temel eğitimlerinin verildiği
yerdir.” (Gökalp, 2005:293).
Bâkî Divanı’nda kullanılmayan bu mekân, Fuzûlî Divanı’nda mabede
benzetilmiş ve memdûhun cömertliği bağlamında ele alınmıştır.
Fuzûlî, mutfağın ibadet yeri, olarak telakki edildiğini söyleyerek nefsanî arzuları
öncelemesi nedeniyle dünyevîleşen insan tipini eleştirir. Mutfak, yeme içme gibi maddî
ihtiyaçların karşılandığı yer iken gereğinden fazla yüceltildiği için kutsal mekânlardan
mabet mesabesinde görülmüştür. Bu yaklaşım ile manevî değerlerin yüceltilmesinin
gerekliliğine göndermede bulunulduğu düşünülür:
Ma‘bedin matbah ola şâm ü seher
Müsterâh ola ziyâretgâhın (Fuzûlî, Mk.21/3)
Mutfak, memdûh övgüsü bağlamında ele alınıp “cömertlik” sözcüğüyle tavsif
edilir. Cömertlik mutfağına ve onun dumanına sümbülün köle, gülün diken taşıyıcısı
olduğu ileri sürülür. Köleye benzetilen sümbül ile seçkin insan olarak düşünülen gülün
aynı anda mutfağa hizmet etmesi, mutfakta yapılan hazırlıklara herkesin katkı sağladığı
ve hazırlanan nimetlerden herkesin faydalandığını gösterir. Fuzûlî bu tasavvuruyla
memdûhun ikram ve ihsanının bolluğuna işaret etmiştir:
Matbah-ı cûduna kim dûduna sünbüldür gulâm
Hâr-keşlik san‘atın tutmuş değil bî-kâr gül (Fuzûlî, K.9/47)
2.1.1.4. Balkon (Şeh-nişîn)
Şeh-nişîn “pencere çıkması, balkon” (Devellioğlu, 1996:986) anlamlarına gelir.
Balkon, evin dış cephesine eklenilen bölümdür. Çerçeve açısından kapalı olan barınma
ve korunma mekânlarının açık mekân kısmını teşkil eder. Fuzûlî Divanı’nda
kullanılmayan bu sözcük, Bâkî Divanı’nda bir defa kullanılmıştır.
97
Sevgili, klasik şiirde ideal bir varlık olarak tasavvur edilir. Bu bağlamda Bâkî,
melekleri sevgilinin yakın arkadaşı, feleği ise balkon olarak görür. Melek, masumiyetin
sembolü olduğu için beyitte aynı zamanda sevgilinin masumiyetine işaret edilmiştir.
Felek, yüceliği, yükselmeyi temsil ettiği için gökyüzünün sevgiliye zemin olarak
tasavvur edildiğini gösterir. Kapalı mekânı açık mekâna bağlayan yer olarak bilinen
balkonun felekle özdeşleştirilmesi, sevgilinin nuranî varlıklara benzetildiğini, onların
mekânlarına layık görüldüğünü gösterir:
Sana kûyun içre olana karîn
Melek hem-nişîn ü felek şeh-nişîn (Bâkî, G.368/1)
2.1.1.5. Mahzen (Nihânhâne)
Mahzen, korunmak istenen eşyaların içinde saklı tutulduğu yer, yer altı deposu
demektir (Akalın vd., 2011:1069). Nihân-hâne ise “saklanılacak yer, mağara; mahzen;
bodrum” anlamlarına gelir (Devellioğlu, 1996:835). Bu mekânlar, genellikle evlerin
bodrum kısmında inşa edilir. Barınma mekânlarının cüzü olan bu yerlerde genellikle
maddî veya manevî değeri fazla olan araç ve gereçler saklanır.
Klasik şiirde sır, aşk, şiir gibi değer atfedilen varlıkların korunduğu yerler,
mahzene benzetilir. Mahzen, Bâkî Divanı’nda gönül, sevgilinin ağzı, şarap atıklarının
döküldüğü kap (cür‘adan) olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda felek olarak
tasavvur edilir; ilim, istek ve uzlet gibi kavramlarla tavsif edilir.
Klasik şiirde sevgili sultan, âşık ise dilenciye benzetilir. Bu meyanda Bâkî,
“Görünüşte dilenciye benzesem de virane gönlüm, anlam hazinelerinin mahzenidir.”
diyerek gönlünü anlam hazineleriyle dolu bir mahzene benzetir. Böylece gönlünü
şiirlerinin kaynağı olarak görerek vehbî bir şair olduğunu düşünür. Aynı zamanda
hazinelerin harabelerde saklı tutuluma durumuyla manaların gönülde saklı tutulması
arasında benzerlik ilişkisi oluşturur:
Zâhirâ gerçi gedâ-sûretem ammâ Bâkî
Mahzen-i genc-i ma‘ânî dil-i vîrânumdur (Bâkî, G.118/5)
Fuzûlî, istek mahzeninin kilidini Hak’tan istediğini, ümitle bekleyen gözlerine memdûhun- mücevher saçan ellerinin göründüğünü söyler. İstek mahzeniyle kastedilen
şey, makam veya maddî bir beklentidir. Bu durum, mücevher saçan ellerin şairin
yardımına yetişmesinden anlaşılır. Bu yaklaşımla mahzende mücevherat nevinden
98
değerli eşyaların korunmasına, şairin beklentisinin büyüklüğüne, memdûhun ihsan ve
ikramdaki cömertliğine işaret edildiği düşünülür:
Kılardım ârzû Hakdan kelîd-i mahzen-i maksûd
Göründü dîde-i ümmîdime dest-i güher-bârın (Fuzûlî, Trk.12-V/3)
“Cür‘adân” şarap artıklarının döküldüğü kap demektir (Devellioğlu, 1996:148)
Bâkî, cür‘adân’ın, abdalın sır mahzeni olduğunu düşünür. Mahzen genellikle evin
bodrum kısmında bulunan, saklı tutulmak veya korunmak istenen eşyaların bırakıldığı
kapalı, karanlık, dar yerdir. Sır da paylaşılmak istenmeyen, ifşa edilmesinde beis
görülen söz olduğu için onun saklı tutulduğu yer (gönül, zihin), mahzen olarak tasavvur
edilir. “Mahzenü’l-esrâr” ve “Matla‘u’l-envâr” terkipleriyle “aynı zamanda Nizâmî’nin
Mahzenü’l-Esrâr’ı ile Emir Hüsrev’in Matla‘u’l-Envâr isimli mesnevisine çağrışım
yapılmaktadır.” (Şahin, 2014:264):
Cür‘adân abdâla gerçi mahzenü’l-esrârdur
Rind-i dürd-âşâma sâgar matla‘u’l-envârdur (Bâkî, G.58/1)
Peygamberler, ilim ve hikmet sahibi insanlardır. Bu bağlamda Fuzûlî, dünyayı
etkilemesi, davasını etkili bir biçimde anlatması için -Hz. Muhammed’e- şuur ve
öğrenme şehrinin mahzenine ait kilidin verildiğini düşünür. Fetih ve tebliğ çalışmaları
yapılırken peygamberlerin kullandıkları en önemli araç ilimdir. Mahzen, beyitte ilim ve
hikmet sırlarının korunduğu mekân anlamında kullanılmıştır. İlim şehrinin mahzen
kilidine sahip olmak, ilmin her nevinde umumi bir vukûfiyeti sağlamak demektir:
Cihânı açmak için tapşuruldu hazretine
Kelîd-i mahzen-i mahrûsa-ı vukûf ü şu‘ûr (Fuzûlî, K.2/12)
Fuzûlî, eser mimarının (Allah), mahzen feleğini yarattığında -âşığın- ah dumanı
çıksın diye pencerelerini yıldızdan yaptığını ifade eder. Kapalı ve karanlık bir mekân
olan mahzen, âşığın barınma mekânı olarak tahayyül edilmiş ve feleğe benzetilmiştir.
Bu benzetmenin temelinde, feleğin âşığın kötü kaderinin müsebbibi olarak görülmesi
düşüncesi vardır:
Sun‘ mi‘mârı yapan sâ‘atde gerdûn mahzenin
Dûd-ı âhım çıkmağa açmış kevâkib revzenin (Fuzûlî, G.227/1)
Sevgilinin güzellik unsurlarından biri ağzıdır. Fuzûlî, mücevher kutusuna
benzettiği sevgilinin ağzının, dudağındaki ben tarafından korunduğunu, bu durumun da
hırsızın inci mahzenine hazinedâr olarak görevlendirilmesini anımsattığını düşünür.
Mahzen incilerin saklandığı yer olarak düşünülmüştür. Güzellik unsurları bağlamında
99
düşünüldüğünde, sevgilinin dişleri inciye benzetildiği için mahzen ile kastedilen
varlığın sevgilinin ağzı olduğu düşünülür:
Dehânın dürcünü hâl-i lebin gözden nihân etmiş
Emânet gör ki Hindû mahzen-i lü’lüye hâzindir (Fuzûlî, G.104/3)
Nihânhâne (mahzen), barınma mekânlarının cüzü olup kapalı, dar ve karanlıktır.
Fuzûlî Divanı’nda uzlet kavramıyla tavsif edilir. Fuzûlî, uzlet mahzeninde fakr hâlini
temsil ettiğini söyler. Fakr, muhtaçlık hâlidir. Maddî zevklere, dünyevî mansıplara yüz
çevirmektir. Nihânhânenin, uzlet kavramıyla tavsif edilmesinin temelinde, kapalı ve dar
yapısıyla kişinin toplumdan uzaklaşarak kabuğuna çekilme hâlini en iyi temsil etmesi
düşüncesi vardır. Uzlet ve fakr, İlahî rızayı murat eden insanların yaşadıkları hâller
olduğu için Fuzûlî’nin bu hâllerin tecrübe edildiği mekânı, olumlu bir bakış açısıyla
değerlendirdiği, çilahâneyle aynı bağlamda değerlendirdiği ve açık mekân olarak
algıladığı düşünülür:
Ben nihân-hâne-i uzletde iken fakr benim
Keşf-i esrârım edip âleme rüsvâ eyler (Fuzûlî, K.42/53)
2.1.1.6. Köşe (Gûşe/Kûşe, Künc, Bucak)
Köşe, “biribirini kesen iki çizginin, iki düzlemin oluşturduğu açı, zaviye; bir
duvarın birleştiği girintili ve çıkıntılı yer” (Akalın vd., 2011:1505) anlamlarına gelirken
künc sözcüğü “köşe” (Kanar, 2003:774), bucak sözcüğü ise “kenar, köşe, yer” (Akalın
vd., 2011:402) anlamlarına gelir.
Çerçeve açısından dar bir mekân olan köşe, edebî eserlerde genellikle algısal
açıdan da kapalı mekân olarak görülür. “Köşe veya bucak, kapalı ve sıkıntı verici
mekânlardır; bu mekânların gamla, kederle birlikte anılması boşuna değildir. Yalnızlık
duygusu ve sıkıntılı ruh hâli içindeki insanın kaçacağı mekân, doğal olarak köşe, bucak
gibi izbe, loş, kasvetli yerlerdir. Bu, bir nevi oraya kaçan insanın iç dünyasının
yansıması gibidir. Bu hâletteki insanların, sıkıntılarının çözüm yeri olmamasına rağmen
buraları tercih etmeleri, dış dünyadan daha çok kaçma isteği duymalarındandır.”
(Yıldırım, 2012:2708). Köşeleri sığınak olarak telakki etmek, sıkıntı ve sorunların
tamamıyla aşılmasına katkı sağlamasa bile, mekânın tenhalığında yaşanan murakâbe
nedeniyle bir nebze de olsa rahatlama elde edilir.
Kişilerin psikolojik hâllerinin mekâna yansıtılması konusunda köşe ve bucağın
önemli bir mekân veya mekânsal unsur olduğu düşünülür. Klasik şiirde köşe sözcüğü,
100
birçok teşbih ve tasavvur ile ilişkilendirilerek kullanılır. Bu tasavvurların başında aşk ve
bazı tasavvufî hâlleri karşılayan kavramlar gelir. Bâkî Divanı’nda gül bahçesi, külhân,
virane, meyhane, medrese, mihrap gibi mekânların köşeleri muhtelif imgelere konu
edilir, ayrıca köşe sözcüğü; zulmet, belâ, fakr, uzlet, vuslat, gam, şairlik yeteneği ve
memdûh övgüsü gibi kavram ve konularla ilişkilendirilerek tasvir edilir. Fuzûlî
Divanı’nda ise külhân, meyhane, mihrap, âşığın evi gibi mekânların köşeleri muhtelif
imgelere konu edilir ve köşe sözcüğü, mihnet, uzlet ve memdûh övgüsüyle ilgili kavram
ve konularla ilişkilendirilerek anlatılır.
İnsanın madde âlemindeki sığınağı olarak bilinen ev ve evin cüzü olan köşeleri,
öneminden dolayı bazı tasavvurlara kapı aralar. Âşığın ah şimşeğinin etkisiyle evinin
her köşesinde yarıkların açıldığını düşünen Fuzûlî, çekilen acının büyüklüğünü
anlatmaya çalışmıştır. Evin köşeleri, aynı zamanda bu acının şahitleri veya acıyı
yaşayan gönül/beden olarak tasavvur edilmiştir:
Berk-i âhımdan evim her gûşe bulmuş rahneler
Gel gör ey gül kim giriftâr-ı kafesdir andelîb (Fuzûlî, G.35/5)
Türk kültüründe odanın başköşesi, ihtiram gereği büyüklere tahsis edilir.
Sevgilinin yüzünü gül bahçesine benzeten Bâkî, “Bana sevgilinin kaşını, bülbüle ise gül
bahçesinin köşesini mekân olarak tahsis edin.” diyerek kendisini bülbüle, sevgilinin
kaşını ise gül bahçenin köşesine benzetir. Sevgilinin güzellik unsurlarından kaşı,
yakınlaşmanın sembolü olarak görüldüğü için Bâkî’nin/âşığın bu mekâna yerleşmek
istediği ve bu vesileyle kendisini yücelttiği düşünülür:
Bana ebrû-yı rûy-ı cânânî
Bülbüle gûşe-i gülistânî (Bâkî, G.488/1)
Harabe, külhan gibi yerler, âşıkların barınma ve sığınma mekânı olarak
görüldükleri için fakr hâlini en iyi yansıtan yerlerdir. Fuzûlî, külhan köşesinde rahat
ettiği için saltanat döşeğinin/tahtının yanmasını ister. Külhan, hamamdaki suyun
ısıtıldığı yerdir. Sıcak olduğu için yoksul ve sahipsiz insanların sığınağı olarak
düşünülür ve yüceltilir. Saltanat döşeği; zenginliğin, maddî ferahlığın sembolü iken
külhan; fakirliğin ve mahrumiyetin sembolüdür. Külhanın saltanat minderinden yüce
görülmesinin nedeni, âşıkların bu mekânda sevgiliyi daha iyi zikredip huzuru elde
etmesidir:
Ey Fuzûlî odlara yansın bisât-ı saltanat
Yiğdir andan Hak bilir bir gûşe-i külhân bana (Fuzûlî, G.11/7)
101
Külhan, aşk padişahının tahtı olarak telakki edilir. Taht, maddî rahatlığın
sembolüdür. Aşkta esas olan maddî rahatlık ve vuslat değil, sevgilinin düşünülmesi ve
intizarla beklenilmesidir. Külhan, köz ve ateşle dolu olduğu için gönlün aşk ateşiyle
yanma hâlini çağrıştırır. Bâkî, bu yaklaşımıyla aşk sultanlığının tahtla değil, külhan
köşesinde beklemekle elde edileceğini düşünür:
Pâdişâh-ı ‘aşka besdür gûşe-i külhan serîr
Bister-i sincâb ise maksûd hâkister yiter (Bâkî, G.49/4)
Şarap küpleri, meyhane köşelerine istiflenir. Fuzûlî, -insanın- şarap küpü gibi
meyhane köşesinde bekletildiği takdirde, hakikat sırlarını keşfedeceğini düşünür.
Böylece şarap küplerini, meyhane müdavimleri veya çalışanlarına benzetir. Köşeyi
tenhalığı nedeniyle insanın rahat bir biçimde tefekkür ameliyesini gerçekleştirebildiği
ve Allah’ın tecellilerine mazhar olabildiği yer olarak tasavvur eder. Tasavvufî anlayışa
göre meyhane, tekkeyi; şarap, İlahî aşkı; şarap küpü ise İlahî aşkın tahassüs yeri olan
gönlü karşılar. Beyitte şarap küpü, kemâle erme sürecini tamamlamaya çalışan sâlik
olarak görülmüştür:
Ey Fuzûlî özüni gûşe-nişîn et hum-ı mey tek
Ola tâ kim olasın kâşif-i esrâr-ı hakâyık (Fuzûlî, G.151/7)
Fuzûlî, ayrıca gam tuzağının esiri olan âşığın zahidin aykırı nasihatleri yerine
meyhane köşesini mekân tutması gerektiğini savunur. Bu düşüncesiyle meyhane
köşesini, zahitle özdeşleşen medrese ve mescit gibi mekânlardan üstün görür:
Ey esîr-i dâm-ı gam bir gûşe-i mey-hâne tut
Tutma zühhâdın muhâlif pendini peymâne tut (Fuzûlî, G.43/1)
Meyhane köşesi, kıymetini ağırladığı veya barındırdığı unsurlardan alır. Bu
bağlamda Bâkî, meyhane köşesinde lale yanaklı sâkî ve gül renkli şarap bulunduğu
takdirde, söz konusu mekânın huzur ve mutluluğu sağlama hususunda gül bahçesinin
köşesiyle aynı mesabede görüleceğini düşünür:
Künc-i mey-hâne ile gûşe-i gülşen birdür
Sâkî-i lâle-‘izâr u mey-i gülfâm olsa (Bâkî, G.435/4)
İlim yuvası olarak bilinen medrese köşeleri, öğrencilerin; meyhane köşeleri ise
rint meşrepli âşıkların sığınağı olarak tasavvur edilir. Bâkî, ilim öğrenmek için medrese
köşelerinde uzun yıllar yatıp sıkıntı çektiğini düşünür. Böylece medrese köşelerinde
ilim öğrenme ve tekâmülü sağlamanın zorluğuna işaret eder:
102
Bu tarîkun nice yıl künc-i medârisde yatup
Elemin çekmiş iken her birümüz nice zamân (Bâkî, K.2/43)
Camiye ait bir unsur olan mihrap, Müslümanların namaz kılmak için döndükleri
yerdir. Klasik şiirde sevgilinin kaşlarının benzetileni olarak görülür. Ayrıca sevgilinin
kaşlarıyla değer bakımından karşılaştırılır. Bu bağlamda Fuzûlî, yanlış düşüncelere
sahip olan zahidin, sevgilinin kaşının kıvrımını gördükten sonra, mihrap köşesine secde
etmekten vazgeçtiğini söyleyerek sevgilinin kaşının kıvrımını, manevî değer ve
teveccüh edilme konularında mihrap köşesinden üstün görür. Kaşlar, tasavvufta kabe
kavseyn makamı olarak düşünülür. Buna göre sevgilinin kaşının köşesi manevî
yakınlığın, mihrap köşesi ise maddî yakınlığın vesilesi olarak görülür:
Ham-ı ebrû-yı müşgînin görürse zâhid-i kec-bîn
Dahi kâmet sücûd-ı gûşe-i mihrâba ham kılmaz (Fuzûlî, G.111/2)
Aynı tasavvuru Bâkî de işlemiştir. Bâkî, sevgilinin kaşlarına secde edenlerin
ibadet mihrabının köşesine secde etmediğini düşünür. Böylece, güzellik unsuru olan
sevgilinin kaşlarını, Cemalullah’ın tecelli yeri olarak bilinen mekâna (sevgilinin yüzü)
yakınlığı sağlaması nedeniyle över:
Baş egmez oldı gûşe-i mihrâb-ı tâ‘ate
Ebrûlarına secde kılan dil-rübâlarun (Bâkî, G.262/3)
Virane köşeleri, tenha olduğu için bu mekânlara hazineler gömülür. Bu
bağlamda Bâkî, aşk sırrını gönlünde saklayan âşığın, aslında virane köşelerinde çokça
hazine sakladığını düşünür. Böylece aşk sırrını hazineye, gönlünü ise hazinelerin
gömüldüğü virane köşesine benzetir. Virane köşesi (gönül), çerçeve açısından tenha, dar
ve kapalı olsa bile taşıdığı cevher (aşk) nedeniyle algısal açıdan açık mekân olarak
görülmüştür:
Dilde şol ‘âşık ki sırr-ı ‘aşkun itmişdür nihân
Gûşe-i vîrânede genc-i firâvân gizlemiş (Bâkî, G.214/2)
Meyhane ve tekke ehlinin attığı naraların temelinde, vuslat köşesine sığınma
yani vuslatı gerçekleştirme düşüncesi vardır. Vuslat sağlandığı takdirde, toplumda
görülen bağrışma ve çağrışmaların biteceği, arzu edilen sükûnet ve huzurun sağlanacağı
düşünülür:
Hây u hûy-ı hânkâh u na‘re-i mestâneden
Hep visâlün küncidür maksûd gavgâ bundadur (Bâkî, G.157/6)
103
Ayrıca Bâkî, sevgilinin kaşlarının köşesini hayâl eden kişinin gül bahçesinin
köşesini göreceğini dile getirir. Sevgilinin yüzünü, doğal güzelliklerin temerküz yeri
olan gül bahçesine; kaşlarının köşesini ise yüceliği ve güzelliği nedeniyle gül bahçesinin
en güzel yeri olan köşesine benzetir:
Künc-i ebrûsın hayâl it gûşe-i gülzârı gör
Halka-i zülfin kıyâs it tabla-i ‘attârı gör (Bâkî, G.71/1)
Âşığın gam köşesinde ağlamayı hakkettiğini düşünen (Bâkî, G.282/5) Bâkî,
köşeyi, cezalandırma mekânı olarak tasavvur eder. Ayrıca gönlün; zincire vurulmuş
erkek aslan gibi gam köşesinde sevgilinin saçlarının belâlı bağıyla bağlandığını
düşünür. Bu yaklaşım köşenin; sınırlandırılan, engellenen âşığın dertleriyle, gamıyla
özdeşleşmiş bir mekân olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Bend-i belâ-yı zülfün ile künc-i gamda dil
Zencîrlerle baglu yatur şîr-i ner gibi (Bâkî, G.503/2)
Köşe anlamına gelen “kûçe” sözcüğü, Fuzûlî Divanı’nda bir kez kullanılmış ve
mihnet sözcüğüyle ilişkilendirilmiştir. Fuzûlî, aşk delisinin şifâhâneye, mihnet köşesine
bağımlı olan kişinin ise gül bahçesine çıktığını düşünür. Böylece, gül bahçesiyle
şifâhâneyi
aşk
delilerinin
tedavi
yeri
olarak
görür.
Mihnetin
köşeyle
ilişkilendirilmesinin nedeni, âşıkların ayrılık derdinden toplumdan uzaklaşarak harabe,
köşe gibi tenha mekânlarda acılarıyla başbaşa kalmalarıdır:
Yine dîvâne aşk eyledi dârü’ş-şifâ meyli
Yine gülzâre çıkdı kûşe-i mihnet giriftârı (Fuzûlî, K.18/3)
Çerçeve açısından dar bir mekân olan köşe, sevgili ve toplum tarafından
ötekileştirilen âşığın sığınağı olarak tasavvur edilir. Bâkî, gam gecesinde âşığın
meskeninin karanlık bir köşe olduğunu, ahının kıvılcımıyla doğunun mumunu (güneş)
yaktığını düşünür. Vuslat konusunda âşıkların herhangi bir umudu olmadığı için duygu
ve düşünce dünyaları, koyu/karanlık renklerle tavsif edilir. Âşığa, gecenin gam, ahın
kıvılcım, köşenin karanlık ve sığınak olarak görülmesinin temelinde bu bakış açısının
olduğu düşünülür:
Şâm-ı gamda meskenüm bir künc-i zulmetdür velî
Şû‘le-i âhum yakar her subh şem‘-i hâveri (Bâkî, G.515/3)
Âşıkların
başından
belâ
eksilmediği
için
sığındıkları
köşeler
belâyla
özdeşleştirilir. “Dertli gönlüm gibi bir sırdaşım olsaydı çektiğim sıkıntıları belâ
köşesinde onunla paylaşırdım.” diyen Bâkî, köşeyi dert ve sırların konuşulduğu yer
104
olarak tasavvur eder. Böylece köşelerin tenhalığına ve zor günlerde sığınak işlevi
görmesine göndermede bulunur:
Dil-i dermânde-i Bâkî gibi hem-râzum olsaydı
Belâ küncinde bir bir çekdügüm derdüm ana dirdüm (Bâkî, G.344/6)
Âşıkların/dervişlerin en önemli meziyetlerinden biri, “Fakirlik övüncümdür ve
onunla övünürüm.” (Aliyyü’l-Kârî, 1994:128) hadisini şiar edinmeleri ve hadisin gereği
olarak dünyevî nimetlere gönülden meyletmemeleridir. Bâkî, fakr köşesine yerleşen
kişinin kanaatkârlığı talim etmesi nedeniyle aydınlatma aracı olarak güneşi,
yerleşme/korunma mekânı olarak da köşk kubbelerini istemediğini söyler. Böylece
fakirlikle yetinmenin insan ruhunu ve nefsini huzura kavuşturduğunu; gönül huzuru
elde edildiği takdirde köşe gibi dar, karanlık ve tenha mekânların bile huzur ile
yaşanabilecek yerlere dönüşeceğini savunur:
Fakr küncin ihtiyâr itdi şu kim kâni‘ olur
Şem‘ası şems olsa bakmaz tâk-ı eyvân istemez (Bâkî, G.206/2)
Uzlet, toplumla alakayı kesip tenha mekânlara çekilmek, sevgiliyi/Mutlak
Varlık’ı tefekkür ederek yaşamaktır. Âşıklar, akla mugayir davranışları nedeniyle
toplum tarafından dışlanırlar. Düçar kaldıkları ötekileşme nedeniyle hayâl âleminde de
olsa zamanlarını sevgiliyle geçirmek için köşelere sığınırlar. Bâkî, uzlet köşesinde
sevgilinin la‘l dudakları hayâl edildiğinde, hem mücevherin kaynağı hem de kaynağın
mücevheri olduğunu söyleyerek uzlet köşesini, sevgiliyle hayâl âleminde de olsa
vuslatın gerçekleştiği mekân olarak tasavvur eder. Böylece uzlet köşesinde gerçekleşen
bu ameliye (sevgiliyi düşünmek) sayesinde, âşığın maddî/manevî mertebesinin
yükseldiği düşünülür. Uzlete çekilmenin temelinde, arınma çabası vardır. Arınma, tenha
mekânlarda masivadan yüz çevrilerek gerçekleştiği için âşığın gönlü mücevhere, uzlet
köşesi ise mücevherlerin saklandığı yere (harabe) benzetilir. Nitekim “Gevher,
mücevherdir ki harabelerde bulunur. Harabeler ise uzlettedir. Kişinin değerli bir
cevher olabilmesi için özünü mahvetmesi nefsini köreltmesi gerekir. Nefis terbiyesi
neticesinde o öz cevhere dönüşür.” (Pekyürek, 2007:130):
Leb-i la‘lin hayâl it gûşe-i ‘uzletde pinhân ol
Dilâ hem kân-ı gevher kıl özün hem gevher-i kân ol (Bâkî, K.11/1)
Fuzûlî kendisini uzlet köşesinde, fakr içinde yaşayan kimsesiz bir varlık olarak
tasavvur eder. Böylece uzlet köşesini, manevî anlamda paye elde etme yerinden ziyade,
maddî sıkıntılardan kaynaklanan sahipsizliğin tanığı olarak görür:
105
Kalıpdır gûşe-i uzletde sormaz hîç kim hâlin
Ne ola bir fakîrin hâli kim olmaya bir yârı (Fuzûlî, K.18/40)
Bâkî,
16.
yüzyıl
şairlerinden
Edirneli
Emrî’nin
(Saraç,
1997:316)
benzersiz/mükemmel divanının artık eskidiğini ve köşede kaldığını ileri sürerek kendi
şiirlerini yüceltir ve Emrî’nin şiirlerinin zamanın acımasızlığı karşısında kaybolan
değerine işaret eder. “Köşede kalmak” veya “köşeye atılmak”, bir şeyin kıymetini
yitirmesi, yeni ve özgün olanın karşısında değersizleşmesi demektir. Buna göre
Bâkî’nin Divanı’nın tamamlanmasıyla Emrî’nin Divan’ının eskidiği düşünülür:
Kaldı bucakda eskidi dîvânun Emriyâ
Söz yok egerçi bî-bedel ü bî-nazîrdür (Bâkî, Kt.15/1)
Memdûh övgüsünün yapıldığı şiirlerde kâinat, hükmedilen yer olarak düşünülür.
Güneşin, Hz. Süleyman’ın mührü gibi ufukta belirince ışığıyla her köşeyi aydınlattığını
söyleyen Bâkî, güneş ile Hz. Süleyman’ın mührü arasında benzerlik ilişkisi oluşturur.
Mühür, hükümranlığın sembolüdür. Güneş, kâinatın her köşesini aydınlattığı için bu
imgeyle memdûhun Hz. Süleyman gibi kâinata hükmettiği düşünülür. Aynı zamanda
güneş yuvarlak oluşu itibariyle de mühürle ilişkilendirilebilir:
Etrâfa saldı şa’şa’asın gûşe gûşe mihr
Oldı ufukda mühr-i Süleymân gibi ‘ayân (Bâkî, K.1/10)
Fuzûlî, yakılan binlerce adalet kandiliyle -memleketin- her köşesinin
aydınlandığını düşünür. Aydınlatma aracı olan kandilin adaletle ilişkilendirilmesinin
temelinde, sergilenen adil yönetim sayesinde memlekette haksız uygulamaların sona
ermesi ve herhangi bir olayın karanlıkta kalmaması düşüncesi vardır. Beyitte geçen
“bin” sayısı, nicelikten ziyade çokluğa delalet etmektedir. “Her köşe” terkibiyle de
memleketin tamamı kastedilmiştir:
Rûşen etdi adlden her gûşesinde bin çerâğ
Câri etdi feyzden her mülküne bin cûybâr (Fuzûlî, K.11/26)
2.1.1.7. Eşik (Âsitân, Dergâh, Südde)
Eşik, “kapı boşluğunun alt yanında bulunan alçak basamak” (Akalın vd.,
2011:824) demektir. Genellikle evin dış kapısına inşa edilen eşik; tahta, taş, beton veya
mermerden yapılır. Eşik sayesinde ev; toz, rüzgâr, haşere gibi zararlı unsurlardan
korunur. Evin bir cüzü olan eşik, gerek motif gerekse sembol olarak Türk şiirinde yoğun
bir biçimde kullanılmıştır.
106
Bir sözcüğün farklı anlamlara gelebilecek şekilde kullanılması, o sözcüğün
dildeki yaygın kullanımının bir sonucu olduğu düşünülür. Türkçede eşikle ilgili
deyimlerin fazla olması, sözcüğün tarihselliğini göstermenin yanı sıra, insan hayatının
önemli mekânsal unsurlarından biri olduğunu gösterir. “Eşiğini aşındırmak, eşiğine yüz
sürmek, eşiğe baş koymak, eşiğini beklemek, eşiğini atlamak, eşikten dönmek, beşikten
eşiğe” (Eren, 2010:273) deyimleri; “Altın eşik gümüş eşiğe muhtaç olur.” (Eren,
2010:273), “Gelin eşikte oğlan beşikte” (Aksoy, 1998:286) atasözleri, eşik kavramının
Türk kültüründeki öneminin anlaşılması konusunda önemli bir gösterge olduğu
düşünülür.
Önemli bir mekân veya mekânsal unsur olan eşik, geçiş mekânı olarak telakki
edilebilecek her zemin için kullanılır. “Geçiş süreçlerinin yaşandığı evre, eşiksel
mekânların oluşmasına zemin hazırlar. Her mekân kendisinden bir önceki ya da sonraki
mekâna eşik konumundadır.” (Bayrak, 2013:270). Örneğin; dünya, ruhlar âlemiyle
berzah âlemi arasında eşik mekân konumunda iken, berzah âlemi de dünya hayatıyla
ahiret hayatı arasında eşik mekân konumundadır. Bir mekânı eşik mekân kılan
özelliklerin başında zaman mefhumu gelir. Bu bağlamda zamansal açıdan geçici,
mekânsal açıdan geçiş zemini olarak görülebilecek her mekân, eşik mekân olarak
değerlendirilmelidir. “Özneye verilmiş olan zaman, bir ana eşikle başlar ve biter. Bu iki
ana eşik arasında yaşamını sürdüren birey, her iki eşiği geçmek zorundadır. Ayrıca
birey şekillendirilmiş mekânlarda da ara eşikler oluşturmuştur. Yaşamı oluşturan ara
ve ana eşikler, bireyin sürekli geçtiği veya geçmek zorunda olduğu mekânlardır.”
(Bayrak, 2013:280).
Tasavvufta eşik, kutsal mekân olarak görülür. Zira ulu insanlara atfedilen değer,
onların tekke ve dergâhlarının eşiğine de atfedilir. Şeyh ve mürşitlerin dergâhına baş
koymak veya eşiklerini öpmek, intisap sürecindeki ritüellerden bazılarıdır. Bu bağlamda
eşik mahviyetkârlığı simgeler (Uludağ, 2005:128). Eşik, geçiş yeri olduğu için tasavvufî
mekânların eşikleri, “seyr ü sülûkun yoğun bir biçimde yaşandığı yer ve maddeden
manaya, kesretten vahdete geçişin bir vasıtası olma gibi yönlerine vurgu yapılır.”
(Eren, 2010:273).
Klasik şiirde eşik sözcüğü, eş anlamlıları olarak bilinen âsitân, südde ve dergâh
sözcükleriyle birlikte kullanılır. Bu sözcükler içinde klasik şairlerin eşikten sonra en çok
iltifat ettikleri sözcük dergâhtır. Dergâh; kapı önü, tekke, âsitâne, zâviye (Uludağ,
2005:102) sığınılacak yer anlamlarına gelir. Tekke-tasavvuf şairleri, dergâh sözcüğünü
107
daha çok dinî bir mekân olarak kullanırken, klasik şairler “sevgilinin eşiği”, “sığınılacak
yer/makam” ve “devlet büyüklerinin içinde yaşadığı mekân” anlamlarına gelecek
şekilde kullanırlar. Dergâh sözcüğünün eşik anlamında kullanılmasının nedeni, Mutlak
Varlık ile sağlanmak istenen kurbiyet hususunda, dergâhın eşik vazifesi görmesidir
(Eren, 2010:273).
Dergâh sözcüğü, “sığınılacak makam” anlamına gelecek şekilde kullanıldığı
beyitlerde beşerî veya ulvî makamlarla/mevkilerle ilişkilendirilir. Beşerî ve İlahî aşk söz
konusu edildiğinde, yüceltilen varlık, sevgilidir. Sevgili, yüceliğini içerisinde yaşadığı
mekânlara da yansıtır. Sevgilinin mahallesi anlamına gelen kûy ve mahallenin girişi ve
sınırı anlamına gelen “eşik”, yüz sürülecek, baş koyulacak yer mesabesinde görülür. Bu
durum, söz konusu mekâna atfedilen manevî değer nedeniyledir. “Âşık, sevgiliyi varlık
itibarıyla maddî âlemin çok ötesinde mülahaza eder. Bu durumda, madde olan
vücudunu, hatta manevî varlığını, sevgili ile yan yana getiremeyeceğine ve sevgiliye de
mümkün olduğunca yakın olma iştiyakı içerisinde bulunduğuna göre; vücut itibarıyla
kendisine ve mana itibarıyla sevgiliye en yakın unsurlardan biri olarak eşik, âşığa
muradına erme yolunda büyük imkânlar sunar.” (Eren, 2010:279).
Klasik şiirde farklı teşbih ve tasavvurlara konu edilen mekânların başında eşik
gelir. Sevgilinin eşiği, “cennet, kıble, secdegâh, gök, asuman, arş, yastık ve gül
bahçesi” (Pala 1995:51) olarak tasavvur edilirken; şeyhin eşiği, manevî himmet umulan
yer; sultanın eşiği ise maddî bir ihtiyacı giderme veya makam elde etme noktasında
sığınılan yer olarak tasavvur edilir.
Bâkî Divanı’nda eşik; sevgiliyi temsil eden mekânlara atfedilen yücelik, sürme,
âşığın ah kıvılcımıyla aydınlanan, gözyaşı mücevherleriyle süslenen, rakip tarafından
korunan, yüz sürülecek kadar değerli görülen ve dilenciyi sultana dönüştüren yer, âb-ı
hayat, cennet, secdegâh, Kâbe, Mescid-i Aksâ, Yecüc ve Mecüc’ü engelleyeceğine
inanılan set, yastık, döşek, padişahların baht kıblesi, memdûh övgüsü; Fuzûlî
Divanı’nda ise Kâbe, yastık, sükûnete erme yeri, feleklerin yüz sürdüğü, güneşin
toprağını öptüğü, âşığın kanının döküldüğü ve intizarla beklediği yer, Hz.
Muhammed’in kabri, Hz. Ali’nin türbesi, sevgilinin eşiği ve memdûh övgüsü
hususlarıyla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir.
Sevgilinin eşiği daima yüceltilir. Bu bağlamda Bâkî, sevgilinin eşiğinin toprağını
saf altından üstün görür (Bâkî, G.113/4). Yıldızların yüce bakışlarıyla sevgilinin eşiğini
gözlediğini (Bâkî, G.17/1) padişahların bile sevgilinin eşiğini, baht kıblesi olarak telakki
108
ettiğini (Bâkî, K.7/32), sevgilinin eşiğinde bekleyen kölenin taht sahibi padişah kadar
değerli olduğunu söyler. Bâkî, bu ifadeleriyle eşiği yüceltmenin yanında, eşiğe intisap
etmenin sağladığı maddî ve manevî değere işaret etmiştir:
İşigün üftâdesi kemter gedâ mihr-i münîr
Pençe-i hûrşîd-i ‘âlem-tâba hüsnün dest-gîr
Her gedâ-yı âsitânun bir şeh-i sâhib-serîr (Bâkî, Th.5-II/1-2-3)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında eşik, sevgilinin üzerinden geçtiği yer anlamına
gelecek şekilde kullanır. Sevgiliye kutsallık atfedildiği için onun üstünden geçtiği
toprak, şifa kaynağı olarak telakki edilir. Ayrılık derdinden sürekli ağlayan âşığın
gözlerinin hastalıklı olduğu düşünülür. Âşığın gözlerine şifa olabilecek madde de
sevgilinin ayak toprağıdır. Sevgilinin ayak toprağı, göz sürmesi olarak da düşünülür.
Göz sürmesi, âşığın görme kabiliyetini arttırır, “ona manevî bir kudret, keramet verir.”
(Tarlan, 2009:500). Bu bağlamda Bâkî, göze berraklık sağladığı için sevgilinin
dergâhının toprağını sürme cilasından üstün görür. Yüceltilen sürmenin kaynağı,
sevgilinin ayakları olduğu için can gözüne bile iyi geldiği düşünülür ve hayat kaynağı
mesabesinde görülür:
Güşâyiş gerd-i râhundan yitişdi dîde-i câna
Safâ-yı hâk-i dergâhun cilâ-yı tûtiyâdan yig (Bâkî, G.271/5)
Fuzûlî ise sevgilinin eşğinin toprağından oluşan göz sürmesi sayesinde âşığın
cihanı görebildiğini, görme kabiliyetini yitirmemesi için de gözyaşı dökmemesi
gerektiğini ifade eder:
Hâk-i dergâhın nazardan sürme ey seylâb-i eşk
Kılma zâyi‘ sürme-i çeşm-i cihân-bînim benim (Fuzûlî, G.206/3)
Âşığın çektiği sıkıntıların sembolleri olarak bilinen ah ve gözyaşı, sevgilinin
eşiğiyle ilgili tasavvurlara konu edilir. Âşığın ahı, sevgilinin eşiğine varan yolun
meşalesi (Bâkî, G.321/1), gözyaşı mücevherleri ise eşiğinin taşına dizilmiş süs araçları
olarak düşünülür. Sevgilinin yüceliği eşiğine atfedildiği için eşiğine varan yol, aydınlık
ve gözyaşı mücevherleriyle süslenmiş bir mekân olarak tasavvur edilir. Bu durum, aynı
zamanda sevgili uğruna çekilen acıların büyüklüğünü gösterir:
Eşkümün gevherlerin dizdüm işigi taşına
Yâre ‘arz idem diyü silmiş rakîb-i bed-likâ (Bâkî, G.15/2)
Vuslat, büyük bedeller gerektirir. Bâkî, ayrılık derdi çeken âşığın kanlı
gözyaşları dökerek sevgilinin eşiğine varmak istediğini dile getirir (Bâkî, G.536/3).
109
Böylece sevgilinin eşiğini derman bulma yeri olarak tasavvur eder. Sevgilinin eşiğine,
feryat ve figan ederek ulaşan âşığın (Bâkî, G.357/1) karşısına eşikte, belânın büyüğü
olarak düşünülen rakip çıkar. Bâkî’nin rakibi gökten gelen kaza ve ansızın başa gelen
belâ olarak tavsif etmesinin temelinde, âşığın İlahî bir imtihana uğradığına, çektiği
sıkıntının bahtsız kaderinden kaynaklandığına dair inanış veya düşünce vardır:
İşigünde beni ey meh bulur bir gün ‘adû nâ-geh
Kazâ-yı âsmânîdür belâ-yı nâ-gehânîdür (Bâkî, G.54/4)
Âşık kendisini sevgilinin eşiğinin kölesi olarak görür. Zira bu sayede sevgilinin
lütuf nazarına mazhar olur. Kölelik, kayıtsız şartsız bağlılığı zorunlu kılar. Bu durum,
sevgilinin sultan formunda telakki edildiğini gösterir. Klasik şiirin aşk anlayışına göre
vuslat muhâl olduğu için, âşığın sevgiliye en fazla yaklaşabileceği yer sevgilinin
eşiğidir. Sevgilinin bakışı, yaralayıcı veya öldürücü olsa bile âşığın nazarında teveccüh
ve ilgi olarak telakki edilir, ihsan ve lütuf olarak görülür:
Nazar-ı lutf dirîg etme Fuzûlîden kim
Sana sıdk ile özün bende-i dergâh bilir (Fuzûlî, G.107/5)
Karıncanın Hz. Süleyman’a yakın olma isteğiyle Bâkî’nin sultan olarak tasavvur
ettiği sevgilinin eşiğine yakın olma isteği arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Gubâr-ı dergeh-i şâha sürer yüz yirde yüz
Bâkî Süleymâna mukârin olmag ister seyr idün mûrı (Bâkî, G.547/5)
Sevgilinin eşiği, beklenilen yer olarak tasavvur edilir. Bu bağlamda Fuzûlî,
âşığın ıslak gözyaşlarıyla yıkanan sevgilinin eşiğinin taşının, onun nazarının feyziyle
la‘l madenine dönüştüğünü (Fuzûlî, G.209/1) söyleyerek eşiği, beklenilen ve âşığın
dertleriyle hemdert olmuş bir mekân olarak tasavvur eder. Ayrıca âşığın sevgilinin
eşiğinde esir olduğunu, dökülen kanını, eşiğin içtiğini ifade ederek söz konusu mekâna
olan bağlılığını; sevgili uğruna ölüm dâhil, her fedakârlığın göze alındığını vurgular.
Kan, tasavvufî anlayışa göre kesrettir. Kanın dökülmesi, kesretten arınmak anlamına
gelir. Sevgiliye yaklaşmak veya sevgiliyle belli bir yakınlık kurmak, kesretten
arınmakla mümkündür. Kanın sevgili uğruna dökülmesi yaklaşma, yakın olma anlamına
gelen kurban ile de irtibatlıdır. Dolayısıyla âşığın kanının sevgilinin eşiğine dökülmesi
imgesiyle oluşturulmak istenen yakınlığa işaret edildiği düşünülür:
Tökdükçe kanımı okun ol âstân içer
Bir yerdeyim esîr ki toprağı kan içer (Fuzûlî, G.77/1)
110
Sevgili, ikram ve ihsan kapısı olarak düşünüldüğü için âşık dilenciye benzetilir.
Bu dilenci bir ekmeğe muhtaç olacak kadar düşkündür. Âşığın dilendiği azık, aslında
ilgi ve muhabbettir. Muhabettin ekmek olarak düşünülmesi, yaşamın idamesi
konusunda ekmeğin zorunlu ihtiyaç olmasından kaynaklanır. Bu bağlamda sevgilinin
eşiği, muhtaçların ihtiyacının karşılandığı yer, ümit kapısı olarak tasavvur edilir:
Biz gedâ mihmâniyüz lâyık görürse hükm anun
İşiginde nâne muhtâc oldugın mihmân eger (Bâkî, K.13/13)
Sevgilinin eşiğinin toprağı, âb-ı hayat çeşmesi olarak düşünülür. Toprak ve su,
dört ana unsurdan ikisini teşkil eder. Bu unsurlar, kâinatın aslî unsurları olup hayatın
kaynağı olmaları nedeniyle birbirlerinin benzetileni olarak görülürler. Ölümsüzlük ve
ebedî huzur, âşığın vuslata ermesiyle gerçekleştiği için sevgilinin eşiğinin toprağı, âb-ı
hayat çeşmesi olarak tasavvur edilmiştir:
İşigün hâkine ser-çeşme-i hayvân dirler
Kapuna matla‘-ı hûrşîd-i dırahşân dirler (Bâkî, G.144/1)
Secdegâh, ibadet yerlerinden biridir. Kulun Allah’a en yakın olduğu an secde
anıdır. Bu bağlamda secdegâh kurbiyetin sembolü olarak kullanılmıştır. Âşık, sevgilinin
eşiğinde secde ettiğinde, sevgilinin mahallesindeki tozun âşığın yüzüne yapıştığını,
rakibin bu durumdan rahatsız olup âşığa zulmettiğini ifade eden Bâkî, bu yaklaşımıyla
sevgilinin eşiğini kutsal mekân, sevgiliyi ise Mutlak Varlık olarak tasavvur eder:
Rakîb âzâr ider yâr işiginde eylesem secde
Yüzüme yapışur gûyâ gubâr-ı kûy-ı dil-berdür (Bâkî, G.149/3)
Senet, bir işi güvence altına almak amacıyla düzenlenen belge, sözleşmedir. Bu
belge sayesinde iş veya ticaret akdi sağlamlaştırılır. Bâkî, sevgilinin eşiğinin taşını ebedî
mutluluğun senedi olarak görür. Sevgili, âşığı muhatap olarak kabul etmediği için âşığın
sevgilinin eşiğini senet olarak tasavvur ettiği düşünülür:
Ey dil gerekse vâsıta-i devlet-i ebed
Olmaz nigârun işigi taşı gibi sened (Bâkî, G.43/1)
Sevgilinin eşiği, âşığın cennetidir (Bâkî, G.363/5). Cennet mutlak huzurun
sağlandığı yerdir. Bütün müminlerin varmak istediği menzildir. Bâkî, sevgilinin
mahallesini cennete benzettiği için -göğün dördüncü katına çıkarıldığı düşünülenMesih’in sevgilinin eşiğine razı olduğunu ifade ederek sevgilinin eşiğini, cennetteki bir
mekân olarak görmenin yanı sıra, Mesih’in çekildiği dördüncü kattan daha yüksek bir
makam/mekân olarak tasavvur eder:
111
Cennet-i kûyuna meyl eylese Tûbâ yiridür
Âsitânun dilese gökde Mesîhâ yiridür (Bâkî, G.66/1)
Sevgilinin eşiği, felek ve gökyüzü gibi kozmik mekânlarla mukayese edilir ve
yer yer onlardan üstün görülür. Bâkî, sevgilinin eşiğini yücelikte gökyüzüyle eşdeğer
(Bâkî, G.4/5), felekten ise üstün görür. Yeni ayın felekteki görüntüsünü kulpa benzeten
Bâkî, sevgilinin eşiğine feleğin özendiğini ancak bu özentinin eğreti bir manzara ortaya
koyduğunu söyler. Ayaklar altında olması hasebiyle değersiz bir mekân olarak görülen
eşiğin, kozmik mekânlardan üstün görülmesinin temelinde sevgiliye atfedilen değerin
olduğu düşünülür:
Öykündügi’çün işigüne ey şeh-i cihân
Dahı ne kulplar taka eflâke mâh-ı nev (Bâkî, G.400/4)
Sevgilinin eşiği, Müslümanların ilk kıbleleri olarak bilinen Mescid-i Aksa (Bâkî,
G.116/3) ve Kâbe’ye benzetilir. Bâkî, “Kâbe’nin eşiğine nasıl yüz sürülüyorsa ben de
kıble ve Kâbe olarak gördüğüm sevgilinin eşiğine yüz sürerim.” diyerek söz konusu
mekâna atfettiği kutsiyeti ve değeri anlatır. Yüz sürmek, mahviyetkârlığın sembolüdür.
Kutsal mekân ve kişilerin karşısında gösterilecek mahviyetkârlık, kişinin yücelmesine
vesile olacağı için bu davranış önemsenir. Ayrıca eşiğin kıble ve Kâbe olarak tasavvur
edilmesi, sevgilinin Mutlak Varlık formunda telakki edildiğini gösterir:
Bilürsin yüz sürerler âsitân-ı Ka‘beye ben de
İşigüne yüzüm sürsem n’ola a Ka‘bem a kıblem (Bâkî, G.333/6)
Fuzûlî ise memdûhun ziyaretlerde bulunup bazı eşikleri tavaf ettiğini ve bu
ziyaretlerinden manevî bir feyiz elde ettiğini ifade eder. Eşik, tavaf edilen mekân
mesabesinde görüldüğü için Fuzûlî’nin eşik ile kutsal mekânlardan Kâbe’yi kasttetiği
düşünülür. Mutlak Varlık’ın madde âlemindeki evi olarak bilinen Kâbe, manevî feyiz ve
rahmet kaynağıdır. Maddî anlamda da eşik aşıldığında, sevgilinin mekânına girildiği
için eşik/Kâbe sağlanmak istenen kurbiyetin vesilesi olarak düşünülür:
Ziyâretler ki kıldın âsitânlar kim tavaf etdin
Kabûl olsun ki tapdın her birinden feyz-i rûhânî (Fuzûlî, K.26/8)
Eşik, Hz. Muhammed’in kabriyle (türbe) ilgili tasavvurlara konu edilir. Fuzûlî,
insanın din ve dünyasının sermayesi (Fuzûlî, G.102/1) olarak gördüğü eşiği, Hz.
Muhammed’in türbesini/kabrini karşılayacak şekilde kullanır. Söz konusu türbeye
varma uğruna her türlü fedakârlığın yapılabileceğini düşünür:
112
Zerre zerre hâk-i dergâhına ister sala nûr
Dönmez ol dergâhdan ger olsa pâre pâre su (Fuzûlî, K.3/21)
Hz. Ali, üstün meziyetlere sahip olduğu için gerek kendisi gerekse dergâhı bazı
tasavvurlara konu edilir. “Türk düşünce dünyasında Hz. Ali; kahramanlığı, cömertliği,
yürek saflığı, adaleti, cesareti, takva, bilim ve bilgi sahibi olması ile öne çıkmıştır.
Hatta onun bu özellikleri her Türk ferdi için örnek sayılmıştır.” (Demir, 2011/b:103).
Hz. Ali’nin söz konusu vasıflarını iyi bilen ve belli vasıflarını örnek alan Fuzûlî, gerek
Şii olduğu için gerekse Necef’teki türbesinde hadimlik yaptığı için Hz. Ali ve Ehl-i
Beyte olan düşkünlüğünü eserlerinde sıkça işlemiştir. Fuzûlî, Hz. Ali’yi Necef şahı
olarak tavsif eder. Savaşa gitmek isteyen yöneticilerin, Hz. Ali’nin dergâhına
sığındıklarını ve ona saygı gösterdiklerini söyler (Fuzûlî, Trc.15-IV/2). Bu durum, Hz.
Ali’nin savaşlarda gösterdiği cesaretin tasavvur ve tahassüs edildiğini, savaş ve sefer
gibi zor işlere çıkıldığında Allah’ın veli kullarından yardım talep edildiğini gösterir.
Fuzûlî ayrıca ömrü boyunca gece gündüz demeden sadakat ve ihlas ile kendisini Hz.
Ali’nin dergâhına/yoluna adadığını dile getirir. Bu yaklaşımıyla dergâh (eşik)
sözcüğünü türbe anlamında kullanır. Zira Fuzûlî, dünya ve ahretine kurtuluş vesilesi
olacağı düşüncesiyle ömrünü Hz. Ali’nin türbedarlığına vakfetmiştir:
Bu gün ümîd ile bir ömrdür ki dergehine
Bırakmışım ser-i ihlâs ü sıdk leyl ü nehâr (Fuzûlî, K.6/29)
Âşığın hüzünlü gönlü, sevgilinin eşiğinin taşına meylettiği için Fuzûlî, bu
mekânsal unsuru “yastık” olarak tasavvur eder (Fuzûlî, G.238/3). Âşığın maksadı,
sevgilinin eşiğine başını koymak iken, aşağı doğru akan gözyaşlarının onu söz konusu
yerden kaldırdığını düşünür. Fuzûlî, bu yaklaşımıyla sevgilinin eşiğini intizar ve elem
içinde oturulan (minder) veya uzanılan yer (döşek) olarak tasavvur etmiştir. Eşiğin
yastık veya döşek olarak tasavvur edilmesi, âşığın bu mekâna olan bağlılığına ve
mekânı huzurun kaynağı olarak görmesine işarettir. Bu durum aynı zamanda sevgilinin
eşiğinin emniyeti sağlayan barınma veya korunma mekânlarıyla aynı mesabede
görüldüğünü gösterir:
Kaldırdı eşk-i dûn beni ol âsitâneden
Kim maksadım benim dahi ol âsitânedir (Fuzûlî, G.99/3)
Gönlü hasta olarak düşünülen âşığın şifa bulduğu yer sevgilinin eşiğidir. Gönül
hastalığının ilacı vuslattır. Bâkî bu tasavvuruyla eşiği derman bulma vesilesi veya tedavi
113
mekânı olarak tasavvur eder. Ayrıca takatsiz kalan hastaların iyileşebilmek için yastık
veya döşeğe başlarını koyma durmuna işaret etmiştir:
İşigün taşı ile hâk-i harîmün besdür
Bâkî-i haste-dile bâliş ü bister yirine (Bâkî, G.422/7)
Bâkî, birçok tasavvur ve teşbihle ilişkilendirdiği sevgilinin eşiğini gam
Yecüc’ünün defedilmesi için sağlam bir biçimde inşa edilmiş sete (Bâkî, K.26/14),
nehirlerin yüz sürebilmek için başlarını taştan taşa vurarak ulaşmak istedikleri menzile
benzetir. Bu ifade, Fuzûlî’nin su kasidesindeki Hz. Peygamber’in ravzasına varmak için
suyun, başını taştan taşa avare bir şekilde vurup gezişini hatırlatmaktadır. Bu teşbihlerle
eşiği, ağyar ile sevgili arasında engelleyici bir mekân olarak tasavvur ederken, âşığın
mutlak surette ulaşması gereken mekân olarak tasavvur eder:
İşigi taşı imiş yüz sürecek hayf diyü
Taşdan taşa döger başını şimdi enhâr (Bâkî, K.18/37)
Eşik, Fuzûlî Divanı’nda “hilafet” sözcüğüyle tavsif edilir. Kendisini memdûhun
eşiğinin ihlâslı ve sadık bir kölesi olarak (Fuzûlî, K.19/31) tasavvur eden Fuzûlî, hilafet
eşiğine yakın olmayı cazip görür. Oluşan cazibe nedeniyle gayrıihtiyari olarak mekân
değiştirdiği takdirde, insanların bu durumu garipsememesi gerektiğini ifade eder:
Kurb-i dergâh-i hilâfet şevki câzibdir sana
Eyler isen n’ola tağyîr-i mekân bî-ihtiyâr (Fuzûlî, K.39/3)
Osmanlı Devleti “patrimonyal” bir yapıya sahiptir. Şairler herhangi bir devlet
yöneticisinin himayesine girmek istediklerinde, acziyetlerini dile getirerek otoriteyi
methederler. Yüce ve kutsal varlıklar karşısında gösterilen acziyet, söz konusu davranışı
gerçekleştiren kişiyi de yüceltir. Bu bağlamla alakalı olarak Bâkî, memdûha atfedilen
kutsallık ve yüceliğin onun eşiğinin toprağına intisap edenlere de sirayet ettiğini, onların
memdûhun nazarında övünme tacının en yüksek derecesine ulaştığını ifade eder (Bâkî,
K.17/8). Bâkî ayrıca sultanın eşiğini fazilet ve belâgat ehlinin ümit kapısı (Bâkî, Ms.1II/4), şah ve şehzadelerin misafirhanesi (Bâkî, K.6/12), şairin dert ve sıkıntılarına çare
bulduğu mekân olarak tasavvur eder:
Derd ü mihnet çekme dergâhında ey Bâkî yüri
‘Arz kıl bilmezse hâlün hazret-i Sultân eger (Bâkî, K.13/9)
Fuzûlî de insanların ve cinlerin, memdûhun eşiği/sarayı uğruna canlarını
verdiğini (Fuzûlî, K.26/22), bu eşiğe sığınan insanların mahrum bırakılmadığını (Fuzûlî,
K.35/16), hasta ve zayıf insanlar için bu eşiğin şifâhâne mesabesinde olduğunu (Fuzûlî,
114
K.33/28), yüceliğinden dolayı kozmik âlemin en yüce varlığı olarak telakki edilen
güneşin dahi sultan eşiğinin üzerine yemin ettiğini söylemek suretiyle söz konusu
mekânın taşıdığı değeri açıklar:
Rif‘at-i kadrini hûrşîde su’âl etdi zemîn
Hâk-i dergâhına yâd eyledi hûrşîd kasem (Fuzûlî, K.24/30)
Sevgilinin/memdûhun eşiği, âşığı/şair teskin eder. Fuzûlî, sabah rüzgârının kara
ve denizlerde başıboş dolanmasını (esmesini) sevgilinin eşiğinde ikâmet için yer
bulamamasına bağlar (Fuzûlî, K.5/10). Böylece sevgilinin eşiğini sükûnet ve dinginliği
sağlayan bir yer olarak tasavvur eder. Ayrıca memdûhun eşiğine feleklerin bile
alınlarını sürdüğünü (Fuzûlî, K.10/27), güneşin sevgilinin eşiğini öpmek için indiğini ve
iktidarındaki yüceliği bu mekândan elde ettiğini ifade eder. Böylece söz konusu
mekânın sahibini, kâinatın yüce şahsiyetlerinden biri olarak görür:
Ser-efrâzî ki feyz-i hâk-bûsi âsitânından
İnip her dem güneş kesb-i ulüvv-i iktidâr eyler (Fuzûlî, K.22/13)
Şairlerin rahat yaşamak veya belli bir makam elde etmek için ulaşmak istedikleri
yerlerin başında otoriteyi temsil eden mekânlar gelir. Devlet kapısı veya hükümdar
eşiği, şairlerin varmak istedikleri mekânların cüzleri olup parça-bütün ilişkisi
bağlamında saray ve başkent gibi mekânları karşılar. Eşik mekânların aşılması, arzu
edilen hayat şartlarının elde edilmesi noktasında önemli bir süreçtir. Bu meyanda
memdûh övgüsünde bulunan şair, memdûhu temsil eden mekânların en değersiz yeri
olan eşiğini yüce vasıflarla överek memdûha atfettiği değerin yanında kötü bahtının
iyiye dönüşmesi konusunda çaba sarfeder. Bâkî, ihtiyaç gününde Sultan Süleyman
Han’ın eşiği dururken alçak dünyaya baş eğmemesi gerektiğini ifade ederek hükümdar
eşiğine yapılan niyazın yerinde bir davranış olacağını düşünür:
Bâkıyâ baş egme dehr-i dûna çün rûy-ı niyâz
Âsitân-ı Hazret-i Sultân Süleymân Hânadur (Bâkî, G.136/5)
Hükümdar eşiğine yapılan hizmeti dünya saltanatından üstün gören Bâkî (Bâkî,
G.321/5), eşiği, manevî açıdan insanı tatmin eden yer olarak düşünür. Sığınak olarak
telakki ettiği devlet eşiğinin yüce toprağından haber alamadığı için gözlerinin yollarda
kaldığını söyleyen şair, bu yaklaşımıyla hükümdarın durumundan duyduğu endişeyi dile
getirir. Devlet eşiğinin/kapısının emniyette oluşu ve memdûhun sıhhati, halkın
güvenliği için çok önemlidir. Bâkî’nin, gerek devlet eşiğinde pâye elde etme endişesi
115
gerekse hükümdarın sağlığının muhafazasını istemesi nedeniyle devlet eşiğini yücelttiği
düşünülür:
Yollarda kaldı gözlerümüz gelmedi haber
Hâk-i cenâb-ı südde-i devlet-me’âbdan (Bâkî, Ms.1-V/2)
Osmanlı hükümdarları, Çin ve Fars hükümdarlarıyla mukayese edildiğinde
onların eşiklerine de yücelik atfedilir. Fuzûlî, Fars hükümdarlarından Dârâ ve
İskender’i, memdûhun kıymet eşiğine köle; Çin hükümdarlarından Fağfur ve Hakan’ı
lütfunun harmanına başak toplayıcısı olarak görür. Bu yaklaşımıyla memdûhun eşiğini
diğer devlet yöneticileri için rızık kapısı olarak tasavvur eder. Bâkî ise otoriteye ait
mekânların, yalnızca avam için değil düşman memleketlerinin yöneticileri için de
sığınılacak, aman dilenecek düzeyde olduğunu düşünür. Bu durumu, memdûhun,
herhangi bir hatanın yapıldığını düşünüp kaşlarını çatması hâlinde, Fağfur ve Hakan’ın
can havliyle onun eşiğine yöneldiğini ifade ederek açıklar. Bu yaklaşım, memdûhun
sahip olduğu izzet ve şecaatin, eşiğine atfedildiğini gösterir:
Dergeh-i kadrine bin Dârâ vü İskender gedâ
Hırmen-i lutfuna bin Fağfur u Hakan hûşe-çîn (Fuzûlî, K.10/11)
Bir hatâ zann eyleyüp ebrûların çîn eylese
Cân atar dergâhına Fagfûr ile Hâkân gelür (Bâkî, K.6/14)
Fuzûlî, başka devletlerin hükümdarlarını, memdûhun devletinin eşiğinde haraç
hissesinden pay alma yolunda olan mülk sahipleri olarak görür. Bu yaklaşımıyla Fuzûlî,
memdûhun cömertliğini överken diğer hükümdarları onun eşiğinde bekleyen dilenci
formunda tasavvur eder. Bu tasavvurda aynı zamanda dilencilerin kapı eşiğinde
bekletilme durumuna işaret vardır:
Husrevân-ı asr-râ der-âsitân-ı devlet-eş
Vârisân-ı mülk ez-behr-i harâç-ı u rehîn1 (Fuzûlî, K.10/13)
Otoriteyi temsil eden mekânlar veya bu mekânların eşikleri, tasavvufî bağlamda
ele alındıklarında olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirilirler. Fuzûlî, tasavvufî
kavramlardan “fakr”ı açıklarken, eşiği otoriteyi temsil eden mekân anlamında kullanır.
Otoriteyi temsil eden mekânlar, sahip oldukları zenginlik ve şatafat ile dünyevî
ihtişamın zirvede yaşandığı yerlerdir. Maddî anlamda herhangi bir beklentisi veya
rahatlık içinde yaşama çabası olmayan Fuzûlî, fakr içinde yaşamayı yüceltir. Fakr,
Asrın padişahları, onun devletinin eşiğindedir; mülkün varisleri ona haraç olarak rehin tutulmuştur
(Parlatır, 2012:75).
1
116
tasavvufî anlayışa göre dünyevî zenginlikten yoksun olmaktan ziyade, dünyevî
nimetlere karşı müstağni davranma hâlidir. Fuzûlî, fakr ülkesinde dilenci gibi yaşamayı
sultanın sarayında elde edilen itibardan/rütbeden daha evlâ görür:
Gör ganîmet fakr mülkünde gedâlık şîvesin
İ‘tibâr-ı mansıb ü dergâh-ı sultânı unut (Fuzûlî, G.45/4)
2.1.2. Oturma Yeri (Mesken, Neşîmen)
Mesken, sükûnete kavuşulacak menzil, oturulacak yer ve ev anlamlarına
gelirken neşîmen/nişîmen oturulacak yer anlamına gelir. Bu sözcükler Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında korunma veya barınma mekânı olarak kullanılmıştır.
Klasik şiirde ev veya menzil anlamıyla muhtelif tasavvurlara konu edilen
mesken ve neşîmen sözcükleri, Bâkî Divanı’nda sevgilinin eşiği, mahallesi ve âşığın
gönlü olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda gül dalı, gül bahçesi, kafes, diken,
âşığın gözü, sevgilinin mahallesi ve şaraphane olarak tasavvur edilmiştir.
Âşığın gönül tahtı, aşk şahının (sevgili) meskeni olarak tasavvur edilir. Klasik
şiirde âşık, -sevgiliye nispetle- değersizliği, mahviyetkârlığı temsil eder. Âşığın
gönlünün otoriteyi temsil eden mekânlar (tahtgâh) mesabesinde görülmesinin nedeni,
değerini sevgiliden almasıdır:
Mesken şeh-i mahabbetüne tahtgâh-ı dil
Menzil hayâl-i la‘lüne halvet-sarây-ı cân (Bâkî, K.1/33)
Bülbül, klasik şiirin aşk telakkisine göre âşığın sembolü olarak görülür. Bülbüle
neşîmen (oturulacak yer) olarak gül bahçesi (Fuzûlî, G.187/5), menzil olarak ise bazen
gül dalı bazen de kafes layık görülür. Gül bahçesi ve gül dalının bülbüle menzil veya
mekân olarak tasavvur edilmesinin nedeni, bülbülün güle en fazla yaklaşabildiği yerin
orası olmasıdır. Klasik şiirde vuslat (güle kavuşmak) muhâl görüldüğü için eşik mekân
mesabesinde görülen gül bahçesi ve gül dalına büyük bir önem atfedilir. Fuzûlî’nin
bülbüle şayeste gördüğü bir diğer mekân kafestir. Kafes engelleyici/sınırlayıcı bir
mekândır. Bu mekânın bülbüle revâ görülmesinin temelinde, gönlünün esiri olan
bülbülün/âşığın kötü hâlini somutlaştırma düşüncesi vardır:
Mesken ey bülbül sana geh şâh-ı güldür geh kafes
Nice âşıksın ki âhından tutuşmaz hâr ü has (Fuzûlî, G.125/1)
117
Sevgili uğruna çekilen sıkıntıların anlatıldığı imgelerden biri, bülbülün dikeni
mesken tutmasıdır. Bu imge, âşıkların erginleşme süreçlerinin ne kadar zor şartlarda
gerçekleştiğini gösterir:
Her geh ki bahâr kıldı ârâyiş-i bâğ
Nevmîdilik urdu lâleveş bağrına dâğ
Zîrâ diken üzre tutdu bülbül mesken
Gül bâd güzergehinde yandırdı çerâğ (Fuzûlî, R.48)
Sevgili, âşıkların varlık nedeni olarak telakki edilecek kadar önemsendiği için
ona layık görülen mekân, âşığın gözüdür. Fuzûlî bu durumu, âşık gözlerini sevgiliye
mekân olarak tahsis ettiğinde, sevgilinin kirpiklerinden çekinmemesi gerektiğini, zira
gülün dikeniyle varlığını sürdürdüğünü ve dikenden herhangi bir zarar görmediğini
ifade etmek suretiyle açıklar. Gözün kirpik, gülün dikenle bir arada varlık bulması aynı
zamanda vahdetin kesret içindeki tecellisini gösterir. Bu yaklaşımla kâinattaki zıtlıklara
hikmetle bakıldığında, Mutlak Varlık’ın cemal ve celal sıfatlarının tecellilerine aynı
anda mazhar olunacağı anlatılmıştır:
Gözümde mesken et hâr-ı müjemden ihtirâz etme
Gül-i handâna her dem hâra yâr olmak zarar vermez (Fuzûlî, G.117/3)
Âşığın mesken olarak telakki edip yerleşmek istediği yerlerden biri sevgilinin
eşiğidir. Sevgilinin eşiğinin âşığa vereceği manevî haz, yaşatacağı göz ve gönül
tokluğu, âşığa yeterli geleceği için Kaf Dağı’ndaki Ankâ’nın müstağnî tavırlarının
âşığın dünyasında değersizleşeceği düşünülür. Yârin eşiğinde yer edinmek bir bakıma
cennette cemalullah ile müşerref olmak demektir. Bu ise en büyük baht ve istiğnaya
ermehâli olsa gerektir:
Âsitân-ı yârda mesken bulursam Bâkıyâ
Kâfda seyr itdürem Ankâya istignâyı ben (Bâkî, G.381/6)
Sevgiliden ayrı olduğu için belli bir arayış içinde olan âşık, hiçbir mekânda karar
kılamamaktadır. Sevgilinin mahallesinin toprağı, sükûnete erme yeri olarak tasavvur
edildiği için âşığın oraya ulaşma konusunda bir çaba içerisinde olduğu düşünülür:
Hîç meskende karârım yok durur ol zevkden
Kim kaçan hâk-i ser-i kûyun ola mesken bana (Fuzûlî, G.11/5)
Âşığın, sevgilinin mahallesinde mekân edinebilmesi için maddî ve manevî tüm
istek ve uğraşlardan vazgeçmesi gerekir. Tasavvufta Mutlak Varlık dışındaki her şey
masiva olarak değerlendirildiği için âşık, Allah’ın rızasını kazanma çabası içinde
118
olmalıdır. Bâkî bu durumu, tecrit ehline uygun olan mekânın gökyüzü olduğunu ifade
ederek Hz. İsa’nın göğe yükselme olayına ve Hz. İsa’nın göğe yükselirken yanında iğne
haricinde hiçbir şey bulundurmaması hâline telmihte bulunur. Sevgilinin mahallesine
ulaşabilmek için tecridi şart kılar. Bu yaklaşımla söz konusu mekânı kozmik mekân
mesabesinde görür:
‘Alâ’ikdan mücerred ol ser-i kûyında mesken bul
Mesîhâveş mekânı âsmândur ehl-i tecrîdün (Bâkî, G.251/4)
Fars mitolojisine göre Cem/Cemşid, şarabın mucididir. Bu özelliği nedeniyle söz
konusu şahsiyet klasik şairler tarafından yüceltilir. Fuzûlî kendisine mekân olarak
Cem/Cemşid’in makamı yerine şaraphaneyi layık görür. Şarap, İlahî aşkı temsil ettiği
için şaraphane, seyr-i sülûkün/İlahî vuslatın gerçekleştiği mekân (tekke) olarak
değerlendirilir ve maddî anlamda değer atfedilen makam/mekânlardan üstün görülür.
Bu yaklaşım, bir mekânı değerli kılan amilin maddî anlamdaki yücelikten ziyade söz
konusu mekânda manevî anlamda sağlanan huzur olduğu düşünülür:
Fuzûlî istemezem mesned-i Cem ü Cemşîd
Bana nişîmen-i devlet şarâb-hâne yeter (Fuzûlî, G.82/7)
2.1.3. Sığınma Yeri (Penâh, Melâz, Me‘âz Me’vâ, Melce’)
Penâh, melâz ve me‘âz sözcükleri, sığınma yeri (Devellioğlu, 1996:566)
anlamına gelirken aynı anlamı taşıyan sözcüklerden melce’, iltica edecek yer
(Devellioğlu, 1996:608); me’vâ ise yurt, mesken, makam (Devellioğlu, 1996:633)
anlamlarına da gelir. Divanlar incelendiğinde bu sözcüklerin sığınma ve sığınma yeri
anlamlarına gelecek şekilde kullanıldığı görülür. Bundan dolayı sözcüklerin tek başlık
altında değerlendirilmeleri uygun görülmüştür.
Bâkî Divanı’nda cennet, memdûhun sarayı, dergâh-ı İlahî, sevgilinin eşiği ve
mahallesi sığınma yeri olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda cennet, bahçe,
meyhane, Hz. Nuh’un gemisi, memdûhun binası, beden, cevşen ve diken gibi sözcükler
sığınma yeri olarak tasavvur edilmiştir.
Cennet, Müslümanların ahiret yurdundaki sığınağı olduğu için me’vâ (sığınak)
olarak görülür. Cennetin bir vasfı olan me’va, “Cennetü’l-Me’vâ” terkibinde görüldüğü
üzere cennetin ismi hâline gelmiştir. Bâkî, memdûhun hükmettiği yerlerin havasını
Cennetü’l-Me’vânın havasına benzetir. Bu durum ilgili mekâna olan teveccühün
119
fazlalığını göstermenin yanında, bu mekânın kutsal mekân mesabesinde telakki
edildiğini gösterir:
Zülâlinden ‘ibâretdür nesîminden kinâyetdür
Safâ-yı çeşme-i Kevser hevâ-yı Cennetü’l-me’vâ (Bâkî, K.27/12)
Fuzûlî, doğru yoldan ayrılmayan birçok insanın Cennetü’l-Me’vâ’da makam
elde ettiğini düşünür. Cennet, emniyetin mutlak anlamda sağlandığı, huzurun elde
edildiği mekândır. Bu mekâna girmenin veya burada makam elde etmenin yolu, doğru
yoldan ayrılmamak yani Allah’ın rızasına uygun bir biçimde yaşamaktan geçer:
Ri‘âyet-i turûk-ı müstakîmden nice kim
Olur husûl-i makâmât-i cennetü’l-me’vâ (Fuzûlî, K.1/24)
Sığınılacak makam denildiğinde, mutlak gücü temsil ettiği için ilk önce Allah
düşünülür. Sınırlı bir güce sahip olan insan, herhangi bir haksızlığa uğradığında Allah’a
sığınır, ondan yardım bekler. Bâkî, gönlün; zulüm güneşinin aydınlığından kaçarak
Allah’ın gölgesini sığınak olarak seçtiğini ifade eder. Böylece sevgiliyi zulmünü açık
bir biçimde işleyen zalim, âşığın gönlünü ise çaresizlikten Allah’ın gölgesine sığınmış
kul olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımla yakıcı olması nedeniyle insanın güneşin
ışıklarından gölgelik yerlere geçme durumuna da işaret edilmiştir:
Kaçup dil tâb-ı hürşîd-i sitemden
Penâh-ı sâye-i Yezdâne geldi (Bâkî, G.500/2)
Devlet, otoriteyi temsil eden yönetim organı olup belirli yönleriyle binayla
ilişkilendirilir. Bu bina, halk ve seçkinlerin sığınağı olarak düşünülür (Fuzûlî, G.235/3).
Bunun yanında büyük iltifatlara mazhar olduğu düşünülen memdûh, üstün meziyetlere
sahip olduğu için küçük ve büyüklerin (Fuzûlî, K.6/34); aldığı güzel tedbirler nedeniyle
millet ve memleketin (Fuzûlî, K.19/21); adaletli idare edilme anlayışı nedeniyle âlemin
sığınağı olarak tasavvur edilir (Fuzûlî, K.31/24). Memdûhun bu şekilde yüceltilmesinin
ve sığınak olarak tasavvur edilmesinin temelinde, gerek memleketin gerekse âlemin
huzuru için verdiği mücadeleye değer atfetme düşüncesi vardır. Memdûhun bütün
belâları ortadan kaldırması, kaygıları gidermesi ve dertlere derman olması, verdiği
mücadelenin bir kısmını teşkil eder:
Melâz-i memleket memdûh-i millet mazhâr-i rahmet
Her âfet ref‘i her gam çâresi her derd dermânı (Fuzûlî, Trk.12-III/4)
Osmanlı toplumunda Mutlak Varlık’tan sonra sığınak olarak görülen merci,
siyasî otoritedir. Siyasi otorite (sultan/şah), kerem sahibi olarak düşünüldüğü için şairin
120
(Bâkî, K.16/6), dinin yardımcısı olarak görüldüğü için millet ve memleketin (Bâkî,
K.4/1), yaratıcının yeryüzündeki gölgesi olarak tasavvur edildiği için din ve devletin
(Bâkî, Trc.3-V/8), bütün kâinatın sığınağı olarak düşünüldüğü için de felek güneşinin
melce’i olarak tasavvur edilmiştir:
Halk-ı cihâna melce’ olaldan penâhına
Hûrşîd-i çarh sâye gibi eyler ilticâ (Bâkî, G.4/4)
Büyük Tufan’dan dolayı Hz. Nuh, insanlığın ikinci babası olarak bilinir. Hz.
Nuh’un gemisi, tufan sürecinde sığınak olarak kullanılmıştır. Fuzûlî’nin, gerek söz
konusu olaya telmihte bulunmak gerekse Nuh Tufanı gibi olayların tekerrür etme
ihtimaline ve alınması gereken tedbirlerin önemine dikkatleri çekmek için söz konusu
imgeyi kullandığı düşünülür. Bu imge, memdûh övgüsü bağlamında ele alındığı için
insanlığın Hz. Nuh’un gemisi gibi bir sığınağa her zaman muhtaç olduğu ve memdûhun
bu vazifeyi üstlenebileceği düşünülür:
Nûh sandığına keştî tek aparmışdır penâh
İhtiyât eyler ki nâ-geh bir dahi Tûfân olur (Fuzûlî, K.7/21)
Meyhane, klasik şiirde aşk sarhoşluğunun yaşandığı yer olarak tasavvur edildiği
için daima yüceltilir. Meyhane köşesi, karanlık ve dar olsa bile âşık burada mutludur.
Bu bağlamda Fuzûlî, meyhane köşesine sığınmanın gam sebebi olarak görülmemesi
gerektiğini ifade ederek mekânların inşâî özelliklerinden ziyade algılanma biçimlerinin,
tasavvuftaki sembolik karşılığının önemli olduğunu düşünür:
Gerçi gam maksûdu katl-i bî-günâhımdır benim
Gam değil çün künc-i mey-hâne penâhımdır benim (Fuzûlî, Trc.I-VII/3)
Sevgilinin eşiği (Bâkî, G.363/5) ve mahallesi, âşıkların sığınağı olarak görülür.
Bâkî, sevgilinin eşiği veya mahallesinde gönlün sığınacak bir yer bulması hâlinde,
insanın Firdevs ve Huld (ebedî) cennetlerinin bahçelerine meyletmeyeceğini ifade eder.
Böylece sevgilinin yaşadığı veya sevgiliyle özdeşleşen mekânları cennetten üstün görür:
Gülşen-i kûyında me’vâ bulsa ol hûrîveşün
İhtiyâr eyler mi bâg-ı huldi âdem ey gönül (Bâkî, G.300/4)
Bir bahçe olan sevgilinin kapısına ait toprak, cennet bağının gülüne benzetilir.
Böylece sevgilinin kûy’u cennete varmak isteyenlerin sığınağı olarak düşünülür.
Sevgilinin bahçesi, âşığın madde âlemindeki cenneti olarak tasavvur edilir. Âşığın
madde âlemindeki mutluluğunun kaynağı olarak telakki edildiği için bir sığınak olarak
huzur ve emniyeti sağlama konusunda cennetle irtibatlandırılır:
121
Ravza-i hâk-i derin bâğ-i gül-i cennetdir
Kim ki cennet diler ol ravzada me’vâ eyler (Fuzûlî, K.42/38)
Sığınak, emniyeti sağlama konusunda beden ve zırh ile ilişkilendirilir. Beden bir
sığınak olarak canı korurken zırh, savaşlarda hem bedeni hem de canı korur. Fuzûlî
bedenin, canı sevgilinin yan bakış oklarından koruma konusundaki yetersizliğini, zırhın
İlahî güç karşısındaki yetersizliğiyle ilişkilendirir. Bu yaklaşımıyla sevgilinin yan
bakışını İlahî kaza, beden ve zırhı ise -emniyeti mutlak anlamda sağlamasa bile- sığınak
olarak tasavvur eder:
Câna cismim ol hadeng-i gamzeden olmaz penâh
Hîç cevşen kimseyi tîr-i kazâdan saklamaz (Fuzûlî, G.110/3)
Gülün dikeni sığınak olarak seçmesi, insan hayatındaki karşıtlıkların uyumunun
anlaşılması konusunda önemlidir. Gül, ideal güzelliği temsil eder. Kesret veya nakıs
yönleri olan bir varlığın (diken) bu güzelliklerle birlikte tecelli etmesi, yaratılaşa
hikmetle bakmayı gerekli kılar. Vahdetin kesret içindeki tezahürü olarak görülen bu
durum, aynı zamanda âşığın çektiği sıkıntıların emaresi olarak da değerlendirilebilir:
Lâ‘lveş taş içindedir vatanım
Gül kimi hârı kılmışım me’vâ (Fuzûlî, K.21/16)
2.1.4. Menzil
Menzil; “yollardaki konak yeri (durak), ev, konak” (Devellioğlu, 1996:617),
yer, varılmak istenen mekân anlamlarına gelir. Tasavvufun devir nazariyesine göre
sayısı 360 olan menzilin tekâmül yoculuğunda aşılması gerekir (Pala, 1995:367).
Divanlarda ev, konak ve durak anlamlarının yanında mekân ve mahal anlamlarına
gelecek şekilde kullanılmıştır.
Menzil, varılmak istenen yer ve durak anlamlarına geldiği için mahiyeti
itibariyle klasik şiirde farklı teşbih ve tasavvurlara konu olabilecek bir yapıya sahiptir.
Bâkî Divanı’nda menzil; sevgilinin mahallesi ve saçları, âşığın canı, İrem bağı, dünya,
mezar, Beytü’l-ahzân ve memdûhun konağı; Fuzûlî Divanı’nda ise âşığın gönlü, aşk,
sevgilinin yanağı, çöl, çeşme başı, şehir, su kabarcığı, dünya, bahçe, cennet, şeriat ile
ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Bir mekân olarak menzilin aşk ile ilişkilendirilmesinin nedeni, her iki unsura
ulaşma konusunda büyük bir istek ve çabanın gerekli olmasıdır. Fuzûlî, aşk duygusunu
122
bütün istek menzillerinin rehberi olarak görür. Bu durumun, aşkın etkileyip dönüştürme
konusunda bütün duyguların merkezinde görülmesinden kaynaklandığı düşünülür:
Ser-menzil-i her murâda reh-berdir aşk
Keyfiyyet-i her kemâle mazhardır aşk
Gencîne-i kâ’inâta gevherdir aşk
Tahkîkde hem zât-i mutahherdir aşk (Fuzûlî, R.53)
Fuzûlî, âşığın gönül mülkünü; aşk gamı (Fuzûlî, G.153/1), sevgilinin dağınık
saçları (Fuzûlî, G.136/1) ve gamzesine (yan bakış) benzeyen düşüncelerine menzil
olarak görür. Âşığın sevgilinin yan bakışını hayâl ettiğinde, gönlünün ateşe atılan bir
zalim gibi yandığını düşünür. Bir varlık tahayyül veya tasavvur edildiğinde gönül
yangını hissediliyorsa, bu durum düçar kalınan zulmün büyüklüğünü gösterir:
N’ola gamzen fikri düşdüyse dil-i sûzânıma
Zâlimin ger olsa âteş menzili olmaz aceb (Fuzûlî, G.33/3)
Can; ruh, gönül anlamlarına gelir. Klasik şairler, âşıkların canını sevgilinin
yolunda ölmeye hazır bir emir eri olarak tasavvur ederler. Bâkî, “Sevgilinin -bakışokunun yeri, toprak ve âşığın bedeni değil, canıdır.” diyerek sevgilinin bakışına, toprak
ve beden gibi geçici varlıkların yerine can veya ruh gibi ebedî varlıkları mekân olarak
tasavvur eder. Böylece sevgilinin âşık üzerindeki etkisinin geçici değil, ebedî olduğunu
düşünür:
Neden bu menzil-i hâkîde ârâm ihtiyâr itmek
Senün cândur yirün ey tîr-i dil-ber sen bedenden geç (Bâkî, G.30/3)
Âşıkların ulaşmak amacıyla büyük bir çaba sarf ettikleri yer olan sevgilinin
mahallesi, Kâbe’ye benzetilir (Bâkî, G.477/5). Bir istek veya muradın gerçekleşmesinde
çaba önemlidir. Ancak, zahidi emsal göstererek sevgilinin mahallesine çabayla
ulaşılamayacağını ileri süren Bâkî, aşk ile özdeşleşen mekânlara varmada gönül ile
gerçekleştirilen yolculukların daha isabetli olacağını düşünür:
Ser-menzile ‘uşşâk irişür cümleden evvel
Ol mertebeye sa‘y ile zühhâd yitişmez (Bâkî, G.201/2)
Âşıkların menzili, sevgilinin bulunduğu veya hayâl edildiği yere göre değişir.
Âşık, vahşi ceylan kadar güzel gördüğü sevgiliden ayrı kaldığı için çölü (Fuzûlî, Trc.1III/3), peri olarak hayâl ettiği sevgiliyi görme ümidiyle -perilerin çeşme başlarında
yaşadığına dair bir inanışın yansıması olarak- çeşme başlarını (Fuzûlî, Mst.1/7), sevgili
uğruna melâmete daha fazla uğrayıp Mecnûn ve Ferhat’tan üstün olduğunu göstermek
123
için de şehirleri menzil tutar. Âşıkların seçtikleri menzillerde gam ve sıkıntının en
büyüğüne maruz kalındığı için bu mekânların âşığın tekâmülünü sağlayacak özelliklere
sahip olduğu düşünülür:
Belâdır şehrlerde ben kimi rüsvâ-yı halk olmak
Ne hoş Ferhâd ü Mecnûn menzil etmiş kûh u sahrâyı (Fuzûlî, G.277/4)
Sevgilinin güzellik unsurlarından yanağı, gönüllerin menzili olarak görülür.
Fuzûlî, “ben”in yanağı menzil olarak seçmesini, “ruhsar” (yanak) sözcüğünün Arap
alfabesiyle yazılırken “ ”خharfinin üstüne bırakılan noktaya bağlar (Tarlan, 2009:594).
Yanakta bulunan ben, mecazî aşk bağlamında güzellik unsuru; hakikî aşk bağlamında
ise kesret olarak telakki edilir. Sevgilinin yanağındaki “ben”, tasavvufî bağlamda
kesretin vahdet içindeki tecellisi ve âşığın sağlamak istediği yakınlığın sembolü olarak
görüldüğü için yüceltilir. Ben, hatt (tüyler) ile irtibatlı olarak ele alınırsa tasavvufta
vahdetin kesrette gizlendiğine de delalet eder. Zira ben renk itibariyle kesret, tek bir
nokta oluşu itibariyle de vahdeti temsil etmektedir. Şiirde geçen “ruhsar”, “hat” “hal”
kelimelerinde خharfinin yer alması da ayrıca dikkate değer:
Ruhsâre nokta olmak resm-i hat olmasaydı
Düşmezdi menzil etmek ruhsârın üzre hâle (Fuzûlî, G.247/2)
Sevgilinin güzellik unsurlarından bükülmüş saçları, ayın menzili, yakası ise
güneşin doğuşu olarak tasavvur edilir. Kâinattaki güzellikleri en iyi biçimde yansıtan
varlıklar, sevgilinin güzellik unsurlarıyla ilişkilendirilir. Bu bağlamda, göksel bir unsur
olan ay, parlaklık ve güzelliğiyle sevgilinin saçlarına takılan bir süs aksesuarı olarak
görülmüştür:
Menzil-i mâhdur ham-ı zülfi
Matla‘-ı mihrdür giribânı (Bâkî, G.488/2)
Beden binası, gözyaşları tarafından yıkıldığında âşığın su kabarcığını menzil
olarak tutması gerektiği düşünülür. Gözyaşları, bedeni harap edip candan ayırdığı için
çekilen büyük acının müsebbibi olarak görülür. Beyitte gözyaşlarının yıkıcı olma
özelliği vurgulanmıştır. Su kabarcığı ve gözyaşı hem hammadde açısından hem de
biçimsel açıdan birbirine benzer. Hammaddeleri aynı olan varlıkların birbirlerini
dönüştürmeleri veya yok etmeleri imkânsız olduğu için Fuzûlî’nin su kabarcığını
gözyaşından etkilenme konusunda, bedenden daha güvenli bir mekân olarak tasavvur
ettiği düşünülür. Bu düşüncenin aksine su kabarcığı geçiciliği, çabucak yok oluşu
sembolize ettiği için de mesken olarak tasavvur edilmiş olabilir:
124
Cân çıksa menzil etmeğe ev tut habâbdan
Ey göz yaşı ki kasd-ı binâ-yı ten eyledin (Fuzûlî, G.163/6)
Fuzûlî, bahçeyi bahar günlerindeki hâliyle eğlence için en uygun zemin olarak
görür ve sığınılması gereken müstesna bir menzil olarak düşünür. Bahar mevsiminde
bahçe, gerek görüntüsü gerekse havasıyla insanı ferahlatır, huzurlu kılar. Böyle bir
mekânın ulaşılması gereken bir menzil olarak tasavvur edilmesinin temelinde, doğal
güzelliklerin tezahür yeri olması ve insan hayatının olumlu yöndeki değişimini
sembolize etmesi düşünceleri vardır:
Ayş için bir turfa menzildir bahâr eyyâmı bâğ
Anda tutsun gonceveş her kim ki ayş ister otağ (Fuzûlî, G.145/1)
İrem Bağı, âşığa menzil olarak verilse bile âşık, sevgilinin cennete benzeyen
mahallesine sığınmak ister. Çünkü sevgilinin mahallesi, âşığın cennetidir. İrem Bağı,
dünya cenneti olarak tasarlanıp inşa edilmiş ancak Ad kavminin helak edilmesiyle yerle
bir olmuştur. Sevgilinin mahallesinin cennete benzetilmesi ve varılacak yer/menzil
olarak tasavvur edilmesinin temelinde, âşığın varlığına inanılan bir mekânı (cenneti)
eğreti bir mekândan (İrem Bağı) üstün görme düşüncesi vardır:
Menzilin bâg-ı İrem kılsalar itmez ârâm
Ehl-i dil cennet-i kûyûn gibi me’vâ gözedür (Bâkî, G.67/2)
Cennet, ahret inancı olan her insanın varmak istediği menzildir. Fuzûlî, Hz.
Âdem/âşık, Mutlak Varlık’ın/sevgilinin dergâhına/eşiğine kabul edildiğinde, ona
cennetin menzil, şarabın Kevser, hurilerin ise dost olduğunu söyler. Böylece dergâh-ı
İlahî’yi, âşığın kaderini dönüştürme konusunda, otorite olarak tasavvur eder. Bu
yaklaşımıyla ayrıca Hz. Âdem’in cennetten çıkarılması olayına telmih yapan Fuzûlî,
cennet veya cehennemin menzil olarak tahsis edilmesinin Allah’ın takdirine bağlı
olduğunu düşünür:
Âdem idim kurb-ı dergâhından bulmuşdum kabûl
Menzilim cennet meyim Kevser enîsim hûr idi (Fuzûlî, G.281/5)
Dünya, geçicilik düşüncesi bağlamında menzil ile ilişkilendirilir. Bâkî, “Karun
kadar zengin olsan bile asıl menzilin toprağın altıdır.” (Bâkî, G.275/3) diyerek geçici
mekânlarda sürdürülen hükmün anlamsızlığına işaret eder. Ayrıca dünyaya dair düşünce
ve beklentilerin gönülden silinmesi gerektiğini, zira geçici menzillerin gönülden
bağlanılacak kadar değerli olmadığını düşünür. Bu yaklaşımıyla, mutasavvıf şairleri
125
anımsatan Bâkî, geçici varlıklar yerine ebedî olana rağbet etmenin daha isabetli
olacağını düşünür:
Bâkî gider endîşe-i dünyâyı gönülden
Degmez bu kadar ragbete bu menzil-i fânî (Bâkî, G.545/5)
Dünya, insanın ruhlar âleminden başlayıp cennet veya cehennemde sonlanacak
olan yolcuğunun geçici menzillerinden biridir. Bir menzil olarak dünya yokluk çölü,
insan ise tuzağa düşmüş bir av olarak düşünülür. Dünya, hakikî varlık olarak kabul
edilme konusunda ahirete göre yok hükmünde olduğu için, yokluk çölüne benzetilir.
Çöl, mahrumiyet ve sıkıntının yaşandığı yerdir. Her iki mekânın düşürülmüş tuzaklar
olarak tasavvur edilmesinin temelinde, âşıkların bu mekânlara kendi istek ve
iradeleriyle varma noktasında tercihte bulunamama düşüncesi vardır:
Dâme düşmüş bir şikârem ki adem sahrâsına
Menzilimden her taraf açmış ecel bin pencere (Fuzûlî, G.255/2)
Hz. Yakup, Hz. Yusuf’a kavuşma arzusu içinde olduğu için “Ya‘kûb-ı emel”
teşbihinin yapıldığı düşünülür. Bu bağlamda Bâkî, emel Yakup’unun gözleri açıldığında
Beytü’l-ahzân’ın sarhoşlar menziline dönüşme zamanının geldiğini düşünür. Hz.
Yusuf’un yaşadığına dair haberin gelmesiyle Hz. Yakup’un, kulübesinde yaşanan duygu
değişimine işaret eder. İnsan, cezbeye geldiğinde veya duyguları coşkulu bir biçimde
yaşadığında sarhoşlar gibi hareket eder. Hüzünler kulübesini sarhoş muhitine benzeten
Bâkî, Hz. Yakup’u “emel” kavramıyla tavsif ederek gerçekleşmesini murad ettiği emel
ve arzularına göndermede bulunduğu düşünülür:
Rûşen oldı açılup dîde-i Ya‘kûb-ı emel
Demidür menzil-i ‘işret ola Beytü’l-ahzân (Bâkî, K.2/3)
Varılmak istenen yer ve gerçekleştirilmek istenen arzu anlamlarına gelen
“menzil-i maksûd”, Fuzûlî Divanı’nda on defa kullanılmıştır. Her insanın zor da olsa
gerçekleştirmek istediği bazı amaç ve istekleri vardır. Fuzûlî, insanın güzel tavırlar
(amel) sergilemek (Fuzûlî, G.286/11) ve Hz. Muhammed’in şeriatını benimsemekle
muradına ereceğini düşünür. Bu durumda “menzil-i maksûd” ile kastedilen Allah’ın
rızasıdır. Fuzûlî’ye göre Allah’ın rızasını kazanmanın yolu, Hz. Muhammed’i rehber
olarak kabul edip sünnetini uygulamaktır:
Fuzûlî deme yetmek menzil-i maksûda müşkildir
Tutan dâmân-ı şer‘-i Ahmed-i Muhtâr yetmez mi (Fuzûlî, G.289/7)
126
Klasik şiirde memdûh yüceltildiği için memdûhun içinde bulunduğu veya
varmak istediği menzil de yüceltilir. Memdûhun menzilini nur saçan güneşten üstün
gören şair, (Bâkî, Th.5-I/1-2-3) cihan şahının, Zühal Yıldızı’nın köşkünü memdûha
menzil olarak tahsis ettiğini söyler. Memdûhun menzilinin kozmik mekânlarla aynı
değerde veya onlardan üstün görülmesi, yeryüzünün halifesi olarak düşünülen varlığın
(memdûh) kozmik âleme de hükmeden bir güç mesabesinde görülmesi nedeniyledir:
Anlar itdi hâkden eflâke gerçi ser-fırâz
Menzilin şâh-ı cihân eyvân-ı Keyvân eyledi (Bâkî, K.7/25)
Memdûhun şehir binası, hayır ehline (Fuzûlî, K.19/5), temiz toprağı ise fazilet
sahiplerine menzil olarak düşünülür (Fuzûlî, K.19/7). Bu durum, otoritenin yüceliğiyle
birlikte hükmettiği mekânların yüceliğini de gösterir. Fuzûlî’nin Evliya Burcu olarak
tavsif ettiği ve menzil olarak gördüğü şehir, Bağdat’tır. Bağdat’ta birçok ilmin
verildiğini ve dolayısıyla Bağdat’ın âlimlerin menzili hâline geldiğini düşünür. Bu
yaklaşımıyla kendisini emsal göstererek ilim ve irfan yuvasına dönüşen mekânlara olan
rağbetin fazlalığını anlatmaya çalışır:
Revâdır Evliyâ Burcu demek ol buk‘a-i pâke
Ki her allâmeye menzilgeh ü her ilme mazhardır (Fuzûlî, K.19/6)
2.1.5. Saray (Bârgâh, Tahtgâh)
Merkez veya taşrada hükümdar, şehzade ve diğer devlet büyüklerinin oturduğu
mekânlar; saray, bârgâh, tahtgâh, kasr gibi isimlerle anılır. Bu mekânlar, otoriteyi temsil
eden mekânlardır. Saray, hükümdar veya devlet başkanının oturduğu, devlet işlerinin
görüldüğü yer; bârgâh, padişah otağı, izin ile girilebilen yüksek makam (Kanar,
2003:109); tahtgâh ise “taht yeri, baş şehir” (Devellioğlu, 1996:1023), idare merkezi
anlamlarına gelir.
“Dinin büyük temsilci rolünü oynadığı Osmanlı İmparatorluğu’nda” (Tanpınar,
2015:97) hükümdar, devlet yönetimi ve toplumsal hayatın merkezinde gücün temsilcisi
olarak bilinir. İslâm inancının hükümdara yüklediği “halifelik” makamı nedeniyle,
hükümdar başat insan formundan çıkıp Mutlak Varlık adına kâinatı inşa ve idare eden
varlık hâline gelir. Beşerî ve uhrevî birçok yüce vasıf atfedilerek yüceltilen hükümdar,
göksel unsurlarla benzerlik noktasında ilişkilendirilerek özelde “kozmosun merkezi”
(Özcan, 2004:129-134) genelde ise kâinatın hâkimi olarak tasavvur edilir.
127
Osmanlı toplumu “patromonyal bir yapı”ya sahip olduğu için sosyal onur, statü
ve mertebelerin belirlenmesinde hükümdar söz sahibidir. “Sahib-i mülk” olarak görülen
hükümdar, bilgin ve sanatkârların en önde gelen velinimeti, hâmîsidir (İnalcık, 2011:78). Bu yaklaşımdan dolayı klasik şairler, özellikle maddî bir mansıp elde etmek veya
icra ettikleri görevde terfi etmek istediklerinde hükümdarın himâyesine girme çabası
içinde olurlar. Otoriteyi temsil eden mekânlara ulaşmaya çalışırlar. “Hükümdar sarayı
ve ekâbir sarayları, toplumda şeref ve itibarın, servet ve becerinin tek kaynağı ve
sığınağı idi. Osmanlı’da en yüksek mimar, sarayın mimarbaşısı, en iyi kuyumcu, sarayın
kuyumcubaşısı ve en gözde şair, padişahın ilgi ve lütfuna layık görülen sultan’uş-şu‘arâ
idi.” (İnalcık:2011:8).
Hükümdara atfedilen maddî ve manevî değer, “Şerefü’l-mekân bi’l-mekîn”
(Evren, 2017:17) atasözünün bir gereği olarak hükümdarın yaşadığı mekânlara da
atfedilir. Bu mekânların başında gelen saray,”gücün ve iktidarın merkezi, adalet ve
inancın temsili, estetiğin ispatı” (Narlı, 200:60) olarak görülür.
Otoriteyi temsil eden mekânlar, klasik şiirde birçok teşbih ve tasavvura konu
edilir. Bâkî ve Fuzûlî divanlarında daha çok kaside nazım şekliyle yazılan şiirlerde
otoriteyi temsil eden mekânlar kullanılmış, hükümdara yapılan övgüyle ilgili
tasavvurlara konu edilmiştir. Saray, Bâkî Divanı’nda gönül, âşığın sinesi, aşk, geçicilik,
eğlence meclisi, çimenlik, levh-i mahfuz, parlak bir matla beyti, gül renkli kadeh,
gümüş göğüslü sevgili ve gökyüzü olarak tasavvur edilmiş, sığınılması gereken mekân
olarak görülmüştür. Fuzûlî Divanı’nda ise cennet, gökyüzü olarak tasavvur edilmiş;
kurbiyet ve himmet sözcükleriyle tavsif edilmiştir.
Bâkî, gönül tahtını aşk şahının (sevgili) meskeni olarak görür. Sevgili, lütuf ve
ihsan kapısı olarak telakki edildiği için otoriteyi temsil eden varlık olarak tasavvur edilir
(Nazik, 2012:1846). Onun için sevgiliye duyulan aşk ve muhabbet, aşığın gönlüne
politik bir değer kazandırır. Klasik şiirin aşk telakkisine göre sevgili, âşığın gönlüne
herhangi bir değer vermez. Gönlün otoriteyi temsil eden mekânlardan tahtgâha
benzetilmesinin nedeni, ağırladığı varlıktan aldığı değerdir. Bu durum, mekînin mekâna
değer katması bağlamında değerlendirilebilir:
Mesken şeh-i mahabbetüne tahtgâh-ı dil
Menzil hayâl-i la‘lüne halvet-sarây-ı cân (Bâkî, K.1/33)
Âşığın aydınlığa kavuşmuş sinesi, -hayâlî olarak da olsa- sevgilinin vücut
bulduğu yer olduğu için taht yeri olarak tasavvur edilir. Bu durum, sevgiliye
128
kavuşamayan âşığın onun hayâliyle avunduğunu gösterir. Mekânın mekînden değer
alması nedeniyle âşığın sinesinin yalnızca sevgilinin tahtına dönüştüğü, Dârâ ve
Behmen gibi sultanlara bile kapalı olduğu ifade edilmiştir:
Hayâlün tahtgâhıdur derûn-ı sîne-i rûşen
Sezâvâr olmaz ol sadra eger Dârâ eger Behmen
Yaraşmaz mesned-i halvet-sarây-ı dilde illâ sen (Bâkî, Th.6-III/1-2-3)
Sarayın ilişkilendirildiği sözcüklerden biri aşktır. Aşk bargâhında şah ve gedanın
hükmü aynıdır. Bu durum aşkın vuslat makamı olarak telakki edildiğini gösterir.
Tasavvufî anlayışa göre, vuslat gerçekleştiği takdirde makam veya mevkilerin, çekilen
sıkıntı veya yaşanan rahatlığın önemi yoktur:
‘Âkıbet kim ser-fürû kılmaz gedâ vü şâhdan
Bârgâh-ı ‘aşka kim a‘lâ vü ednâ bundadur (Bâkî, G.157/5)
Otoriteye ait mekânlardan saray (bargâh), işlevi dolayısıyla yüceltilir ve kutsal
mekân olarak tasavvur edilir. Nimetlerinin bol olması, ikramının cömertçe yapılması
nedeniyle sarayın haremi, Kevser sâkîsi olarak düşünülür. Kevser, cennet çeşmesi
olduğu için sarayda yapılan ikram ile cennete yapılan ikram arasında benzerlik ilişkisi
oluşturulur. Böylece saray cennet olarak tasavvur edilir:
Zülâl-i ma‘delet ser-çeşmesi olsa ‘aceb olmaz
Harîm-i bârgâh-ı rif‘ati sâkî-i Kevserdir (Fuzûlî, K.19/12)
Fuzûlî, maddî varlığın insanı kurbiyet (yakınlaşma) sarayından uzaklaştırdığını
ileri sürerek sarayı kutsal bir makam olarak tasavvur eder. Maddî varlıklar, masiva
olarak görüldüğü için kişiyle Mutlak Varlık arasında engel teşkil eder. Kutsal
makamlarla yakınlığın samimi bir şekilde sağlanabilmesi için harici emellerin terk
edilip sevgilinin rızasının gözetilmesi gerekir. Bu bağlamda saray, kutsal makam;
arınma veya fakr ise söz konusu saraya yaklaşmanın yolu olarak görülmüştür:
Bârgâh-ı kurbden cem‘iyyet-i mâl ü menâl
Her ne mikdâr olsa ol mikdâr dûr eyler seni (Fuzûlî, Mk.41/2)
Klasik şairler, başlarına gelen olumsuz durumlar nedeniyle feleği vefasızlıkla
suçlarlar. Bu bağlamda Bâkî, feleğin köşkünü miras olarak bırakılmış virane bir eve
benzetir ve böyle bir mekânın sırça sarayından vefa beklenmemesi gerektiğini düşünür.
Bu yaklaşımıyla sarayın geçiciliğini ön plana çıkararak hükümdarın vefasızlığına, değer
verilen mekânların geçiciliğine işaret eder:
129
Felegün kasr-ı dil-âvîzine meftûn olma
Nice mîrâsa girüpdür bu sarây-ı fânî (Bâkî, Ms.2-I /3)
Eğlencelerin yaşandığı, dünyevî zevklerin tadıldığı yerlerden biri de saraylardır.
Bâkî, bahçenin süsü olarak görülen laleleri, hem biçimsel açıdan hem de renk açısından
Sultan’ın sarayındaki şarap kâselerine benzetir (Bâkî, G.135/4). Eğlence meclisleri,
Osmanlı toplumunda özellikle havas kesim tarafından tertip edilen en önemli eğlence
muhitlerinden biridir. Eğlence meclislerinin tertip edildiği yerlerin başında saray gelir.
Bu durum nedeniyle Bâkî, coşku ve eğlence sarayının şadırvânını tasvir ederken,
fıskiyeyi kadeh, suyu şarap, havuzu rintlerin oluşturduğu halka şadırvânı ise bir bütün
olarak eğlence meclisine benzetir:
Kadeh fıskıyye mey su halka-i rindân anun havzı
Sarây-ı şekva şadırvân olupdur Bâkıyâ meclis (Bâkî, G.208/5)
Bâkî, çimenliği taht yeri, nergis çiçeğini ise padişah olarak tasavvur eder. Taht
yeri, padişahın memleketi idare ettiği makamdır. Bu makamın çimenlik olarak
düşünülmesinin temelinde, memleketin çimenlik; memleketteki idarenin çimenliğin
hava ve görüntüsü kadar ferah ve güzel görülmesi düşüncesi vardır:
Câm-ı zer ile buldı ziyâ bezm-i devleti
Nergis ki tahtgâh-ı çemen tâcdârıdur (Bâkî, G.99/5)
Bâkî, fazilet sahibi ve olgun olan insanların sığınacağı makamların sarayın
kubbesine/kemerine ezelde (elest bezminde) yazıldığını düşünür. Bununla Bâkî’nin
sarayın kubbesini, alın yazısı veya levh-i mahfuz olarak tasavvur ettiği düşünülür.
Ayrıca cami, medrese, saray gibi yapıların duvar ve kubbelerine yazı yazma geleneğine
işaret etmiştir:
O kim yazılmış ezel tâk-ı bârgâhında
Melâz u melce’-i erbâb-ı fazl u ehl-i kemâl (Bâkî, K.21/16)
Klasik şairler saray ve konak gibi otoriteye ait mekânları, gücün sembolü olarak
telakki ettikleri için, kozmik unsurlarla ilişkilendirirler. Bu bağlamda padişah
“sarayının veya otağının kubbesi, genellikle gökyüzü olarak düşünülür. Böylece etki
alanının bütün dünyayı kapsadığı hayâl edilir.” (Gülhan, 2005:304). Fuzûlî, adalet
sarayının fezası teşbihiyle memdûhun adaletli yönetiminin gökyüzü gibi kâinatı
kuşattığını ve hükümlerinin kâinatın her yerinde sürdüğünü düşünür:
Fezâ-yı bârgâh-ı adlinin a‘yân-ı makbûlü
Ser-â-ser her biri adline bir pâkize mazhardur (Fuzûlî, Trk.12-IV/3)
130
Başıboş, serserice dolanan âşık, hakir bir karıncaya benzetilir. Çabası ve tane
arayışı süreklilik arz eden karıncanın Hz. Süleyman’ın huzuruna/sarayına çıkması,
“Hakk’ın visaline erişmek” (Tarlan, 2009:477) veya memdûhun rızasını kazanmak,
himayesini elde etmek şeklinde değerlendirilebilir:
Mûr-ı muhakkarım ki serâsîme çok gezip
Nâ-gâh bârgâh-ı Süleymâne yetmişim (Fuzûlî, G.187/4)
Divanlarda özellikle memdûhun üstün meziyetleri tasvir edilirken saray,
muhtelif tasavvur ve tahayyüllerle ilişkilendirilerek kullanılır. Bâkî, şiirlerinde yaşadığı
dönemin ihtişamına, müreffeh yaşantısına dikkatleri çekme çabası içindedir. Hükümdar
veya havas kesimin yaşadığı mekânlar (saray ve konaklar) çağın zenginliğinin,
şatafatının en iyi görüldüğü yerlerdir. Bu bağlamda Bâkî, devlet sarayının avlusundaki
her bir mermerin parlaklığını, insanın kaderini gösteren bir ayna (Bâkî, K.23/26);
döşemesini, gökyüzü (Bâkî, G.226/4); kapısını, gönle ferahlık veren parlak bir matla‘
beyti (Bâkî, K.27/3); kadehini ise dünyayı gösteren câm ve İskender’in aynası olarak
tasavvur eder:
Câm-ı sarâyun olmadan el-hak safâ budur
Âyîne-i Sikender ü Câm-ı cihân-nümâ (Bâkî, G.4/2)
Bir saray şairi olan Bâkî, diğer klasik şairler gibi devlet büyüklerini koruyucu
olarak gördüğü ve onlarla iç içe yaşadığı için hem onları hem de onlara ait mekânları
yüceltmiştir. Bu bağlamda “Der-Vasf-ı Sarây-ı Ferîdûn Beg” kasidesinde Sokullu
Mehmed Paşa’nın en yakın adamı olan Feridun Bey’in evini (İsen-Durmuş, 2006:68)
sanatlı bir beyte, şahâne bir meclise, gül renkli kadehe, gümüş göğüslü sevgiliye ve
gökyüzüne benzetir. Ayrıca memdûhun cömertliği sayesinde varlık ülkesinin yeniden
düzenlendiğini, eski bir saray olarak düşünülen dünyanın bu cömertlik ve lütuf ile
yeniden imar edildiğini ifade ederek gerek kendi dünyasında gerekse memdûhun
hükmettiği yerlerde yaşanan dönüşümü tasvir eder:
Kef-i cûdun vücûd iklîmine bir tarh-ı nev saldı
‘İmâret buldı lutfunla sarây-ı kühne-i dünyâ (Bâkî, K.27/20)
Devlet ricalinin himayesine girme endişesinden dolayı hükümdar, şair için
dünyanın en değerli varlığı olarak görülür. Bu bağlamda ömrünün uzun olması
noktasında kendisine dua edilir, yaşadığı mekân âlem olarak tasavvur edilir; ölümü,
âlem sarayının yıkılması kadar büyük görülür. Böyle bir yaklaşımın temelinde,
131
memdûhun yokluğunun şaire yaşatacağı sonuçların dünyanın sonu (kıyamet)
mesabesinde görülmesinden kaynaklandığı düşünülür:
Nûh ‘ömrin virsün Allâhum hatâdan saklasun
Yıksa bünyâd-ı sarây-ı ‘âlemi tûfân eger (Bâkî, K.13/15)
Memdûhu hikmet bânisi olarak gören Fuzûlî, onun sanat sarayının dört duvarını
hikmet malzemesiyle inşa ettiğini ifade ederek yaptığı işlere kutsiyet atfeder ve
kutsallığını, gücünü temsil eden mekâna yansıtır:
Bânî-i hikmet ki erkân-ı anâsırdan müdâm
Çâr divâr-ı serây-i san‘at eyler üstüvâr (Fuzûlî, K.11/48)
Yüce bir makama veya mekâna intisap etmenin zorunluluğuna inanan Bâkî, söz
konusu intisabın, ideal bir kişiliğin oluşmasıyla sağlanacağını düşünür. Bâkî, bu
düşüncesini açıklarken dünyanın seyrini/dönüşünü doğru bir biçimde tamamlayabilmesi
için güneş gibi yükselmesi gerektiğini savunur. Böylece sosyal bir olay ile kozmik bir
olay arasında benzerlik ilişkisi oluşturur:
Gün gibi rif‘atde olmak isteyen gerdûn-sıfat
Bir mu‘allâ bârgâha intisâb itmek gerek (Bâkî, G.256/4)
2.1.6. Konak (Kasr, Kaşâne, Kâh, Gurfe, Merhâle)
Kasr, kâşâne, kâh, konak, gurfe sözcükleri, eş anlamlı olup büyük ve gösterişli
ev, malikâne, köşk, saray anlamlarına gelirken; “rihlet” kökünden türeyen merhâle,
menzil, konak; iki menzil arası yer anlamlarına gelir (Devellioğlu, 1996:617). Konak,
merkez veya taşrada eşraf, ayân ve devlet büyüklerinin yaşadığı barınma mekânıdır.
Devlet büyüklerinin konaklarında, -saraylarda olduğu gibi- devlet işleri de görüldüğü
için bu mekânlar, otoriteyi temsil eden mekânlar olarak bilinir. Konak, klasik şiirde
otoriteyi temsil eden mekânlardan saray ile aynı bağlamda değerlendirilmiştir.
Konak sözcüğü, Bâkî Divanı’nda gönül, eşik, gökyüzü, sevgilinin güzelliği,
memdûh övgüsü ve geçicilik (fânilik) ile ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu
edilirken; Fuzûlî Divanı’nda Hz. Ali’nin yüceliği ve dünyanın geçiciliğiyle ilgili
hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Savaşlarda
herhangi
bir
yer
işgal
edildiğinde,
yapılan
insanlık
dışı
uygulamalardan biri de tarihî, kültürel ve dinî yapıların yağmalanmasıdır. Bu işi
sistematik bir biçimde yaptığı için çapulcu ve zalim gibi özelliklerle anılan kavimlerden
biri Tatarlardır (Onay, 2009:453). Bâkî, aşk yolunda gönlün emniyete ve huzura
132
kavuşamadığını
-sevgilinin-
Tatarlara
benzeyen
gamzesiyle
konak
konak
yağmalandığını söyler. Bu ifadesiyle Bâkî, gönlü bir memlekete gönlün her bir yerini
ise konağa benzetir. Bakışların gönül üstündeki etkileriyle Tatarların işgal ettikleri
memleketlerde uyguladıkları tahripkâr işgal politikası arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur:
‘Aşkun yolında bulmadı dil emn ü râhatı
Tâtâr-ı gamzen eyledi yagmâ konak konak (Bâkî, G.242/2)
Kırım hanının memdûhun ayak toprağını konak olarak telakki ettiği ileri sürülür.
Konak; şatafat, zenginlik ve yüceliğin sembolüdür. Memdûhun eşiğindeki toprağın
başka devlet başkanlarının konağı mesabesinde görülmesi, memdûha atfedilen değer ve
yüceliğin göstergesidir. Bu durum aynı zamanda diğer devlet başkanlarının memdûhun
takdirini kazanma çabası içinde olduğunu gösterir. Eşik mekânlarda bulunmak veya bu
yerleri aşmak, daha büyük makamlara mazhar olmayı kolaylaştırdığı bilinir:
Âsitânı hâkini kıldı Kırım hânı konak
İrte bir gün seyr idün hâkân-ı Türkistân gelür (Bâkî, K.6/13)
Köşk, konak ve saray gibi yapılar inşa edilirken estetiğe büyük bir önem verilir.
Klasik şiirde sevgili, mutlak güzelliği temsil edecek şekilde tasavvur edildiği için ideal
güzelliği yansıtan unsurlarla tavsif edilir. Bâkî, sevgilinin güzelliğini köşke/saraya
benzetirken güzellik unsurlarından kaşlarını, Kisra’nın kemeri ve Kayser’in köşkünden
üstün görür. Bu yaklaşımıyla güzellik ve ihtişamıyla farklı coğrafyalardaki şaheserleri,
sevgilinin güzelliğiyle karşılaştırır. Bâkî’nin sevgilinin güzelliği karşısında söz konusu
mekânların isimlerinin dahi anılmayacağını ifade etmesi, sevgilinin mutlak güzelliği
yansıtmasından kaynaklanır:
Kâh-ı hüsn-i yâre bak seyr it ham-ı ebrûsını
Adın anma tâk-ı Kisrâ ile kasr-ı Kayserün (Bâkî, G.258/2)
Kasr sözcüğü, dünyanın geçiciliği bağlamında ele alınır. Fars hükümdarlarından
Kayser’in köşkünün kemer ve kubbesinin bile yıkıldığını söyleyen Bâkî, yapıların
sağlam veya ihtişamlı yapılmasının, zamanın yıkıcılığı karşında bir anlam ifade
etmediğini düşünür. Böylece “geçicilik” fikrini nazara sunarak ebedî olana dikkat çeker:
Gitdi Kayser kasrınun tâk u revâkı kalmadı
Nice Kisrâ geçdi tâk u tumturâkı kalmadı (Bâkî, G.533/1)
Konak anlamına gelen merhale, barınma mekânı olarak zenginlik ve şatafatın
tezahür yeri olduğu için dünyaya bağlılığı, nefse düşükünlüğü sembolize eder. Dünyaya
133
-kalıcı olarak- yerleşmek imkânsız olduğu için insanın bu konakta boş yere mesken
tutmasını yanlış bulan Fuzûlî, dünyanın geçiciliğini ve değersizliğini vurgulamaktadır:
Mümkin değil cihânda Fuzûlî ikâmetin
Bîhûde sen bu merhalede mesken eyledin (Fuzûlî, G.163/7)
Gökyüzü, kozmik bir mekân olup değerlilik ve yüceliği temsil eder. Bâkî, şanı
yüce olan padişahın yardımı sayesinde gökyüzünün kişiye itibar köşkü olacağını
düşünür. Gökyüzü, büyük ve kuşatıcı bir mekân olduğu için padişahın büyüklüğüyle
ilişkilendirilir. Bâkî, bu tasavvuruyla büyüklerin himmetine olan ihtiyaca ve himmet
sayesinde yaşanan olumlu dönüşüme işaret eder:
Kasr-ı kadrün âsmân eyler olursa dest-gîr
Himmet-i vâlâ-yı şâhenşâh-ı ‘âlî-şân eger (Bâkî, K.13/12)
Devlet büyüklerinin teşrif ettiği mekânlarda büyük hazırlıklar yapılır. Bu
bağlamda Bâkî, “Bayram yaklaştı, köşk ve divan süslensin; Sultan, mutluluk salonuna
buyursun.” diyerek bayramlarda köşk ve saraylarda görülen özel hazırlığa işaret eder.
Ayrıca memdûhun gelişini bayramın gelişiyle aynı mesabede görerek onu yüceltir:
‘Îd yaklaşdı döşensün yine kasr u dîvân
Çıkup eyvân-ı sa‘âdetde buyursun Sultân (Bâkî, Ms.2-III/1)
Hz. Ali için kaleme alınan kasidede (Kasîde Der-Medh-i Hazret-i Şâh-ı Velâyet)
Fuzûlî, akıllı mimar, memdûhun köşkünü inşa ettiğinde bu köşkün yücelik, itibar, devlet
ve baht özelliklerini taşıması gerektiğini ifade eder. Böylece Hz. Ali’nin yüceliğini,
üstün vasıflarını köşke yansıtarak kişi-mekân özdeşliğini sağlar:
Kasr-ı vasfının binâsın kılsa mi‘mâr-i hıred
‘İzz ü câh ü devlet ü ikbâl çâr erkân olur (Fuzûlî, K.7/30)
Dünyanın geçici, imkânların yetersiz olması hasebiyle barınma mekânları daha
basit ve dayanıksız bir malzemeyle yapılırken; kasr, kâşane, köşk, “saray ve diğer
sosyal binalar kalıcı ve dayanıklı malzemeyle yapılmışlardır; çünkü bu binalar, inancın
ve kültürün simgeleridir.” (Narlı, 2007:27). Böyle yapılar inşa edilirken kullanışlılığın
yanında görselliğe dayalı estetiğe de önem verilir. Bu anlayış nedeniyle söz konusu
mekânlar, muhtelif motif, yazı ve görsellerle süslenir. İslâm kültür ve medeniyetinde
resim ve heykelciliğe iltifat edilmediği için tezhip ve süslemede yazıya büyük bir önem
verilmiştir. Bâkî bu durumu; “Kader Üstadı’nın (Allah) kalemi, bu parlak matla‘ beytini
saltanatın büyük köşkünün salonuna süs yapmış.” diyerek mazhar olduğu pâyeyi
134
yüceltmenin yanında dinî, tarihî ve kültürel binaların süslemelerinde kullanılan tezhiphat geleneğine göndermede bulunduğu düşünülür:
Kilk-i üstâd-ı kader kılmış bu garrâ matla‘ı
Zînet-i eyvân-ı kasr-ı kibriyâ-yı saltanat (Bâkî, Trc.3-II/7)
2.1.7. Çadır (Otağ, Çetr, Hayme, Hargâh)
Hayme, çadır anlamına gelirken (Kanar, 2003:503) çetr; çadır, gölgelik ve
şemsiye (Kanar, 2003:232) anlamlarına gelir. Hayme ve çetr olarak bilinen çadırlar
daha çok halkın barınağı iken; büyük çadır anlamına gelen hargâh (Kanar, 2003:479) ve
büyük, aynı zamanda süslü çadır anlamına gelen otağ (Akalın vd., 2011:1821),
hükümdar ve diğer devlet büyüklerinin barındığı çadır anlamına gelir. Çadır, klasik
şiirde, barınma ve korunmanın sağlandığı inşâî mekân olmanın yanı sıra, askerî ve idarî
işlerin görüldüğü yer olarak da bilinir. Orta Asya’da göçebe olarak yaşayan Türklerin
tarihî ve kültürel hayatının önemli mekânlarından biri çadırdır. Osmanlılar döneminde
farklı amaçlar için de kullanılan çadır; türbe ve kümbet mimarisinin gelişmesinde de
ana kaynak olarak değerlendirilmiştir (Vardar, 2002; 94).
Klasik şiirde gerek biçimsel gerekse işlevsel açıdan birçok tasavvura konu edilen
çadır, Bâkî Divanı’nda hava kabarcığı, ağaç, âşığın gözü, gökyüzü, devlet ve memdûh
övgüsüyle ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda
hava kabarcığı, çiçek ve gonca gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Osmanlılar
döneminde
açık
mekânlarda
panayır
veya
eğlenceler
düzenlendiğinde, devlet büyükleri için çadırlar kurulur ve bu çadırlarda eğlence
meclisleri tertip edilirdi. Bâkî, eğlence meclisinde kadehin üzerinde oluşan hava
kabarcıklarını çadıra benzeterek hava kabarcığıyla eğlence için kurulan çadırlar arasında
benzerlik ilişkisi oluşturur. Fuzûlî ise sevgilinin/memdûhun aşkı uğruna âşığın döktüğü
gözyaşlarından oluşan hava kabarcıklarını, sefer hâlinde olan askerlerin kurdukları
çadırlara benzetir. Hava kabarcığının çadır olarak tasavvur edilmesinin temelinde, her
iki unsurun içinde havanın bulunması, hava kabarcıklarının kısa bir sürede yok
olmasıyla çadırların kısa bir sürede kurulup kaldırılması düşüncesi vardır. Bu teşbih
ilişkisi, hava kabarcığıyla çadır arasında biçimsel benzerliğin de nazara alındığını
gösterir:
Haymeler kurdugı dem kanı habâbun ayşa
İ‘tidâl üzre görüp âb u hevâsın kadehün (Bâkî, G.270/4)
135
Râh-ı aşkında sirişküm gösterir her dem habâb
Azm-ı râh etdikde leşker resmdir nasb-ı hıyâm (Fuzûlî, K.14/3)
Hükümdar, devleti başarılı bir biçimde idare ettiği için takdire şayan görülür.
Fuzûlî’ye göre hükümdar sayesinde, bahar mevsiminde bahçeler, yeşillik ve
canlılıklarıyla müreffeh bir mekâna dönüşüp eğlence meclisi konumuna erşir. Fuzûlî,
yaşanan dönüşümden duyduğu memnuniyeti anlatırken, bahçe unsurlarından çiçeği,
çadır; goncayı, hükümdar çadırı olarak tasavvur eder. Klasik şiirde gonca mahrûtî (koni)
çadırın benzetileni olarak görülür (Tarlan, 2009:360). Otağ ile gonca arasında kurulan
teşbihin nedeni, biçimsel benzerlik ve değer noktasında goncaya yüklenen anlamdır:
Dikip şikûfe vü gonca çemende çetr ü otağ
Makâm-ı bezm-i sürûr oldu arsa-i bûstân (Fuzûlî, K.29/3)
Özellikle bahar aylarında, çiçek ve ağaçların açılmasıyla oluşan estetik görünüm,
şairin hayâl âleminde bir ordugâh manzarası oluşturur. Bâkî, sanavber, -hükümdar gibiçiçek ordugâhına tuğunu dikince, ağaçların çadırlarını çimenliğe kurduğunu ifade eder.
Ağaç ile çadır arasında kurulan ilgi, hem biçimsel benzerlik hem de Osmanlılar
döneminde özellikle askerî seferler için kurulan ordugâhlarda, hükümdar çadırıyla asker
çadırının aldığı görünümün ağaçlık ile benzerlik noktasında ilişkilendirilmesinden
kaynaklandığı düşünülür:
Dikdi leşkergeh-i ezhâra sanavber tûgın
Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr (Bâkî, K.18/7)
Âşıklar, sevgiliyi şah olarak hayâl ederler. Böylece kirpiklerin ip olarak
düşünüldüğü göz çadırını sevgiliye layık bir mekân olarak tasavvur ederler. Çadır ile
göz arasında kurulan benzerlik ilişkisinin temelinde, gözün kirpiklerle birlikte kurulu bir
çadırı anımsatması ve maiyetindeki varlığı muhafaza edip dirliğini sağlaması düşüncesi
vardır. Klasik şiirin aşk telakkisinde, sevgiliyle maddî anlamda vuslat veya yakınlık söz
konusu olmadığı için sevgili, hayâlî olarak âşığın gözünde ağırlanır. Göz, değerli bir
uzuv olduğu kadar, değerli varlıkların muhafazasıyla ilgili tasavvurlara da konu edilir.
“Gözden sakındırmak” veya “gözü gibi bakmak” deyimlerinin de bu hususla alakalı
olduğu düşünülür:
Haymedür gözlerüm tınâb müjem
N’ola ger konsa ana şâh-ı hayâl (Bâkî, G.314/4)
Çadır ile gökyüzü arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Gerek çerçeve gerekse
atfedilen yücelik nedeniyle “gökkubbe kurulu bir çadır olarak” (Özarslan, 2010:25)
136
hayâl edilir. Âşığın çektiği sıkıntıların gökyüzüne yansıtılması, klasik şiirin yaygın
imgelerinden biridir. Gam gecesinde âşığın gönlünde aşk şevki oluştuğunda, lacivert
çadırın âşığın ahıyla dolduğuna dair düşünce bu bağlamda değerlendirilebilir. Lacivert,
göğün rengi olduğu için “lacivert çadır” terkibiyle gökyüzü kastedilmiştir. Çadır ile
gökyüzü arasında ayrıca biçimsel açıdan da benzerlik vardır. Çadırın ah ışığıyla
aydınlanması, şimşeklerin çaktığı gök manzarasını anımsatır ve aşk acısının
büyüklüğünü gösterir:
Şâm-ı gamda hâsıl olsa gönlüme nâ-gâh şevk
Şu‘le-i âhumla tolar nîl-gûn hargâh şevk (Bâkî, G.237/1)
Bâkî, memdûhu överken çadır unsurunu muhtelif tasavvurlarla ilişkilendirerek
kullanır. Sırma ve işlemeli büyük bir çadırın dünyaya gölgesini salmasıyla (Bâkî,
G.530/10) memdûhun gerçekleştirmek istediği cihan hâkimiyeti arasında benzerlik
ilişkisi oluşturur. Böylece devletin payidarlığını, direklerle ayakta tutulan çadır
imgesiyle açıklar. Ayrıca devlet çadırının diriliği ve payidarlığı için dua talebinde
bulunur:
El aç du‘â-yı kıyâm-ı hıyâm-ı devletine
Yiter uzandı bu denlü tınâb-ı kâl u mekâl (Bâkî, K.20/45)
Kanuni Sultan Süleyman’ın ölümü üzerine yazılan mersiyenin, “Sultân
Süleymân’ın nâmını haşre dek yaşatan âb-ı hayat” (Beyatlı, 2015:53), mâtemini
sonsuza kadar hissetirecek (Beyatlı, 2015:154) olan manzume olduğu düşünülür. Bu
manzume, Sultan’ı birçok yönüyle yüceltir. Aynı yücelik, gökyüzü kadar büyük ve
geniş bir mekân olarak tasavvur edilen (Bâkî, Ms.1-V/1) Sultan’ın çadırına da atfedilir.
Böylece Sultan’ın büyüklüğü, mekâna yansıtılarak kişi-mekân özdeşliği sağlanır. Bâkî
ayrıca padişah çadırının Firdevs cennetinin bahçesine konduğunu söyleyerek hem
Zigetvar Seferi sırasında vefat eden Sultan’ın naaşının bir süreliğine içerisinde
tutulduğu çadıra telmihte bulunur hem de Sultan’dan aldığı değer nedeniyle çadırı
cennet bahçesine layık bir mekân olarak düşünür:
Kondı sahn-ı çemene ravza-i firdevs içre
Sâyebânlar kurılup çetr-i hümâyûnlar ile (Bâkî, Ms.2-IV/6)
2.1.8. Bina (Bünyâd, Bünye)
Bina, “yapı, ev; yapma, kurma” (Devellioğlu, 1996:107) anlamlarına gelirken
binayla aynı anlamda kullanılan bünyâd, “yapı” anlamının dışında “asıl, esas, temel”
137
(Devellioğlu, 1996:117) bünye ise “yapı, yapılış, kuruluş” (Devellioğlu, 1996:118)
anlamlarına gelir.
Yapısı itibariyle klasik şiirde birçok teşbih ve tasavvura konu olabilen bina, Bâkî
Divanı’nda aşk, sabır, züht, baht, felek, dünya, ömür; Fuzûlî Divanı’nda ise aşk, gönül,
beden, hava kabarcığı, akıl, şeriat, dünya gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu
edilir. Ayrıca memdûh övgüsü bağlamında övülenin binası hem yüceltilir hem de
sığınak olarak görülür.
Aşk, gönlü büyük sıkıntılarla karşı karşıya bıraktığı için âşık olmak ile zor bir
işe başlamak aynı mesabede görülür. “Bünyâd etmek” bir yapıyı temelinden inşa etmek
demektir. Bu ifade, aşk ile ilişkilendirildiği için âşık olma işinin bir yapıyı inşa etme
şeklinde tasavvur edildiği düşünülür. Aşkın zorluğu, âşığın alınyazısı karşısındaki
edilgenlik hâlinden kaynaklanırken bir yapıyı inşa etmenin zorluğu, yapının inşası
sürecinde yaşanan zorluklardan kaynaklanır:
İşitmedin mi gönül aşk müşkil olduğunu
Sana bu müşkil işi kim dedi ki bünyâd et (Fuzûlî, G.41/4)
Bâkî’ye göre aşk binasının temeli, kudret mimarı (Allah) tarafından yapıldığı
için bu binanın tufandan etkilenmesi düşünülemez. Tufan, yeryüzünde görülebilecek en
büyük doğal felakettir. Bu felaketin/olayın aşk binasını etkilememesinin nedeni, aşkın
elest meclisinde insan bünyesine (süveyda) kodlanmasıdır. Aşk ile bina arasında
oluşturulan benzerlik ilişkisinin nedeni, her ikisinin temelinin sağlam olması ve
olaylardan, felaketlerden etkilenmemesidir:
Binâ-yı ‘aşka tûfân-ı havâdis kâr-ger olmaz
Esâsın gûyiyâ bennâ-yı Kudret kâr-gîr itdi (Bâkî, G.523/3)
Gönül, bina olarak tasavvur edilir. Fuzûlî’ye göre gönül binasının yıkılma
nedeni, heva ve heves peşine düşmektir. Gönül, İlahî aşkın tecelli yeri olduğu için
kesretten arınmalıdır. Bekanın sağlanması, gönlün bu aşkı sürekli bir biçimde
yaşatmasıyla gerçekleşir. Gönlün bina olarak tasavvur edilmesinin nedeni, insanın
dünyasını ve ahiretini mamur eden aşkı barındırmasıdır. Zaten aşk da bir binaya
benzetilmektedir. Tasavvufî anlayışa göre Allah’ın rızasını kazanma dışındaki her
çabanın akim kalacağı, sağlam olarak telakkî edilen her şeyin yıkılacağı düşünülür:
Kopardı merdüm-i çeşmim gönül binâsın kim
Habâb-ı eşk hevâ nakdine hızâne yeter (Fuzûlî, G.82/4)
138
Âşığın amacı, fenafillaha ulaşmaktır. Bu amaç, maddî araç ve yöntemlerle değil
onlardan arınma ve istiğnayla gerçekleşir. “Can (beden) insanın maddî benliğini ifade
ettiği” (Kurnaz, 2011:37) için âşığın vuslat mücadelesinde engelleyici unsur olarak
görülür. Vuslat ve fenafillaha ermek için bu yapıdan arınmanın gerekliliğine inanılır.
Akıtılan gözyaşlarıyla ten binasının yıkıldığına (Fuzûlî, G.163/6) dair imge, bu duruma
emsal teşkil eder. Fuzûlî ayrıca, ömür duvarında binanın tuğlaları ay ve güneşten, çinisi
feleklerden yapılsa bile bu yapının bekasının mümkün olamayacağını düşünür. Binanın
araç ve gerecinin kozmik varlıklardan oluştuğunu düşünmek, onun yüceliğinin ve uzun
ömürlü oluşunun göstergesidir. İnsan bedeni veya ömrü olarak düşünülen bu yapının
geçiciliğinin vurgulanmasının temelinde, mâsivadan/kesretten arınmayla bekabillaha
ulaşılacağına dair düşünce vardır:
Bekâsı mümkin olmaz olsa ger dîvâr-ı ömründe
Meh ü hurşîdden hışt-ı binâ eflâkden kâşî (Fuzûlî, G.276/5)
Habâb, hava kabarcığı demektir. Hava kabarcığıyla bina arasında biçimsel
açıdan benzerlik ilişkisi oluşturulur. Fuzûlî, gözyaşı dalgasının üstünde bulunan ve hava
kabarcığına benzeyen binanın dışındaki bütün yapıların gözyaşı selinin etkisiyle
yıkıldığını düşünür. Hava kabarcığı/nefs hava/heva taşıdığı için yok olmama konusunda
sağlam yapılmış binaya benzetilir. Bu yaklaşımla heva ve hevesin gücüyle binanın
sağlam oluşu arasında ilgi oluşturulur:
Bozma ey mevc gözüm yaşı habâbın ki bu seyl
Koymadı hîç imâret bu binâdan gayrı (Fuzûlî, G.273/6)
Klasik şiirde âşık; vefa, sadakat ve tahammülü temsil ederken; sevgili vefasızlık,
cevr ve cefayı temsil eder. Bâkî, sevgilinin cevrine katlanma konusundaki sabırsızlığı
tasvir ederken âşığın sabır binasının güzellerin vefasına benzediğini ifade eder. Sabır ile
bina arasında kurulan ilginin temelinde, zamanın ve şartların acımasızlığı ve
yıpratıcılığı karşısında her iki unsurun geçici bir süreye kadar dayanabilme düşüncesi
vardır:
Cevre katlanmak olurdı n’idelüm ey Bâkî
‘Ahd-i hûbân gibi yok sabrumuzun bünyâdı (Bâkî, G.520/5)
Akıl, klasik şiirde aşk ile ilişkilendirildiğinde sınırlı ve engelleyici olma yönüyle
tavsif edilir. Fuzûlî, tedbir nedeniyle aklın âşığı yolundan alıkoymaya çalıştığını ancak
bu çabanın bir temelinin olmadığını ifade eder. Aşk âlemindeki yolculuklarda sınırlılık
139
yoktur. Beyitte aşk yolculuğunun olumsuz sonuçlarını düşünerek tedbir almaya çalışan
aklın duruşuyla bir yapının temelsiz oluşu arasında benzerlik ilişkisi kurulur:
Ey Fuzûlî aşk men‘in kılma nâsihden kabûl
Akl tedbîridir ol sanma ki bir bünyâdı var (Fuzûlî, G.75/6)
Zahit, âşığın dünyasını sınırlandırma, âşığa bazı yasaklar getirme ve riyakâr
insan tipini temsil etme özelliklerinden dolayı klasik şiirde olumsuz bir bakış açısıyla
değerlendirilir. Bu bakış açısı nedeniyle zühdî yaşam biçimi de eleştirilir. Bâkî, züht
binasının temelini yıkıp aşk evini sağlamlaştırmanın gerekliliğini savunur. Zühdî
yaşamda şekilcilik esas alındığı için ibadetlere riya bulaşabilir. Aşkta yalnızca Mutlak
Varlık’ın rızası amaç edinildiği için aşk hanesinin sağlamlaştırılması elzem görülür. Bu
sürecin doğru gerçekleşmesi için züht binasının yıkılması yani zühdî yaşam biçiminin
sona erdirilmesi gerektiği düşünülür:
Eyleyüp zühdün binâ-yı süst-bünyâdın harâb
Hâne-i ‘aşkun esâsın üstüvâr itsem gerek (Bâkî, G.273/4)
Şeriat, İslâm hukuku demektir. Fuzûlî, memdûhun İmâm-ı Azam’ın kıymetli
düşünceleriyle şeriat binasını şekillendirdiğini ve memleket işlerini bu düşüncelerle
yürüttüğünü ifade eder. Şeriat binasıyla memleket yönetiminde esas alınan İslâmî
anlayış ve kıstaslar kastedilmiştir. Şiiliği mezhep olarak benimsemesine rağmen
(Karahan, 1996:247) Fuzûlî’nin ehl-i sünnet âlimlerinden İmâm-ı Azam’ı yüceltmesi,
onun içtihatlarını isabetli bulması, şairin mezhep görüşleri konusunda mutaassıp
olmadığını gösterir. Bu yaklaşım aynı zamanda, Osmanlı Devleti’nin -örfî hukukun
yanında- şer‘î hukuk ile yönetilmesine işaret olarak görülebilir:
Revâc-bahş-ı tarîk-i İmâm-ı A‘zam olup
Binâ-yı şer‘ ile verdin umûr-ı mülke karâr (Fuzûlî, K.17/25)
Klasik şiirde âşığın memnuniyetsizliği, feleğe veya bahtsızlığa bağlanır. Âşık bu
iki dönüştürücü gücü suçlayarak kendisini teskin etmeye çalışır. Bâkî, dünyada kalp
huzurunun sağlanabilmesi için bahtı temelsiz olan âşığın sıkıntı veren isteklerden
vazgeçmesi gerektiğini düşünür. Bahtın temelsiz olarak düşünülmesi, insanın inşâî bir
yapıya, bahtının ise söz konusu yapının temeline benzetilmesi düşüncesinden
kaynaklanmaktadır:
Baht-ı bî-bünyâd içün renc-i talebden fârig ol
Bâri bir kaç gün huzûr-ı kalb ile dünyâya bak (Bâkî, G.239/3)
140
Felek binasının âşığın ah rüzgârıyla yıkılacağı düşünülür. Bu düşünce, rüzgârın
nesneleri/yapıları yıkması gerçeğiyle temellendirilir. Ah, çaresizliğin göstergesi olduğu
için gücünü Mutlak Varlık’tan alır. Mutlak Varlık, sonsuz güç sahibi olduğu için onun
gücü âşığın çaresizliğinde vücut bulur. Bâkî, binaların rüzgârın harap edici gücü
karşısında ayakta kalamama durumuyla feleğin âşığın ahına karşı dayanamama durumu
arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Yıkar bünyâd-ı çarhı bâd-ı âhum
Efendi nesne döymez rûzgâra (Bâkî, G.468/4)
İnşaî yapı ve bu yapıların temelleri, geçicilik bağlamında dünyayla
ilişkilendirilir. Bu bağlamda Bâkî, “Dünyanın hâli gerçek anlamda anlaşılsaydı temelsiz
olan bu mekânın mal ve mülkü için gam çekilmezdi.” diyerek dünyayı inşâî bir yapıyla
dünyevî nimetleri ise insanı oyalaması hasebiyle bu yapıların sağlam olmayan temeliyle
ilişkilendirir. Böylece dünyanın geçiciliğini anlatır:
Gam çeken mâl ü metâ‘-ı dehr-i bî-bünyâd içün
Neydügin bilse me’âl-i hâl-i dünyâ kâşkî (Bâkî, G.496/4)
Fuzûlî, Sultan’ı dünyanın bekçisi ve talihlisi olarak görür ve dünya binasının
ebedî olması konusunda Allah’a dua eder. Dünya binası teşbihiyle Sultan’ın maddî
varlığı kastedilmiştir. Sultan, varlığını dünya huzurunu sağlamaya adadığı için
varlığının dünya binası gibi ebedî olması istenmiştir:
İlâhi tâ binâ-yı dehr bâkîdir muhalled kıl
Bu Sultân-ı cevân-bahtı bu ser-dâr-ı cihânbânı (Fuzûlî, K.26/32)
Bina, eğlence sözcüğüyle tavsif edilir. Eğlence binasının Fuzûlî’nin gözyaşı
seliyle temelinden yıkılacağı düşünüldüğü için mutribin şarkılarıyla hasta Fuzûlî’yi
ağlatmaması gerektiği ifade edilir. Eğlence binası terkibiyle eğlence mekânlarında tesis
edilen huzur ve mutluluğun sürekliliğine işaret edilmiştir. Gözyaşı ve sel, maddî ve
manevî açıdan tahrip etme özelliğine sahiptir. Bu bağlamda gözyaşının eğlenme hâlini
bitirmesiyle selin binayı temelinden yıkması arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Mutrib ağlatma sürûdunla Fuzûlî hasteni
Seyl-i eşkinden sakın kopmaya bünyâd-ı tarab (Fuzûlî, G.33/7)
Memdûh
övgüsünde
bulunulurken
bina
sözcüğü,
bazı
tasavvurlarla
ilişkilendirilir. Memdûhun vasıf binasının; yücelik, itibar, devlet ve baht özelliklerini
taşıdığı (Fuzûlî, K.7/30); havas ve avamın sığınağı olduğu (Fuzûlî, G.235/3) düşünülür.
Ayrıca yaratıcıdan, dünya döndükçe memdûhun mutluluk binasının ayakta kalması
141
istenir. Bina sözcüğü beyitte, devleti karşılamaktadır. Fuzûlî, mecaz-ı mürsel sanatını
kullanmak suretiyle memdûhu ve memdûhun memleketi idare etme anlayışını
yüceltmiştir:
Binâ-yı devletin tâ devr-i gerdûnvâr var olsun
Medâr etdikçe âlem devletin âlem-medâr olsun (Fuzûlî, Trk.12-VI/1)
Binada kullanılan taşların kıymetli oluşu, binanın maddî değerini arttırır, onu
kıymetli kılar. Bâkî, İrem Bağı’nın memdûhun binasında kullanılan taşlardan bir
tanesine bile denk gelmediğini ifade ederek memdûhun mekânını yüceltir, ayrıca
binanın inşasında kullanılan malzemenin değerli oluşuna işaret eder:
İrem bâgı ana nisbet degül bir taşına kıymet
Egerçi kıymeti taş iledür bünyâdı ser-tâ-pâ (Bâkî, K.27/11)
Devlet büyükleri, velinimet olarak görüldükleri için onlar hakkında iyi
dileklerde bulunulur ve onlara dua edilir. Bu bağlamda Bâkî, memdûhun huzur, izzet ve
talih binasının sağlam olmasını (Bâkî, K.9/25) ve feleğin çatısı (gökyüzü) durdukça
ömür binasının sütunlarının ayakta kalmasını murat eder:
Du‘âsı Bâkî-i üftâdenün ol kim kıyâm itsün
Felekler sakfı turdukça binâ-yı ‘ömrün erkânı (Bâkî, G.546/8)
2.1.9. Harabe (Harâb-abâd, Virane, Köhne-serâ)
Harabe ve virane, eski bina/ev yıkıntısı ya da yıkılmaya yüz tutmuş yapı (Akalın
vd., 2011:1045) anlamına gelirken köhne-serâ eski yapı anlamına gelir. Harabeler, cin
ve peri gibi inasanüstü varlıkların mekânı olarak telakki edildiği için mitolojik mekân
olarak değerlendirilir (Doğramacıoğlu, 2010:41). Klasik şairler, harabeyi daha çok
hazinelerin gömüldüğü, cin ve perilerin yer yer görüldüğü mekân olarak tasavvur
ederler. Hâllerinden memnun olamayan âşıklara reva görülen yapay mekânların başında
da harabeler gelir.
Harabe, Bâkî Divanı’nda dolaylı olarak dünyaya benzetilmiş, deli ve perilerin
mekânı olarak tasavvur edilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda ise gönül ve dünyaya benzetilmiş,
perilerin meskeni ve hazinelerin gömüldüğü yer olarak tasavvur edilmiştir.
Harabe, hazinenin gömüldüğü yer olarak tasavvur edilir. Fuzûlî, bu bayındır
yerde dirhem ve dinar hazinesini gömecek bir yerin bulunmadığını ifade ederek
harabeyi, gerçek anlamına uygun bir şekilde kullanır. Bu gerçekçi yaklaşımıyla hem
memdûhu yüceltir hem de memlekette yaşanan müreffeh hâle işaret eder:
142
Bulunmaz bu ma‘mûrede bir harâbe
Defin olmağa genc-i dînâr ü dirhem (Fuzûlî, K.27/14)
Harabe, delilerin mekânı olarak tasavvur edilir. Bâkî, çılgın can ve harap gönlün,
viraneleri delilerin meskeni olarak gördüğünü ifade eder. Deliler, toplum tarafından
dışlandıkları veya evsiz barksız kaldıkları için harabe ve izbe yerleri mekân tutarlar.
Bâkî bu yaklaşımıyla âşıkları deli formunda görüp harabeyi onlara şayeste bir mekân
olarak tasavvur eder:
Cân u cenân-ı şeydâ birle ten-i harâbı
Dîvâneler yatagı vîrânedür sanurlar (Bâkî, G.115/2)
Viranelerin, cin ve perilerin mekânı olduğuna dair yaygın bir inanış söz
konusudur. Bu inanış, Fuzûlî Divanı’nda doğrudan (Fuzûlî, Mst.1/7-8), Bâkî Divanı’nda
ise dolaylı olarak işlenmiştir. Bâkî, “Ey peri, bugün viranelerde deliler vardır.”
ifadesiyle viraneyi delilerin mekânı olarak tasavvur eder. Peri, âşıklara musallat olmuş
cindir. Beyitte sevgilinin benzetileni olarak görülmüştür. Bu yaklaşımla aynı zamanda
viranenin cin ve peri mekânı oluşuna işaret edilmiştir:
Cihâna savt-ı zencîr-i cünûnı gulgule salmış
Bu gün vîrânelerde ey perî dîvâneler vardur (Bâkî, G.187/2)
Âşığın gönlü aşk derdinden yara bere içinde kaldığı için harabeye benzetilir.
Fuzûlî, “Sevgilinin göz bebeğinin hayâli, gönlümü vatan tutttuğu için gam viranemi
insanlar mesken tutmaya başladı.” diyerek viraneyi gönül olarak tasavvur eder. Söz
konusu edilen gam, aşk kaynaklı olduğu için âşık hâline şükreder, memnuniyetini dile
getirir. Bu yaklaşım, aynı zamanda harabenin bayındır bir mekân formunda telakki
edildiğini gösterir:
Gönlümü kılmış hayâl-i merdüm-i çeşmin vatan
Şükr kim merdüm-nişîn olmuş bu gam vîrânesi (Fuzûlî, G.298/4)
Dünya geçici bir mekân olduğu için insana kalıcı bir rahatlık bahşetmez.
Psikolojik açıdan daralan insanlar, dünyayı çekilen acıların müsebbibi olarak gördükleri
için hâllerini ona yınsıtıp harabeye benzetirler. Bu bağlamda Fuzûlî, sultan olarak
geçinen insanın, kendisini baykuş, dünyayı ise harabe olarak görmesi gerektiğini ifade
eder. Bu yaklaşımıyla geçici mekânlarda mutlak manada hüküm sürmenin imkânsız ve
anlamsız olduğunu anlatmaya çalışır. Ayrıca baykuş yuvalarının harabelerde olduşuna
işaret eder:
143
Ey olup sultân diyen dünyâda benden gayri yok
Sen seni bir cuğd bil dünyânı bir vîrâne tut (Fuzûlî, G.43/6)
Dünya, âşıkların büyük belâlara düçar oldukları mekân olduğu için Bâkî
Divanı’nda eski yapıya (köhne-serâ) benzetilir (Bâkî, Ms.2-I/2). Bâkî, ayrıca şarap içip
sürekli sarhoş olmanın imkânsız olduğunu, dolayısıyla harabelerle dolu bu yere (harâbâbâd) gönül bağlamanın anlamsız olduğunu ifade eder. “Harâb-âbâd” sözcüğüyle
dünyayı kast eder. Geçici bir mekâna aklı başında olan insanların bağlanmayacağını
düşünür. Aynı zamanda sarhoşların harabeyi, mekân tutma gerçekliğine işaret eder:
Mey içüp mest-i müdâm olmayıcak ey Bâkî
Ne gönül baglasun âdem bu harâb-âbâda (Bâkî, G.423/7)
2.1.10. Sevgilinin Mahallesi (Kûy)
“Mahalle, köy, yurt, sokak” (Pala, 1995:338) anlamlarına gelen kûy sözcüğü,
klasik şiirde sevgilinin yaşadığı yeri karşılar. Klasik şairler, kendilerini âşık formunda
gördükleri için klasik şiirde mekân denildiğinde akla gelen en önemli yerlerden biri
kûy’dur. Âşığın bütün çabası, bu mekâna ulaşma noktasında olduğu için sevgilinin
yaşadığı yer, âşık açısından dünyanın merkezi konumundadır (Özarslan, 2010:16).
Âşıkların kıblesi olarak (Kâbe) da bilinen bu mekân, bazen “duygunun”
(Andrews, 2009:137) bazen “otoritenin” (Andrews, 2009:113) bazen de Mutlak
Varlık’ın sembolü olarak tasavvur edilir. “Mecazî aşk açısından kûy, sevgilinin
bulunduğu yerdir. Yönetim boyutundan bakıldığında sultanın bulunduğu yer yani
İstanbul’dur. Tasavvufî yoruma göre Allah’a kavuşma makamıdır.” (Yoldaş,
2004:335).
Klasik şiirde sevgili, kâinattaki bütün güzellikleri kendisinde barındıracak
şekilde yani aşkın/müteâl bir varlık olarak tasavvur edilir. “Fizikî unsurları yönünden
beşerî vasıflarıyla belirgin değildir; soyut tasvirlerle, sembolik metaforlarla örülmüş,
cinsiyeti ve hüviyeti belirsiz, stilize bir tiptir.” (Türkdoğan, 2011/a:122). Sevgiliyle
alakalı çağrışım ve tasvirler, sevgilinin insanüstü bir varlık olarak tasavvur edilmesini
kaçınılmaz kılar. Böyle bir formla tavsif edilen bir varlığın yaşadığı yer de mutlak
güzelliklerin tezahür ettiği yer olarak telakki edilmiştir. “Şerefü’l-mekân bi’l-mekîn”
(Evren, 2017:17) Arap atasözünden anlaşılacağı üzere mekân, mekîn (mekâna gelen) ile
şeref bulur. Klasik şairlerin aşk tasavvuruna göre bu mekân, “âşığın devamlı bulunmayı
arzuladığı ancak bir türlü erişemediği bir mekândır.” (Tolasa, 2001:234). Bu
144
yaklaşımdan dolayı kûy’un, âşığın duygu ve düşünce âleminde gerçek bir mekândan
ziyade, muhayyel mekân olarak kaldığı düşünülür.
Sevgiliye atfedilen kutsallık nedeniyle sevgilinin mahallesi; Kâbe, ziyaretgâh,
cennet gibi kutsal mekânlara benzetilmekle yetinilmez, bu mekânlardan üstün bile
görülür. “Sevgilinin bulunduğu mekân, sıradan bir mekân olmaktan çok, sonsuzluğu
çağrıştıran ve özgürlük hissi veren aşkın bir mekân, coğrafî bir mekân olmaktan çok;
manevî bir mekândır ve diğer bütün merkezler gibi ayrıcalıklıdır. Bu mekân huzur,
mutluluk toprağı, saf topraktır; kutsaldır, kutsalların toprağıdır; âşıkın asıl mekânı, aslî
yurdu; her şeyin merkezi; evrenin ta kendisidir.” (Demirel, 2014:54). Bu durum,
sevgilinin Mutlak Varlık formunda, mahallesinin ise mekândan ziyade, manevî bir
makam olarak tasavvur edildiğini gösterir.
Sevgilinin mahallesine varmak, cennete varmakla eş değerdir. Zira cennet, bütün
inanların varmak istediği yer olduğu için madde âlemindeki geçici mekânlarla
karşılaştırılmayacak değerdedir. Vuslatın gerçekleşmesi hâlinde sevgilinin mahallesi,
âşığın mevcut gerçekliğini, talihini tamamen dönüştürür. Onu “geçici olandan
gerçekliğe, sonsuzluğa, ölümden yaşama, insanlıktan Tanrısallağa” (Eliade, 2003:367)
yükseltir.
Klasik şiirde sevgilinin mahallesinin ilişkilendirildiği kavramların başında gönül
gelmektedir. Muhayyel bir mekân olan gönül, “kâinatı içine alabilen sonsuz
derinliğiyle, insanın yegâne içtenlik mekânı ve aynı zamanda Yunus’un deyişiyle
Çalab’ın tahtıdır.” (Doğan, 2012:978). “Ben göğe ve yere sığmam, fakat mümin
kulumun kalbine sığarım” (Aclûnî, 2001:229) hadisinin de işaret ettiği üzere gönül,
Allah’ın evidir. Sevgili müteâl özellikleriyle Mutlak Varlık formunda tasavvur edildiği
için ona layık görülen mekân gönüldür. Gerek âşığın sevgiliye atfettiği değer, gerekse
sevgilinin aşkın bir varlık olarak tasavvur edilmesi hasebiyle sevgiliye reel mekânların
yerine üst âlemler veya kutsal mekânlar layık görülür. Hatta bu düşünce daha ileriye
götürülerek sevgili, maddî mekânlardan münezzeh bir varlık olarak tasavvur edilir.
“Gerçek âşığın, sevgilisini içinde taşıması O’na ikinci bir mekân izafe etmemesi”
(Şenödeyici, 2014:122) bu bağlamda değerlendirilebilir.
Sevgilinin mahallesinin en önemli özelliklerinden biri, otoritenin merkezi olarak
tasavvur edilmesidir. Şairlerin asıl amaçlarından biri, otoriteyi temsil eden mekânlara
(saray, başkent) varmak veya oraya yakın olmaktır. Hükümdar veya onu temsil eden
mekâna yakın olan, iktidardan en çok pay alır (Andrews, 2009:126). Çünkü hükümdar
145
veya “merkeze yakın olmak, adalete, lütufa, barışa, himmete yakın olmak; ekonomik ve
kültürel açılardan gelişmek, ruhsal açıdan yenilenmek demektir.” (Demirel, 2014:54).
Söz konusu maddî ve manevî nimetlerin kaynağı olması hasebiyle otorite, sevgili;
sevgilinin mahallesi ise saray veya başkent olarak tasavvur edilir.
Sevgilinin mahallesi, klasik şiirde kutsal/yüce vasıflarla tavsif edilir. Bu
bağlamda; “Kâbe, harem, Mekke, secdegâh, cennet, bâğ-ı cinân, ravza, gülşen, bostan”
(Pala, 1995:338) gibi mekânlara benzetilir. Sevgilinin mahallesi, Bâkî Divanı’nda;
meyhane, harabat, cennet, Kâbe, secdegâh olarak tasavvur edilir ve belâ, yokluk gibi
tasavvufî kavramlarla tavsif edilir. Sevgilinin mahallesinin toprağı, yüz sürülecek kadar,
köpekleri ise aynı çanaktan yemek yenilecek kadar değerli görülür. Fuzûlî Divanı’nda
ise sevgilinin mahallesi; bahçe, cennet, Kâbe olarak tasavvur edilir ve melâmet, belâ
gibi tasavvufî kavramlarla tavsif edilir. Ayrıca âb-ı hayatın, sevgilinin mahallesinde
olduğu, âşığın bu mekâna gölge gibi uzandığı, kendisini mahallenin köpeklerinden
değersiz gördüğü ve bu mekânda ölmek istediği ifade edilir.
Ayıplanma, kınanma anlamlarına gelen melâmet, sevgiliye ulaşma konusunda
çekilen sıkıntıları karşılar. “Ayıplanmak, rüsva olmak, olumsuz bir imaj bırakıyor gibi
görünse de aşkta olumlu bir durumu ifade etmektedir.” (Yıldırım, 2012:77). Aşk uğruna
çekilen çile, gösterilen sabır, âşık için övünme nedenidir. Sevgilinin yaşadığı yer olarak
bilinen kûy’un “melâmet” mefhumuyla tavsif edilmesi, mekîne/sevgiliye ulaşmak için
yaşanan rüsvalığın mekâna yansıması olarak düşünülebilir. Fuzûlî’ye göre melâmet
mekânı olan sevgilinin mahallesinin uğruna çekilen sıkıntılar, burayı velayete/kutsal
mekâna tebdil edecektir. Allah dostluğu anlamına gelen “velâyet”, manevî bir makamı
karşılamakla beraber “vilâyet” olarak okunduğunda memleket anlamına da gelir
(Yıldırım-Akdemir, 2012:78):
Nice ıllardır ser-i kûy-ı melâmet bekleriz
Leşker-i sultân-ı irfânız velâyet bekleriz (Fuzûlî, G.123/1)
Fuzûlî’nin/âşığın sevgili uğruna çekilen sıkıntılardan şikâyetçi olmadığı ve hatta
bu sıkıntılardan kurtulma noktasında bir çabasının da bulunmadığı bilinir. Sevgilinin
mahallesi, mecazî aşk bağlamında düşünüldüğünde rakip, ağyar, köpek; hakikî aşk
bağlamında düşünüldüğünde ise masiva addedilen unsurlar tarafından korunmaktadır.
Bu mekâna ulaşabilmek veya mekânda fani olabilmek için her türlü musibet, felaket,
mihnet ve melâmete razı olmak gerekir. Âşık için değerli olan durum da budur:
146
Hâsılım berk-ı havâdisden melâmet dağıdır
Mesnedim kûy-i melâmetde fenâ toprağıdır
Zâr gönlüm tende zindân-i belâ tutsağıdır
Rahm kıl devletli sultânım mürüvvet çağıdır (Fuzûlî, Mr.1/1)
Âşık, sevgilinin mahallesine yönelmek istediğinde halk tarafından kınanır,
böylece gönül-akıl ikileminde kalır. Akıl, sevgiliye veya sevgilinin mahallesine ulaşma
konusunda âşığı sınırlandırdığı için âşık, deliliği tercih eder. Delilerin en çok düçar
kaldıkları hâllerden biri melâmettir. Melâmet hâlini kanıksayan insanlar, amaçlarına
ulaşma konusunda daha kararlı olurlar. Âşığın melâmeti göze almasının temelinde,
sevgiliye yakın olma konusunda her türlü fedakârlığı yapabileceğine dair düşünce
vardır:
El ta‘nesinden isterim ol kûya gitmeyem
Öz ihtiyârım ile beni koyma ey cünûn (Fuzûlî, G.231/2)
Şair, su ve toprağıyla arzulanan yer olarak tasvir ettiği sevgilinin mahallesini,
meyhaneye benzetir ve bu mekânı kâinatın yüce mekânlarından biri olarak görür (Bâkî,
G.66/4). Melâmet ehli, harabat yeri/meyhane olarak tavsif edilen sevgilinin mahallesi
uğruna yakasını yırtıp, ar ve namus gibi değerleri hiçe sayarak (Bâkî, G.166/3) bu
mekânda sevgili uğruna toprak olmak ister (Bâkî, G.188/1). Sevgilinin mahallesinde
bulunan meyhanelerin köşeleri, yıkık dökük yerler olup aşk sarhoşlarının dertlerine
deva buldukları mekânlardır. Bu mekânlar, aynı zamanda harabelerdeki hazineler kadar
değerli görülen sevgiliyle mekânsal yakınlığa vesile oldukları için yüceltilir:
Eger tahsîl-i derd itdünse düş kûy-ı harâbâta
Seni gene itdiler çünkim mukîm-i künc-i vîrân ol (Bâkî, K.11/2)
Sevgilinin mahallesi, âşığın başına gelen belâların ve eksilmeyen gamının
müsebbibi olarak tasavvur edilir. Ancak âşık, bu belâlardan şikâyet etmez, Çünkü belâ
ve musibetlerin en büyüğü, hadislerde zikredildiği üzere peygamber ve Allah’ın veli
kullarının başına gelmiştir. İmtihan anlamına da gelen “belâ” sözcüğü, aynı zamanda
âşık ile sevgili arasında elest meclisinde gerçekleşen ahdi anımsatacak şekilde
kullanılmıştır. Bu ahitte âşığın büyük belâlara düçar kalacağı belirtilmiştir. Madde
âleminde âşığın başına gelen belâlar, bu ahde bağlandığı için âşığın en büyük sermayesi
olarak tasavvur edilir:
Hâsılım yok ser-i kûyunda belâdan gayrı
Garazım yok reh-i aşkında fenâdan gayrı (Fuzûlî, G.273/1)
147
Âşık, bedenen ve ruhen sevgiliye kayıtsız bir biçimde bağlı olduğu için başına
türlü belâlar gelse bile sevgilinin mahallesinden ayrılmaz. Bu belâlardan biri, âşığın can
evine emanet edilen sevgilinin bakışlarıdır (Bâkî, G.84/3). Bakışlar, âşığın canını esir
alan kişi formunda telakki edilir ve âşığın iradesini devre dışı bırakır. Bu ve başka
nedenlerden dolayı âşık, neşe ve eğlenceyi bırakıp gamlı hâline razı olmak, belâ
mahallesinde tekâmülünü sağlamak üzere mekân edinmek zorundadır:
Ey ‘âşıkân-ı gam-zede ‘ayş u safâyı kon
Kûy-ı belâda her birinüz bir mekân tutun (Bâkî, G.281/4)
Yokluğu istemek veya onu varlık âlemindeki herhangi bir nesnenin benzetileni
olarak kullanmak, “hayattan bıkmış, çok muzdarip, ümitsiz, bedbin bir insanın ruh
hâlini ifade eder.” (Kaplan, 2009/a:23). Klasik şairler, sevgilinin mahallesine kutsallık
atfettikleri için orayı daima yüceltirler. Fakat bir bedduanın işlendiği bu beyitte Bâkî,
Sultan Mehmed’in düşmanlarının huzur bulmamalarını niyaz eder. Bâkî’nin bu niyazını,
“yokluk mahallesi” terkibiyle tavsif etmesi, memdûhun/sevgilinin düşmanlarının varlık
âleminden tamamen yok olmasını istemesiyle alakalı olsa gerektir:
Hakdan niyâzum ol ki ‘adûsı zamânede
Râhat yirini bulmaya kûy-ı ‘adem gibi (Bâkî, K.16/10)
Klasik şiirde sevgilinin mahallesi; cennet ve “ağaçlık, çimenlik, bahçe”
(Devellioğlu, 1996:879) anlamlarına gelen “ravza”ya benzetilir. Bahçe, sevgilinin
benzetilenleri olarak bilinen gül, lale, servi gibi bitkilerin yetiştiği mekân olup
güzelliklerin/güzellerin tezahür yeri olması hasebiyle kûy’un benzetileni olarak tasavvur
edilir. Dış bir mekân olan bahçe, sevgili için daima açık, âşık için ise uğruna çekilen
sıkıntılar nedeniyle kapalı gibi algılansa bile âşığın vuslat ümidini diri tuttuğu açık
mekândır. Fuzûlî, “Su Kasidesi”nde; yürüyüşü edalı, boyu servi gibi zarif ve uzun olan
sevgilinin bahçede bulunması hasebiyle suyun/âşığın sevgiliye yöneldiğini, bu yola
“baş koyduğunu” (Pala, 2011:39) belirtir. Su, Hz. Muhammed’in benzetileni olarak
düşünüldüğü için doğal bir mekân olan bahçe, “Ravza-i Mutahhara” (Pala, 2011/b:39)
olarak tahayyül edilmiştir:
Ravza-ı kûyuna her dem durmayıp eyler güzâr
Âşık olmuş gâlibâ ol serv-i hoş-reftâre su (Fuzûlî, K.3/10)
Sevgilinin mahallesinin havası, âşığı rahatlatma konusunda bahçe havasıyla
ilişkilendirilir. Bahar mevsiminin can bağışlayan havası, nasıl ki bahçedeki bitkilerin
148
canlanmasına vesile oluyorsa sevgilinin mahallesinden esen hava da âşıkların can
bulmasına veya canlanmış bir bahar bahçesi formuna bürünmesine vesile olur:
Hevâ-yı ravza-i kûyun bahâr-ı gülşen-i cânım
Nihâl-i kâmetin servim izârın yâsemînimdir (Fuzûlî, G.102/3)
Ravza, bahçenin yanı sıra cennet anlamına da geldiği için sevgilinin
mahallesinin cennet ile aynı mesabede görüldüğü düşünülür. Tasavvufa göre cennet,
hakikî âlem iken dünya geçici âlemdir. Dünya bahçesinin yüceltilmesinin temelinde
ilgili mekânın sevgilinin mahallesi olarak tasavvur edilmesi düşüncesi vardır. Böyle bir
mekân, Fuzûlî’ye göre “mekîn”inin ululuğu nedeniyle öyle bir makama dönüşmüştür ki
bu makama/mekâna cennet kuşu bin yıl bile uçsa varamaz. Bu durum, sevgilinin
mahallesinin erişilemeyecek kadar yüce bir mekân olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Ravzâ-i kûyunda tapmışdır Fuzûlî bir makâm
Kim ana cennet kuşu yetmez bin ıl uçmâğ ilen (Fuzûlî, G.220/5)
Kuy, sevgilinin mekânı olduğu için sevgilinin güzellik unsurlarıyla cennettin
bazı unsurları arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Sevgilinin boyu, “dünyevî
bahçedeki servinin cennetteki karşılığı olan, dolayısıyla da cennetteki güzeli/sevgiliyi
(huri’yi) temsil ettiği düşünülebilecek olan tûbâ”ya (Andrews, 2009:100) benzetilmiştir.
Bâkî, “Cennet ağacı olarak bilinen “tûbâ”nın sevgilinin cennette benzeyen mahallesine
Mesih’in ise sevgilinin eşiğine meyletmesine şaşılmamalıdır.” diyerek söz konusu
mekânın yüceliğini ve sevgilinin boyunun tûba ağacını kıskandıracak kadar uzun ve
güzel olduğunu anlatmaya çalışmıştır:
Cennet-i kûyuna meyl eylese Tûbâ yiridür
Âsitânun dilese gökde Mesîhâ yiridür (Bâkî, G.66/1)
Aynı şekilde Fuzûlî de sevgilinin mahallesiyle cennet arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur. Züht ehlinin cenneti daha çok huri, gılman ve köşk gibi nimetlerinden dolayı
yücelttikleri bilinir. Züht ehlinin cennet tasavvurunu birçok klasik şair gibi doğru
bulmayan Fuzûlî, sevgilinin cennete benzeyen mahallesine yönelmenin münasip
olacağını ifade eder. Bu durumun temelinde, sevgilinin rızasını kazanma ve onu her
şeyden üstün görme düşüncesinin olduğu düşünülür:
Cenneti kûyuna zühd ehli münâsib deseler
Ne münâsib ki kılam bir nice nâdân ile bahs (Fuzûlî, G.46/2)
Kutsal bir mekân olarak tasavvur edilen kûy, sevgiliyi ağırladığı için cennette
benzetilir. Âşığın yaşadığı mekân ise kûy’a nazaran cehennem mesabesinde görülür.
149
Sevgilinin cennete benzeyen mahallesi, gönül ehli tarafından dünya cenneti olarak inşa
edilen İrem bağından da üstün görülür (Bâkî, G.67/2). Böyle yüce ve kutsal bir mekâna
uçularak gidilebileceği düşünüldüğü için Allah’tan kol, kanat istenir. “Uçmak” cennet
anlamına gelecek şekilde kullanıldığı için tevriyelidir:
Bâg-ı bihişt-i kûyına yârun irem diyü
Hakdan hemîşe uçmaga bâl ü per isterin (Bâkî, G.386/2)
“Kutsal oluşuyla ilahi saflığın ve temizliğin mekânı olan Beyt (Kâbe)” (Lekesiz,
2006:216) sevgilinin yaşadığı yerin benzetileni olarak görülür. Âşığın gönlü, sevgilinin
Kâbe’ye benzetilen mahallesine rızayla kabul edildiği takdirde, yaşanacak olan kurbiyet
nedeniyle âşık, kurban olmaya hazır (Bâkî, G.65/5) bir varlık olarak düşünülür.
Sevgiliye mekânsal olarak yaklaşmak imkân dâhilinde olmadığı için âşıkların önemli
uğraşlarından biri de Kâbe mesabesinde görülen kûy’un etrafında tavaf yapılırcasına
dönmeleridir. “Âşığın, merkez etrafındaki dairevî dönüşleri, onun merkezden çok
uzaklaşmamasını, doğru yolda, sabit ve istikrarlı bir şekilde durmasını sağlar. Bu
vesileyle âşık, sevgiliyle doğrudan temasa geçecek yetenekte olmasa da, merkezin çekim
gücünün yardımıyla, en azından uzaktan bile olsa, merkezin etki alanından da
çıkamamakta”dır (Demirel, 2014:55). Böyle dönüşler sayesinde vuslat gerçekleşmese
bile gönül huzuru sağlanmış olur. Bu bağlamda Kâbe tavafının Müslümanlara verdiği
gönül huzuruyla âşığın kûy etrafındaki dönüşlerinden elde ettiği gönül huzuru aynı
derecede görülmüştür:
Bâkıyâ ister isen kalbe safâ virmek eger
Ka‘be-i kûyına var döne döne eyle tavâf (Bâkî, G.231/5)
Harem-i Şerif veya Harem-i Kâbe, tavafın yapıldığı ve yabancıların girişine izin
verilmediği yer demektir (Devellioğlu, 1996:329). Sevgilinin yaşadığı mekâna kutsallık
atfeden âşık, ilgili mekânı Harem-i Kâbe’ye benzetir. Yabancıların (gayrimüslim) bu
mekâna girmeleri nasıl yasak kılınmışsa, ağyarın veya gönül ehli olmayan kişilerin
sevgilinin mahallesine girmeleri yasaklanmıştır. Kâbe’de yapılan tavaf ile âşıkların
“kûy” etrafındaki dönüşleri arasında benzerlik ilişkisi oluşturan Bâkî, Kâbe-i şerifin
etrafındaki sütunlar/hacılar ile sevgilinin mahallesine karşı duran âşıklar arasında
biçimsel açıdan benzerlik ilişkisi oluşturur. Ayrıca âşıkların durma biçimiyle
sütunlar/hacılar arasında oluşturulan benzerlik ilişkisinin mutlak bağlılığı, itaati
sembolize ettiği de düşünülür:
150
Kûyun etrâfına ‘uşşâk dizilmiş gûyâ
Harem-i Ka‘bede her cânibe erkân saf saf (Bâkî, G.229/8)
Âşık, sevgilinin cennete benzeyen mahallesinde gönül yuvasını inşa ettiği için
“Ummü’l-Kura” (memleketlerin anası) (Lekesiz, 2006:101) olarak bilinen Kâbe’ye ve
cennete meyletmez. “Sevgilinin diyârı vahdet diyârıdır ve hakikî cennettir… hakikî
cenneti bulan âşık, mâsiva ni‘metleriyle dolu olarak tasvir edilen cennete dönüp
bakmaz.” (Tarlan, 2009:635). Bu bağlamda Fuzûlî, sevgilinin diyarını hakikî aşkın
yaşandığı mekân olarak tasavvur ettiği için cennet ve Kâbe’den üstün görmüş, bu
mekânın yüceliğinin yanında cennet ve Kâbe’nin yüceliğinin nazara alınmayacağını
düşünmüştür:
Âşyân tâ ravzâ-i kûyunda tutdu murg-ı dil
Geçdi tavf-ı Ka‘beden uçmağa pervâ etmedi (Fuzûlî, G.280/4)
Klasik şiirde sevgilinin kapı eşiği, âşığın/dervişin makamı olarak görülür
(Aydın, 2013/b:276) dolayısıyla kutsal mekân olarak tasavvur edilir. Sevgilinin eşiğinde
secde ettiği için yüzüne toz yapışan âşığın, kınanmaması gerektiği ileri sürülür (Bâkî,
G.149/3). Zira bu vesileyle hem belli bir kurbiyet gerçekleşir hem de âşık, sevgilinin
mahallesinin yolunda toprak gibi ezilme muradına nail olur:
Kûyun yolında Bâkî-i üftâde var iken
Hayfâ o keff-i pâye süre hâk-râh rû (Bâkî, G.401/5)
Âşık, sevgilinin ayak toprağını ilaç mesabesinde gördüğü için sürme olarak
kullanır. Sürme, kirpik diplerine sürülen boya olarak bilinir, sevgilinin güzellik
unsurlarından biridir. Bâkî, sevgilinin kûy’unun toprağını illetli gözlere ilaç olarak
görür ve nergisin bu toprağa olan intizarına şaşırmamak gerektiğini ifade ederek kûy’un
değersiz gibi görünen maddelerini bile ilaç eczası olarak tasavvur ettiği düşünülür:
Muntazır olsa n’ola nergis gubâr-ı kûyına
Tûtiyâya Bâkıyâ muhtâc olur çeşm-i ‘alîl (Bâkî, G.285/6)
Âb-ı hayat ölümsüzlük suyudur. Birçok mitoloji ve inanışa göre bu suyu içen
ölümsüzleşir. Bu bağlamada, Hızır ve Hz. İlyas’ın bu sudan içerek ölümsüzleştiklerine
inanılır. Ölümsüzleşme fikri, insanoğlunun hafızasını en fazla meşgul eden konulardan
biridir. Ölümsüzlük iksrini elde etmek isteyen insanlar, sürekli âb-ı hayat arayışı içinde
olmuştur. Fuzûlî, ölümsüzlük sağlayan suyun sevgilinin mahallesinde olduğunu hayâl
eder, böylece bu mekânı zulûmat ülkesine benzetir. Zulûmat ülkesi, “Hızır, İlyas ve
İskender’in âb-ı hayat (ölümsüzlük suyu) aramaya gittikleri bölge olup doğu
151
edebiyatların öte dünyaya olan inançlarının dünyadaki mistik ve ütopik bir uzantısıdır.”
(Aktaş, 2003:16). Âşık için ulaşılması imkânsız olan bu mekân, ölümsüzlük
iksirini/vahdeti barındırması hasebiyle hem kutsal hem de mitolojik bir mekân olarak
tasavvur edilmiştir:
Ey Fuzûlî hâk-i kûy-ı yâre yetdim hanı Hızr
Kim verem kâmın olam âb-ı hayâta reh-nümûn (Fuzûlî, G.230/7)
Sevgili yüceliği temsil ederken âşık değersizliği, mahviyyetkârlığı temsil eder.
Bu bağlamda âşığın can ve teni, sevgilinin mahallesinin toprağındaki çer çöp kadar
değersiz görülür (Fuzûlî, G.72/2). Âşık, sevgilinin ayağının altında ezilmek, çiğnenmek
ümidiyle mahallesinin toprağına gölge gibi uzanır. Bu durum, mutlak teslimiyetin,
itaatkârlığın göstergesidir:
Sâyeveş çokdan Fuzûlî hâk-i kûyun yastanır
Ol ümîd ile ki bir gün ola pâ-mâlin senin (Fuzûlî, G.168/7)
Sevgilinin mahallesi, köpekler tarafından korunduğu için âşık mahallenin
köpeklerine de muhabbet besler. Köpek, âşığın sevgiliye ulaşmasını engellediği için
rakip olarak tasavvur edilir. Rakip, âşığın ilgi ve muhabbetini diri tuttuğu için olumlu
imgelere konu edilir. Âşık, öldüğünde sevgilin ayaklarının altında ezilen toprak; diri
kaldığında ise sevgilinin mahallesini koruyan köpek olarak kalmak ister (Fuzûlî,
Mr.3/7). Bu düşüncesini daha ileriye götürerek mahalleyi koruyan köpeklerin arasında
bile âşığın yerinin olmadığını dile getirir. Böylece sevgilinin mahallesine atfettiği değeri
vurgular:
Ol ser-i kûy itleri içre Fuzûlî yok yerim
Bes bana mâtem-serâ ben handân u handân sürûr (Fuzûlî, G.94/7)
Bâkî, sevgilinin mahallesini koruyan köpeklerin rakibe ilişmemesinden şikâyetçi
olsa bile (Bâkî, G.396/2) sevgilinin mekânında bulundukları için onları yüceltir.
Köpeklerin çanağını, Cem’in kadehiyle aynı mesabede görür (Bâkî, G.147/4) ve harabat
ehlinin, bu çanağı, Cemşid’in kadehinden üstün tuttuklarını ifade eder (Bâkî, G.187/3).
Sevgilinin mahallesindeki itlerle aynı çanaktan yiyen veya içen âşıkları, bir meclis
imgesiyle tasvir eden Bâkî, onların Cem’in meclisinde şarap içmelerinin ayıplanmaması
gerektiğini söyleyerek âşıkların bu davranışını yüceltir:
‘Âr itse tan mı içmege bezm-i Cem içre câm
Her kim segân-ı kûyun ile hem-sifâldür (Bâkî, G.96/2)
152
Âşığın en büyük isteklerinden biri, sevgilinin mahallesinde ölmektir. Âşık,
sevgilinin mahallesinde öldüğü takdirde, sevgilinin servi boyunun gölgesini mezar taşı
olarak kullanmak ister. Bu durum, âşığın Berzah âleminde olsa bile sevgiliyle maddî bir
yakınlık kurmak istediğini gösterir:
Mezârım üzre koyman mîl eğer kûyunda cân versem
Koyun bir sâye düşsün kabrime ol serv-kâmetden (Fuzûlî, G.219/2)
2.1.11. Barınma Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Barınma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 8,
kullanım oranını Grafik 8 vermektedir. Buna göre barınma mekânlarıyla ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 463, Fuzûlî Divanı’nda 402 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %54’e, Fuzûlî Divanı’nda
%46’ya tekabül eder. Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, belli bir barınma mekânını veya barınma
mekânının cüzüyle ilgili sözcüklerden “şeh-nişîn”, “künc”, “bucak”, “südde” “tahtgâh”,
“konak”,
“kaşâne”
“kâh”, “gurfe”, “hargâh”, “harâb-abâd” ve
“köhne-serâ”
sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış olmasıdır. “Şebistân”, “matbâh”,
“nihân-hâne”, “me‘âz”, “merhâle” ve “bünye” sözcükleri, yalnızca Fuzûlî Divanı’nda
kullanılmasına rağmen bu sözcüklerin toplam kullanım sayısı az olduğu için iki divan
arasındaki toplam kullanım farkınının azalmadığı görülür.
Barınma mekânlarının mahiyetleri arasında farklılıklar söz konusu olduğu için
her bir mekân içerik ve sayı/oran bakımından ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Dünya
tasavvuru, Bâkî’ye göre karamsar olan Fuzûlî’nin çerçevesel açıdan kapalı mekânlara
daha fazla yer vermesi beklenirken Bâkî’nin daha fazla yer verdiği görülür. Bu durum,
şairlerin hayatlarına dair gerçekliklerle bağdaşmasa bile şairlerin barınma mekânlarıyla
alakalı tasavvurlarına bakıldığında, söz konusu mekânları kendi gerçekliklerine uygun
olarak ele aldıkları görülür.
153
Tablo 8: Barınma mekânlarıyla iligili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Âsitân
Âşiyân/Âşyân
Bârgâh
Beyt
Binâ
Bucak
Bünyâd
Bünye
Çetr
Dergâh
Eşig
Ev
Gurfe
Gûşe
Hâbgâh
Hâne
Hânmân/Hân ü mân
Harâb-abâd
Harâbe
Harem
Hargâh
Harîm
Hayme /Hiyâm
Kâh
Kasr
Kaşâne
Konak
Köhne-serâ
Kûy/Kû
Külbe
Künc
Mahzen
Matbâh
Me‘âz
Me’vâ
Melâz
Melce’
Menzil/Menzilgeh/ Menzilet/ Menâzil
Merhâle
Mesken
Neşîmen/Nişîmen
Nihân-hâne
Penâh
Sarây
Südde
Şebistân
Şeh-nişîn
Tahtgâh
Otağ
Virâne
Yuva
Toplam
Bâkî Divanı
29
5
13
5
5
3
10
2
26
38
6
1
26
2
19
5
1
12
1
15
8
3
15
3
2
1
94
1
23
2
4
1
2
28
7
2
11
17
5
1
3
1
2
3
463
Fuzûlî Divanı
17
10
5
4
29
7
1
1
48
2
27
17
1
11
4
1
5
9
1
2
80
6
5
2
1
6
2
1
49
1
13
2
1
15
3
2
2
5
5
402
154
%46
%54
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 8: Barınma mekânlarıyla iligili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Ev, insan hayatının en önemli mekânıdır. Evin barınak veya mahremiyet alanı
olması, önemini daha fazla arttırmıştır. İnsan hayatının büyük çoğunluğu evde geçtiği
için ev, şiir metinlerinde kişiyle aynileştirilerek tasvir edilir. Barınma mekânlarından ev
ve eş anlamlıları olan beyt, hâne, hân-mân, âşiyân, yuva ve külbe sözcükleri toplamda,
Bâkî Divanı’nda 44, Fuzûlî Divanı’nda ise 67 kez kullanılmıştır. Her iki divanda ev,
genellikle aynı veya benzer tasavvurlarla ilişkilendirilse bile Fuzûlî Divanı’nda evin
daha çok kapalı mekân algısıyla değerlendirildiği görülür. Bu mekânlar, doğal
özelliklerinden ziyade gönül, can, hüzün gibi soyut kavramlarla ilişkilendirilerek
kişinin/şairin ruh hâlini yansıtacak şekilde tavsif edilmiştir.
Hayata bağlılığın sembolü olan ev, koruyup muhafaza etme konusunda kabuk
mesabesinde görüldüğü için evsiz kalma durumu, kimsesizlik, sahipsizlik, ortada kalma
ve yaşama sevincini kaybetme olarak düşünülebilir. Yaşama sevinçlerini kaybeden
insanların en belirgin özelliklerinden biri, ev ve sosyal ortamlarını terk edip haricî
mekânlara sığınmalarıdır. Bu imge, klasik şiirde yoğun bir biçimde kullanılmıştır.
Fuzûlî, kötü bahtını sorgulayan âşığı, kimsesiz, çaresiz ve evsiz olarak tavsif eder.
Evsizliğin, kimsesizlik ve çaresizlik sözcükleriyle birlikte kullanılması, evin kişiyi
hayata bağlayan ve kişinin sosyal bir varlık olduğunu gösteren önemli göstergelerden
biri olduğunu ortaya koymaktadır:
Ben kimim bir bî-kes ü bî-çâre vü bî-hânmân
Tâli‘im âşüfte ikbâlim nigûn bahtım yaman (Fuzûlî, Trc.1-I/1)
155
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında dikkat çeken hususlardan biri ev sözcüğünün beden
ile benzerlik noktasında ilişkilendirilmesidir. “Vücût hanesi” ve “ten evi” terkipleriyle
âşığın bedeni kastedilir. Beden, varlığın maddî yönünü temsil ettiği için tasavvufî
anlayışa göre tekâmül yolculuğunda aşılması gereken bir engel olarak düşünülür. Bâkî,
âşığın sele benzeyen gözyaşlarının varlık evini yok ettiğini, Fuzûlî ise gözyaşı katarının
âşığın ten evine gam ve sıkıntı taşıdığını ileri sürerek maddî varlığın emaresi, ruhun
kabuğu olan beden ile bedenin kabuğu olan ev arasında mâî (suyla ilgili) varlıklardan
etkilenme konusunda benzerlik ilişkisi oluşturur. Yaşanan yıkım veya yok oluş, her iki
divanda da olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir:
Vücûdum hânesin seyle virür Bâkî gözüm yaşı
Fenâ-yı dâr-ı bî-bünyâduma bu âb olur bâ’is (Bâkî, G.29/5)
Katre-i eşkim katarı çâk-i sînemden girip
Ten evine taşradan bâr-ı gam u mihnet çeker (Fuzûlî, G.78/7)
Uyku odası (hâbgâh, şebistân), Bâkî Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda 3 kez
kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda dinlenme yeri (Fuzûlî, K.18/19) ve sevgilinin intizar
ile beklendiği yer olarak tasavvur edilmiştir. Sevgilinin uyku odasına teşrif etmesi
durumunda âşığın mum gibi erimek suretiyle dökeceği gözyaşı incilerini, sevgilinin
ayaklarına saçacağı düşünülür. Bu yaklaşımla uyku odası, âşığın sabır ve tahammül ile
beklediği, sevgilinin teşrifi hâlinde ise belli bir kurbiyetin sağlanacağı mekân olarak
tasavvur edilmiştir. Aynı zamanda uyku odasının mum ile aydınlatılma durumuna işaret
edilmiştir:
Kıl şebistânı müşerref kim nisârın kılmağa
Rişteden dürler çekip cem‘ eylemiş dâmâne şem‘ (Fuzûlî, G.144/6)
Bâkî Divanı’nda ise “hâbgeh”in benzetildiği mekânlardan biri mezardır.
Dinlenme yeri olarak düşünülen memdûhun mezarının cennet köşküne layık olduğu
düşünülür. Bu yaklaşımla mezar ile uyku odası, huzur içinde dinlenme noktasında aynı
mesabede görülmüştür:
Cism-i pâkin götürüp hâkden aldı Rıdvân
Döşedi hâbgehin gurfe-i gufrân üzre (Bâkî, Ms.2-II/6)
Harem ve harîm sözcükleri, Bâkî Divanı’nda 27, Fuzûlî Divanı’nda 14 kez
kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda daha zengin bir bağlam içinde ele alınan harem, her iki
divanda da “vuslat” kavramıyla tavsif edilip, sevgili ve otoriteye ait mekânların cüzü
olarak ele alınmıştır. Sevgilinin barınma mekânlarının cüzü olan harem, divanlarda
156
cennet (Bâkî, G.113/1; Fuzûlî, G.176/4) ve Kâbe (Bâkî, G.65/2; Fuzûlî, K.16/17) gibi
kutsal mekânlarla benzerlik noktasında ilişkilendirilerek teveccüh edilen yer, varılmak
istenen menzil olarak görülmüştür (Bâkî, G.422/7; Fuzûlî, G.176/4). Bunun yanı sıra
haremin, her iki divanda kapalı mekân algısıyla da ele alındığı tespit edilmiştir. Bâkî,
âşıkların sevgilinin mahallesinde teselli bulamadıkları için mutsuz olduklarını; Fuzûlî
ise vuslat haremine alınmadıkları için Mecnûn gibi gamlı olduklarını ifade eder. Bu
yaklaşımlarıyla her iki şair de haremi, âşıkların dert ve kederlerinin müsebbibi olarak
tasavvur eder:
Erbâb-ı ‘aşka sabr u tesellî tarîki yok
Varan harîm-i kûyuna nâ-şâd olup gider (Bâkî, G.141/4)
Şimdi Mecnûndan gam-ı ‘aşk içre sanman kem beni
Yâr hod kılmaz harîm-i vaslına mahrem beni (Fuzûlî, Trc.1-II/4)
Mutfak (matbah), Bâkî Divanı’nda kullanılmazken, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez
kullanılmıştır. Mutfak, yemek hazırlama ve ikram etme yeri olduğu için kişinin
cömertliğinin anlaşılmasında mutfağın doluluğu ve hareketliliği önemli bir ölçüttür.
Fuzûlî Divanı’nda memdûhun ihsan ve ikramının fazlalığı tasvir edilirken mufak,
cömertlik sözcüğüyle tavsif edilir. Böylece evin bir cüzü olan mutfak memdûh ile
özdeşleştirilerek kişi-mekân aynileşmesi sağlanır:
Matbah-ı cûduna kim dûduna sünbüldür gulâm
Hâr-keşlik san‘atın tutmuş değil bî-kâr gül (Fuzûlî, K.9/47)
Balkon (şeh-nişîn), Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken, Bâkî Divanı’nda 1 kez
kullanılmıştır. Evin bir cüzünü teşkil eden balkon, kozmik mekânlardan feleğe
benzetilmiştir. Böylece gökyüzü, sevgilinin yüceliği bağlamında sevgiliye şayeste bir
mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Sana kûyun içre olana karîn
Melek hem-nişîn ü felek şeh-nişîn (Bâkî, G.368/1)
Mahzen (Nihânhâne), Bâkî Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda 6 kez
kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda bu mekânın Bâkî Divanı’na göre fazla kullanılması ve
kapalı mekân olarak algılanması, Fuzûlî’nin kişiliğini söz konusu mekâna yansıttığını
gösterir. Mahzen, evin kapalı ve karanlık yerlerinde (bodrum) yapılır. Fuzûlî, mahzeni
feleğe benzeterek âşığın ahının çıktığı yer olarak tasavvur eder. Bu yaklaşım, mahzenin
cezalandırma mekânlarından zindan ve hapishane mesabesinde görüldüğüne delalet
eder:
157
Sun‘ mi‘mârı yapan sâ‘atde gerdûn mahzenin
Dûd-ı âhım çıkmağa açmış kevâkib revzenin (Fuzûlî, G.227/1)
Açık mekânlara daha fazla yer veren Bâkî, şarap atıklarının döküldüğü kabı
abdalın sır mahzeni olarak görür. Rind meşrep bir şair olan Bâkî’nin meyhane
unsurlarından cür‘adanı sır mahzeni olarak tasavvur etmesinin temelinde, hem söz
konusu unsurun dert ve sıkıntıların konuşulduğu mekânın (meyhane) maddî unsuru
olması hem de mahzeni şairlik meşrebine (rindlik) uygun kelimeler ile ilişkilendirme
konusundaki hassasiyeti vardır:
Cür‘adân abdâla gerçi mahzenü’l-esrârdur
Rind-i dürd-âşâma sâgar matla‘u’l-envârdur (Bâkî, G.58/1)
Köşe (gûşe, kûşe, künc, bucak), çerçeve açısından dar bir mekân olduğu için
klasik şiirde ruh hâli karamsarlık ile özdeşleşen âşığın sığınağı olarak tasavvur edilir.
Köşe anlamına gelen “gûşe/kûşe”, “künc” ve “bucak” sözcükleri, Bâkî Divanı’nda 52,
Fuzûlî Divanı’nda 17 kez kullanılmıştır. Dış/doğal mekânlara daha fazla yer veren
Bâkî’nin kapalı ve dar bir mekân olan köşeye Fuzûlî’den daha fazla yer vermesi,
şairlerin kişiliklerini şiire yansıtma konusunda özel bir çaba içinde olmadıklarını
gösterir.
Bâkî ve Fuzûlî Divanı’nda köşenin daha çok kapalı mekân algısıyla ele alındığı
tespit edilmiştir. Bâkî, köşeyi zulmet (Bâkî, G.515/3), belâ (Bâkî, G.344/6) ve gam
sözcükleriyle tavsif ederek âşığın karamsar ruh hâlini anlatmaya çalışır. Gönlün gam
köşesinde, belânın kaynağı olarak görülen sevgilinin saçlarıyla bağlı oluşu, çekilen
sıkıntının büyüklüğünü gösterir. Mekânın kapalılığı ve darlığının yanında gönlün saç
bendiyle bağlanmış olarak hayâl edilmesi, köşenin cezalandırma mekânı olarak
algılandığını gösterir:
Bend-i belâ-yı zülfün ile künc-i gamda dil
Zencîrlerle baglu yatur şîr-i ner gibi (Bâkî, G.503/2)
Fuzûlî ise köşeyi mihnet (Fuzûlî, K.18/5) sözcüğüyle tavsif eder ve ahından
evinin her köşesinin çatladığını belitir. Böylece çektiği acıyı mekânları etkileyecek
düzeyde görür. Bu yaklaşımıyla kişi-mekân özdeşliğini sağlamanın yanında tenha ve
dar mekânları çekilen acının şahitleri olarak da tasavvur eder:
Berk-i âhımdan evim her gûşe bulmuş rahneler
Gel gör ey gül kim giriftâr-ı kafesdir andelîb (Fuzûlî, G.35/5)
158
Tasavvufî kavramlardan uzletin, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında köşeyle
ilişkilendirildiği görülür. Bâkî, uzlet köşesinde sevgilinin la‘l dudakları hayâl edildiği
takdirde âşığın özünün mücevher madenine dönüşeceğini ifade eder. Bu yaklaşımıyla
uzlet köşesini, irfânî derinliği sağlama ve tekâmülü gerçekleştirme mekânı olarak
tasavvur eder:
Leb-i la‘lin hayâl it gûşe-i ‘uzletde pinhân ol
Dilâ hem kân-ı gevher kıl özün hem gevher-i kân ol (Bâkî, K.11/1)
Fuzûlî ise uzlet köşesinde kimsesiz bir biçimde kaldığını söyleyerek köşenin
darlığı ve tenhalığına kendi yalnızlığını yansıtarak mutlak bir yalnızlık, kimsesizlik
imgesi oluşturur:
Kalıpdır gûşe-i uzletde sormaz hîç kim hâlin
Ne ola bir fakîrin hâli kim olmaya bir yârı (Fuzûlî, K.18/40)
Eşik (âsitân, dergâh, südde) sözcüğü, Bâkî Divanı’nda 98, Fuzûlî Divanı’nda 67
kez kullanılmıştır. Eşik, barınma ve korunma mekânlarının en küçük mimarî
yapılarından biridir. Mekânlar arasında geçiş sağlanırken eşik, geçilecek yer özelliği
taşıdığı için farklı hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Sevgilinin eşiğine kutsallığı atfedildiği için eşik, cennet (Bâkî, 363/5), Mescid-i
Aksâ (Bâkî, 116/3) ve Kâbe gibi kutsal mekânlara benzetilir. Kâbe, zaman ve mekândan
münnezeh olan Allah’ın madde âlemindeki evini temsil eder. Müslümanların kıblesi
olan bu mekâna büyük bir saygı gösterilir. Eşik, Bâkî Divanı’nda doğrudan, Fuzûlî
Divanı’nda ise dolaylı bir biçimde Kâbe olarak tasavvur edilmiştir. Bâkî, sevgilinin
eşiğini, Kâbe eşiğine benzettiği için ona yüz sürdüğünü söylerken; Fuzûlî, -sevgilinineşiğinin tavaf edildiğini (Fuzûlî, K.26/8) ifade ederek eşik ile Kâbe arasında benzerlik
ilişkisi oluşturur. Kutsal mekânlara yüz sürmek âşığın mahviyetkârlığını, sevgilinin
eşiğinin yüceliğini gösterir. Eşik, kapı girişlerine yapıldığı için barınma mekânlarının en
değersiz yeridir. Ancak eşiğin geçilmesi veya aşılması, âşık ile sevgili arasında
kurbiyete, manevî anlamda feyizlenmeye vesile olduğu için eşiğin manevî değeri
büyüktür:
Bilürsin yüz sürerler âsitân-ı Ka‘beye ben de
İşigüne yüzüm sürsem n’ola a Ka‘bem a kıblem (Bâkî, G.333/6)
Mevcut şartların muhafazası veya tekâmülün gerçekleşmesi konusunda bir kader
çizgisi olarak eşik büyük bir öneme sahiptir. “Eşik ulu bir zatın ya da bir yüce mekânın
hem yakınında hem de uzağında olmayı simgeler. Orası ne içeriye aittir ne de
159
dışarıya… Orası hem içeri hem de dışarıdır…” (Şenödeyici, 2014:223). Bu bağlamda
eşik aşıldığında kaderler değişip dönüşür. Sevgilinin eşiği aşıldığında, vuslata erme;
devlet yöneticilerinin eşikleri aşıldığında, maddî anlamda huzur elde etme; Mutlak
Varlık’ı temsil eden mekânların eşikleri aşıldığında ise cemalullaha mazhar olma
durumları gerçekleşir. Yani kaderlerde, olumlu bir dönüşüm gerçekleşir. Söz konusu
eşikler aşılmasa bile bu yolun yolcusu olunmakla manevî anlamda değer elde edilmiş
olur. Tekâmül yolculuğunda sevgilinin/padişahın/Allah’ın eşiğine talip olmak sultanlık
olarak değerlendirilir:
İşigün üftâdesi kemter gedâ mihr-i münîr
Pençe-i hûrşîd-i ‘âlem-tâba hüsnün dest-gîr
Her gedâ-yı âsitânun bir şeh-i sâhib-serîr (Bâkî, Th.5-II/1-2-3)
Ey vücûd-ı kâmilin âyîne-dâr-ı feyz-i Hak
Âsitânın kıble-i hâcât-ı erbâb-ı yakîn (Fuzûlî, Mk.33/1)
Eşik toprağı, her iki divanda sürmeyle ilgili tasavvurlara konu edilmiştir. Bâkî,
sevgilinin eşiğinin toprağını göze aydınlık sağlama konusunda sürmeden üstün görürken
(Bâkî, G.271/5); Fuzûlî, göz aydınlığını koruyan, dolayısıyla kişinin dünyasını
aydınlatan araç (sürme) olarak tasavvur eder. Eşik toprağının sürme olarak görülmesi,
sağlanmak istenen kurbiyeti ve âşığın mahviyyetkarlığını gösterir:
Hâk-i dergâhın nazardan sürme ey seylâb-i eşk
Kılma zâyi‘ sürme-i çeşm-i cihân-bînim benim (Fuzûlî, G.206/3)
Mesken ve neşîmen, barınma mekânlarından evi veya belirsiz bir yeri karşılar.
Bu sözcükler, Bâkî Divanı’nda 9, Fuzûlî Divanı’nda 15 kez kullanılmış, Fuzûlî
Divanı’nda hem daha fazla hem de daha farklı teşbih ve tasavvura konu edilmiştir.
Mesken ve neşîmen sözcükleri, divanlarda âşık ve sevgilinin yaşadığı veya layık
görüldüğü yer anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Âşığın gözü (Fuzûlî, G.117/3) ve
gönül tahtı, sevgiliye mesken olarak düşünülür; çünkü değerli varlıklar, değer atfedilen
mekânlarda ağırlanır. Göz, bazı özellikleriyle sevilen kişilerin (gözümün nuru, göz
aydınlığım) benzetileni olarak tasavvur edilir ve sakındırılacak kadar değerli görülür.
Gönül ise tecelligâhtır, yalnızca muhabbet duyulan varlığın telezzüzüyle meşguldur.
Gönlün tahta benzetilmesi, sevgilinin sultan olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Mesken şeh-i mahabbetüne tahtgâh-ı dil
Menzil hayâl-i la‘lüne halvet-sarây-ı cân (Bâkî, K.1/33)
160
Bülbüle (âşık) mesken olarak kafes ve diken layık görülür. Bu durum her iki
varlığa atfedilen değerle açıklanabilir. Klasik şiirin aşk anlayışına göre âşığın
yazgısında sıkıntı çekme, tahammül ve sabır gösterme; sevgilinin yazgısında ise
zulmetme ve umursamaz davranma edimleri yazılıdır. Bu anlayış nedeniyle âşığın
meskeni, çerçeve açısından dar; algısal açıdan kapalıdır:
Her geh ki bahâr kıldı ârâyiş-i bâğ
Nevmîdilik urdu lâleveş bağrına dâğ
Zîrâ diken üzre tutdu bülbül mesken
Gül bâd güzergehinde yandırdı çerâğ (Fuzûlî, R.48)
Sığınma yeri anlamına gelen penâh, melâz, me‘âz, me’vâ ve melce’ sözcükleri,
Bâkî Divanı’nda 18, Fuzûlî Divanı’nda 25 kez kullanılmıştır. Bu mekânlar, kendisini
emniyete almak ve güvende hissetmek isteyen insanların sığınağıdır. Klasik şiirde en
çok işlenen konu aşk olduğu için “sığınma yeri” denildiğinde, hatırlanan en önemli
mekânlar sevgiliyi temsil eden mahalle ve eşik gibi mekânlardır. Fuzûlî, bu mekânı
cennet ile aynı mesabede görürken (Fuzûlî, K.42/38) Bâkî cennetten üstün görür.
Bâkî’ye göre âşık bu mekânlara ulaşabildiği takdirde, cennet bahçelerine meyletmez.
Cennet, emniyet ve huzurun mutlak manada sağlandığı mekândır. Bu yaklaşım, âşığın
sevgiliye yakın olmayı cennet bahçelerine nail olmaktan daha değerli gördüğünü ortaya
koyar:
Gülşen-i kûyında me’vâ bulsa ol hûrîveşün
İhtiyâr eyler mi bâg-ı huldi âdem ey gönül (Bâkî, G.300/4)
Klasik şairler, otoriteyi temsil eden saray, konak, payitaht gibi mekânları
sığınma yeri olarak tasavvur eder. Taşrada yetişen şairlerin en önemli amaçlarından biri,
merkeze varıp padişahın himayesine girebilmektir. Zira otorite veya otoriteyi temsil
eden mekânlar sayesinde belâların ortadan kalktığı, sıkıntılara çarenin, dertlere
dermanın bulunduğu, yani bir sığınağın kişiye sağladığı huzur ve emniyet ortamının bu
mekânlar sayesinde elde edildiği düşünülür:
Melâz-i memleket memdûh-i millet mazhâr-i rahmet
Her âfet ref‘i her gam çâresi her derd dermânı (Fuzûlî, Trk.12-III/4)
Bâkî ne gam penâhun ola rûzgârda
Sultân Mehemmed ol şeh-i sâhib-kerem gibi (Bâkî, K.16/6)
Menzil sözcüğü, Bâkî Divanı’nda 28, Fuzûlî Divanı’nda 49 kez kullanılmıştır.
Geçiş mekânı veya varılmak istenen mekân olarak bilinen menzilin, Fuzûlî Divanı’nda
161
daha zengin bir bağlam içinde ele alındığı görülür. Sevgiliye ve memdûha ait mekânlar,
her iki divanda varılmak istenen menzil olarak tasavvur edilmiştir.
Klasik şiirin aşk telakkisine göre âşıkların asıl menzili, sevgilinin içinde
bulunduğu mekânlardır. Bu mekânlara vasıl olma durumu, muhal olmasına rağmen
âşığın bütün gayreti, bu mekânlara varma noktasındadır. “Ser-menzil” sözcüğüyle
sevgilinin mahallesi kastedilir. Vuslatın imkânsızlığı nedeniyle bu mekân, hayâlî mekân
mesabesinde görülür. Bâkî, böyle mekânlara/menzillere çabayla varılamayacağını ifade
ederek aklın yetersizliğine, aşkın yüceliğine işaret eder ve âşıkların vuslat yolculuklarını
gönül aracılığıyla gerçekleştirdiklerini düşünür:
Ser-menzile ‘uşşâk irişür cümleden evvel
Ol mertebeye sa‘y ile zühhâd yitişmez (Bâkî, G.201/2)
Fuzûlî de sevgilinin yaşadığı mekânı menzil olarak tasavvur eder. Söz konusu
mekânda yaşamanın gerçek âşığa bedeller ödettiğini düşünür. Sevgilinin menzili olan
şehirde yaşadığı için melâmete uğramak suretiyle büyük belâlara düçar olduğunu ifade
eder. Bu ifadesiyle sevgilinin menziline yakın mekânlarda yaşamanın çöl ve dağ gibi
tenha
mekânlarda
yaşamaktan
daha
zor
olduğunu
savunur.
Sevgilinin
mahallesinin/menzilinin “bela” sözcüğüyle tavsif edilmesinin nedeni, âşığın karşı
karşıya kaldığı meşakkatlerdir. Bu mekânlarda âşık, dışlanmak suretiyle ötekileştirildiği
için sevgilinin yaşadığı yerler, olgusal açıdan kapalı mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Belâdır şehrlerde ben kimi rüsvâ-yı halk olmak
Ne hoş Ferhâd ü Mecnûn menzil etmiş kûh u sahrâyı (Fuzûlî, G.277/4)
Devir nazariyesine göre elest bezminden ayrılan ruhların bir süreliğine içinde
kaldıkları menzillerden biri dünyadır. Dünya, ruhlar âlemiyle berzâh âlemi arasındaki
geçiş mekânlarından biridir. Geçici bir süre içerisinde kalındığı için “durak”
mesabesindedir. Bâkî dünyanın geçici oluşunu nazara sunarak bu mekâna bağlanmanın
gereksizliğini vurgular. Fuzûlî ise aynı mekânı ecel pencereleriyle dolu yokluk çölü
olarak tasavvur eder. Fuzûlînin, bu mekânı yaşadığı coğrafyayla bağlantılı kılarak çöl
imgesine yer vermesi de ayriyeten dikkate değerdir. Her iki şairin bu yaklaşımları,
içinde geçici kalınan mekânlara iltifat etmenin yanlış olduğunu gösterir:
Bâkî gider endîşe-i dünyâyı gönülden
Degmez bu kadar ragbete bu menzil-i fânî (Bâkî, G.545/5)
Dâme düşmüş bir şikârem ki adem sahrâsına
Menzilimden her taraf açmış ecel bin pencere (Fuzûlî, G.255/2)
162
Saray, otoritenin icra mekânı olduğu için makam elde etmek veya devlet
imkânlarından yararlanmak isteyenlerin teveccüh ettikleri mekânların başında gelir. Bu
gerçekliğin bilincinde olan Osmanlı şairi/aydını, sarayı bürokratik engellerle karşılaşılsa
bile mutlak manada varılması gereken bir menzil olarak tasavvur eder. “Kişi ömrünü
otoritenin fiziksel yerinden uzakta geçiremez, çünkü ilişkinin kişisel olduğu yerde,
mesafe, olası kazanımları tehlikeye sokar ve “kul”, hükümdarın kontrolü dışında
olabilecek, kendisine ait hiçbir şeye sahip değildir: Ne iktidara, ne itibara, hatta ne de
servete veya geçim imkânına.” (Andrews, 2009:119).
Saray, bargâh, tahtgâh sözcükleri, Bâkî Divanı’nda 33, Fuzûlî Divanı’nda ise 8
kez kullanılmıştır. Bu durumun, Bâkî’nin “saray şairi” oluşu ve içinde bulunduğu muhit
ve mekânları yansıtma konusundaki gerçekçi yaklaşımından kaynaklandığı düşünülür.
Bâkî, Kanuni Sultan Süleyman gibi bir padişahın himayesine girip iltifatına mazhar
olduğu için hem şair hem de devlet adamı olarak saygı görmüştür. Böylece çağının
gerçekliğini, şatafatını yer yer şiirlerine yansıtmıştır. Tanpınarın “Bâkî, renkliyi,
parıltıyı ve kıymetli olanı sever.” (Tanpınar, 2011:154) ifadesinin bu bağlamda
değerlendirilebileceği düşünülür.
Klasik şiirin “otorite” anlayışına göre “memdûh kozmik çevrenin ekseninde ve
merkezindedir; aynı zamanda tabiatın hâkimi ve koruyucusudur.” (Haydar, 1991:134).
Bâkî, devlet ricalinin himayesinde olduğu için onlarla iyi ilişkiler kurmuş; hükümdarı,
dünyanın en değerli varlığı olarak görmüştür. Böylece hükümdarın yaşadığı mekânı,
âlem; ölümünü ise âlem sarayının yıkılması olarak tasavvur etmiştir. Böyle bir
yaklaşımın temelinde, memdûhun yokluğunun şaire yaşatacağı sonuçların dünyanın
sonu (kıyamet) mesabesinde olduğunu gösterir:
Nûh ‘ömrin virsün Allâhum hatâdan saklasun
Yıksa bünyâd-ı sarây-ı ‘âlemi tûfân eger (Bâkî, K.13/15)
Bağdat’a gelen Osmanlı amirlerinin desteğini kısmen gören Fuzûlî, merkeze
(İstanbul) gitme konusunda büyük bir çaba içinde olmuştur. Ancak bu isteği bir türlü
gerçekleşmemiştir. Fuzûlî, hakkettiği değeri görmemesine rağmen devlet ricalini öven
birçok kaside yazmıştır. Halk -memdûhun- himmet sarayının gölgesinden yararlandığı
için söz konusu mekânın; yardım, fetih ve sağlamlık/güvenilirlik temelleri üzerine inşa
edilmesi konusunda duacı olmuştur. Himmet sarayının gölgesinin İlahî lütuf anlamına
gelen “rahmet” sözcüğüyle tavsif edilmesinin temelinde, Fuzûlî’nin bu rahmetten
163
yararlanma ve hükümdarın gölgesine sığınma konusundaki endişesinin olduğu
düşünülür:
Sarây-ı himmetin kim halka salmış sâye-i rahmet
Esâsı nusret ü feth ile dâ’im üstüvâr olsun (Fuzûlî, Trk.12-VI/2)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında sarayın tasavvufî kavramlarla ilişkilendirilerek
tavsif edildiği görülür. Bâkî divanında saray, tasavvufî kavramlardan “fânilik” Fuzûlî
divanında ise “kurbiyet” (Fuzûlî, Mk.41/2) ile ilişkilendirilir. Bu bağlamda felek
gönüllerin meftûn olduğu köşk, köşk ise geçicilik sarayı olarak tasavvur edilir. Saray,
geçici bir mekân olup aslî vatana göre “yokluk” mesabesinde olduğu için böyle bir
ilişkinin kurulduğu düşünülür:
Felegün kasr-ı dil-âvîzine meftûn olma
Nice mîrâsa girüpdür bu sarây-ı fânî (Bâkî, Ms.2-I/3)
Kurbiyet, yakınlık anlamına gelir. Âşıkların asıl amaçlarından biri, vuslat
makamı olarak telakki edilen yerlerle kendi aralarında kurbiyet oluşturmaktır. Saray
daha çok maddî ihtiyaçların veya maddî anlamda yükselmenin mekânı olduğu için
Fuzûlî tarafından olumsuz bir bakış açısıyla tavsif edilir. Maddî ihtiyaçlar için kurbiyeti
sağlamaya çalışmak kişiyi vuslat makamından uzaklaştırır. Bu yaklaşımla Fuzûlî, sarayı
manevî anlamda yücelmenin önünde bir engel olarak tasavvur etmiştir:
Bârgâh-ı kurbden cem‘iyyet-i mâl ü menâl
Her ne mikdâr olsa ol mikdâr dûr eyler seni (Fuzûlî, Mk.41/2)
Konak ve konak sözcüğünü karşılayan sözcükler (kasr, kaşâne, kâh, gurfe,
merhâle), Bâkî Divanı’nda 24; Fuzûlî Divanı’nda ise 3 kez kullanılmıştır. Bu durum
Bâkî’nin, yaşamının parçası haline gelen mekânları şiirine yansıttığını gösterir. Konak;
merkez ve taşrada zenginlik, itibar ve müreffeh yaşamı sembolize eder. Özellikle taşra
ve mahrumiyet bölgelerindeki devlet ricalinin konakları, taşra içinde merkezi,
imkânsızlık içinde imkânı, zayıflık içinde gücü temsil edecek bir mahiyete sahiptir.
Divanlarda saray ile aynı bağlamda değerlendirilmiştir.
Konak, Bâkî Divanı’nda daha zengin bir bağlam içinde ele alınmıştır. Her iki
divanda dikkat çeken hususlardan biri, konağın, dünyanın geçiciliği ve memdûh
övgüsüyle ilgili tasavvurlara konu edilmesidir. Bâkî ve Fuzûlî divanlarında konak
mimarî özellikleriyle de tasvir edilmiştir. Bâkî, Kader Üstadı’nın kaleminin, bu parlak
matla‘ beytini saltanatın büyük köşkünün salonuna süs yaptığını ifade ederek konakların
yazı ve minyatürlerle süslenme durumuna işaret eder. Bu yaklaşımıyla köşkün maddî
164
bir yönünü tasvir eder. Fuzûlî ise konağın değer, itibar, devlet ve baht temellerinin
üzerine bina edilmesi gerektiğini ifade ederek, konağı kutsal bir yapı olarak tasavvur
eder. Soyut kavramlarla yapılan bu tasvirin temelinde memdûhu yüceltme amacı da
vardır:
Kilk-i üstâd-ı kader kılmış bu garrâ matla‘ı
Zînet-i eyvân-ı kasr-ı kibriyâ-yı saltanat (Bâkî, Trc.3-II/7)
Kasr-ı vasfının binâsın kılsa mi‘mâr-ı hıred
‘İzz ü câh ü devlet ü ikbâl çâr erkân olur (Fuzûlî, K.7/30)
Çadır (otağ, çetr, hayme, hargâh), barınma mekânlarından biri olup özellikle
biçimsel yönüyle muhtelif hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Bâkî
Divanı’nda 12, Fuzûlî Divanı’nda 4 kez kullanılan çadır, Bâkî Divanı’nda daha geniş
bir bağlam içinde ele alınmıştır. Bâkî ve Fuzûlî divanlarında dikkat çeken hususlardan
biri, devlet başkanlarının çadırlarının bahçe unsurlarından çiçek, gonca ve ağaç gibi
bitkilerle benzerlik noktasında ilişkilendirilmesidir. Bu yaklaşımın temelinde, özellikle
savaş veya sefer sürecinde çimenliklere kurulan çadırlarda devlet işlerinin görülmesi,
devlet başkanının hükmettiği yerlerin bahar mevsimindeki bir bahçe kadar ferah ve
huzurlu bir ortama dönüşmesi ve çadırın biçimsel özellikleriyle söz konusu unsurları
çağrıştıracak bir yapıya sahip olması gibi düşünceler vardır:
Dikdi leşkergeh-i ezhâra sanavber tûgın
Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr (Bâkî, K.18/7)
Dikip şikûfe vü gonca çemende çetr ü otağ
Makâm-ı bezm-i sürûr oldu arsa-i bûstân (Fuzûlî, K.29/3)
Her iki divanda çadırın hava kabarcığıyla benzerlik noktasında ilişkilendirildiği
görülür. Bâkî, kadehin üstünde oluşan hava kabarcıklarını çadıra benzetirken; Fuzûlî
sevgilinin aşkı uğruna dökülen gözyaşı damlalarını çadıra benzetir (Fuzûlî, K.14/3). Bu
unsurlar arasında benzerlik ilişkisinin oluşturulmasının nedeni, biçimsel benzerlik iken
söz konusu edilen farklı yaklaşımlar aynı zamanda şairlerin hayata bakışları ve
mekânları algılama biçimleri hakkında da fikir verir:
Haymeler kurdugı dem kanı habâbun ayşa
İ‘tidâl üzre görüp âb u hevâsın kadehün (Bâkî, G.270/4)
Bina ve binayı karşılayan sözcükler (bünyâd, bünye), Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında inşâî bir yapıdan ziyade, soyut kavramlarla ilişkilendirilerek metafor
olarak kullanılmıştır. Binanın inşâî özelliklerine daha çok göndermelerle değinilmiştir.
165
Bina, Bâkî Divanı’nda 15, Fuzûlî Divanı’nda 37 kez kullanılmıştır. Binanın her iki
divanda soyut kavramlardan aşk ile benzerlik noktasında ilişkilendirildiği görülür.
Fuzûlî, aşkı yaşamanın zorluğuyla bir işi temelinden inşa etmenin zorluğu arasında
benzerlik ilişkisi oluştururken (Fuzûlî, G.41/4); Bâkî, aşk binasının tufandan
etkilenmeyecek kadar sağlam olduğunu ifade eder. Aşkı bina olarak görmek veya bir
şeyi temelinden inşâ etmekle aynı mesabede görmek, onu yaşamanın veya sürdürmenin
zorluğu bağlamında değerlendirilebilir:
Binâ-yı ‘aşka tûfân-ı havâdis kâr-ger olmaz
Esâsın gûyiyâ bennâ-yı Kudret kâr-gîr itdi (Bâkî, G.523/3)
Bâkî Divanı’nda binanın kapalı, Fuzûlî Divanı’nda ise açık mekân algısıyla
değerlendirildiği görülür. Bu durum, şairlerin ruh hâllerini söz konusu mekâna
yansıttıklarını gösterir. Bâkî, felek olarak tasavvur ettiği binanın ah ile yıkılacağını
söyleyerek yazgısından duyduğu rahatsızlığı ifade eder, aynı zamanda ahın gücü
karşısında felek kadar büyük ve sağlam olan bir binanın dahi dayanamayacağını anlatır:
Yıkar bünyâd-ı çarhı bâd-ı âhum
Efendi nesne döymez rûzgâra (Bâkî, G.468/4)
Fuzûlî, ise gözyaşlarından oluşan hava kabarcığını bina olarak tasavvur eder ve
bu binanın sel suyuna dayanabilecek kadar sağlam bir yapı olduğunu ifade eder. Bu
yaklaşımıyla gözyaşlarından oluşan hava kabarcıklarını uzun bir süre ayakta kalabilen
binaya benzetir. Sel suyu ve hava kabarcığının hammadesi aynı olduğu için bu
maddelerin birbirini dönüştürmemesi makul karşılanmalıdır. Bu durum aynı zamanda
âşığın hâlinden duyduğu memnuniyeti gösterir:
Bozma ey mevc gözüm yaşı habâbın ki bu seyl
Koymadı hîç imâret bu binâdan gayrı (Fuzûlî, G.273/6)
Harabe anlamına gelen sözcükler (harâb-abâd, virane, köhne-serâ), Bâkî
Divanı’nda 4, Fuzûlî Divanı’nda 6 kez kullanılmıştır. Barınma mekânlarından ev ve
binaların dönüşmüş hâli olan harabe, olumsuz durumları daha fazla çağrıştırdığı için
hayat telakkisi karamsar olan şairler tarafaından daha fazla kullanılır. Fuzûlî’nin bu
mekâna Bâkî’den daha fazla iltifat etmesinin temelinde de bu düşünce vardır.
Klasik şiirde genellikle kapalı mekân algısıyla değerlendirilen harabe, Fuzûlî
Divanı’nda açık mekân olarak algılanmıştır. Fuzûlî Divanı’nda gönül, gam viranesine
benzetilir. Ancak bu gam, gönül viranesini mâmur hâle getirdiği için Fuzûlî, hâline
şükreder. Bu durum, Fuzûlî’nin sevgili uğruna çektiği sıkıtıdan keyif aldığını gösterir:
166
Gönlümü kılmış hayâl-i merdüm-i çeşmin vatan
Şükr kim merdüm-nişîn olmuş bu gam vîrânesi (Fuzûlî, G.298/4)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında dikkat çeken hususlardan biri de harabeyle dünya
arasında kurulan benzerlik ilişkisidir. Bu bağlamda Fuzûlî, sultan olarak geçinen
insanın, kendisini baykuş; dünyayı ise harabe olarak görmesi gerektiğini ifade eder
(Fuzûlî, G.196/5). Bâkî ise daimî bir sarhoşluk hâli olamayacağına göre dünyaya
gönülden bağlanmanın anlamsız olduğunu ifade eder. Bu yaklaşımlarla virane aynı
zamanda kapalı mekân olarak algılanmıştır:
Mey içüp mest-i müdâm olmayıcak ey Bâkî
Ne gönül baglasun âdem bu harâb-âbâda (Bâkî, G.423/7)
Sevgilinin Mahallesi (Kûy), klasik şiir coğrafyasının en önemli mekânıdır.
Diğer coğrafî mekânlardan farkı, konum ve sınırlarının belirsiz oluşudur. Reel
mekândan ziyade atfedilen vasıflar nedeniyle hayâlî ve müteal mekân özelliği
taşımasıdır. Bâkî Divanı’nda 94, Fuzûlî Divanı’nda 80 kez kullanılmıştır. Sevgilinin
mahallesi, her iki divanda cennet ve Kâbe’ye benzetilmiş, “belâ” sözcüğüyle tavsif
edilmiş ve uğruna büyük bedellerin ödendiği mekân olarak görülmüştür. Sevgilinin
mahallesi, Fuzûlî Divanı’nda tasavvufî hâllerden “melâmet”, Bâkî Divanı’nda ise “belâ”
sözcüğüyle tavsif edilmiştir. Fuzûlî, âşıkların uzun yıllar boyunca sevgilinin melâmet ile
özdeşleşen mahallesinin başında beklediğini yani, söz konusu mekânda erginleşecek
kadar sıkıntı çektiğini düşünür. Bâkî ise zevk ve eğlenceyi terk ederek belâ
mahallesinde mekân tutmanın gerekliliğini ifade eder. Bu yaklaşımlar, sevgilinin
mahallesinin vuslat makamı/mekânı olarak algılandığını gösterir. Bu makama/mekâna,
zevk ve eğlence içinde geçirilen bir ömür ile değil; sabır ve tahammül ile belâlara düçar
olmak suretiyle ulaşılabileceği düşünülür:
Nice ıllardır ser-i kûy-ı melâmet bekleriz
Leşker-i sultân-ı irfânız velâyet bekleriz (Fuzûlî, G.123/1)
Ey ‘âşıkân-ı gam-zede ‘ayş u safâyı kon
Kûy-ı belâda her birinüz bir mekân tutun (Bâkî, G.281/4)
Divanlarda dikkat çeken hususlardan biri, sevgilinin mahallesinin daha çok
kutsal mekânlara benzetilmesidir. Sevgilinin mahallesi, secdegâh (Bâkî, G.149/3) ve
Kâbe’ye benzetilmiş (Fuzûlî, G.280/4), belli özellikleriyle Kâbe’den üstün görülmüştür.
Bu ilgi ve teşbihlerin temelinde, sevgilinin beşerî bir varlıktan ziyade yaratıcı veya
yaratıcıya yaklaştırılmış bir tip olarak tasavvur edilmesi düşüncesi vardır:
167
Bâkıyâ ister isen kalbe safâ virmek eger
Ka‘be-i kûyına var döne döne eyle tavâf (Bâkî, G.231/5)
Sevgilinin mahallesi, âşıkları büyük belâlarla karşı karşıya bıraksa bile açık
mekân algısıyla ele alınır. Bu bağlamda Bâkî ve Fuzûlî, sevgilinin mahallesini cennete
benzeterek hem kutsallaştırırlar hem de bu mekâna varmayı dinî bir vecibe olarak
telakki ederler. Dünyevî bir mekân olan kûy’u cennet olarak tasavvur etmelerinin
temelinde, âşıkların bu mekânda elde ettikleri maddî ve manevî huzur olduğu
düşünülür:
Bâg-ı bihişt-i kûyına yârun irem diyü
Hakdan hemîşe uçmaga bâl ü per isterin (Bâkî, G.386/2)
Kesmedi benden ser-i kûyunda âzârın rakîb
Ey Fuzûlî nişe cennet içre yok derler ‘azâb (Fuzûlî, G.28/8)
2.2. Korunma Mekânları
2.2.1. Kale (Hisâr, Hısn)
Kale, önemli görülen yerlerin korunması için stratejik yerlerde inşa edilmiş
“kalın duvarlı, burçlu, mazgallı” (Akalın vd., 2011:1276), sağlam askerî yapı anlamına
gelir. Kale sözcüğü, “koparma, temelinden çekip atma” (Devellioğlu, 1996:483)
anlamlarına gelen kal‘ kökünden türemiştir. Kaleler, tarihte daha çok savunmayı
kolaylaştıran yol kavşakları, dağ geçitleri, boğazlar, köprü başları gibi stratejik yerlerde
inşa edilmiştir. Korunma mekânları oldukları için kalelerin muhafaza edilmesi de son
derece önemlidir. Bu durum için eski dönemlerde kalelerin etrafına hendekler kazılır,
üstlerine gözetleme kuleleri (burç) ve ok atma yerleri (mazgallar) yapılırdı (Eyice,
2001:234-235).
Arapçada kale olarak bilinen “hısn” sözcüğü, “korunaklı, sağlam yer” (Kanar,
2003:527) anlamına gelir. Korunma mekânı olan bu yapının ayırt edici özelliği, sarp
olması hasebiyle içine girmenin mümkün olmamasıdır (Aybet, 1989:78). Yaygın bir
kullanımı olmayan bu sözcüğün klasik şiirde hisar ve kaleyle aynı bağlam içerisinde
değerlendirildiği görülür. Hisar da kalenin bir çeşidi olup en önemli özelliği, tek parça
hâlinde yapılması ve etrafının surlarla çevrili olmasıdır.
Osmanlı Devleti’nde savunma, kentlerin dışında inşa edilen kale, hisar gibi
yapılarla sağlanırdı. Bu yapıların çoğu 16. yüzyıldan önce inşa edilmiştir. Sonraki
yüzyıllarda ateşli silahların yaygınlaşmasıyla büyük çaplı kale yapımı azalmış olup
168
savunma, daha çok Batılı devletlerde olduğu gibi “toprak set”lerle sağlanmaya
çalışılmıştır (Ülkü, 2007:245-246).
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında savunma veya korunma mekânları olarak bilinen
kale, hisar gibi sözcüklerin hem gerçek anlamına uygun bir biçimde (mimarî yapı) hem
de mecazî bazı tasavvur ve tahayüllerle ilişkilendirilerek kullanıldıkları görülür. Bâkî
Divanı’nda korunma mekânları; ayrılık, şarap meclisi, insan bedeni ve memdûh
övgüsüyle ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda
memdûh övgüsü, satranç alanı, papaz kuşağı, melâmet, delilik zinciri, doğruluk gibi
hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Askerî ve siyasî başarıların en önemli göstergesi kale ve hisarların
fethedilmesidir. Fuzûlî, fethedilen bir kaleye yeşil bayrağın çekildiğini ifade ederek
memdûhun genişleyen hâkimiyet alanına ve kaleye bayrak çekme edimine göndermede
bulunur:
Râyet-i hadra çekildi ol hisârın fethine
Yoksa kal‘i kal‘a-i küffâra Cibrîl açdı per (Fuzûlî, Trc.15-IX/3)
Şehirleri koruma veya ticaret yollarının güvenliğini sağlama gibi nedenlerden
dolayı kalelerin stratejik yerlerde yapıldığı bilinir. Basra Kalesi’nin Hindistân yolu
üzerinde tüccarlara tuzak olarak yapıldığını (Fuzûlî, K.14/27) ifade eden Fuzûlî, söz
konusu kalenin inşa edilme nedeni ve işlevi hakkında bilgi verir. Fuzûlî ayrıca, kalenin
taş ve demir gibi maddelerle örülmek suretiyle sağlamlaştırıldığını söyleyerek kale inşa
edilirken kullanılan malzeme ve kalenin sağlam bir yapıya dönüşmesi için uygulanan
yöntem hakkında bilgi verir. Bu bağlamdaki kullanım, Fuzûlî’nin kaleyi mimarî bir yapı
formunda tasavvur ettiğini gösterir:
Bir demirden daşlı dîvâr ile müstahkem hisâr
Bir esâs-ı kayr ilen kâ’im binâ-yı mu‘teber (Fuzûlî, K.34/3)
Bâkî, kaleyi ayrılıktan çekilen sıkıntılarla ilişkilendirir. Âşığın top güllesine
benzeyen ahının kuvvetiyle ayrılık kalesinin yerle bir olacağını, bu kaleyi koruyan gam
askerlerinin ise kahrolacağını dile getirir. Ayrılıktan dolayı kederi fazla olan âşığın ahı,
gücünü Mutlak Varlık’tan aldığı için yakıcı/yıkıcı olma noktasında top güllesi
mesabesinde görülür. Ayrılık, madde âleminde âşık ile sevgili arasında değişmeyen bir
kader olarak tasavvur edildiği için, gam askerleri tarafından korunan bir kaleyle
ilişkilendirilir. Kale, taş ve demir gibi sağlam malzemelerle yapıldığı için güvenliğin,
emniyetin ve otoritenin sembolüdür. Kalenin gam askerleri tarafından korunduğuna dair
169
oluşturulan imge, ayrılığın devam etmesi konusunda rakip ve ağyar gibi üçüncü
şahısların müdahalesine gönderme mahiyetindedir:
Tûp-ı âhumla ider hayl-i sirişküm ‘âkıbet
Kal‘a-i hicrânı kal‘ u leşger-i endûhı kâm‘ (Bâkî, G.225/4)
Sultan olarak düşünülen sevgilinin saf biçimindeki kirpikleri, güzellik ve
estetiğiyle âşığın sevgiliye bağlanmasını sağlar. Beyitte oluşturulan kurgulamaya göre
âşığın sevgiliye meyletmesiyle sevgilinin çenesinin altı, top mermisine dönüşüp âşığın
kale gibi olan bedenini ele geçirmeye çalışır. Bu yaklaşımla sevgilinin kirpikleri,
etkileyiciliği bakımından oka benzetilirken çenesinin altı, top mermisine benzetilmiştir.
Klasik şiirde bu iki unsur, âşığa karşı acımasız varlıklar olarak tasavvur edilir. Aşkının
çaresizliği sebebiyle edilgen bir varlığa dönüşen âşık, bu cevr ve cefa karşısında varlık
mücadelesi verir. Top güllelerinin karşısında, kalenin yıkılmama ihtimaliyle sevgilinin
cevri karşısında âşığın bedeninin dayanma ihtimali aynı mesabede görüldüğü için böyle
bir benzerlik ilişkisi oluşturulmuştur:
Saff-ı müjgânın görüp ol şâha dil virdüm hemân
Tûp-ı gabgabla beden gibi hisârum aldılar (Bâkî, G.178/4)
Ârifler, sevgilinin rızasını kazanmak dışındaki her işten yüz çevirirler. Özellikle
zamanın maddî getirilerinden feragat edip sevgili/memdûh için büyük fedakârlıklarda
bulunurlar. Bu fedakârlıklardan biri de sevgilinin/memdûhun evini kale gibi
korumalarıdır. Sevgilinin mutluluk evinin korunabilmesi için âşığın, bedenini hisar gibi
tasavvur etmesi, feragatın, fedakârlığın zirve hâli olduğu düşünülür:
Zamâne inkılâbından ferâgat isteyen ârif
Anun ma‘mûre-i ikbâlini hısn-i hisâr eyler (Fuzûlî, K.22/16)
Akıl, mutedil bir hayat yaşamanın aslî şartıdır. Aşk, âşığın gönlünü esir aldığı
için aklını devre dışı bırakır. Böylece âşık, akıl ve mantık sınırlarını zorlayan
davranışlar sergilediği için toplum tarafından hem dışlanır hem de fiilî anlamda
cezalandırılır. Cezalandırmanın en uç hâli âşığın taşlanmasıdır (Fuzûlî, G.16/6).
Taşlanmanın da dâhil olduğu cezalandırmalara melâmet denilir. Fuzûlî’ye göre âşığa
atılan melâmet taşlarından bir hisar yapıldığı takdirde âşık, aşk gamının elinden canını
kurtarabilir. Sevgilinin ve toplumun melâmetine maruz kalan âşığın elinden, gözyaşı
dökme dışında başka bir şey gelmez. Gözyaşı mazlumiyetin, çaresizliğin sembolü olup
gücünü Mutlak Varlık’tan aldığı için âşığa zulmeden veya âşığın uğradığı zulme sessiz
kalan insanları cezalandırabilecek bir yapıya dönüşebilir. Bu kaygıyı yaşayan âşık,
170
kendisine atılan melâmet taşlarından bir hisar meydana geldiği takdirde, selamet ehlini
gözyaşlarının yok etmeyeceğini söyler. Hisar taştan yapılır. Taşlarla yükselen hisar
duvarları, insanın kendisini güvende hissettiği mekâna dönüşür. Âşık, sevgiliyi kendi
gazabından korumak istediği için kendisine atılan melâmet taşlarıyla sevgiliyi olumsuz
etkileyebilecek saiklerin ortadan kalkacağını düşünür:
Seng-i melâmet ile çekin çevreme hisâr
Eşkim fenâya vermesin ehl-i selâmeti (Fuzûlî, G.301/5)
Âşıklar, ayrılığın verdiği acıdan feryat ve figân ederler. Bu durumun nedeni, aşk
memleketindeki doğruluk kalesini ağyardan korumaktır. Âşığın hayatını belirleyen
duygu aşk olduğu için sevgilinin memleketi bu duyguyla özdeşleştirilir. Sevgilinin
korunduğu mekân, doğruluk kalesi, âşık da bu kalenin muhafızı olarak tasavvur
edilmiştir. Korunma mekânı olarak bilinen kalenin doğruluk vasfıyla tavsif edilmesinin
nedeni, kalenin biçimsel açıdan düzgün olması ve sevgilinin kalesini dürüstçe korumaya
çalışan âşığın sevgiliden teveccüh -imkânsız da olsa- beklemesidir:
Sanmanız kim geceler bî-hûdedir efgânımız
Mülk-i aşk içre hisâr-ı istikâmet bekleriz (Fuzûlî, G.123/8)
İflah olmayan âşıklar, kale ve zindan gibi kapalı mekânlara atılıp zincirle
bağlanırlar. Fuzûlî, delilik zincirinin demir bir kale gibi âşığı sarmaladığını, böylece
âşığın melâmet taşlarına maruz kalmaktan kurtulduğunu ileri sürerek delilik zinciriyle
kale arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Zincir halkaları ve kale, yuvarlak olma ve
insanın hareket alanını daraltma konularında ortak özelliklere sahiptir. Delilerin
işledikleri suçlardan sorumlu tutulmadıkları bilinir. Bu beyitte delilik, bir kalkan bir
korunma aracı biçiminde tasavvur edilmiştir:
Eyminem seng-i melâmetden kim alıp çevremi
Oldu zencir-i cünûn bir kal‘a-i âhen bana (Fuzûlî, G.11/2)
Eğlence meclisinde halka biçiminde oturulup şarap içildiği için meclis, insan
bedenlerinden oluşmuş bir hisar olarak tahayyül edilmiştir. “Beden” sözcüğü, hem
vücut hem de kale duvarı anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Hisar ile şarap
meclisi arasında oluşturulan benzerlik ilişkisi, hem biçimsel hem de sözcüklere
yüklenen anlamlardan kaynaklandığı düşünülür. Etrafı surlarla çevrili olduğu için
hisarlar, sağlam ve güvenli mekânlardır. Şarap meclisinin hisar olarak tasavvur
edilmesinin nedenlerinden biri de, insanın bu muhitte kendisini güvende hissetmesidir:
171
Meclis-i mey ki bedenlerle hisâr olmışdur
Şehr-i ‘işretdür anun âfet-i devrânı kadeh (Bâkî, G.32/3)
Kale sözcüğünün satranç alanıyla ilişkilendirildiği görülür. Fuzûlî, memdûhun
sahip olduğu toprak parçasını, satranç alanına benzetir. Bu toprak parçasının sınırlarının
nehirlerle belirlendiğini, Şat Nehri boyunca sayısız kalenin yapıldığını söyleyerek
satranç alanındaki karelerin hatlarına (çizgi) ve üstündeki kalelerin hareketliliğine
göndermede bulunur:
Arsa-i satrenç tek sahnında şatlardı hutût
Kal‘aler hat kimi Şat üzre bî-hadd ü bî-şümâr (Fuzûlî, Trc.15-VII/4)
Taklit, masiva olarak düşünüldüğü için taklit bağına teveccüh, felaket olarak
değerlendirilir. Bu yakaşım nedeniyle Fuzûlî, hakikî âşığın zünnarı, kendisine hisar
yapıp oraya sığınması gerektiğini ifade eder. Taklit bağı, masivaya olan gönül bağının
timsali iken zünnar, “tecerrüd timsalidir” (Tarlan, 2009:645). Zünnar, insanın belini
saran kuşak çeşidi olduğu için hem biçimsel açıdan hem de yüklenen tasavvufî anlamlar
bakımından hisar ile ilişkilendirilir. Tecrit hâlini yaşamak isteyenler, bu kuşağı
kuşanmakla kendilerini kale içerisinde muhafaza edilen herhangi bir insan gibi
muhafaza etme imkânına sahip olur. Hisar, kapalı bir mekân olup masivayla bağlarını
koparmak isteyenlerin inzivaya çekilebilecekleri yer olduğu için de böyle bir ilgi
kurulmuştur:
Kayd-ı taklîd Fuzûlî sana bir âfettir
Bir hisâr edegör andan özüne zünnârı (Fuzûlî, G.269/7)
Memdûh övgüsünde bulunulurken fethedilen veya inşa edilen kalelerin muhtelif
tasavvurlarla ilişkilendirildikleri görülür. Özellikle kaside nazım şekliyle yazılan
şiirlerde kale ve hisar gibi sözcüklerin gerçek anlamlarına uygun bir biçimde
kullanıldıkları görülür. Şairler, kasideleri daha çok belli bir mansıp elde etmek amacıyla
yazdıkları için bu metinlerde memdûh övgüsüne sıkça yer verirler. Bâkî, memdûhun
eşiğini, kıyamete doğru ortaya çıkacağına ve önüne çıkan her şeyi yağmalayacağına
inanılan Yecûc Mecûc ordusunun önünde bir set, eşiğini ise gam ordusunu geri
püskürtecek kadar sağlam bir kale olarak tasavvur eder (Bâkî, K.26/14). Kale, güç ve
hâkimiyetin sembolü olduğu için memdûhun kale fethetmesi, maddî ve manevî anlamda
pâye elde etmesine vesiledir. Bâkî, gayret kemerini kılıç gibi kuşanan memdûhun
Allah’ın yardımıyla kaleyi fethettiğini ifade eder. Kalenin ele geçirilmesinin “fetih”
sözcüğüyle zikredilmesi, İslâm bayraktarı olarak tasavvur edilen memdûhun
172
gayrimüslimlere karşı bir zafer kazandığını ve onların üzerinde hâkimiyet kurduğunu
gösterir:
Gayret kemerlerini kuşandı kılıç gibi
Aldı Hisârı virdi Hudâ feth ü nusreti (Bâkî, Ms.1-VIII/6)
Fuzûlî, Allah’ın yardımının memdûha kale ve hisar gibi koruyucu olması
noktasında duacıdır. İlahî yardımın, mutlak manada emniyet ve korumayı sağladığı için
koruma mekânlarıyla ilişkilendirildiği düşünülür (Fuzûlî, Trk.12-VI/3). Güneş
ışıklarının etrafı aydınlatmasıyla, kale gölgesinin toprağa yansıdığını (Fuzûlî, Trk.15X/4) söyleyen Fuzûlî, bu yaklaşımıyla kale ve hisar gibi yüksek yapıların bir özelliğini
dile getirmenin yanı sıra, memdûhun güneş veya gölge gibi fazla olan ihsan ve ikramına
göndermede bulunmuştur. Memdûhun övüldüğü beyitlerde sığınak anlamına gelen
“hısn” sözcüğünün de gerçek anlamına uygun bir biçimde kullanıldığı görülür. Fuzûlî,
kılıf içindeki hançerin zarar görmeme durumuyla memdûhun sığınağına/kalesine kabul
edildiği takdirde zarardan emin olan insanın durumu arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur. Hançer, barış zamanlarında kılıfta bekletilir. Kullanıcısının yaşadığı huzuru
adeta yaşar. Şair kendisini hançerle özdeşleştirerek memdûhun kalesini bir sığınak,
eman bulma yeri olarak tasavvur eder. Memdûhun döneminde yaşanan huzurun, inşa
ettirdiği mekânlara da yansıdığını, dolayısıyla bu mekânların insanların teveccühüne
mazhar olduğunu düşünür:
Budur ümmîd kim mahfûz olam hısn-ı penâhında
Gılâf içre nitekim saklanır görmez ziyân hançer (Fuzûlî, K.4/31)
2.2.2. Korunma Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 9,
kullanım oranını Grafik 9 vermektedir. Buna göre korunma mekânlarıyla ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 5, Fuzûlî Divanı’nda 23 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %28’e, Fuzûlî Divanı’nda
%72’ye tekabül eder. Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Bâkî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin (kal‘a,
hisâr, hısn) Bâkî Divanı’na göre daha fazla kullanılmış olmasıdır. Bu durumun, şairlerin
himaye
edilme
konusundaki
endişelerini
şiire
yansıtmaları
bağlamında
değerlendirilebileceği düşünülür. Zira Bâkî’nin ömrü, başkent ve şehir merkezlerinde
173
geçerken; Fuzûlî’nin ömrü Kerbelâ, Necef, Hille, Bağdât gibi güvenlik sorununun
yaşandığı yerlerde geçmiştir. Ayrıca şairlerin eserlerine bakıldığında, Fuzûlî’nin en
önemli endişelerinden birinin “hâmîlik problemi” (İnalcık, 2011:15) olduğu görülür.
Tablo 9: Korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Hısn
1
5
Hisâr
3
13
Kal‘a
1
5
Toplam
5
23
%28
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
%72
Grafik 9: Korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
İnsanoğlunun güvenli bir şekilde yaşama konusunda ihtiyaç duyduğu
mekânlardan biri de korunma mekânlarıdır. Bu mekânlar, barınma mekânları kadar
önemsenmiş, tarihin en eski dönemlerinden günümüze kadar farklı formlarda inşa
edilerek insan hayatındaki önemini muhafaza etmiştir.
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında korunma mekânlarıyla ilgili sözcüklere fazla yer
verilmediği görülür. Bu sözcükler, divanlarda hem gerçek anlamlarına uygun bir
biçimde hem de soyut kavramlarla ilişkilendirilerek metafor olarak ele alınır. Kale ve
hisar gibi mekânlar, memleketin muhafazası ve can güvenliğinin sağlanması için inşâ
edilen mekânlardır. Bu mekânlar, farklı hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmek
suretiyle sığınak olarak da görülür. Fuzûlî, kendisini hançere, sığınılacak kale olarak
174
tasavvur ettiği memdûhu ise hançer kılıfına benzetir. Bu yaklaşımıyla şairin, hâmîlik
konusundaki endişesine de göndermede bulunduğu düşünülür:
Budur ümmîd kim mahfûz olam hısn-ı penâhında
Gılâf içre nitekim saklanır görmez ziyân hançer (Fuzûlî, K.4/31)
Bâkî kaleyi ayrılık (Bâkî, G.225/4) ile tavsif ederken, Fuzûlî melâmet (Fuzûlî,
G.16/6) ile tavsif eder. Bâkî, memdûhun sağlam kalesini, elem askerini durduran eşiğe
benzeterek kaleyi güvenliği layıkıyla sağlayan bir mekân olarak tasavvur ederken;
Fuzûlî, söz konusu mekânın demir ve taşlı duvar ile sağlamlaştırıldığını (Fuzûlî, K.34/3)
ifade ederek kalenin sağlamlaşması için yapılan hazırlıkları anlatır. Bu yaklaşımlarla
eser nazara sunularak müessir/memdûh yüceltilmiş olur:
Def‘-i Ye’cûc-ı gama işigidür sedd-i sedîd
Men‘-i ceyş-i eleme dergehidür hısn-ı hasîn (Bâkî, K.26/14)
2.3. Savaş Yeriyle İlgili Mekânlar (Rezmgâh, Leşkergâh, Ma‘reke, Mesâf)
Rezmgâh ve ma‘reke; savaş meydanı, savaş alanı anlamlarına gelirken
(Devellioğlu, 1996:581), leşkergâh, ordu yeri; mesaf ise savaş alanında saflar için
belirlenen yer anlamına gelir (Devellioğlu, 1996:624). Savaş yeri ve ordugâh ile ilgili
sözcükler, klasik şiirde özellikle memdûh övgüsü hususunda ele alınır. Savaş yeriyle
ilgili mekânlar, Bâkî Divanı’nda bahçe, deniz, gökyüzü ve memdûh övgüsü; Fuzûlî
Divanı’nda ise aşk, fitne, Bedir Savaşı (Fuzûlî, K.4/18) ve memdûh övgüsüyle ilgili
hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Aşk uğruna verilen mücadeleyle savaş yeri arasında ilgi kurulur. Bu bağlamda
sevgilinin bakışları, ok temreni; âşığın bedeni ise savunmasız bir hedef olarak tasavvur
edilmiştir. Fuzûlî, âşığın bedenindeki temrenlerin canına ateş düşürdüğünü, savaş
meydanı kızışmadan bu okların -kendilerini emniyete almak için- güvenli bir yere
çekilmeleri gerektiğini düşünür. Böylece âşığın gönlündeki yangının sevgilinin bakış
oklarına zarar verme endişesiyle savaş alanlarında olayların kızışmasıyla meydana
gelen/gelebilecek tahribat arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Düşdü od cânıma ey tende olan peykânlar
Kızmadan ma‘reke bir yana erinmen çekilin (Fuzûlî, G.159/6)
Savaş alanının ilişkilendirildiği sözcüklerden biri fitnedir. Bir ordunun gücünü
dağıtma veya birliğini bozma konusunda başvurulan yollardan biri fitne çıkarmaktır.
Fuzûlî, memdûhun ilim ve irfanıyla barışı gerçekleştirdiği günden beri yeryüzünde
175
hilelerin bozulduğunu, savaş alanlarındaki fitnenin ortadan kalktığını söyler. Savaş
alanının fitneyle tavsif edilmesinin (ma‘reke-i fitne) temelinde, fitne ve fesadın söz
konusu devirde yaygın olması ve düşmanın en önemli silahı olarak telakki edilmesi
düşüncesi vardır:
Hakîm-i ma‘rifetin sulha mültefit olalı
Bozuldu ma‘reke-i fitne vü bisât-ı hiyel (Fuzûlî, K.23/20)
Klasik şiirde bir durum belli yönleriyle tasvir edilirken bazı doğal mekân veya
unsurlar, söz konusu durumla benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Fıstık ağacının,
tuğunu çiçeklerin ordugâhına kurduğu ileri sürülür. Böylece çiçek bahçesi ordugâha,
bahçedeki fıstık ağacı ise sancaktara benzetilir. Bu benzetmenin temelinde her ne kadar
biçimsel benzerlikler olsa bile bu durumun, “ruhsuz ve hissiz gibi görülen bitkilerde
insani ve İlahi bir taraf bulunduğu anlayışından” (Yıldırım, 2004:171) kaynaklandığı
düşünülür:
Dikdi leşkergeh-i ezhâra sanavber tûgın
Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr (Bâkî, K.18/7)
Deniz, dalgalı hâliyle varlıkları batırıp yutma özelliğine sahiptir. Bâkî, Osmanlı
ordusundaki yiğit askerlerin düşmanı timsah gibi yuttuğunu, böylece ordugâhın deniz
gibi göründüğünü ifade ederek ordunun neferlerini timsaha, orduyu ise düşmanı
yakalayıp yok etme konusunda denize benzetir:
Nehengâsâ dil-âverler ‘adûyı yutdılar gitdi
‘Aceb deryâ imiş hakkâ bu leşkergâh-ı ‘Osmânî (Bâkî, K.14/21)
Gökyüzü, ihtiva ettiği kozmik unsurlar ve hareketliliğiyle savaş yerine benzetilir.
Gökyüzünün kılıç oynatıcısının, altın işlemeli bir kılıç ile savaş alanına girdiği ileri
sürülür. Böylece savaş ve kötülüğün sembolü olup kırmızı renkli olması hasebiyle
“tîgzen-i Âsman” olarak bilinen Merih (Mars) ile (Soyyiğit, 2006:41) övülen kişinin
savaş alanındaki kahramanlığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Bir tîg-i zer-nişân ile girmişdi ‘arsaya
Şemşîr-bâz-ı ma‘reke-i sahn-ı âsmân (Bâkî, K.1/6)
Memdûh, heybetli görünüşü ve savaş meydanlarındaki başarısı nedeniyle
yüceltilir. Bâkî, hükümdarı savaş alanlarının en yüksek rütbelisi olarak görür (Bâkî,
K.1/13) ve bir komutan olarak memdûhun elde ettiği payeye işaret eder. Ayrıca bahtı
kötü olan insanların onun gibi talihli biriyle aynı savaş alanında bulunmayacağını (Bâkî,
G.326/4) ifade ederek ordusunu teşkil eden askerlerin erdemliliğine göndermede
176
bulunur. Savaş meydanlarında düşman ordularına korku vermenin bir yolu da teçhizat
ve donanım yönüyle iyi hazırlanmaktır. Bu bağlamda Bâkî, memdûhun kırmızı
elbisesiyle savaş meydanlarında kâfirlere korku saldığını düşünür, aynı zamanda
muharebe sürecinde teçhizatın önemine işaret eder:
Ceng meydânında yâ hod kırmızı dîbâ geyer
Rezmgâhun tâ mehâbet göstere küffârına (Bâkî, G.407/5)
Fuzûlî, savaş alanlarında gerçekleştirilen gaza ile güçlüklerin yok edildiğini
söyleyerek (Fuzûlî, K.42/27) savaş alanlarını, sorunları çözme konusunda etkileyici bir
güç olarak görür. Memdûhun kılıca benzeyen mizacı ve mızrağa benzeyen yaratılışı
sayesinde toplumdaki ayrılıkların bittiğini düşünür. Böylece toplumsal düzenin inşası
konusunda savaşların/savaş meydanlarının caydırıcı etkisini yüceltir:
Rezmgâhında mizâc-ı tîğ u tab‘-i rumhunu
Muhtelif kılmış tarîk-i iftirâk u iltiyâm (Fuzûlî, K.14/24)
2.3.1. Tuzak Yeri (Dâmgeh)
Dâmgeh, tuzak kurulan yer demektir. Bu mekân, doğrudan savaş yeri
olmamasına rağmen herhangi bir amaç uğruna verilen mücadelenin zeminini karşıladığı
için bu başlık altında incelenmesi uygun görülmüştür. İnsanın hayatta kalma veya
makam, mevki elde etme düşüncesiyle mücadele ettiği bilinir. Bu süreç içerisinde kötü
niyetli insanlar veya kaderden/felekten kaynaklanan sıkıntılar nedeniyle insanın
tökezlediği hatta elde ettiği makam ve mevkileri kaybettiği vakidir.
Klasik şairler, özelde dünyevî mansıpları genelde ise dünyayı tuzak olarak
telakki ettikleri için bu unsurlara bağlanmayı doğru bulmamışlardır. Bâkî Divanı’nda
dünyevî makamlar tuzak/tuzak yeri olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda aşk,
tuzak/tuzak yeri olarak tasavvur edilmiştir.
Bâkî, Kanunî Sultan Süleyman’ın ölümü üzerine yazdığı mersiyede, Sultan
Süleyman’ı emsal göstererek dünyanın geçiciliğini anlatmaya çalışır. Şan ve şöhrete
bağlanmayı tuzakta esir kalmakla aynı mesabede görür. Kanuni Sultan Süleyman’a bile
itibarının fayda sağlamadığını belirterek “insanları av, şan ve şöhreti tuzağa konulan
yem, gelip geçici olan dünyayı ise tuzak” (Gürsu, 2011:5) olarak tasavvur eder:
Ey pây-bend-i dâmgeh-i kayd-ı nâm u neng
Tâ key hevâ-yı meşgale-i dehr-i bî-direng (Bâkî, Ms.1-I/1)
177
Elest meclisinde İlahî aşka giriftar olup anasır âlemine gönderilen gönül (âşık),
yaşanan ayrılık hasebiyle Mutlak Varlık’ı düşünmek ve O’nun yokluğunun verdiği
acılarla tuzağa düşmüş gönül kuşu gibi mücadele etmek zorunda kalır. Bu bağlamda
Fuzûlî, ey gönül kuşu, melâmet taşlarıyla kolun kanadın kırılmadan aşk tuzağından bir
kenara çekil, diyerek gönlü kuşa, aşkı tuzağa benzetir ve aşk tuzağına düşmenin bazı
zorlukları kaçınılmaz kılacağını düşünür. Aşk duygusu, elest meclisinde tadıldığı için
âşığın kendisini bu duygudan koruma veya kurtarma şansı yoktur. Bu tasavvuruyla
Fuzûlî’nin, aşk tuzağından kurtulmanın yolunu göstermekten ziyade, melâmet sürecinin
daha yumuşak bir biçimde geçirilmesi konusunda uyarıda bulunduğu düşünülür:
Dâmgâh-ı aşkdan tut bir kenâr ey murg-ı dil
Sınmadan seng-i melâmetden per ü bâlin senin (Fuzûlî, G.168/6)
2.3.2. Savaş Yeriyle İlgili Mekânların Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Savaş yeriyle ilgili mekânların karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım
sayısını Tablo 10, kullanım oranını Grafik 10 vermektedir. Buna göre savaş yeriyle
ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 11,
Fuzûlî Divanı’nda 7 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda
%61’e, Fuzûlî Divanı’nda %39’a tekabül eder. Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım
sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, savaş yeriyle ilgili
sözcüklerden “leşkergâh”ın, sözcük gruplarından ise “ceng meydânı”nın Fuzûlî
Divanı’nda kullanılmamış olması; “ma‘reke” sözcüğünün ise -Fuzûlî Divanı’na göredaha fazla kullanılmış olmasıdır. Bu durum, şairlerin -kendi- gerçekliklerini şiirlerine
yansıttıklarını gösterir. Zira Bâkî, devletin yönetim erkânından (kazasker) olup devlet
yönetimini ilgilendiren önemli sosyal ve siyasal olayların hem şahidi hem de
paydaşlarından biriydi. Başta Kanuni Sultan Süleyman olmak üzere devlet
yöneticilerinin savaşlarda gösterdikleri kahramanlıkları, savaş alanlarındaki duruş ve
mücadelelerini özellikle kasidelerinde tasvir etmiştir.
178
Tablo 10: Savaş yeriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Ceng meydânı/Arsa-i ceng
2
1
Damgeh
1
1
Leşkergâh
2
-
Ma‘reke
3
2
Mesâf
1
1
Rezmgâh/Arsa-i rezm
2
2
Toplam
11
7
%39
Bâkî Dîvânı
%61
Fuzûlî Dîvânı
Grafik 10: Savaş yeriyle iligili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Savaş yeriyle ilgili mekânlardan rezmgâh, leşkergâh, ma‘reke ve mesâf
sözcükleri, Bâkî Divanı’nda 10, Fuzûlî Divanı’nda 6 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda savaş yerinin; bahçe, deniz, gökyüzü gibi somut; Fuzûlî Divanı’nda ise aşk
ve fitne gibi soyut kavramlarla ilişkilendirilerek tavsif edildiği görülür. Aşk, klasik
şiirde âşığın/sâlikin ağyar/masivayla olan savaşımı üzerinden kurgulandığı için âşığın
düçar olduğu zorluklar, savaş meydanında yaşanan durumlarla ilişkilendirilir. Böylece
aşk uğruna verilen mücadelenin zorluğuyla savaşın kızıştığı meydan arasında benzerlik
ilişkisi oluşturulur:
Düşdü od cânıma ey tende olan peykânlar
Kızmadan ma‘reke bir yana erinmen çekilin (Fuzûlî, G.159/6)
Tasvirî ifadelerinde oldukça gerçekçi olan Bâkî, Osmanlı ordusunun caydırıcı
gücüyle denizin gark edip yutma özellikleri arasında benzerlik ilişkisi oluşturur.
179
Ordunun hareketliliği ve gücünü, denizin dalga ve girdaplı hâlini anımsatacak şekilde
tasvir eder. Bâkî’nin savaş yerinde yaşanan sahneyi, somut kavramlarla tavsif etmesi,
aynı zamanda onun gözlem gücü hakkında da fikir verir:
Nehengâsâ dil-âverler ‘adûyı yutdılar gitdi
‘Aceb deryâ imiş hakkâ bu leşkergâh-ı ‘Osmânî (Bâkî, K.14/21)
Tuzak yeri (damgeh), Bâkî ve Fuzûlî divanlarında birer kez kullanılmıştır. Bâkî
dünyevî makamları (Bâkî, Ms.1-I/1), Fuzûlî ise aşkı tuzak yeri olarak tasavvur etmiştir.
Bâkî, mutasavvıf bir şair gibi dünyanın geçiciliğini nazara sunarak şan şöhret
tuzağından uzak durmanın gerekliliğini savunurken; Fuzûlî aşk tuzağına düşmeme
konusunda temkinli olmanın gerekliliğini savunur. Böylece her iki şair de tuzağı kapalı
mekân algısıyla değerlendirir:
Dâmgâh-ı aşkdan tut bir kenâr ey murg-ı dil
Sınmadan seng-i melâmetden per ü bâlin senin (Fuzûlî, G.168/6)
2.4. Dinî ve Tasavvufî Mekânlar
İslâm inancına göre varlık olarak telakki edilen her şey, kevnî veya beşerî bazı
kânunlarla idare edilir. Bu bağlamda din; iman ve amel hususlarında Allah’ın
kanunlarını belirlediği nizamnâme (Karaman vd., 2006:634) olup Yaratıcı-kul ilişkisini
ele aldığı için insanın, Allah ve diğer varlıklarla olan ilişkisini düzenler. İnsan, dünya ve
ahiret huzurunu elde etmek için çabalar. Din, uyulması gereken kuralları belirlediği için
temiz bir fıtrat ile yaratılan insanın, fıtratına uygun bir yaşam biçimi sergilemesi
konusunda ona yol gösterici olur. Böylece insan, hayatını Allah’ın belirlediği sınırlar
çerçevesinde şekillendirme imkânını elde eder.
İslamın, sezgisel yönünü temsil eden tasavvuf, dinin farklı bir yorumu olarak
“Hakk ile birlikte ve onun huzurunda olma hâlidir.” (Karaman vd., 2006:634). “Hâl”
ilmini önemseyen bu anlayışta “murâkabe”ye büyük bir önem atfedilir. Bir yaşam tarzı
ve dinin farklı bir yorumu olan tasavvuf, nefse karşı verilen mücadele konusunda
sûfînin durması gereken yer ve alması gereken tavrı belirler. Böylece dinin bir cüzü
olarak özellikle insan hayatının manevî yönünü etkiler.
Din ve tasavvuf, önemli iki manevî dinamik ve kültürel unsur olarak maddî
kültürün zenginleşip yaygınlaşmasına katkı sağlamıştır. Dinî ve tasavvufî mekânların
ibadet için inşa edilmesi bu bağlamda değerlendirilebilir.
180
2.4.1. Dinî Mekânlar
İslâm inancında ibadet, genellikle bireysel olarak yapılsa da cemaat hâlinde
yapılan ibadetler de vardır. Bu ibadetlerin başında cuma, bayram ve cenaze namazları
gelir. Birlikte ibadet etmenin getirdiği zorunluluklar nedeniyle toplumun din hizmetine
dönük bazı mekânlar inşa edilmiştir. Aynı anlayış, diğer İlahî ve beşerî dinler için de
geçerlidir. Cami ve tekkelerin yanı sıra; havra, kilise, ateşgede, bütgede gibi mekânların
inşa edilmesinin temelinde de toplu ibadet için uygun mekân inşâ etme anlayışı vardır.
2.4.1.1. İslâm İle İlgili Dinî Mekânlar
İslâm dini ile ilgili mekânların en önemlisi ve yaygın olanı câmi/mescittir.
Özellikle cemaat hâlinde yapılan ibadetler, câmide gerçekleştirildiği için ibadet mekânı
denildiğinde daha çok “câmi” anlaşılır. Câmi, “insanı Yaratıcı’ya götüren bir istasyon”
(Haydar, 1991:123) olarak düşünüldüğü için ibadet yeri olarak değerlendirilmenin yanı
sıra, İslâmî bir hayatın mimarî, sosyal ve kültürel yönlerinin şekillenmesinde önemli bir
işleve sahiptir. Mescit ve caminin, Müslümanların hayatında ihtiva ettiği önemi Sezai
Karakoç şu şekilde açıklar: “Cami, başta insanoğlunun varolma sebebi olan ibadet
ocağı ise de, ibadet nasıl varoluş akışının merkezî çizgisi, mihveriyse, o da İslâm
toplumunun yaşayışında bütün hayat faaliyetlerinin açıldığı bir kaynaktır, temel
kurumdur, hayatın, çevresinde daire daire toplanacağı öz yuvadır.” (1989:362).
2.4.1.1.1. Kutsal Mabedler
İbadet sözcüğünden türetilen “mabed”, tapınak, ibadet edilen yer anlamlarına
gelir. İbadet, dinin temel ameliyelerinden biri olup sahip olunan inanca göre îfâ edilir.
Bu süreçte ihtiyaç duyulan yapıların başında cami, kilise, sinagog gibi mekânlar gelir.
Kutsal mekân telakkisiyle İlahî ve beşerî dinlerin hemen hepsinde inşa edilen mabetler,
mimarî açıdan farklılıklar arz etse de bu yapıların inşa edilme amaçları aynıdır (Güç,
2003:276).
Kâbe, (Beytu’llâh, Beytü’l-Harâm), Beytü’l-Ma‘mûr ve Mescid-i Aksâ, İslam
dinine ait mabetlerdir. Allah’ın evi olarak da telakkî edilen Kâbe, hem kıble olduğu için
hem de hac ibadetinin îfâsında mihver mekân konumunda olduğu için ayrı bir öneme
sahiptir. İslâm kültüründe kutsal bir yapı olarak mimarî özellikleriyle zikredilmenin
yanı sıra, sembol olarak da kullanılmıştır.
181
2.4.1.1.1.1. Kâbe, Beytu’llâh, Beytü’l-Harâm
Allah’ın evi, Müslümanların kıblesi olarak bilinen Kâbe, Arap yarımadasında
Mekke şehrinde inşa edilmiş kutsal bir mekândır. Kâbe’nin kutsallığı, insanlık tarihiyle
eşdeğerdir. Bir mekânın kutsallığı, Mutlak Varlık’ın ona atfettiği değer ile belirlenir.
“Sonra kirlerinden arınsınlar. Adaklarını yerine getirsinler. Eski evi -Kâbe’yi- tavaf
etsinler.” (Kur’ân-ı Kerim: Hac, 22/29) mealindeki ayetten, Kâbe’nin Allah tarafından
kutsandığı, tavaf edilmesinin Müslümanlara farz kılındığı anlaşılmaktadır.
Kâbe’nin inşası ve ilk ev/mabet oluşuyla alakalı farklı rivayetler aktarılmış,
muhtelif değerlendirmeler yapılmıştır. Ömer Lekesiz, “Sevgilinin Evi Ev-Kâbe
Simgeciliği Üzerine Bir Çözümleme” adlı eserinde söz konusu değerlendirmelere atıfta
bulunarak ittifak edilen görüşü şöyle açıklar: “Kâbe’nin Âdem’in ilk haccından iki bin
yıl önce yaratıldığı, Âdem’le birlikte yaratılıp onunla birlikte dünyaya indirildiği, ilk ev
olmadığı ancak ilk mabet olduğu yolunda yorumlar yapılmıştır. Üzerinde ittifak edilen
kesin husus: Ayette belirtilen şekliyle Kâbe’nin ilk mabet oluşudur.” (2006:99).
Varlığını fıtrî olarak devam ettirmek zorunda olan insanoğlunun sosyal ve
kültürel hayatını şekillendirirken örnek aldığı yapıların başında Kâbe’nin geldiği bilinir.
“Kâbe simgesi, ilk ev konumuyla insanlık serüveninin merkezinde yer alırken, dünyanın
yaratılışı, döşenişi (dünyanın kuruluşu), insanın dünyaya inişi ve dünyayı kendisi için
kuruşu… Ezcümle diğer olgular ve olaylar bu merkezin çevresini önceliklerine göre
küçük ve büyük halkalar biçiminde kuşatırlar.” (Lekesiz, 2006:241). Mutlak Varlık’ın
anasır âlemindeki “timsâlî evi” (Tarlan, 2009:532) olarak tasavvur edilen Kâbe, “dünya
evinin yaratılmasına, dünya evlerinin (kutsal bir anlayış, kutsal bir ihtiyaçla)
yapılmasına bir işarettir.” (Lekesiz, 2006:98). İnsanın yaratıcısı, ebedî ve ezelî
terbiyecisi olan Allah’ın, bu yapıyla insana, anasır âlemindeki hayatının barınma,
yaşamını devam ettirme mekânlarından biri olan evin yapısal ve işlevsel özelliklerini
öğrettiği düşünülür.
Kâbe, “Osmanlı şairinin ve toplumunun bu dünya ve öbür dünya arasındaki
tercihlerini, istek ve eğilimlerini (tayin etmede) belirleyici bir etkiye sahiptir (Narlı,
2007:61). Tavaf edilmesinin farz olması ve Müslümanların kıblesi olması hasebiyle her
Müslüman’ın zihin ve gönül âlemini meşgul eden bu yapı, klasik şairler tarafından
zengin çağrışımlara kapı aralayabilecek şekilde kullanılmıştır. Klasik şairlerin, özellikle
mesnevi nazım şekliyle yazdıkları eserlerde, aşk derdinden cinnet geçiren ve iflah
olmayan âşıkların iyileşebilmeleri için “kutsal mekânların zirvesinde bulunan Kâbe’yi”
182
(Doğramacıoğlu, 2010:42), ziyaret etmeleri gerektiği ileri sürülür. Böylece Kâbe bir
şifâhâne olarak tasavvur edilir.
Klasik şiirde aşk, sevgi, güzellik, vuslat gibi kavramlar açıklanırken Kâbe, unsur
veya imge olarak sıkça kullanılır. Özellikle âşığın gönlü, sevgilinin yüzü ve mahallesi
Kâbe’ye benzetilir (Pala, 1995:297). Kâbe, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında vuslat
kavramıyla tavsif edilir; gönül, meyhane, sevgilinin mahallesi gibi kavramlarla
benzerlik noktasında ilişkilendiririlir. Ayrıca memdûh övgüsünde bulunulurken
Kâbe’nin kutsallığıyla memdûhun yüceliği arasında ilişki kurulur.
Kâbe, Allah’ın anasır âlemindeki sembolik evi; gönül ise Allah’ın sığabildiği tek
muhayyel mekân olarak tasavvur edildiği için gönül ile Kâbe arasında benzerlik ilişkisi
oluşturulur. Tasavvufî anlayışa göre gönül, “İlahî hakikatlerin, Tanrı tecellisinin ve
maşukun didarının aksettiği mekân” (Şenödeyici, 2014:124) olarak tasavvur edildiği
için kutsal mekân olarak değerlendirilir. Nitekim Fuzûlî, “Allah fikri”, müminin
gönlünden eksilmediği için müminin gönlünü Beytullâh olarak tasavvur eder. Bâkî ise
gönlün onarılmasını Kâbe’nin inşasıyla aynı mesabede görür. Bu yaklaşımıyla kalp
onarma veya gönül alma edimini Kâbe’yi inşa etmekle eşdeğer tutar:
Fuzûlî hâli olmaz sûret-i dil dûst fikrinden
Bu ma‘nîden ki Beytullâh derler kalb-i mü’mindir (Fuzûlî, G.104/7)
Hâne-i kalbüm eylesün termîm
Ka‘be yapmak dilerse İbrâhîm (Bâkî, G.342/1)
Bâkî ve Fuzûlî, Kâbe’yi vuslat kavramıyla tavsif eder. Vuslat, birbirlerinden ayrı
kalan insanların kavuşma çabasını karşılar. İslâm düşüncesinde, Kâbe ile Hz.
Muhammed sevgili olarak görülür. Kâbe’yi tavaf etmek, Müslümanlara farz olduğu için
Müslümanların neredeyse tamamı söz konusu mekânı tavaf etme iştiyak, hasret ve
çabası içinde yaşar. Vuslat Kâbe’sinin coşkunluğunu, ulaşılması gereken bir menzil
olarak düşünen Bâkî, bu menzile daimî bir çaba içerisinde olanların ulaşabileceğini
düşünür. Kâbe’yi tavaf, Allah’ın sevgilisi olarak bilinen Hz. Muhammed’le maddî
âlemde gerçekleştirilecek bir vuslat olarak telakki edilir. Vuslat Kâbe’sini tavaf etme
hasreti içerisinde olan Fuzûlî, sesini gök gürlemesi ve sel suyunun çıkardığı sese
benzeterek yüreğindeki coşkuyu, iştiyakı anlatmaya çalışır:
Bâkî safâ-yı Ka‘be-i vuslat murâd ise
Sa‘y it hemîşe sa‘y iden irdi menâzile (Bâkî, G.477/5)
Tavâf-ı Ka‘be-i vaslın tahassüriyle müdâm
183
Sürûd-ı seyle safîr ü hurûş-i ra‘de sadâ (Fuzûlî, K.1/78)
Klasik şairler, mecazî aşkı terennüm ettiklerinde bile, sevgiliye İlahî vasıflar
atfettikleri için sevgilinin mahallesini Kâbe’yle benzerlik noktasında ilişkilendirirler.
İslâm inancına göre hâli vakti yerinde olan her Müslüman’ın Kâbe’yi tavaf etmesi
farzdır. “Vahdet âlemi, aşk âlemi” (Tarlan, 2009:366) olarak tasavvur edilen sevgilinin
mahallesinin her zaman, Kâbe’nin ise yılda bir defa tavaf edildiğini ifade eden Fuzûlî,
“âşıkların Kâbesi” (Şenödeyici, 2014:60) olan sevgilinin mahallesini -kutsallık
noktasında- Kâbe’den üstün görür:
Hâk-i kûyun Ka‘beye nisbet kılan bilmez mi kim
Bunda her dem anda bir nevbet olur vâcib tavâf (Fuzûlî, G.148/5)
Sevgilinin mahallesinin Kâbe’den üstün görülme anlayışı, Bâkî Divanı’nda da
görülür:
Bir kez tavâfın itmegi bin ‘ömre virmezin
Ey hâcî sana Ka‘be bana kûy-i dil-rübâ (Bâkî, G.10/3)
Gönül, yalnızca sevgiliye tahsis edilen bir mekân olarak düşünüldüğü için
masivadan arındırılmalıdır. Kâbe’ye yapılan tavafın asıl amacı, gönül aynasını
günahlardan arındırmaktır. Bu durum, sevgiliyi/Mutlak Varlık’ı razı etme noktasında
gösterilecek çabayla gerçekleşir. Bâkî, sevgilinin mahallesini Kâbe’ye benzetir, âşığın
gönül tezkiyesinin, kûy-i yârin etrafını tavaf etmesiyle gerçekleşeceğini düşünür:
Bâkıyâ ister isen kalbe safâ virmek eger
Ka‘be-i kûyına var döne döne eyle tavâf (Bâkî, G.231/5)
Âşıklar için en önemli görev, sevgilinin eşiğine yüz sürmek, rızasını kazanmak
umuduyla kapısında beklemektir. Bâkî, hacıların Kâbe eşiğine, âşıkların ise Kâbe ve
kıble olarak gördükleri sevgilinin eşiğine yüz sürmek istediklerini ifade eder. Sevgiliyi
Kâbe veya kıble olarak görmek, onu hayatın merkezini teşkil eden kutsal bir varlık
olarak telakki etmektir:
Bilürsin yüz sürerler âsitân-ı Ka‘beye ben de
İşigüne yüzüm sürsem n’ola a Ka‘bem a kıblem (Bâkî, G.333/6)
Bâkî ve Fuzûlî, Kâbe’yi meyhaneyle ilişkilendirdikleri beyitlerde “Beytü’lHarâm” ismini kullanırlar. Meyhaneyi Beytü’l-Harâm olarak görmenin temelinde, onu
kutsamanın yanında, oraya sığınan âşığın ayıplanma ve kınanma durumlarıyla karşı
karşıya kalma ve bu durumun yanlışlığına dikkat çekme çabası vardır. “Kâbe’nin
haramlığı, kendini de tahrip edebilen tek varlık insanın ağaçtan eve, ottan saça kadar
184
hemen her konu ve durumda kesme, koparma, kırma, ezme, öldürme, kan akıtma, can
yakma, tuzak kurma, avlama vb. faaliyetlerinin yasaklandığı bir alan oluşundandır. Bu
haram ortamındaki insan, cennetteki (nefsanî ve eylemden uzak) Âdem’den bir örnek,
onun cennette bırakılan saflığından bir yansımadır.” (Lekesiz, 2006:143). Klasik
şairler, harabatî sözcüklere tasavvufî anlamalar yüklerler. Bâkî, eğlence meclisini,
âşığın ulaşması gereken bir makam/menzil; meclisteki kadehten sızan şarabı, zemzem;
meyhaneyi, Beytü’l-Harâm; meyhanenin en yaşlısı olarak bilinen pir-i mugânı ise
Kâbe’nin şeyhi/imamı olarak tasavvur eder. Böylece söz konusu mekânı ötekileştirilmiş
mekân formundan arındırarak rağbet edilen sosyal veya dinî bir mekâna dönüştürür:
Bezm-i safâ vü reşh-i câm bu zemzem olmış ol makâm
Mey-hâneler Beytü’l-Harâm pîr-i mugân şeyhü’l-harem (Bâkî, G.318/3)
Meyhane, İlahî aşk bağlamında değerlendirildiğinde tekke olarak görülür.
Tekke,
Mutlak
Varlık’ın
zikredildiği,
gönüllerin
masivadan
arındırıldığı
mekânlardandır. Fuzûlî, bu vasıftaki meyhaneleri seyreden/gezen âşığın/sâlikin
ayıplanmaması gerektiğini belirtir. Zira Beytü’l-Harem ziyaretçisi olan sofinin temiz bir
gönle sahip olması zarurî bir durumdur:
Kılmasınlar ta‘ne ger mey-hâneler seyr eylesen
Sûfî-i sâfî-derûnsun zâ’ir-i Beytü’l-harâm (Fuzûlî, K.35/18)
Atfedilen kutsallık hasebiyle Bâkî Divanı’nda memdûh, kâinatın mutluluk
kıblesi olarak tasavvur edilirken; -memdûhun- eşiği şah ve dervişler tarafından sürekli
ziyaret edilen kutsal mekânlardan Kâbe olarak tasavvur edilir. Fuzûlî Divanı’nda ise
memdûh (Sultan İbrahim) âbid bir kul olarak görüldüğü için, Hz. İbrahim’in Kâbe’de
Allah’a sunduğu kurbanın kabul edildiği düşünülür. Bu yaklaşımla bir durum farklı bir
durumla açıklanır. Sultan İbrahim’in, Kâbe’yi inşa eden ve İslâm inancında kurban
ibadetinin oluşması ve yaygınlaşmasını sağlayan Hz. İbrahim’le ilişkilendirilmesi, ona
atfedilen değeri de gösterir:
Hân Murâd ol kâ’inâtun kıble-i ikbâli kim
Ka‘be-i dergâhına şâhân u dervîşân gelür (Bâkî, K.6/10)
Edâ-yı tâ‘at ü arz-ı niyâz etdin bi-hamdi’llâh
Ki makbûl oldu Beytu’llâha İbrâhîm kurbânı (Fuzûlî, K.26/19)
185
2.4.1.1.1.2. Beytü’l-Ma‘mûr
Beytü’l-Ma‘mûr, gökyüzünde meleklerin ibadet ettikleri yer veya mabed olarak
bilinir. Allah’ın üzerine yemin ettiği bu mabed (Kur’ân-ı Kerim: Tûr, 52/4), Kâbe
olarak da tasavvur edilir (Küçük, 1992:94-95). Firdevs cennetinde kırmızı yakuttan
yapılmış yüksek bir kubbe olan Beytü’l-Ma‘mûr, Hz. Âdem’in tövbesinin kabul olması
karşılığında, İlahî ikram olarak yeryüzüne indirilen ve Kâbe’nin yerine bırakılan yapıdır
(Lekesiz, 2006:101-102). “Beytü’l-Muallâ” (Şenödeyici, 2014:220) olarak da bilinen bu
yapının, Nuh tufanıyla Kâbe’nin hizasında, yedi kat göğe yükseltildiği; insanların
Kâbe’ye, meleklerin ise Beytü’l-Mamûr’a doğru secde ettikleri ve hatta onu tavaf
ettikleri düşünülür (Lekesiz, 2006:101).
Beytü’l-Ma‘mûr, klasik şiirde genellikle sevgilinin güzellik unsurlarının tasvir
edilmesi ve Kâbe’nin özellikleriyle ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan bu mekân, Bâkî Divanı’nda sevgilinin yanağının nuru
ve boyunun uzunluğuyla ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Bâkî, Beytü’l-Mamûr’un nur ile dolu oluşuyla sevgilinin yanağının parlaklığına
yapılan övgünün feleklere kadar yükseltilişi arasında ilişki kurar. Beytü’l-Mamûr,
nurdan yaratılan varlıkların (melek) ibadet ve tezekkür mekânıdır. Şevk ve çoşku, aşığın
gönlünde tezahür eden duygular olduğu için Beytü’l-Mamûr’un gönül olarak tasavvur
edildiği düşünülür:
Ruhlarun medhini eflâke çıkardı Bâkî
Şevkden toldı bu gün nûr ile Beytü’l-Ma‘mûr (Bâkî, G.125/5)
Fuzûlî ise sevgilinin boyunun uzunluğunu/yüceliğini anlatırken Beytü’lMamûr’u benzer bir bağlam içinde değerlendirir. Kâbe, Beytü’l-Mamûr’un hareminden
yüksek/yüce olmadığı gibi, Sidretü’l-müntehâdaki ağacın dalı da âşıkların kıblesi olarak
düşünülen sevgilinin boyundan yüksek değildir. Beyitte, sevgilinin Beytü’l-Mamûr
olarak düşünülen evinin haremiyle Kâbe, boyuyla sidre dalı arasında mukayese
yapılarak sevgili yüceltilir:
Harîm-i Beyt-i Ma‘mûrundan a‘lâ olmaya Ka‘be
Degüldür şâh-ı Sidre kâmetünden müntehâ kıblem (Bâkî, G.333/2)
2.4.1.1.1.3. Mescid-i Aksâ
Mescid-i Aksâ, Hz. Süleyman’ın, Kudüs’te -babası Hz. Davut’un vasiyeti
üzerine- yedi yılda tamamladığı mabettir (Pala, 1995:490). Özellikle Müslüman ve
186
Musevîlerin kutsallık atfettiği bu mabet, Müslümanların Kâbe inşa edilmeden önceki
kıblesiydi. Mescid-i Aksâ, edebî eserlede daha çok miraç hadisesi bağlamında ele alınır.
“… Bir gece, kulunu -Hz. Muhammed- Kutsal Mescit’ten -Kâbe- kendisine kimi
göstergelerimizi göstermek için, çevresini kutsadığımız çok uzak Mescit’e -Mescid-i
Aksâ- yolculuk ettiren! Gerçekten O, duyandır, görendir.” (Kur’ân-ı Kerim: İsrâ, 17/1)
mealindeki ayet, miraç hadisesinin gerçekleşme sürecine açıklık getirdiği gibi, Mescid-i
Aksâ’ya atfedilen kutsallığı gösterir.
Klasik şiirde daha çok miraç hadisesi ve ilk kıble oluşu gibi hususlarda teşbih ve
tasavvurlara konu edilen Mescid-i Aksâ, Bâkî Divanı’nda sevgilinin eşiği ve kapısı
olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda memdûh övgüsü hususuyla ilgili
tasavvurlara konu edilmiştir.
Bâkî, sevgilinin eşiğini, Mescid-i Aksâ’ya; yüzünü, kıbleye; kaşını, mihraba
benzetir. Bu benzetmenin temelinde, miraç hadisesinde arşa -Mutlak Varlık’ın
huzuruna- yapılan yolculuğun başlangıç noktasının, yani eşiğin Mescid-i Aksâ olması
düşüncesi vardır. Sevgilinin mahallesinin eşiği veya kapısı, Mescid-i Aksâ olarak
değerlendirildiğinde, sevgili Mutlak Varlık (Allah) olarak değerlendirilmiş olur. Bu
bağlamda Mescid-i Aksâ, “vuslat yolculuğu”nun ilk menzili olarak düşünülebilir. Zira
Hz. Muhammed, arşa vardığında arşın nuru kendisini kaplar, o sırada kalp veya beden
gözüyle Allah’ı görür (Pala, 1995:387). Yani bezm-i elestte ruhların Allah ile
gerçekleştirdiği vuslatın bir örneği, anasır âleminde Mutlak Varlık (sevgili) ile Hz.
Muhammed arasında gerçekleşmiş olur. Mesci-i Aksâ bu olayın tezahüründe eşik
vazifesi görür:
İşigün Mescid-i Aksâya mânend
Yüzün kıble kaşun mihrâba benzer (Bâkî, G.116/3)
Bâkî, mutluluğa erenlerin yüce Kâbe’sini kıble olarak, vefa sahiplerinin Mescidi Aksâ’sını ise sevgiliye ulaşma kapısı olarak görür. Klasik şiirin muhteva estetiğine
göre ideal güzelliği kendisinde toplayan sevgili, taşıdığı yüce vasıflarla kutsal bir varlık
olarak telakki edilir. Vuslat yolculuğunda eşik mekân mesabesinde görülen yerler aynı
kutsallıktan pay alır:
Tapundur Ka‘be-i ‘ulyâ-yı eshâb-ı safâ kıblem
Kapundur Mescid-i Aksâ-yı erbâb-ı vefâ kıblem (Bâkî, G.333/1)
Fuzûlî, memdûhun vazifelendirmelerinde ne kadar isabetli olduğunu belirtmek
için dönemin camilerini, Mescid-i Aksâ’ya; cami görevlilerini, Bilal-i Habeşî’ye
187
benzetir; memdûhu ise herhangi bir İslâm halifesi olarak tasavvur ederek ona övgüde
bulunur:
Halka i‘lâm etmeğe dîn-i Muhammed tâ‘atin
Eyledin ol Mescid-i Aksâya ta‘yîn-i Bilâl (Fuzûlî, K.13/23)
2.4.1.1.2. İbadet Mekânları
2.4.1.1.2.1. Mescid, Câmi
Mescid,”yere kapanmak” (Kanar, 2003:1284) anlamına gelen “secd kökünden
türemiş bir mekân ismi” (Aybet, 1989:21) olup,”secde edilecek, namaz kılınacak yer,
küçük cami” (Devellioğlu, 1996:625) anlamlarına gelir. Cami, secdegâh ve musallâ
sözcükleriyle birlikte ibadet edilecek yer anlamlarını taşır. İslâm inancında namaz
ibadetinin ikame edildiği mekânların başında gelen mescit, Müslümanlarca kutsal
addedilir. “Mescitler Allah’ındır, öyleyse Allah’la birlikte başkasını çağırmayın.”
(Kur’ân-ı Kerim: Cin, 72/18) mealindeki ayetten anlaşılacağı üzere bu mekân, hem
Allah’a hasredilmiş hem de O’nun evi olarak tasavvur edilmiştir.
Müslümanlar, eski dönemlerde şehir veya herhangi bir yerleşim yerini inşa
ettiklerinde camileri merkeze alarak diğer barınma, korunma ve sosyal mekânları inşa
ederlerdi. İslâm coğrafyasındaki büyük ve görkemli camilerin çoğu, Osmanlı
İmparatorluğu’nun hüküm sürdüğü dönemde yapılmıştır. Osmanlılar döneminde inşa
edilen camiler, “şehir topografyasının hâkim noktalarında, konut dokusunun odak
noktalarında” (Cansever, 2013:171) inşa edilirdi. İslâm’ın “azâmetini” (Hamidullah,
1989:300) yansıtacak şekilde inşâ edilen bu camiler, “sahip oldukları mekânları
tamamlayan, iyi hesap edilmiş bir tezyinat zenginliğine sahiptiler.” (Cansever,
2013:171).
Şiirde kurmaca bir âlem, sembolik bir dille işlendiği için söz veya sözcüklere
farklı anlamlar yüklenir, okuyucuların yanılması için sözlere adeta mecaz elbisesi
giydirilir (Andrews, 2009:109). Sözcüklerin farklı anlamlar ihtiva edecek şekildeki
kullanımı ve harabatî sözcüklerin olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirilmesini Ali
Yıldırım şöyle açıklar: “Tasavvufi söylem, yoğun bir batınîlik ve içsellik ifade
etmektedir. Dolayısıyla zahirî ve şeklî olarak anlamlandırılan her şeyin bir de içsel ve
batınî anlamı olmalıdır. Zühdî kelimelere bu noktadan bakıldığında, hedef olarak
vahdeti yani Mutlak Yaratıcı’yı değil, onun vaat ettiği cennetini amaçlayıp,
cehennemden kaçmayı hedeflediği gözlemlenmektedir.” (2007/a:69-88). Mescidin de
188
riya ve gösteriş yeri olarak telakki edilmesi ve İlahî rızayı kesbetme dışındaki bütün
çabaların olumsuz görülmesi, bu bağlamda değerlendirilebilir.
Camî, dinî metinlerde ulvî ve semavî sıfatlarla tavsif edilip vahdet ve imanı
temsil edecek şekilde kullanılır. Mimarî bir yapı olarak ise daha çok ihtişam ve
sağlamlığıyla ecdadın yapıcı ve yaratıcı kudretini ifade eder (Öztürkmen, 1958: VII).
Edebî metinlerde, söz konusu ideal özellikleriyle daha çok sembol olarak kullanılan
cami, klasik şiirde harabatî sözcüklerle kullanıldığında genellikle olumsuz bir bakış
açısıyla teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Bâkî Divanı’nda cami, bahar mevsiminde
sıkıcı olması, eğlence meclisi gibi coşkunluk bahşetmesi ve mabetlerin mescide
dönüştürülmesi hususlarında teşbih ve tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda
caminin riyayla özdeşleştirilmesi, sıkıntı vermesi ve kalabalık olduğu için kişinin ayak
altında kalma tehlikesini yaşayabilecek yer olarak görülmesi hususlarında teşbih ve
tasavvurlara konu edilmiştir.
Klasik şairlerin en çok kullandıkları kutsal mekânların başında mescit gelir.
Mescidi, mutasavvıf şairler, Allah’ın atfettiği değer nedeniyle yüceltirken; rind şairler,
riyakârlığı veya dünyevî ve uhrevî beklentileri merkeze alarak hayatını şekillendiren ve
kendilerini pervasızca eleştiren zahit tipinden dolayı olumsuz vasıflarla tavsif ederler.
Fuzûlî, şiirlerinde hakikî aşkı işlemesine rağmen Allah’ın evi olarak bilinen mescidi
olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirir. Bu durum, bâtınî temayül/sapma/dalalet olarak
da addedilmiştir. “Şairler tepkiden kurtulmak için yaptıkları hatayı tasavvufla örtmeye
kalkışırlar. Üzerine tasavvuf cilası çekerler. Yani tasavvufun arkasına saklanırlar.
Bazen de yaptıkları teviller tutarsız ve zorlama olur. Bu durum, yani İslâmî değerlere
ters düşmeler, diğer bir ifadeyle dini sapmaların bir kısmı İran edebiyatından oradaki
batinî fırkalardan gelir, bir kısmı da şairin kendisinden kaynaklanır.” (Karabey,
2007:61). Fuzûlî, insanın mescitte hasır/kilim gibi ezilme, çiğnenme tehlikesiyle karşı
karşıya kaldığını (Fuzûlî, G.241/3), mescitlerdeki imamların/önderlerin -gurur ve
kibirlerinden dolayı- cemaat ile ilgilenmediklerini (Fuzûlî, G.215/5), cemaat
izdihamının, mescitte ruhsal daralmayı/kederi artırdığını ifade ederek mescidi olumsuz
bir bakış açısıyla değerlendirir:
Cemâ‘at izdihâmı mescide salmış küdûretler
Küdûret üzre lutf et bir küdûret sen hem artırma (Fuzûlî, G.241/5)
Öte yandan Bâkî, bahar mevsiminde sevgilinin dudağı, ırmak ve kadehin kenarı
dururken, mescit ve medresenin bir kıymet taşımadığını ileri sürerek bahar eğlencesini
189
yüceltir. Bâkî’nin rint bakış açısını yansıtan bu beyitte, insanın duygu âlemine hitap
eden doğal ve beşerî güzelliklerin yüceltildiği; akıl ve inanç âlemine hitap eden ilim
irfan yuvalarının ise olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirildiği görülür:
Mevsim-i gülde n’olur medrese vü mescidden
Leb-i cûy u leb-i cânân u leb-i câm olsa (Bâkî, G.435/3)
Klasik şiirde mescidin ilişkilendirildiği vasıfların başında riya gelir. Mescidin
hasırından riya kokusundan başka bir kokunun gelmediğini ifade eden Fuzûlî, söz
konusu mekânı riyayla özdeşleştirir:
Ey olan sâkin-i mescid ne bulupsan bilmen
Bûriyâsında anun bûy-ı riyâdan gayrı (Fuzûlî, G.272/2)
Fuzûlî, yaşlı insanların/şeyhlerin meyhaneden yüz çevirip mescide yönelmelerini
sapıtma veya gayri ahlakî bir davranış olarak değerlendirir. Harici saiklerin (cehenneme
girme korkusu veya cenneti elde etme ümidi) önemsenmesi hasebiyle mescidi, İlahî
aşkın tezekkür mekânı olarak bilinen meyhaneden değersiz görür:
Şeyhler mey-hâneden yüz dönderirler mescide
Bî-tarîkatleri gör kim doğru yoldan azalar (Fuzûlî, G.79/3)
Bâkî, eğlence meclisinin halkasını, insanın yüreğine coşkunluk veren caminin
çemberine, kadehini ise parlak kandiline benzetir. Bâkî’nin camiyi huzur ve neşe verme
hususunda eğlence meclisiyle ilişkilendirmesi, söz konusu mekânı mahiyetine uygun bir
biçimde kullandığını gösterir. Zira İslâm inancına göre “kalpler ancak Allah’ın
hatırlatılması ile huzura kavuşur.” (Kur’ân-ı Kerim: Ra‘d, 13:28) Cami de Allah’ın
tezekkür ve tefekkür mekânı olduğu için bir eğlence meclisinin maddî anlamda verdiği
hazzı manevî anlamda verir:
Devr-i meclis ki safâ câmi‘inün çenberidür
Âb-ı rengîn ile kandîl-i fürûzânı kadeh (Bâkî, G.32/4)
Âşık, sevgilinin camide kimlerle oturup kalktığını merak ettiği için ağlamaklı bir
biçimde safları dolanır. Sevgilinin camide, saflar hâlinde namaz kılanların arasında
aranması, aynı zamanda “klasik şiirde sevgilinin cinsiyetinin belirsizliği”ne delalet
etmektedir. Çünkü sevgili, klasik şiirde umumiyetle “cinsiyet ve uzviyet kaydından uzak
plastik bir varlık olarak karşımıza çıkmaktadır.” (Gönel, 2010:219):
Câmi‘ içre göre tâ kimlere hem-zânûsın
Şekl-i sakkâda gezer dîde-i giryân saf saf (Bâkî, G.229/5)
190
Bâkî, camiyi ibadet mekânı olarak gördüğü gibi siyasal bir sembol olarak da
değerlendirir. Kanuni Sultan Süleyman’ın gayrimüslimlere karşı kazandığı fetihleri
açıklarken, onun binlerce puthâneyi mescide dönüştürdüğünü, puthânelerin/kiliselerin
çan çalan kulelerinde ezanlar okuttuğunu ifade ederek memdûhu büyük bir İslâm
kumandanı olarak görür ve onun yaptığı fetihleri yüceltir. Bu vesileyle mescit ve
içerisinde yükselen ezanı, Müslümanların gayrimüslimlere karşı kazandığı fethin
sembolü olarak telakki eder:
Aldun hezâr bütkedeyi mescid eyledün
Nâkûs yirlerinde okutdun ezânları (Bâkî, Ms.1-VI/6)
2.4.1.1.2.1.1. Minber
Cami ve mescidin cüzlerinden olan minber, imam veya hatiplerin cuma ve
bayram günleri hutbe okuduğu merdivenli kürsüdür (Güzel, 1984:29). İslâm
toplumunun bireysel, sosyal ve dinî açıdan şekillenmesi noktasında gerekli uyarı ve
telkinler minberden yapıldığı için camiler, minberiyle toplum ve devlet; kürsüsüyle okul
(Karakoç, 1989:521-523) olarak tasavvur edilir.
Caminin bir cüzü olduğu için klasik şiirde camiyle aynı bağlamda
değerlendirilen minber, Bâkî Divanı’nda vaaz yeri, Fuzûlî Divanı’nda ise mescidin sabit
bir cüzü, memdûhun adının zikredildiği yer ve çiçeğin Hz. Muhammed’e salavat
getirdiği dal olarak tasavvur edilmiştir.
Minber, vaaz yeri olarak tasavvur edilir. Klasik şiirde dini şekilsel açıdan
yaşamakla suçlanan, özellikleri bakımından rindin karşıt formu olarak telakki edilen
vaiz, minberde yaptığı vaazda şarap içmenin münafıklık alameti olduğunu ileri sürer.
Bâkî, bu yaklaşımıyla minberi günah addedilen bir davranışın düzeltilmesi konusunda
uyarıların yapıldığı mekân olarak tasavvur eder, ancak zamanın münafıklık zamanı
olduğunu ileri sürerek söz konusu davranışın normal karşılanması gerektiğini düşünür:
Müdâm içen münâfıkdur dimiş minberde bir vâ‘iz
Ne çâre hey müselmânlar münâfıklık zamânıdur (Bâkî, G.181/3)
Fuzûlî, minberin, mescitteki sabit unsurlarından biri olduğunu (Fuzûlî, G.241/3),
memdûhun adının minberde zikredildiğini (Fuzûlî, K.13/20) söyler. Aynı zamanda
minberi ağaç dalına, çiçeği ise minbere çıkıp Hz. Muhammed’e salavat getiren imama
benzeterek minberi ibadet/zikir mekânı olarak tasavvur eder:
191
Şâh oldu minber yek-sere çıktı şikûfe minbere
Salavât eder Peygambere sallu‘alâ hayrü’l-verâ (Fuzûlî, K.8/13)
2.4.1.1.2.1.2. Mihrap
Mihrap, cami ve mescitlerde kıblenin bilinmesini sağlayan oyuk, imamın namaz
kıldırdığı yerdir. Cami ve mescidin cüzü olan mihrap, klasik şiirde özellikle şekilsel
açıdan sevgilinin kaşlarının benzetileni olarak görülmüştür. Mihrabın kıblegâh olarak
tasavvur edilmesi ve oraya yönelerek yapılan ibadetin şekilden ibaret olması gibi
hususiyetlerden dolayı mihrap, klasik şiirde genellikle olumsuz bir bakış açısıyla ele
alınmıştır. İslâm inancına göre Müslümanların mihraba dönerek namaz kılmaları,
“mihrap dediğimiz duvar yığını için değil, o cihette Kâbe’nin mücerret varlığını
görmeleri ve mihrabın kıbleyi göstermesi sebebiyledir.” (Pala, 2011/a:51).
Sevgili, güzelliğiyle “Tanrının cemal sıfatının bir tecellîsi” (Mazıoğlu,
1992:163) olarak değerlendirildiği için sevgilinin kaşlarına ulvî vasıflar izafe edilir.
Kaşlar, maddî bir güzelliği temsil etmenin yanı sıra, sembolik bir değer olarak görülür.
Daha çok Mutlak Varlık’la oluşturulmak istenen kurbiyeti temsil edecek şekilde
kullanılır. “Güzellerin kaşlarının mihrabı tasavvufta Allah’a yakınlık anlamına gelir.
Âşık, Allah’a karşı kurbiyet kazanmak için şeklinden dolayı mihraba benzeyen kaşa
secde eder.” (Öztürk, 2007:187). Sevgilinin kaşları, Kâbe’yi de temsil eder. Kaşlar,
“Kâbe’ye işaret ederek maddeden manaya geçişi sağlar. Bu durumda âşığın, sevgilinin
mihraba benzeyen kaşına değil, o kaşın tecellisine (işaretine, sitemine, davetine,
gamzesine vb.) tutkun olduğu ortaya çıkar.” (Pala, 2011/a:51).
Klasik şiirde daha çok dinî bir sembol veya tasavvufî bir metafor olarak ele
alınan mihrap, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında sevgilinin kaşlarıyla şekilsel benzerlik ve
atfedilen manevî değer hususlarında karşılaştırılmış, sevgilinin kaşları ondan üstün
görülmüştür.
Bâkî ve Fuzûlî, mihrabı sevgilinin kaşıyla benzerlik noktasında ilişkilendirirler.
Sevgilinin mihraba benzeyen kaşlarını secdegâh (Bâkî, K.26/22) olarak gören Bâkî,
kozmik unsurlardan ayın dahi ona secde ettiğini (Bâkî, G.368/3) söyleyerek; güzelliğini,
ulvîyetini, yüceliğini ve ona yüklenen manevî değeri anlatmaya çalışır. Sevgilinin alnı,
parlaklık noktasında kandil; alnına düşen siyah saçlar, kandili asılı tutan zincir; kaşları
da mihrap olarak düşünüldüğü için sevgilinin yüzü, güzellik ve etkileyicilik noktasında
adeta bir mescit olarak hayâl edilir:
192
Kaşun üzre târ-ı mûyunla cebînün gördiler
Nûrdan kandîl asılmış sandılar mihrâbda (Bâkî, G.450/3)
Sevgilinin kaşlarını, mihrap; kirpiklerini, camide saf saf kıyama kalkmış cemaat;
gamzesini ise imam (Fuzûlî, G.180/2) olarak düşünen Fuzûlî, sevgilinin güzellik
unsurlarıyla mescidin maddî unsurları arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Sevgilinin
kaşlarının kıvrımı, kıblegâh (Fuzûlî, G.15/6) olarak telakki edilir. Fuzûlî, sevgilinin
kaşlarının mihrabına yönelmediği için fakihin dalalete düştüğünü, bu şekilde ölmesi
durumunda cenaze namazının kılınamayacağını ifade ederek sevgilinin kaşını kutsar ve
hakikati gösteren araç olarak tasavvur eder:
Hûblar mihrâb-ı ebrûsuna meyl etmez fakîh
Ölse kâfirdir müselmânlar ana kılman namâz (Fuzûlî, G.114/2)
Bâkî ve Fuzûlî mihrabı, sevgilinin kaşlarının benzetileni olarak görmenin yanı
sıra, her iki unsuru birbirleriyle mukayese eder. Sevgilinin kaşlarına atfettikleri ulvî
vasıflar ve yükledikleri tasavvufî anlamlarla kaşları mihraptan üstün görürler. Bâkî,
gönül çalan sevgilinin kaşlarına secde edenlerin, ibadet mihrabının köşesine secde
etmez olduğunu ileri sürerek sevgiliyi, Mutlak Varlık formunda tasavvur eder; ona olan
teveccühü ibadetten üstün görür:
Baş egmez oldı gûşe-i mihrâb-ı tâ‘ate
Ebrûlarına secde kılan dil-rübâlarun (Bâkî, G.262/3)
Fuzûlî ise eğri görüşlü zahidin sevgilinin misk kokulu kaşlarının kıvrımını
gördüğü takdirde, mihrap köşesine secde etmeyeceğini ileri sürer. Tasavvufî anlayışa
göre “Kâbe kavseyn” olarak telakki edilen ve Hakk’a yakınlığın sembolü olarak görülen
sevgilinin kaş kıvrımları, İslâm’ı şeklî veya sathî olarak yaşayanlar tarafından doğru bir
biçimde anlaşılmaz. Fuzûlî’nin zahidi kınamasının temelinde söz konusu bakış açısı
vardır:
Ham-ı ebrû-yı müşgînin görürse zâhid-i kec-bîn
Dahi kâmet sücûd-ı gûşe-i mihrâba ham kılmaz (Fuzûlî, G.111/2)
2.4.1.1.2.1.3. Secdegâh
Secde edilen yer anlamına gelen secdegâh; mescid, mabet gibi kutsal mekânların
cüzü olup diğer kutsal mekânlarla aynı çerçeve içerisinde değerlendirilir. Klasik şiirde
daha çok sevgiliyle kurbiyeti sağlayacak mekân/makam olarak görülür. Bâkî
Divanı’nda sevgilinin eşiği, mahallesi ve memdûhun eşiğinin toprağı; Fuzûlî
193
Divanı’nda ise sevgilinin mihraba benzeyen kaşı ve eşiğinin toprağı secde yeri olarak
tasavvur edilir.
Fuzûlî, Hz. Âdem’e melekler secde etmeden önce aşk ehlinin sevgilinin mihraba
benzeyen kaşını secdegâh olarak tasavvur ettiğini ifade eder. Bu yaklaşım, sevgilinin
kaşına olan meylin ibadet derecesinde görüldüğünü, tahassüs edilen aşkın ezelî
olduğunu (Mazıoğlu, 1992:139) gösterir:
Secdegâh etmişdi aşk ehli kaşın mihrâbını
Kılmadan hayl-i melâ’ik secde-i Âdem henüz (Fuzûlî, G.121/3)
Sevgilinin eşiğinin toprağı, secdegâh olarak görülüp yüceltilir. Bu yaklaşım,
sevgilinin Mutlak Varlık, eşiğindeki toprağın ise âşığı Mutlak Varlık’a yaklaştıran yüce
bir makam olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Hemîşe secdegehim hâk-i âsitânın idi
Bu i‘tibâr ile bir ser-bülend-i âlem idim (Fuzûlî, G.194/3)
Sevgilinin eşiği (Bâkî, G.197/4) ve mahallesini secdegâh olarak gören Bâkî, Hz.
Muhammed’in içerisinde yaşadığı kûy’un secde edilecek değere ulaşmasını sevgilinin
kûy’una yapılan secdeye/ibadete bağlar (Bâkî, G.333/5). İslâm inancına göre secde,
kulun Allah’a en çok yaklaştığı ve mahviyyetini en açık biçimde gösterdiği ibadettir.
Ayrıca Bâkî, kulun acziyetini dile getirdiği yer olarak bilinen secdegâhı, himayesine
girmek istediği veya himayesinde olduğu memdûhu (Sultân Murâd Hân) övme
hususuyla ilgili tasavvurlara konu eder. Zira memdûhun eşiğinin toprağı, diğer
hükümdarların secdegâhı mesabesinde görülür:
Secdegâh itsün cihâna hâk-i dergâhun o kim
Âsitânun kıble-i ikbâl-i şâhân eyledi (Bâkî, K.7/32)
2.4.1.1.2.1.4. Mabet
Mabet, belirli bir dine bağlı insanların muhtelif zaman dilimlerinde toplu olarak
veya tek başlarına ibadet etmek için inşa ettikleri özel mekânı ifade eder. Klasik şiirde
mabet, “genellikle İslâmiyet dışındaki dinlerin ibâdethâneleri için kullanılır.” (Pala,
1995:353) ve yüceltilmek istenen varlıkları temsil eden makam ve mekânlarla benzerlik
noktasında ilişkilendirilir. Bâkî Divanı’nda kullanılmayan mabet, Fuzûlî Divanı’nda
mutfağa benzetilir, memdûhun makamıyla ilgili teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Fuzûlî’ye göre memdûhun makam edinmediği veya ağırlanmadığı bir mabede,
melek makamı denilse iftirada bulunulmuş olur. Bu yaklaşımla memdûh, meleklerle
194
mukayese edilir, masumiyet ve makam yüceliği noktasında meleklerden üstün görülür.
İslâm inancına göre yaratılış gayesine uygun bir biçimde yaşayan insanlar, meleklerden
üstün bir mertebeye ulaşır. Fuzûlî, memdûhun/İlahî sevgilinin makamını meleklerin
dahi ulaşmayacağı bir konumda görürür. Bu durum, Hz. Peygamber’in miracını akla
getirmektedir. Zira Hz. Peygamber miraçta sidre-i müntehayı geçerek Allah’a iki yay
arası mesafe kadar yakın olmuş, oysa Hz. Cebrail sidre ağacından öteye geçememiştir:
Sen makâm etmediğin ma‘bede âbidlerden
Kim ki me’vâ-yı melâ’ik dese bühtân eyler (Fuzûlî, K.32/35)
“Cinleri ve insanları, yalnız bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Kur’ân-ı
Kerim: Zâriyât, 51/56) mealindeki ayetle cin ve insanların yaratılma gayeleri
belirlenmiştir. Fuzûlî, nefsinin istekleri doğrultusunda yaşayan insanların, Hakk’a
kulluktan uzaklaştıklarını, zühd ve takvadan nefret ettiklerini, yeme içme gibi ihtiyaçları
her şeyden çok önemsediklerini, mutfağı ibâdethâne olarak telakki ettikleri için yaratılış
gayelerinden saptıklarını düşünür. Bu yaklaşımıyla ideal insan tipinde hangi vasıfların
bulunmaması gerektiğini ileri sürer. Mutfağın, cami veya mescit gibi kutsal mekânlarla
aynı değerde görülmesi, asli vazifesi İlahî tecellileri tezekkür ve tefekkür olan insanın
kötülüğü emreden nefsine köle olmasıyla açıklanabilir:
Nice bir nefs temennâsı ile
Yemek ü içmek ola dil-hâhın
Eyleyip zühd ü vera‘dan nefret
Tâ‘at-ı Hakdan ola ikrâhın
Ma‘bedin matbah ola şâm ü seher
Müsterâh ola ziyâretgâhın
Bunun için mi olupsan mahlûk
Bu mudur emri sana Allâhın (Fuzûlî, Mk.21)
2.4.1.1.2.1.5. Musalla (Namazgâh)
Musalla, “namaz kılmağa mahsus açık yer ve cami civarında cenaze namazı
kılınan yer” (Devellioğlu, 1996:686-687) anlamlarına gelir. Mescidin bir formu olan bu
yapı, genellikle yerleşim yerlerinin dışına çıkıldığında ibadetlerin yapılabilmesi için
inşa edilir. Yol kenarlarında üstü açık bir biçimde yapılan bu mekânda ayrıca yağmur
duası yapılır, bayram ve cenaze namazları kılınır (Bozkurt, 2006:357-358).
195
Musalla, klasik şiirde daha çok cenazenin üzerine bırakıldığı taş ve cenaze
namazının kılındığı yer olarak kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda naaşın üzerine bırakıldığı
taş, Fuzûlî Divanı’nda ise secdegâh ve ayak altına atılan taş olarak ele alınmıştır.
Fuzûlî, ibadet mekânlarının bir çeşidi olan musallayı (secdegâh) gerçek
anlamına uygun bir biçimde ele alır. Musallada âşığın, kanlı gözyaşlarından arındığını
söyler. Kan, tasavvufî anlayışta kesret olarak görüldüğü için vahdete ermenin yolu
kandan arınmaktan geçer. Arınma sürecinin musallada gerçekleşmesi, namazın arınma
ameliyesi olarak telakki edildiğini gösterir:
Hîç âbid anmadı la‘lin ki gözden kan döküp
Secdeden durdukça tağyîr-i musallâ etmedi (Fuzûlî, G.280/5)
Fuzûlî, musallayı ayak altına bırakılan/atılan taş olarak tasavvur ederken (Fuzûlî,
K.32/38), Bâkî üzerine cenazenin bırakıldığı taş olarak tasavvur eder. Naaşının musalla
taşına
bırakılıp
cenaze
namazının
dostları
tarafından
kılınmasıyla
değerinin
anlaşılacağını söyler. Böylece insanın değer ve kıymetinin ölümünden sonra anlaşılması
gerçeğinden duyduğu rahatsızlığı ifade eder:
Kadrüni seng-i musallâda bilüp ey Bâkî
Turup el baglayalar karşuna yârân saf saf (Bâkî, G.229/9)
2.4.1.2. Diğer Dinlerle İlgili İbadet Mekânları
2.4.1.2.1. Manastır (Deyr)
Sözlük anlamı manastır, kilise; dünya ve meyhane (Devellioğlu, 1996:183) olan
deyr sözcüğü, Hristiyanlığa mensup rahip ve rahibelerin ibadet ve eğitim mekânı olarak
bilinir. Yerleşim yerlerinden uzak ve tenha yerlerde inşa edilen bu mekânlar, dünyevî
arzu ve isteklere karşı oluşan ihtirasların köreltildiği, münzevi hayatın yüceltildiği, ideal
insan tipinin yetiştirilmeye çalışıldığı mekânlardır. Hristiyanlığın yayılmasında önemli
bir vazife üstlenen bu kurumun temelleri, kapalı duvarlar arkasında ortak bir yaşam
düsturu çerçevesinde atılmıştır (Doğan, 2003:74).
Osmanlı Devleti’nde farklı kimlik ve dinî inanışlara mensup insanlar, hoşgörü
içerisinde rahat bir şekilde yaşamışlardır. Dinî kimliklerin, aidiyet duygusunun en güçlü
biçimde hissedildiği mekânlar ibadet mekânlarıdır. Farklı dinlerin ibadet mekânları olsa
bile, klasik şairlerin bu mekânları genellikle klasik şiir geleneği ve dönemin hoşgörülü
yaklaşımıyla mescit, cami, tekke gibi Müslümanların ibadet mekânlarıyla aynı
bağlamda değerlendirdikleri görülür. Manastır, Bâkî Divanı’nda riya kavramıyla tavsif
196
edilip gönül, dünya ve tekke olarak, Fuzûlî Divanı’nda ise istiğna kavramıyla tavsif
edilip tekâmülün gerçekleştiği mekân olarak tasavvur edilir.
“Deyr-i gerdûn” terkibiyle dünya kastedilir. Sevgiliden ayrı yaşama veya
murada erememe gibi saiklerden dolayı yaşanan karamsar ruh hâli, dünyaya yansıtılır.
Bu bağlamda Bâkî, seher vaktinde gökyüzünde kayan yıldızların, altın kayalara
benzeyen ahının taşları olduğunu söyler. Dünyaya atılan ah taşları, şairin
gerçekleşmeyen isteklerinin cezalandırma veya helak etme aracı olarak telakki
edildiğini gösterir:
Ne taşlar basdı seng-endâz-ı âhum deyr-i gerdûna
Düşen altun kayalardur degül vakt-i seher kevkeb (Bâkî, G.17/4)
Ayrıca şair tarafından manastır, sevgilinin yanaklarının tasviri bağlamında,
güneş ve ayın mum yakmak suretiyle aydınlattığı köhne bir dünya olarak tasavvur
edilir:
Olsun çerâgı ruhlarınun rûşen ey sanem
Yakdukça mihr ü mâh bu deyr-i kühende şem‘ (Bâkî, G.224/4)
İstiğna hâliyle manastır arasında ilişki kurulur. Tecrit ve istiğna hâllerini
yaşamak isteyen rahip ve rahibelerin sığındığı mekânlardan biri manastırdır. Tasavvufî
anlayışa göre deyr (manastır) tecerrüt âlemi, Hz. İsa tecerrüdün timsali, pîr-i deyr ise
mürşit olarak telakki edilir (Tarlan, 2009:678). Fuzûlî, deyr sözcüğünü dünya (madde
âlemi) anlamında kullanır. Dünyevî isteklere karşı müstağni bir tavır içerisinde olan
Fuzûlî, kendisini istiğna hâliyle tanınan şahin kuşuna benzetir ve virane olmuş dünyayı
mekân edinme hatasına düştüğü için hayıflanır:
Fuzûlî şâh-bâz-ı evc-i istiğnâ iken bilmem
Ne sehv etdim ki bu vîrâne deyri âşyân etdim (Fuzûlî, G.201/7)
Manastır, diğer dinî mekânlar gibi riya kavramıyla tavsif edilip olumsuzlanırken
eğlence mekânları yüceltilir (Bâkî, G.323/4). Ayrıca Çin putu kadar güzel telakki edilen
sevgilinin ağırlandığı gönül olarak tasavvur edilir. Gönül ile manastır, Mutlak Varlık’ın
tahassüs ve tecelli mekânı olmaları konusunda ortak özelliklere sahiptir. Her iki mekân
aynı zamanda ideal güzel veya güzelliklere layık görülür:
Hayra gir dilde yir it dinle sözin Bâkînün
Dili al ey büt-i Çin hayrıma bir deyr eyle (Bâkî, G.433/5)
Fuzûlî, deyr sözcüğünü erginleşmenin sağlandığı yer olarak bilinen tekke
anlamında kullanır. Tekkelere intisap eden tasavvuf ehlinin amacı, kâmil insan olmaktır.
197
Kâmil insan, Mutlak Varlık’ın anasır âlemindeki tecellisi olarak tasavvur edilir.
Tasavvuf ehlinin nihai hedefi, kâmil insan mertebesine ulaşabilmektir. Böyle bir
mertebeye riyadan arındırılmış, yalnızca İlahî rızanın önemsendiği bir aşk ile ulaşılır.
Tekkede aşk kadehinin sunulma durumu süreklilik arz ettiği için âşık, bu mekândan
ayrılmayı felaket olarak telakki eder:
Zevk noksânı bir âfetdir bana ey pîr-i deyr
Koyma nâkıs bir nice câm ile kıl kâmil beni (Fuzûlî, G.291/6)
Deyr sözcüğü, hakikî aşk bağlamında değerlendirildiğinde tekkeyi karşılar.
Meyhanenin yaşlısı olarak telakki edilen pir-i mugânın kadehi yudum yudum sunması,
irşat faaliyeti olarak tasavvur edilir. Deyr ile meyhane/tekke arasında kurulan teşbihin
temelinde, bu mekânların İlahî aşkın terennüm ve tezekkür mekânları olarak tasavvur
edilme düşüncesi vardır:
Cür‘a-i câmın eger sunsa yitişdürmek olur
Pîr-i deyrün nice terk eyleyelüm irşâdın (Bâkî, G.374/4)
2.4.1.2.2. Puthâne (Büt-hâne/Bütkede, Sanem-hâne)
Farsça bir sözcük olan “büt” “bilinçli ve canlı olduğuna inanılan sûret veya
heykel, tamamen veya kısmen bir dinî yapı içinde kurumlaşmış ibadet konusu hâline
getirilmiş maddî obje, Allah’tan başka ilâh edinilen nesne” (Güç, 2007:364)
anlamlarına gelir. Büt, Türkçeye put olarak geçmiştir. Put, Tanrı veya tanrıya
yaklaştıran araç olarak düşünülüp ona ibadet edildiği için Putperestlik bir inanç hâline
gelmiştir. İnsanlık tarihinin en kadim inançlarından biri olan Putperestlik, İslâmiyet
gelmeden önce Arap Yarımadası’ndaki yaygın dinlerden biriydi. Kâbe de içindeki
putlarla putperestlerin mabedi konumundaydı.
Büt-hâne, put evi, putperest mabedi veya tapınak demektir. Klasik şiirde “büt”
ve “sanem” sözcükleri, “put” sözcüğünün yerine kullanıldığı için büt-hâne, bütkede ve
sanem-hane sözcükleri put mabedi olarak kullanılmıştır. Büt ve sanem sözcükleri istiare
yoluyla sevgiliyi karşılar. Sevgilinin güzellik unsurlarıyla kilise duvarlarındaki mozayik
işlemelerden oluşan resimler (sanem/put) arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. En
güzel resimler, Çin’de yapıldığı için put veya puthane daha çok Çin sözcüğüyle birlikte
kullanılır (Pala, 1995:98).
“Resim yapma” konusuna İslâm’ın getirdiği sınırlılıklardan dolayı, Klasik
şairler, kelimelerin gücünden veya mazmunlardan yararlanarak anlatmak istedikleri şeyi
198
muhayyel biçimlere büründürerek okuyucunun gözünde bir tablo gibi canlandırırlar
(Kardaş, 2012:120). Bu bağlamda özellikle sevgilinin yüzü ve yanağının parlaklık ve
pürüzsüzlüğünü puta, güzelliğini ise puthaneye benzeterek tasvir ederler.
Klasik şiirde puthane daha çok mescit, Kâbe, kıble, harem, kilise, Mushaf ve
ayet gibi dinî kavramlarla birlikte (Pala, 1995:98) ideal güzelliğin tasviri konusunda ele
alınır. Bâkî Divanı’nda memdûhun haremi, Çin puthaneleriyle karşılaştırılırken, Fuzûlî
Divanı’nda puthane, cennete benzetilir ve puthanenin kapı ve duvarlarına yapılan
resimler sevgilinin güzelliğinin tasviriyle ilgili tasavvurlara konu edilir.
Fuzûlî, sevgilinin tapınağa girip konuşmasıyla puthane kapı ve duvarlarındaki
resimlerin canlandığını söyler. Can bulma ediminin temelinde, sevgilinin güzelliği
karşısında hayrete düşme ve mutlak bir dönüşüm yaşama durumu vardır. Puthane,
sevgiliye layık bir mekân olarak görüldüğü için tasavvufî anlayışa göre İlahî bir
tecelligâh olarak tasavvur edilmiştir:
Girip büt-hâneye kılsan tekellüm cân bulur şeksiz
Musavvirler ne sûret kim der ü dîvâre yazmışlar (Fuzûlî, G.68/5)
Puthane, cansız ve güzel resimlerle dolu olduğu için maddî ve manevî güzelliğin
tezahür mekânı olan cennetle benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Cennet, varlığına
inanılan müteâl/gaybî bir mekândır. Çirkin ve kötü olan her şeyden arındırılmıştır. İlahî
güzelliklere ulaşmak isteyen âşıkların aslî vatanı olarak tasavvur edilir. Sevgilinin resmi
gılmana arz edildiğinde cennetteki güzelliklerin/sûretlerin canlılığını kaybettiği, cansız
varlıklara dönüştüğü söylenir:
Sûret-i bî-cân ile cennet dolar büt-hâne tek
Kılsalar cennetde tasvîrin çekip gılmâne arz (Fuzûlî, G.139/5)
Çin tapınaklarındaki put ve mozaikten yapılmış resimler, ideal güzelliğin tasviri
konusunda benzetilen olarak görülür. Bâkî, ideal güzelliği tasvir ederken sevgiliyi, puta
benzetir. Memdûhun
hareminin
hûrî mesabesinde güzellerle dolmasını, Çin
tapınaklarındaki putların bu güzelleri görüp imana gelmelerini ister:
Hûr-sîmâlar ile şöyle pür olsun haremün
Görüp îmâna gele anı sanem-hâne-i Çîn (Bâkî, K.26/35)
2.4.1.2.3. Âteş-hâne, Âteşgâh
Âteş-hâne, Mecusîliğin mabedidir. Mecusîlik diğer adlarıyla Zerdüştlük ve
Ateşperestlik, eski İran inanç ve geleneklerinin karışımından oluşan bir dindir. Bu dinde
199
ateş kültüyle ilgili inanç ve ritüeller yaygındır (Gündüz, 2003:279). İnanış gereği ateşe
hem kutsallık atfedilir hem de ateş yaratıcı olarak görülür. İran ve Hindistân’da yaşayan
insanların bir kısmı bu inancı benimsemiştir.
Mecûsîlerin ibadetlerini icra ettikleri mekâna âteşgâh, âteş-hâne veya âteşgede
denilir. “Ateş tapınakları genellikle biri kutsal ateşin yakılı tutulduğu kısım, diğeri
inananların ibadetlerini yerine getirdikleri daha büyük bir kısım olmak üzere iki
bölümden oluşmaktadır.” (Gündüz, 2003:283). Klasik şiirde daha çok Ateşperestlerin
inançlarını îfâ ettikleri mekânlar ile ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilen
bu mekân, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken; Fuzûlî Divanı’nda âşığın sinesiyle
benzerlik noktasında ilişkilendirilir ve Hz. Peygamber’in dünyayı teşrifiyle söndüğüne
inanılan Mecusî mabetlerindeki büyük ateş bağlamında ele alınır.
Hz. Muhammed’in mucizelerini uçsuz bucaksız bir denize benzeten Fuzûlî, bu
denizin suyuyla binlerce ateşhânenin söndüğünü, İslâm’ın yayılmasıyla birlikte
Mecusilerin cemaatsiz ve mabetsiz kaldığını, Hakk’ın hâkim olup batılın zail olduğunu
söyler (Akar, 2000:62). Sönen ateş metaforuyla İslâm’ın diğer dinleri geçersiz kıldığını
etki alanlarını bitirdiğini düşünür:
Mu‘cizi bir bahr-i bî-pâyân imiş âlemde kim
Yetmiş andan bin bin âteş-hâne-i küffâre su (Fuzûlî, K.3/17)
Âşığın sinesi ayrılık derdinden dolayı ateşgâh olarak düşünülür. Sevgilinin
muma benzeyen yüzünün görülmesiyle, âşığın ayrılık kaynaklı acılarla depreşen sinesi,
sürekli yanan bir ateşgâh olarak tasavvur edilir. Vuslat, âşık için muhâl olduğundan
sinedeki ateşin Mecusi tapınaklarındaki ateş gibi uzun bir süre yanması kaçınılmazdır:
Şem‘-i ruhsârın odu kıldı beni âteş-perest
Çâk-i sînemden temâşâ eyle âteşgâhıma (Fuzûlî, G.242/2)
2.4.2. Tasavvufî Mekânlar
İslâm’ın farklı bir yorumu olarak telakki edilen tasavvuf, “kalbin masivadan
arınması” (Ateş, 1992:11), “sûfînin müşahade ettiği rûhî tecrübe” (Afîfî, 2009:21),
kulun Mutlak Varlık’ta vücut bulması gibi anlamlara gelir. Bir düşünce sistemi olan
tasavvuf, Mutlak Varlık’ı ve kâinatın mahiyetini vahdet ilkesi çerçevesinde açıklar.
Varlığın özü Allah, diğer varlıklar ise Allah’ın yansıması, tecellisi, gölgesi veya
görüntüsü olarak değerlendirilir (Artun, 2010:39).
200
Her akımın, ekolün bir amacı vardır. Tasavvufî mekânlar olarak bilinen tekke,
zâviye, dergâh, asitâne, hânkâh gibi mekânlarda öğrenilen, “kâl”den ziyade “hâl” ilmi
olarak tasavvur edilen tasavvufun amacı şöyle açıklanabilir: “İnsan ceset ve ruhtan
meydana gelmiştir. Latif olan rûh, kesif olan bedene girince maddî varlığın rûh
üzerinde yaptığı te’sirler, rûhun berraklığını söndürür. İnsanın rûhî olgunluğu, nefis
tezkiyesi ile tahakkuk edeceğinden, rûhun beden üzerine üstünlüğünü te’min için alınan
tedbirler tasavvufun gayesini oluşturur.” (Eraydın, 2008:56).
Tasavvuf eğitimini alan şairlerin oluşturduğu edebiyatın temelleri, dönemin dinî
ve sosyal kurumları olarak bilinen tekkelerde atılmıştır. “Tekkeler, medreseler gibi
İslâm uygarlığının bir ürünü olarak ortaya çıkmış, asırlarca sosyo-kültürel hayatı
yönlendirmiş merkezlerdir.” (Artun, 2010:50). Bu merkezler, Türklerin İslâmiyet’i
seçtikten sonra yerleşik hayata geçmelerinde ve şehirleşmelerinde en etkin güç olarak
görülmüştür (Akarpınar-Arslan, 2004:227). İslâm kültür ve medeniyetinin yükselmesi
ve yayılmasında önemli bir işleve sahip olan tekkeler, sonraki yıllarda kurumsallaşarak
insanlık için yapılan hizmetin en önemli dinamiklerinden biri hâline gelmiştir.
2.4.2.1. Tekke (Tekye)
“Dayanma, güvenme” (Devellioğlu, 1996:1068) anlamlarına gelen tekye
sözcüğü; dergâh, hânkâh, zâviye, ribat gibi dinî ve tasavvufî sözcüklerle küçük anlam
farklılıkları taşısa bile klasik şiirde bu sözcükler, aynı anlam çerçevesinde
değerlendirilip birbirlerinin müteradifi olarak kullanılmıştır. Tekke, belli bir tarikata
mensup dervişlerin şeyhlerinin gözetiminde; ibadet etmek, zikir ayinleri yapmak, nefis
terbiyesi görmek, seyr-i sülûk ile meşgul olmak, ruhen ve ahlaken olgunlaşmak için
toplanıp eğitim aldıkları mekândır. Merkezden uzak yerlerde de inşa edilen bu mekân,
özellikle tasavvufî şiirlerde, mecazî bir anlam kazanarak meyhane, humhâne, ateşgede,
harâbât gibi isimlerle anılır (Uludağ, 2005:350-351).
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan tekke sözcüğü, Bâkî Divanı’nda gönül ve
vahdet sözcükleriyle ilişkilendirilerek kullanılır. Bâkî, söz konusu ilişkileri oluştururken
tekkenin işlevsel özelliklerini de nazara sunar.
Osmanlı toplumunun misafir ağırlama kültürüne bakıldığında, herhangi bir
sebeple dışarıda kalan insanların tekkelerde ağırlandıkları, tekkelerin misafirhane olarak
kullanıldığı bilinmektedir. Bâkî dert ve kederin âşığın gönlünden eksik olmama
durumunu, tekkelerin sürekli misafir ağırlama durumuyla özdeşleştirerek âşığın gönlünü
201
tekkeyle benzerlik noktasında ilişkilendirir. Dinî ve tasavvufî bir mekân olan tekkenin
misafir ağırlama özelliğine Bâkî’nin gönderme yapması, tekkeyi mahiyetine uygun bir
mekân olarak tasavvur ettiğini gösterir:
Gam degül gelse dile Bâkî pey-â-pey derd ü gam
Eksük olmaz tekyedür mihmân mihmân üstine (Bâkî, G.438/6)
Tekkede verilen eğitimin amacı, sâlikin kesretten arınıp vahdete ermesidir.
Böyle bir amacın gerçekleşebilmesi için sâlikin tekkede inzivaya çekilip zamanını
tefekkür ve tezekkürle geçirmesi, dünyevî arzu ve isteklerden yüz çevirmesi gerekir.
İnziva, sülûk ehlinin iç çelişkilerini çözümleme, hakikate ulaşma ve yeniden doğuşu
gerçekleştirme sürecidir (Akdemir, 2007:28). Dünyevî eğlencelerin gerçekleştiği mekân
olarak bilinen kesret meclisinden, gönlünün kadeh gibi ayrıldığını, akabinde vahdet
tekkesine sığınıp orada inzivaya çekildiğini ifade eden Bâkî, tekkeyi tasavvufî bir
bağlam içerisinde, mahiyetine uygun bir biçimde değerlendirmiş olur:
Bezm-i kesretden çekildi câmveş Bâkî gönül
Tekye-i vahdetde ‘uzlet ihtiyâr itsem gerek (Bâkî, G.273/5)
2.4.2.2. Hânkâh
Toplantı, sohbet yeri olarak bilinen hânkâh, “tarikat ehlinin, dervişlerin ve
mutasavvıfların toplanıp sohbet ettikleri ve birlikte zikir ve semâ yaptıkları özel yerdir”
(Uludağ, 2005:158). Konak yeri, pîr makamı anlamlarına da gelen hânkâh, çerçeve
itibariyle tekkeden daha büyüktür (Pala, 1995:158).
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan hânkâh, Bâkî Divanı’nda aşk ve âlem
kavramlarıyla ilişkilendirilir, zikir ve irşad yeri olarak tasavvur edilir.
Hânkâh, sahipsiz insanların ağırlandığı mekân olması itibariyle misafirhane
işlevi görür. Özellikle ayak takımı ve serserilerin terbiye edilmek ya da ağırlanmak
amacıyla bu mekânlarda barındıkları bilinir. Bâkî, canını ve gönlünü; -toplumun
ötekileştirdiği- ayak takımı ve serserilere benzetir ve bunların aşk hânkâhında
(sevgilinin gönlü) misafir olarak kaldıklarını ifade eder. Bu yaklaşımıyla sevgilinin
âşığa olan teveccühünün mücbir nedenlerden kaynaklandığını ve bu durumun geçici
olduğunu düşünür:
Hânkâh-ı ‘aşkunun mihmânlarıdur cân u dil
Tekyedür hâlî degül evbâşdan kallâşdan (Bâkî, G.376/4)
202
Hânkâhın benzerlik noktasında ilişkilendirildiği unsurlardan biri âlemdir. Bu
durum her iki mekânın esrarlı ve karmaşık bir yapıya sahip olması nedeniyledir. Bâkî
hayret âleminin hânkâhında ağırlanan insanların, sırlara vâkıf olmalarıyla kendilerinden
geçtiklerini söyler. Âlem, İlâhî tecellilerin yansıdığı mekân olduğu için insanı hayrette
bırakırken, hânkâh özellikle sülûk ehline yaşattığı cezbe ve istiğrak hâlleriyle insanı
hayrette bırakır. Karmaşık ve gizemli bir yapıya sahip olan âlem ile hânkâh arasında
kurulan benzerlik ilişkisi şöyle açıklanır: “Bu dünya; hayatıyla, hayattaki tezatlarıyla
ölüm ve ötesi ile ilgili pek çok sırlarla, bilinmeyenlerle doludur. Dünyanın bir tekkeye
benzetilmesi, tekkenin daha çok ezoterik (iç dünya) yapısıyla, soyut düşüncelerin
öğrenilmesi ve kazanılması yönüyle alakalıdır.” (Yıldırım, 2012:120):
Bâkıyâ hânkah-ı ‘âlem-i hayretde hemân
Her gelen kimse bu esrâr ile hayrân ancak (Bâkî, G.238/5)
Bâkî hânkâhta yükselen zikir sesleriyle mestlerin naralarını kavgaya benzetir.
Onların kavgalarının asıl nedeninin vuslat köşesinde yer edinmek olduğunu söyler.
Hânkâhta sıkça görülen zikir sahnesinin aşk bağlamında değerlendirilmesi, âşıkların
akıllarını devre dışı bırakarak hareket etmeleri nedeniyledir. Klasik şairler, âşıkların
Mecnûn’a benzeyen hâlleriyle tasavvuf ehlinin cezbe hâli ve sarhoşların kendilerinden
geçme durumları arasında benzerlik ilişkisi oluşturur:
Hây u hûy-ı hânkâh u na‘re-i mestâneden
Hep visâlün küncidür maksûd gavgâ bundadur (Bâkî, G.157/6)
Bâkî, âşığın hânkâhı terk edip meyhaneye yönelme durumunu, aşk pirinin
irşadına bağlar. Klasik şiirde meyhane, hakîkî aşkın tecelli mekânı olarak görüldüğü
için, dinin zahiri boyutunun özünden daha fazla önemsendiği mekânlardan biri olan
hânkâhtan üstün görülür:
Hânkahdan togru ‘azm itse n’ola mey-hâneye
Bâkîyi çün böyle irşâd eylemişdür pîr-i ‘aşk (Bâkî, G.236/9)
2.4.2.3. Zâviye
Tekke, küçük tekke (Uludağ, 2005:390) ve köşe (Akalın vd., 2011:2647)
anlamlarına gelen zâviye, yol uğraklarında inşa edilen ve yolcu dervişlerin istirahat için
uğradıkları tasavvufî mekândır (Pala, 1995:137). Tarikat ehlinin “maddî ve manevî
terbiyelerini” (Gökalp, 2005, 297) aldığı, olgunlaşma yolculuklarını tamamladığı
mekânların başında tekke hücreleri ve zâviyeler gelir. Dar ve dışarıya kapalı bir biçimde
203
inşa edilen bu mekânlar, tarikat ehli için çilehâne, halvethâne işlevi görür. Fuzûlî
Divanı’nda kullanılmayan zâviye sözcüğü, Bâkî Divanı’nda köşe anlamında
kullanılmıştır.
Barınma mekânlarının cüzü olan hücreler, çerçeve açısından kapalıdır. Bâkî,
zorluk ve zillet içinde üç yıl boyunca nam ve nişandan yoksun bir biçimde hücre
köşelerinde yattığını söyleyerek çektiği maddî ve manevî sıkıntıları anlatır. Bu
yaklaşımıyla zâviyeyi (köşe) tasavvufî bir mekândan ziyade, mekânsal bir unsur olarak
kullanır. Zâviyelerin tenha yerlerde inşa edilmesi ve zaviye köşelerinin dar ve kapalı
olması, çekilen sıkıntının fazlalaşmasına sebep olur. Bâkî, çekilen sıkıntının
büyüklüğünü anlatırken zaviyenin söz konusu özelliklerine işaret eder ve söz konusu
özellikleriyle çekilen sıkıntının nedenleri olarak görülmesinden ötürü zâviyenin
ötekileştirilmiş mekân formunda değerlendirildiği düşünülür:
Zillet ü mihnet ile şimdi tamâm üç yıldur
Yaturuz zâviye-i hücrede bî-nâm u nişân (Bâkî, K.2/46)
2.4.2.4. Halvet-sarây/Halvetgâh
Halvet, “masivadan ilgiyi kesip tamamen Allah’a yönelmek ve kendini ibadete
vermek” (Uludağ, 2005:156) demektir. Halvetgâh/halvet-sarây ise “ibadet amacıyla
yapılmış kapalı, karanlık ve daracık hücre ve oda” (Uludağ, 2005:156) demektir.
Özellikle tasavvufî mekânlarda sâlîkin nefis tezkiyesini yapmak ve çilesini tamamlamak
için nefse matuf her şeyden soyutlanarak sığındığı yerdir.
Halvethâne, klasik şiirde daha çok tenha bir ibadet yeri olması hususunda teşbih
ve tasavvurlara konu edilir. Bâkî Divanı’nda âşığın canı ve gönlü halvethane olarak
tasavvur edilirken, Fuzûlî Divanı’nda halvethane vuslat ve vahdet kavramlarıyla tavsif
edilir. Ayrıca halvethanenin topraktan yapılma ve mahrem mekân olma özelliklerinden
bahsedilir:
Tasavvufî anlayışa göre gönül, Mutlak Varlık’ın tezekkür edildiği mekândır.
Yalnızca sevgiliye tahsis edilme konusunda halvethaneye benzetilir. Bu hususta Bâkî,
gönül halvethanesine sevgili dışında kimsenin yaraşmadığını ifade ederek halvethaneyle
gönlün hakikî aşkın tefekkür ve tezekkür mekânları oluşuna ve tenhalığına işaret eder:
Hayâlün tahtgâhıdur derûn-ı sîne-i rûşen
Sezâvâr olmaz ol sadra eger Dârâ eger Behmen
Yaraşmaz mesned-i halvet-sarây-ı dilde illâ sen (Bâkî, Th.6-III/1-2-3)
204
Halvethaneyle âşığın canı arasında ilişki kurulur. Sevgilinin güzellik mumu, can
halvethanesini aydınlatan araç olarak görülür (Bâkî, G.225/1). Böylece sevgili, âşığın
karamsar dünyasını aydınlatan varlık olarak tasavvur edilir. Ayrıca can halvethanesi,
aşk şahının dudağının hayâl edildiği menzil olarak görülür. “Aşk şahı”yla kastedilen
varlık sevgilidir. Dudak vahdeti karşılar. Vahdetin tefekkür ve tezekkürü genellikle
tenha ve dar mekânlarda yapılır. Âşığın canı (gönül), yalnızca sevgilinin tefekkür ve
tezekkürüyle meşgul olduğu için halvet yeri olarak tasavvur edilir:
Mesken şeh-i mahabbetüne tahtgâh-ı dil
Menzil hayâl-i la‘lüne halvet-sarây-ı cân (Bâkî, K.1/33)
Halvethane, sevgilinin tezekkür mekânı olarak görüldüğü için vuslat sözcüğüyle
tavsif edilir. Halvethanede ibadet, ihlâslı bir biçimde yapıldığı için bu mekânın kurbiyeti
sağlayacağı (Fuzûlî, R.38) ve vuslatın gerçekleşmesine vesile olacağı düşünülür. Fuzûlî,
bülbülün, güle benzeyen kandilini yakıp vuslat halvethanesinin yolunu tuttuğunu söyler.
Gül kandiliyle mürşit kastedilir. Fuzûlî, bu yaklaşımıyla tekâmül yolculuğunun mürşit
rehberliğinde daha rahat tamamlanacağına ve halvethanelerin tenha ve karanlık oluşuna
işaret eder:
Hazândan kurtulup gülzâr bezminden azan bülbül
Çerâğ-ı gül yakıp halvet-serây-ı vasla tapmış reh (Fuzûlî, Trc.2-III/2)
Vahdet, masivadan arınarak Mutlak Varlık’la bütünleşmek demektir. Tasavvuf
ehlinin amacı, kesretten arınıp vahdete ulaşmaktır. Bu amacın gerçekleşmesi konusunda
ihtiyaç duyulan mekânların başında halvet yeri gelir. Fuzûlî, vahdet sırlarının açığa
kavuştuğu halvet yerinde; âşığın sevgiliden, sevgilinin âşıktan ayrı düşünülmeyeceğini
ifade eder. Böylece halvet yerini sâlikin olgunlaşmasına katkı sağlayan mekân olarak
görür ve vahdetin sağlanması durumunda her şeyin anlamsızlaşacağına işaret eder:
Eylemez halvet-sarây-ı sırr-ı vahdet mahremi
Âşıkı ma‘şûkdan ma‘şûku âşıkdan cüdâ (Fuzûlî, G.1/4)
Memdûh övgüsünde bulunan Fuzûlî, dünyayı halvet yeri, memdûhu ise bu yeri
süsleyen kişi olarak tasavvur eder. Dünya, Allah’ın en büyük tekvînî ayetlerinden
biridir. Allah’ın varlığının en önemli delilidir. Halvethanede gerçekleşen İlahî tefekkür,
nasıl ki insanı Allah’a götürüyorsa, hikmetle bakıldığı takdirde, dünyanın da insanı
Allah’a götüreceği düşünülür:
Sana mensûb ola halvet-serây-ı dehr tezyîni
Seninle çizgine işretgeh-i ikbâl pergârı (Fuzûlî, K.18/43)
205
Halvet yeri, sevgili dışındaki varlıklara mahrem görülür. Bu bağlamda güneş
ışıklarının halvethanenin penceresinden içeriye girmesiyle kölenin padişahın haremine
girme küstahlığında bulunması aynı mesabede yanlış görülür. Bu yaklaşımla sevgili,
padişaha; güneşin ışıkları ise köleye benzetilir. Kâinatı aydınlatmasına rağmen güneş
ışıklarının köle olarak telakki edilmesi, sevgilinin halvethanesine atfedilen manevî
değerin büyüklüğünü gösterir:
Revzeninden koma kim gün düşe halvetgehine
Harem-i şâha ne lâyık gire çâker güstâh (Fuzûlî, G.59/4)
Fuzûlî, topraktan yapılan halvethanenin sakinlerinin hikmet sırlarını ortaya
çıkarmak için -Allah’ın- takdirinden izin aldıklarını ifade eder. Bu yaklaşımıyla halvet
yerinin inşâî bir özelliğini nazara sunar ve halvet yerini hikmetlerle dolu sırların
çözüldüğü yer olarak tasavvur eder:
Gâlibâ takdîrden sükkân-i halvetgâh-i hâk
Ruhsat almışlar kim edip sırr-ı hikmet âşikâr (Fuzûlî, K.28/13)
2.4.3. Dinî ve Tasavvufî Mekânlarla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını
Tablo 11, kullanım oranını Grafik11 vermektedir. Buna göre dinî ve tasavvufî
mekânlarla ilgili sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 77, Fuzûlî
Divanı’nda 65 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %54’e,
Fuzûlî Divanı’nda %46’ya tekabül eder. Dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklerin
Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan fazla
olmasının nedeni, “Beytü’l-Mâ‘mûr”, “câmi”, “tekke”, “hânkâh”, “zâviye “ ve “sanemhâne”nin Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış olması; “Kâ‘be”, “Mescid-i Aksâ”,
“secdegâh” ve “deyr” sözcüklerinin ise Fuzûlî Divanı’na göre fazla kullanılmış
olmasıdır. Her iki şairin dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklere belirli bir oranda
iltifat etmesi, şairlerin hayat tarzlarını şiirlerine yansıtmalarıyla açıklanabilir. Zira
Fuzûlî, mutasavvıf ve dindar kimliğiyle tanınırken Bâkî, dinî vecheleri ağır basan
kadılık ve kazaskerlik görevlerini icra etmiştir.
206
Tablo 11: Dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Dinî Mekânlar
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Âteşgâh/Âteş-hâne
-
2
Beytü’llâh
-
2
Beytü’l-Harâm
1
1
Beytü’l-Mâ‘mûr
2
-
Bütkede/Büt-hâne
1
4
Câmi
3
-
Deyr
8
2
Halvetgâh/Halvet-sarây
3
7
Hânkâh
8
-
Kâ‘be
25
8
Ma‘bed
-
2
Mescid
4
8
Mescid-i Aksâ
2
1
Mihrâb
9
19
Minber/Menâbir
1
5
Musallâ
1
2
Sanem-hâne
1
-
Secdegâh
4
2
Tekke
3
-
Zâviye
1
-
Toplam
77
65
207
%46
%54
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 11: Dinî ve tasavvufî mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım
oranı
Kâbe (Beytüllah, Beytül-Harâm), Bâkî Divanı’nda 26, Fuzûlî Divanı’nda 11
kez kullanılmıştır. Bu durum, kutsal mekânlara olan teveccüh konusunda, Bâkî’nin
dindarlık vasfı ön plana çıkarılan Fuzûlî kadar (Tanpınar, 2011:152) hassas olduğunu
gösterir. Her iki divanda Kâbe’nin kutsal bir mekân veya mimarî yapıdan ziyade
metafor olarak ele alındığı görülür. Kâbe, her iki divanda klasik şiir geleneğinin
belirlediği çerçevede gönül, vuslat, meyhane, sevgilinin mahallesi ve memdûh övgüsü
gibi kavramlarla ilişkilendirilerek tasavvur edilmiştir. Gönül, Allah’ın tecceli yeri
(Fuzûlî, G.104/7); meyhane, İlahî aşkın tezekkür veya telezzüz yeri (Fuzûlî, K.35/18);
sevgilinin mahallesi, âşığın, kalbini saflaştırdığı (masivadan arındırma) yer (Bâkî,
G.231/5); vuslat ise Kâbe’ye eşdeğer bir makam olarak görüldüğü için Kâbe olarak
tasavvur edilmiştir:
Bâkî safâ-yı Ka‘be-i vuslat murâd ise
Sa‘y it hemîşe sa‘y iden irdi menâzile (Bâkî, G.477/5)
Sevgili, klasik şiirde kutsal varlık olarak tasavvur edildiği için onun mahallesi ve
eşiği Kâbe’ye benzetilir. Sevgilinin mahallesi, her iki divanda Kâbe olarak tasavvur
edilirken; eşiği, yalnızca Bâkî Divanı’nda Kâbe’ye teşbih edilmiştir. Bu teşbihin
temelinde Bâkî’nin, sevgiliyi, kıble ve Kâbe olarak tavsif etmesi ve yüz sürme
konusunda sevgilinin eşiğini Kâbe mesabesinde görmesi düşüncesi vardır. Yüz sürmek,
mahviyyetkârlık ve ihtiramın göstergesidir. Divanda her iki mekân (eşik-Kâbe) da bu
özellikleri taşıyacak mahiyette tasavvur edilmiştir:
208
Bilürsin yüz sürerler âsitân-ı Ka‘beye ben de
İşigüne yüzüm sürsem n’ola a Ka‘bem a kıblem (Bâkî, G.333/6)
Beytü’l-Ma‘mûr, Bâkî Divanı’nda 2 kez kullanılmışken Fuzûlî Divanı’nda
kullanılmamıştır. Kâbe’nin gökyüzündeki formu olarak düşünülen Beytü’l-Ma‘mûr,
kutsal bir mabet olma yönüyle tavsif edilmenin yanında, sevgilinin yanağının parlaklığı
ve boyunun uzunluğuyla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir. Sevgilinin güzellik unsurları
tasvir edilirken Kâbe ve Beytü’l-Ma‘mûr gibi kutsal mabetlerin benzetme unsuru olarak
görülmesi, sevgiliye etfedilen kutsallığın göstergesidir:
Harîm-i Beyt-i Ma‘mûrundan a‘lâ olmaya Ka‘be
Degüldür şâh-ı Sidre kâmetünden müntehâ kıblem (Bâkî, G.333/2)
Mescid-i Aksâ, Bâkî Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda sevgilinin, Fuzûlî Divanı’nda ise memdûhun yüceliği bağlamında ele
alınmıştır. Bâkî, sevgilinin kapı ve eşiğini Mescid-i Aksâ’ya benzetir ve onu kıble
olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımıyla sevgiliye kutsallık izafe etmenin yanı sıra,
Mescid-i Aksâ’nın ilk kıble oluşuna işaret eder ve vuslat yolculuğunu Miraç hadisesiyle
aynı mesabede görür:
İşigün Mescid-i Aksâya mânend
Yüzün kıble kaşun mihrâba benzer (Bâkî, G.116/3)
Fuzûlî ise memdûhun İslâm uğruna verdiği mücadeleyi yüceltirken Bilâl’in
Mescid-i Aksâ’ya tayin edildiğini ileri sürerek dönemin camilerini Mescid-i Aksâ;
görevlilerini ise Bilâl-i Hâbeşî’ye benzetir:
Halka i‘lâm etmeğe dîn-i Muhammed tâ‘atin
Eyledin ol Mescid-i Aksâya ta‘yîn-i Bilâl (Fuzûlî, K.13/23)
Cami ve mescit, İslâm dinine ait ibadet mekânları olup genellikle namaz
ibadetinin îfâ edildiği yerlerdir. Cami ve mescit sözcükleri, Bâkî Divanı’nda 7, Fuzûlî
Divanında 8 kez kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda kapalı mekân algısıyla ele alınan bu
mekânlar, Bâkî Divanı’nda mimarî bir yapı olarak (Bâkî, Ms.1/VI-6) tasavvur
edilmenin yanında, kapalı ve açık mekân algısıyla ele alınmıştır. Fuzûlî Divanı’nda,
mescidin riyayla özdeşleştirildiği (Fuzûlî, G.272/2) cemaat izdihamı hasebiyle dert ve
keder veren bir mekâna dönüştüğü ifade edilerek mescit, olgusal açıdan kapalı mekân
olarak tasavvur edilmiştir:
Cemâ‘at izdihâmı mescide salmış küdûretler
Küdûret üzre lutf et bir küdûret sen hem artırma (Fuzûlî, G.241/5)
209
Bâkî Divanı’nda ise bahar mevsiminde teveccühe şayeste eğlence unsurlarından
“leb-i cûy”, “leb-i cânân” ve “leb-i câm”a olan iştiyak nedeniyle mescit ve medrese gibi
mekânlar, olumsuz bir bakış açısıyla, yani kapalı mekân algısıyla ele alınmıştır:
Mevsim-i gülde n’olur medrese vü mescidden
Leb-i cûy u leb-i cânân u leb-i câm olsa (Bâkî, G.435/3)
Bâkî Divanında “safâ” sözcüğüyle tavsif edilen cami, açık mekân olarak da
algılanır. Caminin çemberiyle meclis erkânının oluşturduğu halka arasında benzerlik
ilişkisi kurulur. Cami, zevk ve neşe verme konusunda eğlence meclisi mesabesinde
görülür. Bu yaklaşım, camide yapılan ibadetlerden büyük bir manevî hazzın alındığını
gösterir:
Devr-i meclis ki safâ câmi‘inün çenberidür
Âb-ı rengîn ile kandîl-i fürûzânı kadeh (Bâkî, G.32/4)
Minber, Bâkî Divanı’nda 1, Fuzûlî Divanı’nda 5 kez kullanılmıştır. Bâkî,
minberi vaaz yeri (Bâkî, G.181/3) olarak görerek gerçek anlamına uygun bir biçimde
ele alırken; Fuzûlî, gerçek anlamının yanında, çiçeğin üstünde salavat getirdiği ağaç dalı
olarak tasavvur eder. Her iki divanda içinde bulunduğu yapının yüksek yerini karşılama,
dinî ve ahlakî uyarı ve ibadetlerin yapıldığı yer olarak görülme hususlarında teşbih ve
tasavvurlara konu edilmiştir:
Şâh oldu minber yek-sere çıktı şikûfe minbere
Salavât eder Peygambere sallu ‘alâ hayrü’l-verâ (Fuzûlî, K.8 /13)
Mihrap; cami ve mescitte kıbleyi gösteren ve imamın namaz kıldırdığı yerdir.
Caminin küçük fakat önemli bir mimarî unsuru olan mihrap, klasik şiirde mimarî bir
yapıdan ziyade tasavvufî bir sembol veya metafor olarak ele alınır. Bâkî Divanında 9,
Fuzûlî Divanı’nda 19 kez kullanılmıştır. Her iki divanda secdegâh veya kıblegâh olma
özellikleri nazara verilmiş, sevgilinin kaşlarıyla karşılaştırılmış; kaşlar kıbleyi ve
Yaratıcı ile sağlanmak istenen kurbiyeti temsil ettiği için mihraptan üstün görülmüştür:
Baş egmez oldı gûşe-i mihrâb-ı tâ‘ate
Ebrûlarına secde kılan dil-rübâlarun (Bâkî, G.262/3)
Hûblar mihrâb-ı ebrûsuna meyl etmez fakîh
Ölse kâfirdir müselmânlar ana kılman namâz (Fuzûlî, G.114/2)
Secdegâh, Bâkî Divanı’nda 4, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Her iki
divanda da âşığın mahviyyetkarlığı ve aşk mücadelesindeki samimiyeti tasvir edilirken
sevgilinin eşiği ve eşiğinin toprağı secdegâh olarak tasavvur edilmiştir. Secde ibadeti,
210
İslâm inancında müminin miracı olarak tasavvur edildiği için, secdegâh vuslat
yeri/makamı olarak değerlendirilir. Klasik şiirin aşk anlayışında vuslat muhal olduğu
için âşık, sevgilinin eşik ve mahallesine yüz sürmek/secde etmek suretiyle belli bir
kurbiyet oluşturur:
Gayra baş egmesek ‘aceb midür
İşigi secdegâha mensûbuz (Bâkî, G.197/4)
Hemîşe secdegehim hâk-i âsitânın idi
Bu i‘tibâr ile bir ser-bülend-i âlem idim (Fuzûlî, G.194/3)
Mabet,
muhtelif
dinlerin
ibadet
mekânı
demektir.
Bâkî
Divanı’nda
kullanılmayan bu sözcük, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Fuzûlî, dünyevîleşmiş
insanın özelliklerini anlatırken ön plana çıkardığı özelliklerinden biri, söz konusu
insanın mutfağı mabet mesabesinde görmesidir. Bu yaklaşıma göre ideal insan tipi,
maddî arzu ve isteklerden ziyade manevî hasselerle mücehhez olandır:
Ma‘bedin matbah ola şâm ü seher
Müsterâh ola ziyâretgâhın (Fuzûlî, Mk.21/3)
Musalla, Bâkî Divanı’nda 1, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda musalla, şairin naaşının üzerine bırakıldığı taş olarak kullanılırken, Fuzûlî
Divanı’nda bir durumun değersizliği anlatılırken ayak altına atılan taş ve secdegâh
(Fuzûlî, G.280/5) olarak kullanılmıştır. Her iki divanda da musallanın gerçek anlamına
uygun bir biçimde ele alındığı görülür:
Kadrüni seng-i musallâda bilüp ey Bâkî
Turup el baglayalar karşuna yârân saf saf (Bâkî, G.229/9)
Tekke, nefis terbiyesine dönük ibadetlerin icra edildiği mekândır. Tasavvufî
mekânlar içinde büyük bir öneme sahip olan tekke, tasavvuf ehlinin tekâmüle erme
yolculuğunun en önemli menzili olduğu için mektep mesabesinde görülür. Fuzûlî
Divanı’nda kullanılmayan tekke, Bâkî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Tekke, Bâkî
Divanı’nda âşığın gönlüne benzetilir (Bâkî, G.438/6) ve vahdet sözcüğüyle tavsif edilir.
Tekkelerde verilen eğitimin nedeni, sâlikin masivadan/kesretten arınarak vahdete
ulaşabilmesidir. Bâkî’nin vahdet tekkesine sığınmanın gerekliliğini vurgulamasının
temelinde bu saikin olduğu düşünülür:
Bezm-i kesretden çekildi câmveş Bâkî gönül
Tekye-i vahdetde ‘uzlet ihtiyâr itsem gerek (Bâkî, G.273/5)
211
Hânkâh, tasavvufî sohbet ve zikirlerin yapıldığı mekândır. Fuzûlî Divanı’nda
kullanılmayan hânkâh, Bâkî Divanı’nda 8 kez kullanılmıştır. Bâkî, hânkâhı, akla
mugayir davranışları nedeniyle ötekileştirilen âşıkların -geçici de olsa- ağırlandıkları
(Bâkî, G.376/4), tasavvuf ehlinin hayret hâlini yaşadığı (Bâkî, G.238/5) ve vuslat
endişesiyle zikir yaptığı yer (Bâkî, G.157/6) olarak tasavvur eder. Ayrıca hânkâhı
meyhaneyle karşılaştırır, doğru yolu bulma (irşâd) konusunda meyhaneyi hânkâhtan
üstün görür. Bu yaklaşımın nedeni, meyhanenin İlahî aşkın tezekkür ve tahassüs yeri
olarak tasavvur edilmesidir:
Hânkahdan togru ‘azm itse n’ola mey-hâneye
Bâkiyi çün böyle irşâd eylemişdür pîr-i ‘aşk (Bâkî, G.236/9)
Zâviye,
Fuzûlî
Divanı’nda
kullanılmazken,
Bâkî
Divanı’nda
1
kez
kullanılmıştır. Hücre zâviyelerinde zillet ve mihnet içinde yattığını ifade eden Bâkî,
çektiği sıkıntıların büyüklüğüne işaret eder. Ayrıca çerçeve açısından kapalı ve dar olan
zâviyelerin inşâî veya yapısal özelliklerini nazara sunarak, söz konusu mekânı kapalı
mekân algısıyla değerlendirir:
Zillet ü mihnet ile şimdi tamâm üç yıldur
Yaturuz zâviye-i hücrede bî-nâm u nişân (Bâkî, K.2/46)
Halvethaneyi karşılayan sözcükler (halvetgâh ve halvet-sarây), Bâkî Divanı’nda
3, Fuzûlî Divanı’nda 7 kez kullanılmıştır. Bu durum, tasavvufî yönü güçlü olan
Fuzûlî’nin tasavvufî bir mekâna daha fazla yer verdiğini gösterir. Halvethânede sevgili
(Allah), tefekkür ve tezekkür edilerek arınma sağlandığı için bu mekân, daha çok
tasavvufî anlamları ihtiva eden veya tasavvufî anlamların yüklendiği kavramlarla tavsif
edilir. Bu bağlamda halvethane Bâkî Divanı’nda can (Bâkî, K.1/33) ve gönül (Bâkî,
Th.6-III/1-2-3), Fuzûlî Divanı’nda ise vuslat (Fuzûlî, Trc.2-III/2) ve vahdet
kavramlarıyla tavsif edilir. Tasavvufî anlayışa göre âşığın canı ve gönlü, tecelligâh;
amacı ise vuslat ve vahdettir. Tenha ve kapalı mekân olan halvethânede geçirilen zaman
ile vuslat ve vahdet gerçekleşir. Bu ilgiler düşünülerek söz konusu teşbih ve
tasavvurlara yer verilmiştir:
Eylemez halvet-sarây-ı sırr-ı vahdet mahremi
Âşıkı ma‘şûkdan ma‘şûku âşıkdan cüdâ (Fuzûlî, G.1/4)
Manastır (Deyr), Bâkî Divanı’nda 8, Fuzûlî Divanı’nda ise 2 kez kullanılmıştır.
Her iki divanda deyr, dünyaya benzetilmiş ve kapalı mekân algısıyla ele alınmıştır.
Bâkî, “deyr-i kühen” (Bâkî, G.224/4) tavsifiyle dünyanın yıpranmışlığını, Fuzûlî ise
212
“vîrâne deyr” tavsifiyle harap olma durumunu nazara sunar. Böylece her iki şair,
dünyanın geçiciliğine ve dünyaya bağlanmanın yanlışlığına işaret eder:
Fuzûlî şâh-bâz-ı evc-i istiğnâ iken bilmem
Ne sehv etdim ki bu vîrâne deyri âşyân etdim (Fuzûlî, G.201/7)
Manastırın, divanlarda umumiyetle dinî ve tasavvufî mekânlarla aynı bağlamda
değerlendirildiği görülür. Deyr, Bâkî Divanı’nda riya kavramıyla tavsif edilirken, Fuzûlî
Divanı’nda tekâmülün gerçekleştiği yer olarak tasavvur edilmiştir (Fuzûlî, G.291/6).
Dinî ve tasavvufî mekânlar, harabatî kavramlarla benzerlik veya üstünlük noktasında
ilişkilendirildiğinde, genellikle kapalı mekân olarak algılanır. Bu bağlamda Bâkî,
eğlence mekânlarının bayındır, riya manastırının ise harap edilmesini murat eder.
Bâkî’nin dünya görüşünü de yansıtan bu anlayış, mekânların değer kazanmasında esas
alınan ölçütün, sevgilinin veya gönlün rızası olduğunu gösterir:
Menzil-i ‘ayş u tarâb hurrem ü âbâd olsun
Yıkalum zerk u riyâ deyrini vîrân idelüm (Bâkî, G.323/4)
Puthâneyi karşılayan sözcükler (sanem-hâne, bütkede, büt-hâne), Bâkî
Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda 4 kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda memdûhun
haremi, huri yüzlü güzelleriyle Çin puthanelerini imana getirecek kadar etkili görülür
(Bâkî, K.26/35). Fuzûlî Divanı’nda ise sevgilinin resmi cennetteki gılmanlara
gösterildiğinde puthane cennetinin cansız -gılman- resimleriyle dolacağı ifade edilir. Bu
yaklaşımlarla puthane ideal güzelliği temsil konusunda harem ve cennet ile
ilişkilendirilir:
Sûret-i bî-cân ile cennet dolar büt-hâne tek
Kılsalar cennetde tasvîrin çekip gılmâne arz (Fuzûlî, G.139/5)
Âteşhâne ve âteşgâh, Mecusîlerin mabedleridir. Bâkî Divanı’nda kullanılmayan
bu sözcükler, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Fuzûlî aşk derdiyle yanan âşığın
sinesini ateş mabedine benzetir (Fuzûlî, G.242/2). Bu yaklaşımıyla yaşanan acının
büyüklüğüne ve aşkın kutsallığına işaret eder. Ayrıca “Su Kasidesi”nde Hz.
Muhammed’in mucizelerini uçsuz bucaksız bir deniz kadar fazla görür. Hz.
Muhammed’in doğmasıyla Mecusî tapınaklarında sürekli yanan ateşin sönmesi
mucizesine telmih yapar. Mecusîlikte ateş, dinî bir sembol olduğu için ateşin
sönmesiyle İslâm’ın karşısında Mecusîliğin yok olacağına işaret edilmiştir:
Mu‘cizi bir bahr-i bî-pâyân imiş âlemde kim
Yetmiş andan bin bin âteş-hâne-i küffâre su (Fuzûlî, K.3/17)
213
2.5. Kültürel Mekânlar
2.5.1. Okul (Mektep, Debistân)
Mekteb, “yazmak” anlamına gelen “ketb” kökünden türemiş bir mekân ismi olup
İslâm ülkelerinde çocuklara temel eğitimin verildiği yerdir. Tarihte bilinen ilk
mektepler, Mezopotamya’da inşa edilmiştir. Mektep, ilimin tartışılıp tedris edildiği
mekân olduğu için dinî ve kültürel birikimin maden gibi işlenip yayılmasına katkı
sağlar. İslâm toplumunda mektep, “bilimlerin, merakın, yaratıcılığın ve disiplinin
mabedi” (Haydar, 1991:123) olarak görülür. Değişik formlarıyla tarihin en eski
devirlerinden itibaren önemsenir. Teveccüh edilen mekânların başında gelir. İslâmiyet,
okumaya büyük bir önem atfettiği için başta Osmanlı Devleti olmak üzere birçok İslâm
ülkesinde inşa edilen mekteplerin nicelik ve nitelikleri sonraki dönemlerde giderek
artmıştır. Mekteplerde çocuklara okuma yazma öğretildikten sonra, Kur’ân, hadis, şiir,
matematik gibi dersler verilir (Bozkurt, 2004/a:5).
Çocukluk yılları, kişiliğin şekillenmeye başladığı yıllar olduğu için, bu dönemde
verilen eğitim ve öğretim büyük bir önem arz eder. Mektep, bir eğitim kurumu olarak
kültürel
mekânların
en
önemlisi
olup
klasik
şiirde
muhtelif
tasavvurlarla
ilişkilendirilerek kullanılır. Mektep, Fuzûlî Divanı’nda bahçe ve aşk, Bâkî Divanı’nda
ise çimenlik ve memdûh övgüsü hususlarıyla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir.
Bâkî, mektep sözcüğünü çimenlik ile benzerlik noktasında ilişkilendirir. Mektep
çocuklarının Kur’ân hatmederken çıkardıkları sesleri, çimenlikteki kuşlardan yükselen
seslere benzetir. Osmanlılar Döneminde mektepte yapılan ilk ve en önemli
uygulamalardan biri,
Kur’ân’ı öğrenmek ve akabinde hatmetmektir. Kur’ân
hatmedilirken, çocuklar neşe ve mutluluk içinde seslerini yükseltir. Benzer bir durum,
doğal ve açık bir mekân olan çimenlikte de görülür. Bâkî’nin, bu yaklaşımıyla mektep
ve çimenlikten yükselen sesleri, coşku ve neşe emaresi olarak telakki ettiği ve her iki
mekânı, huzur sağlama konusunda aynı mesabede gördüğü düşünülür:
Çıkdı bir yirden sadâ vü sît-ı mürgân-ı çemen
Gûyiyâ etfâl-i mekteb hatm-i Kur’ân eyledi (Bâkî, K.7/3)
Mektebi aşk ile tavsif eden Fuzûlî, söz konusu mekânı çocukların Kur’ân
okumayı öğrendiği yer olarak tasavvur eder. Fuzûlî, her putu, yani “mecazî güzelliği”
(Tarlan, 2009:368) Hakk’ın güzellik kitabının bir ayeti/delili, aşk mektebindeki her
gönlü ise o kitabı okuyan mektep çocuğu olarak görür. Kur’ân, Hakk’ın tenzîlî
ayetlerini ihtiva eden kitap olarak düşünülürken, kâinat, tekvînî ayetlerini içeren kitap
214
olarak düşünülür (Okuyan, 2014:234). İnsan veya kâinatta görülen herhangi bir tecellî,
mükemmelliğiyle Kur’ân’daki ayetlere benzetilir. Beyitte, Hakk’ın Cemal isminin
tecellisi olan bu unsurların, gönül tarafından idrak edilme durumuyla aşk mektebinde
çocukların Kur’ân ayetlerini okumaları arasında ilişki kurulmuştur. Mektebin aşk ile
ilişkilendirilmesinin nedeni, Hakk’ın varlığının/cemalinin doğru anlaşılması konusunda,
tecellilerin/ayetlerin aşk ile yaratılması ve aşk ile anlaşılabileceğine dair düşüncedir:
Her sanem mushaf-ı hüsn-i Hakka bir âyetdir
Mekteb-i aşkda her dil ana bir tıfl-ı sebak (Fuzûlî, G.150/4)
Farsça “ilkokul” anlamına gelen “debistân”, Fuzûlî Divanı’nda bahçe olarak
tasavvur edilirken (Fuzûlî, K.32/3) Bâkî Divanı’nda memduh övgüsü hususuyla ilgili
tasavvurlara konu edilir. Bu bağlamda belâgatlı konuşma konusunda bilge bir yaşlı
kadar maharetli görülen gönlün, memdûhu layıkıyla övmediği için övgü okulunun cahil
çocuğu olduğu ifade edilir. Yani memdûha yapılan övgü, öven kişiye de değer katar.
Övgünün gönülden beklenmesi, memdûhun söz konusu övgüyü gerçek anlamda
hakkettiğini gösterir. Beyitte ayrıca mektebin, çocukların eğitimine ve belâgatlı
konuşma becerilerinin gelişmesine katkı sağlama işlevlerine işaret edilmiştir:
Egerçi pîr-i dânâdur gönül fenn-i belâgatda
Velî olmaz debistân-ı senânun tıfl-ı nâ-dânı (Bâkî, K.5/34)
2.5.2. Medrese
Medrese, “ders” kökünden türemiş bir mekân ismi olup eğitim öğretim yuvası
anlamına gelir. İslâm kültür ve medeniyetinin önemli kurumları arasında yer alan
medreseler, eğitim öğretim yuvaları olduğu için teveccüh edilen mekânların başında
gelir. Medreselerde Kur’ân öğretiminin yanında aklî ve naklî ilimler öğretilir (Bozkurt,
2003/a:323-327).
İslâm tarihinde camilerin veya cami bölmelerinin medrese olarak da hizmet
verdiği bilinir. Kur’ân öğretiminin yapıldığı eve, Hz. Muhammed’in “Dârülkurrâ”
ismini verdiği ve bu evin, medreselerin doğuşuna kaynaklık ettiği ileri sürülmüştür. Bu
bağlamda Mescid-i Nebevî ve Suffe, medreselerin ilk modeli olarak kabul edilmiştir.
İslâm ülkelerinde inşa edilen ve yaygınlaşan medreselerin içerisinde Nizâmülmülk
tarafından Nîşâbur ve Bağdat’ta inşa edilen Nizâmiye Medreseleri ve Fatih Sultan
Mehmet tarafından kurulan Sahn-ı Seman Medrese’sinin ayrı bir yeri olduğu düşünülür
(Bozkurt, 2003/a:323-327).
215
Mederese, Bâkî Divanı’nda bahar mevsiminde cazibesini yitirme ve içinde
eğitim alınırken sıkıntı çekme hususlarında; Fuzûlî Divanı’nda ise fakihlerin eğitim
aldığı ve sevgilinin güzellik unsurlarından “bel”inin ders olarak tahkik edildiği yer
olması hususlarında teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Fuzûlî, medresede fıkıh ilminin yanında başka ilimlerin de öğretildiğine işaret
ederek medreseyi gerçek anlamına uygun bir biçimde ele alır. Fakihin, bilgili olmasına
rağmen, aşkın mahiyetine vakıf olmadığı için aşkı inkâr ettiğini, bu davranışının da
mazur görülmesi gerektiğini ifade eder. Fakih, klasik şiirde sıkça kullanılan yaygın bir
tiptir. İslâm’ın derunî (öz) yönünden ziyade zahirî yönünü nazara sunarak hareket eder.
Fuzûlî, bu yaklaşımla aşk ilminin öğretilmediği medrese ve dar görüşlü medrese
hocalarını eleştirmiştir:
Fakîh-i medrese ma‘zûrdur inkâr-ı aşk etse
Yok özge ilmine inkârımız bu ilme câhildir (Fuzûlî, G.100/6)
Fuzûlî, sevgilinin kıl kadar ince olan belinin medreselerde tahkik edildiğini, bu
tahkiklerin neticesinde birçok özelliğinin anlaşıldığını ileri sürer. Mutlak Varlık’ın
Cemal tecellilerinden biri olarak düşünülen sevgilinin beli, tasavvufî anlayışa göre
“âlem-i mülk ve âlem-i melekûtun birleştiği yerdir.” (Tarlan, 2009:147). İki karmaşık
âlem arasında birleşmeyi sağladığı için “eşik mekân” mesabesinde görülür ve
inceliği/incelikleri nedeniyle medreselerde tahkik edilmesi gereken konu olarak
tasavvur edilir:
Medârisde tahkîk-i mûy-i miyânın
Dekâyıkdan ortaya salmış mebâhis (Fuzûlî, G.47/2)
Fuzûlî, meyhane güzelinin (sâkînin) sunduğu bir kadehi, medrese müderrisinin
verdiği bin dersten üstün görür. Meyhane, tasavvufî anlayışa göre “tekke”yi karşılar.
Tekke, marifetullahın tecrübe yoluyla öğrenildiği mekân iken medrese, şeriat ilminin
zahirî yönünün öğrenildiği mekândır. Meyhanede, eğitim aşk yoluyla; medrese ise akıl
yoluyla kesbedildiği için meyhane medreseden üstün görülür:
Medrese içre müderris verdiği bin dersden
Yeğ dürür mey-hânede bir câm vermek bir güzel (Fuzûlî, G.173/6)
Bâkî, ilim irfan yuvası olarak bilinen mekânlardan medrese ve mescidi gerçek
anlamına uygun bir biçimde ele alır. Bu mekânları, gül mevsiminde güzelliği ortaya
çıkan sevgilinin dudağı, kadehin ağzı ve ırmağın kenarıyla teveccüh edilme konusunda
mukayese eder, medrese ve mescidi daha itici/değersiz görür:
216
Mevsim-i gülde n’olur medrese vü mescidden
Leb-i cûy u leb-i cânân u leb-i câm olsa (Bâkî, G.435/3)
Uzun yıllar medrese köşelerinde yattığı için büyük sıkıntılar çektiğini söyleyen
Bâkî, ilim öğrenme sürecinin zorluğuna işaret eder. Hayatının bir döneminde
müderrislik yapan Bâkî’nin medrese köşelerini eziyet çekilen yer olarak görüp kapalı
mekân algısıyla değerlendirmesinin temelinde, zor şartlarda iyi bir eğitim almasına
rağmen hakkettiği değeri görmemesi düşüncesi vardır:
Bu tarîkun nice yıl künc-i medârisde yatup
Elemin çekmiş iken her birümüz nice zamân (Bâkî, K.2/43)
2.5.3. Muallimhâne
Muallimhâne, “öğretmen yetiştiren okul” (Devellioğlu, 1996:658) ve öğretmen
evi anlamlarına gelir. Öğretmen evleri, her ne kadar barınma mekânları olsa bile bu
mekânlarda zengin çocuklarına hususî ders verildiği için (Ortaylı, 2007:85) bu evler,
aynı zamanda birer eğitim kurumu ve dolayısıyla kültürel mekân olarak telakki edilir.
Fuzûlî Divanı’nda kullmayan muallimhâne, Bâkî Divanı’nda aşk karvamıyla tavsif
edilmiştir.
Bâkî, muallimhâneyi aşk ile ilişkilendirir. Aşk muallimhânesinin acemi
öğrencisinin bile felsefeye hâkim olduğunu ancak idrak ve anlayışın üstadı olamadığını
söyler. Bu yaklaşımıyla aşkı, öğretmenlerin yetiştiği okul olarak görür. Aşk okulunda,
tecrübî eğitim verildiği için aklî ilimlerde vukûfiyetin kolay sağlandığını düşünür:
Hakîm-i feylesof oldı velî pîr-i hıred olmaz
Mu‘allim-hâne-i ‘aşkun dahı tıfl-ı nev-âmûzı (Bâkî, G.530/3)
2.5.4. Kütüphâne
Kütüphane, kitaplık, kitap sarayı demektir (Devellioğlu, 1996). “Somut olmayan
kültürel mirası doğal bağlamında koruma özelliğine sahip” (Oğuz, 2007:30) olduğu
için kültürel ve tarihî mirasın hafızasıdır. Selçuklular döneminde medreselerin bir
bölümü olarak inşa edilen bu yapılar, “XVII. yüzyıldan itibaren bir külliyenin parçası
olarak veya tamamen bağımsız küçük kütüphane binaları formunda inşa edilmiştir.”
(Denknalbant, 2003:32).
Kütüphaneler, kültürel ve bilimsel konularla alakalı araştırmaların merkezi
olduğu için insanoğlunun aydınlanmasına, kültür ve medeniyet tasavvurunun
217
zenginleşip gelişmesine katkı sağlar. Kitap, düşünce ve hayâllerin cisimleşmiş/somut
hâli olduğu için kütüphaneler, insanlığın tarihî bellekleri olarak da görülebilir. Fuzûlî
Divanı’nda kullanılmayan
kütüphane,
Bâkî
Divanı’nda
hükümdar övgüsünde
bulunulurken küfür ve inançsızlık ile tavsif edilir ve kütüphanelerin memdûhun
sıfatlarını anlatan kitaplarla dolması murat edilir.
Klasik şiirde Müslümanlara ait olmayan yerler, kafiristân olarak telakki edilir.
Hükümdarın en önemli amaçlarından biri bu yerleri fethetmektir. Bu bağlamda Bâkî,
memdûhun cihanı aydınlatan kılıcının aleviyle, küfür ve dinsizlik kütüphanesini
yaktığını ifade ederek gücün sembolü olan kılıcını, küfrün cehaletinden kurtaran araç
olarak görür. Küfür ve dinsizlik kütüphanesinin yakılması ifadesiyle gayrimüslimlerin
inanç ve düşüncelerinin üstüne bina edildiği bilgi ve birikimin yok edildiği; tasavvur ve
inançlarının Kur’ân’ın aydınlığıyla yeniden şekillendiği düşünülür:
Âteş-i şu‘le-i şemşîr-i cihân-tâbından
Küfr ü ilhâd kütüb-hânesin itdi sûzân (Bâkî, K.2/19)
Bâkî, senin vasıflarınla günlerin sayfaları süslensin, methinle farklı milletlere ve
dinlere mensup olanların kütüphaneleri dolsun, diyerek memdûhun yaşadığı her anı,
kitap sayfalarına kaydedilecek bir değerde görür. Ayrıca memdûhun vasıflarının,
dünyanın muhtelif coğrafyalarında anlatılmasını istediği için zaman ve mekânı memdûh
ile adeta özdeşleştirir:
Ola vasfunla müzeyyen safahât-ı eyyâm
Tola medhünle kütüb-hâne-i edyân u milel (Bâkî, Kt.1/10)
2.5.5. Kültürel Mekânlarla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Kültürel mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 12,
kullanım oranını Grafik 12 vermektedir. Buna göre kültürel mekânlarla ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 8, Fuzûlî Divanı’nda 5 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %62’ye, Fuzûlî Divanı’nda
%38’e tekabül eder. Kültürel mekânlarla ilgili sözcüklerin Bâkî Divanı’ndaki toplam
kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “muallim-hâne”,
ve “kütüb-hâne” sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış olmasıdır. Bâkî’nin
kültürel mekânlara daha fazla yer vermesinin nedeni, ilim ve kültür merkezi olan
İstanul’da yaşamasıdır. Bâkî, kültürel mekânlara daha fazla yer verse de toplamda bu
218
mekânlara olan ilginin her iki divanda az olduğu görülür. Bu yaklaşımın temelinde,
klasik şiirin asıl konusunun aşk oluşu ve bu mekân adlarının aşkın tavsifinde eğreti
durması düşüncesi vardır.
Tablo 12: Kültürel mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Kütüb-hâne
2
-
Medrese/Medâris
3
3
Mekteb
1
1
Debistân
1
1
Muallim-hâne
1
-
Toplam
8
5
%38
Bâkî Divanı
%62
Fuzûlî Divanı
Grafik 12: Kültürel mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Mekteb ve debistân, eğitim, öğretim yuvaları oldukları için insan hayatının en
önemli kurumlarıdır. Bu kurumlar, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında toplamda ikişer kez
kullanılmıştır. Mektep, Fuzûlî Divanı’nda bahçe olarak tasavvur edilmenin (Fuzûlî,
K.32/3) yanı sıra,
“aşk” kavramıyla tavsif edilmiş, Allah’ın güzellik ayetlerinin
okunduğu yer olarak görülmüştür (Fuzûlî, G.150/4). Bâkî Dîvanı’nda ise doğal
mekânlardan çimenliğe benzetilmiş, Kur’ân’ın hatmedildiği yer olarak tasavvur
edilmiştir. Her iki divanda da mektebin eğitim-öğretim kurumu olma işlevi dolaylı
olarak nazara sunulmuştur:
219
Çıkdı bir yirden sadâ vü sît-ı mürgân-ı çemen
Gûyiyâ etfâl-i mekteb hatm-i Kur’ân eyledi (Bâkî, K.7/3)
Medrese, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında üçer kez kullanılmıştır. Her iki divanda da
medresenin eğitim kurumu olma özelliğine doğrudan veya dolaylı olarak değinilmiştir
(Fuzûlî,
G.100/6;
Bâkî,
K.2/43).
Medrese,
Fuzûlî
Divanı’nda
meyhaneyle
karşılaştırıldığında (Fuzûlî, G.173/6) kapalı mekân algısıyla değerlendirilirken; Bâkî
Divanı’nda memdûha yapılan övgü hususunda açık mekân algısıyla değerlendirilmiştir.
Bâkî,
memdûhun
ihsanda
bulunmak
istediği
kişileri
büyük
medreselerde
görevlendirdiğini, böylece söz konusu kişilerin memdûhun kereminden eksiksiz bir
biçimde yararlandıklarını düşünür. Bâkî’nin medreseyi, büyük ve yüce anlamlarına
gelen “âlî” kelimesiyle tavsif etmesi, mumduhun yüce bir varlık olarak tasavvur
edilmesi
nedeniyledir.
Bu
yaklaşım,
kişi-mekân
aynileşmesi
bağlamında
değerlendirilebilir:
Ol zamân kim birisin medrese-i ‘âliyenün
Eyledün ana kemâl-i keremünden ihsân (Bâkî, K.2/42)
Muallimhâne, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez
kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda aşk kavramıyla tavsif edilip eğitim yuvası olma özelliği
nazara sunulmuştur. Klasik şiir anlayışına göre aşk, insanın özüne elest bezminde
kodlanmış, insanın madde âlemindeki tekâmül yolculuğunun en önemli hassesidir.
Dolayısıyla mektep gibi insanın irfanî derinliğinin sağlanması konusunda bir disiplin
veya kurum olarak telakki edilir:
Hakim-i feylesof oldı velî pîr-i hıred olmaz
Mu‘allim-hâne-i ‘aşkun dahı tıfl-ı nev-âmûzı (Bâkî, G.530/3)
Kütüphâne, soyut düşüncenin cisimleşmiş hâli olan kitap, gazete ve mecmua
gibi kaynakların korunduğu mekândır. Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan bu mekân,
Bâkî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda hükümdarın cihanı aydınlatan
kılıcının aleviyle küfür ve inaçsızlık kütüphanesinin yakıldığı ileri sürülür. Bu
yaklaşımla gayrimüslimlere karşı verilen mücadelede sağlanan üstünlük anlatılır. Parçabütün ilişkisi bağlamında kütüphanenin Kafiristân’ı karşıladığı düşünülür:
Âteş-i şu‘le-i şemşîr-i cihân-tâbından
Küfr ü ilhâd kütüb-hânesin itdi sûzân (Bâkî, K.2/19)
220
2.6. Eğlence Mekânları
Eğlence, hoşça vakit geçirme sürecidir. Eğlenme isteği, fizyolojik ve psikolojik
bir ihtiyaç olduğu için eğlence, tarihin en eski dönemlerinden günümüze kadar insan
hayatının önemli bir yönünü teşkil etmiştir. Geçmişten günümüze kadar, gerek imkân
gerekse bireysel ve toplumsal beğeni ve anlayış farklılıkları, insanların eğlence
anlayışlarını değiştirmiştir.
Eğlence anlayışıyla toplumun kültürel yapısı arasında doğrudan bir ilişki vardır.
“Eğlenme olgusu toplumların yaşama biçimi, dinî/ahlakî ve geleneksel/töresel
yapılanmalarıyla yakından ilgilidir. Bunlardan coğrafî şartların özellikleri de
belirleyici bir etkendir. Her durumda eğlenme anlayışı ve biçimi bir toplumun genel
karakterini yansıtan önemli göstergelerden birisidir.” (Tarım Ertuğ, 2007:3).
Osmanlı toplumununda din ve gelenek, belirleyici faktörler oldukları için
eğlence anlayışını da etkilemiştir. Eğlencelerin daha çok kapalı mekânlarda icra
edilmesi, bu etkinin bir sonucudur. Eğlence mekânları denildiğinde, akla gelen en
önemli yerler meclis ve meyhanelerdir. Eğlence meclisleri, daha çok padişah ve
dönemin yöneticilerinin belli kurallar çerçevesinde merkez veya taşradaki konaklarda
tertip ettikleri etkinlikler/muhitler iken, meyhaneler sınırlayıcı kuralların olmadığı
herkesin iştirak edebildiği ve eğlencelerin doğal bir seyir içinde geliştiği mekânlardır.
Halkın iştirak edebildiği diğer bir eğlence türü şenliktir. Belli kültürel inanışlar
(Hıdırellez), tarihî olaylar (savaşların kazanılması), baharın gelişi (nevruz) gibi
sebeplerden dolayı açık mekânlarda herkesin katılımıyla gerçekleştirilen eğlenceler
bunlardan bazılarıdır. Büyük bir öneme sahip olan şenlikler, “iktidar- halk ilişkisini
sağladığı gibi padişah meclisine ulaşamayan pek çok sanatçı ve bilim adamının
tanınmasına” (Tarım Ertuğ, 2007:9) zemin hazırlar.
Klasik edebiyatın “mey ü mahbûb edebiyatı” (Pala, 2006:64) olarak
isimlendirilmesinin ve hatta suçlanmasının (!) temelinde, eğlence mekânları veya bu
mekânlara ait maddî unsurlardan kadeh, şarap, sarhoşluk gibi sözcüklerin klasik şiirde
yoğun bir biçimde kullanılması düşüncesi vardır.
Bâkî
ve
Fuzûlî
divanlarında
yoğun
bir
biçimde
kullanılan
eğlence
mekânları/muhitleri; çerçeve, unsur ve fonksiyonlarıyla “meclis”, “meyhane”, “mahfil”,
“mecmâ‘“, “cilvegâh, nüzhetgâh, temâşâgâh, cevlângeh” ve “‘îdgeh” başlıkları altında
değerlendirilmiştir.
221
2.6.1. Meclis (Bezm, Bezmgâh)
Meclis, “oturmak” anlamına gelen “cülûs” kökünden türemiş mekân adıdır
(Bozkurt, 2003/b:241). Oturulacak, sohbet edilecek, eğlenilecek yer anlamına gelen
meclis sözcüğü, kaynaklarda daha çok eğlence toplantısı olarak bilinen “bezm”
sözcüğüyle aynı bağlam içinde değerlendirilmiştir. Tarihsel süreç içinde şekillenip
değişen eğlence meclisleri, “entelektüel düşünce hareketliliğini yansıtmanın yanı sıra
bir toplumun dünyaya bakış açısını yansıtan, keyif alarak geçirilen ve genellikle
önceden kurgulanmış süreç ve etkinlikler” (Tarım, 2013:3) olarak görülür.
Meclis, sohbet mekânı olduğu gibi sohbet ve eğlence etkinliği olarak da görülür.
Daha çok toplumun havas (seçkin) kesimi tarafından belli amaçlar doğrultusunda tertip
edilir. “Eskiden saray ve üst düzey saray görevlileri ya da yönetimin taşradaki önde
gelen temsilcileri başta olmak üzere, şairler ve sanatkârlar; eğlenmek, hoş vakit
geçirmek ve yeni ürettikleri eserlerini tanıtıp sunmak gibi değişik amaçlar
doğrultusunda meclisler tertip ederlermiş.” (Özkan, 2007:469).
Eğlence kültürünün bir yönünü temsil eden meclislerin Türk tarihinde önemli bir
yeri vardır. “Meclisler Osmanlılar, Safavîler ve Timurlular gibi Batı Asya medeniyet
bölgesine mensup toplumlarda sanat, edebiyat, şiir veya bilimsel konuların
konuşulduğu özel toplantılardır.” (Tarım, 2013:2). Bu toplantılar süreklilik arz ettiği
için Türklerin hayatı, bezm ile rezm devranından ibaret görülmüştür (Özarslan,
2010:162). Türk tarihinin hemen her döneminde büyük bir teveccüh ile icra edilen
eğlence meclislerinin içinde, Timur İmparatorluğu hükümdarı Hüseyin Baykara
meclislerinin ayrı bir yeri vardır. İdeal bir kültür muhiti olarak bilinen Baykara
meclislerine büyük Türk şairi Ali Şîr Nevâî, ressam Behzat, musiki üstatlarından
Hüseyin Vâiz, tezkire yazarlarından Devletşah, tarihçi Mirhand ve Handmîr,
hattatlardan Meşhedli Sultan Ali gibi yerli yabancı yüzlerce sanat ve bilim adamı (Pala,
2006:65-66) iştirak etmiştir. “Baykara meclislerinin iki özelliği ve bir şartı vardır.
Özellikleri, şiir ve musikinin birlikte bulunması; şartı da şiir ve musikiden başka bir
şeyin konuşulmaması, hele siyaset ve devlet işlerinden asla bahsedilmemesidir.” (Pala,
2006:64).
Osmanlı toplum hayatında en fazla görülen meclis çeşitleri; ilim, zikir, şiir ve
eğlence meclisleridir. İlim meclisleri daha çok müderris, şeyhülİslâm, kazasker gibi dinî
bir vazife îfâ eden insanların evlerinde tertip edilirdi. Bu meclislerde daha çok dinî bir
konu/problem tartışılır, yapılan fikir alışverişiyle tartışma konusunda belli bir sonuca
222
varılmaya çalışılırdı. Mescit veya tekkelerde daha çok tasavvuf ehlinin Allah’ı anmak
amacıyla gerçekleştirdiği sohbetler ise zikir meclisleri olarak bilinir.
Şairler eğlence meclislerinin müdavimleri oldukları için bu meclisler, şuarâ
meclisi olarak da değerlendirilir. Müstakil şuarâ meclisleri, eğlence meclislerinden
sonra en fazla düzenlenen meclis çeşididir. Bu meclis, daha çok hoş vakit geçirme,
yazılan yeni eserlerin tanıtımını yapma gibi nedenlerle düzenlenirdi. Osmanlı
padişahlarının çoğu, âlim ve şair olduğu için şiir ve edebiyatın “hâmisi ve teşvikçisi”
olmuştur. Bu durumdan dolayı “bütün ma‘rifet sahipleri, âlimler, şâirler, san‘atkârlar,
devletin mutlak hâkimi olan padişahın sarayı etrafında kümelenmişlerdir.” (İpekten,
1996:15).
Osmanlı Devleti’nde hâmîlik geleneği önemsendiği için devletin merkezi
konumunda olan İstanbul/saray, sanatkârların teveccüh ettiği mekânların başında gelir.
Hâmîlik geleneğinin yagın olması hasebiyle Osmanlı Devleti’ni patrimonyal bir yapıda
gören Halil İnalcık, patronajın (himaye) etkisiyle hem sarayın hem de sanatkârın şöhret
kazandığını söyler; sanatkârların saraya olan teveccühünü şöyle açıklar: “Patrimonyal
devlette yüksek kültür, yalnız yüksek saray kültürü olarak var olmuştur. Hükümdar
sarayı ve ekâbir sarayları, toplumda şeref ve itibârın servet ve becerinin tek kaynağı ve
sığınağı idi. Osmanlı’da, en yüksek mimar, sarayın mimarbaşısı, en iyi kuyumcu,
sarayın kuyumcubaşısı ve en gözde şair, padişahın ilgi ve lutfuna layık görülen
sultanü’şu‘arâ idi.” (2011:8).
“Yüksek saray kültürünün, hükümdarlık âyîn ve âdâbının simgesi olan işret
meclisleri” (İnalcık, 2010:196) açık veya kapalı mekânlarda gerçekleştirilirdi. Saray
bahçeleri ve kasrlar (köşk) bu mekânların başında gelir (İnalcık, 2011:23). İncili Köşk,
III. Murad Köşkü, Yalı Köşkü ve Topkapı Sarayı’nın bahçesindeki köşklerin selamlık
kısımları, 16. yüzyılda eğlence meclislerinin düzenlendiği köşklerden birkaç tanesidir.
Konak, hem merkezde hem de taşrada meclis için en ideal mekân konumundadır. Saray
ve konak dışında eğlence meclislerinin tertip edildiği diğer kapalı mekân otağdır. Sefere
çıkıldığında eğlence meclisleri, padişah veya vezir otağlarında yapılırdı (Tarım Ertuğ,
2007:5). Eğlence meclislerinin icra edildiği açık mekân ise bahçedir. Bahçe; rengârenk
çiçekleri, yeşilliği, akarsuları, gölgesi ve kuş sesleriyle adeta cennet olarak telakki
edildiğinden meclis için en uygun zemindir.
Sohbet meclisleri, devlet yöneticileri tarafından tertip edildiği için böyle
muhitlere yalnızca davetliler iştirak ederdi. Özellikle şair, çalgıcı, hânende gibi belli bir
223
sanat icra eden kişiler için meclis, yarışma meydanı olarak görülürken (İnalcık,
2011:23); padişah ve diğer devlet büyükleri, aynı mekânın/muhitin hakemleri olarak
telakki edilirdi. Halil İnalcık, padişah veya herhangi bir Osmanlı yöneticisi için icra
edilen işret meclisinin erkânını şöyle açıklar: “İşret meclisinde daima hazır olanlar,
şâirler, musâhib-nedîmler, sâkîler (bazen onlar Sasânî dönemi rahipleri mug’lara
benzetilir ve pîr-i mugân diye anılır), şarap sunan sâde-rûyân (sakalı çıkmamış
oğlanlar) ve muribânlar (çalgıcı ve gazel okuyanlar)dır.” (2010:200).
Müzikle başlayan eğlence meclislerinde, katılımcılar sanatlarını icra ettikten
sonra ikrama geçilirdi. “Eğlence meclisleri yemekli olmayıp, meyve ve yemişler yanında
alkollü ve alkolsüz çeşitli içkilerin sunulup içildiği meclislerdir. Bu meclislerde kırmızı
şarap, öd, anber, bal, yasemin şerbetleri özellikle tercih edilmektedir. Meyve olarak çini
kaplarda tanelenmiş nar, armut, ayva; kuru yemiş olarak badem tercih edilen
ikramlardır. Meyve ve yemiş tabakları hazırlanıp ortaya bir sehpa üzerine konulur,
içkiler ise hem padişaha hem katılımcılara hizmetkârlar tarafından sunulurdu.
Meclisteki önemli ikramlardan birisi de güzel koku olarak buhurdu.” (Tarım Ertuğ,
2007:7). Daire veya yarım daire şeklinde oturulan eğlence meclislerinde şarap içilirken
belli kurallara uyma zorunluluğu vardı. Bunlar selâse-i gassâle (üç yıkayıcı), ayak
(kadeh) döndürme (Pala, 2002:71-72) ve son yudumun (tortudan dolayı) yere
dökülmesidir.
Klasik şiirde meclis denildiğinde, akla önce eğlence meclisi gelir. Zevk, anlayış
ve makamları aynı veya yakın olan insanların sohbet edip eğlenmek amacıyla tertip
ettikleri muhitlere eğlence meclisi denilir. “Osmanlı tarihinde veya minyatürlerinde
müzik, şiir, edebiyat, sanata dair küçük toplantılar için de eğlence meclisi tabiri
kullanılır (Tarım Ertuğ, 2007:4). Klasik şairler tarafından sıkça kullanılan bu kavram,
geniş bir bağlam içerisinde muhtelif tasavvurlarla kullanılmıştır. Şiir metinlerinde
eğlence meclisleri, “meclis-i şâh-ı cihân, meclis-i şehzade, bezm-i şâh, meclis-i hâs,
sohbet-i hâs, bezm-i Cem, bezm-i mey, bezm-i safâ, bezm-i mül, bezm-i câvidâne gibi
terkip ve kelimelerle ifade edilmiştir.” (Özkan, 2007:469).
Klasik şairlerin eğlence mekânlarına fazla yer verdikleri ve bu mekânları maddî
unsurlarıyla birlikte zengin bir bağlam içinde ele aldıkları tespit edilmiştir. Meclis, Bâkî
Divanı’nda gönül, bahçe, cennet, âlem ve felek kavramlarıyla benzerlik noktasında
ilişkilendirilmiş; savaş, devr, şarap, sarhoş, neşe, rint, aşk, muhabbet, sevgili, vuslat,
ayrılık, belâ, gam, kesret, şairlik yeteneği ve memdûh övgüsü gibi hususlarda teşbih ve
224
tasavvurlara konu edilmiştir. Fuzûlî Divanında ise bahçe, cennet, cehennem, dünya,
felek, gökyüzü gibi kavramlarla benzerlik noktasında ilişkilendirilmiş; savaş, devr, rint,
aşk, sevgili, rakip, vuslat, belâ, gam, delilik, şairlik yeteneği ve memdûh övgüsü gibi
hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Klasik şiirde muhtelif özellikleriyle tavsif edilen eğlence meclisinin erkânı; sâkî,
sevgili, mutrib, yarân ve tütsücüden oluşur (Tolasa, 2001:120). Sevgili, hükümdar
formunda tasavvur edildiği için, meclisin en önemli şahsiyetidir. İlgi ve teveccühü
üzerine toplar, meclisin başköşesine layık görülür. Daha çok güzellik unsurlarıyla
zikredilir. Sevgilinin yüzünün parlaklığı, meclisin güneşi olarak düşünülen muma
ihtiyaç bırakmaz. Bu bağlamda Bâkî, eğlence meclisinin aydınlatılmasında kullanılan
mumu, sevgilinin yüzüyle benzerlik noktasında ilişkilendirerek meclisi, güzelliklerin
tezahür mekânı olarak tasavvur etmiştir:
Şem‘-i hüsnündür viren halvet-sarây-ı câna lem‘
Olamaz ol meclise hûrşîd-i ‘âlem-tâb şem‘ (Bâkî, G.225/1)
Fuzûlî, sevgilinin meclise teşrif etmesiyle gecenin gündüze, meclisten
ayrılmasıyla gündüzün geceye dönüştüğünü söyler. Böylece sevgiliyi, dünyasını
aydınlatan/ferahlatan ay ve güneş gibi varlıklara benzetir. Âşığın varlığı, sevgilinin
varlığıyle anlam kazanır. Sevgilinin bulunmadığı bir mekân, eğlence meclisi dahi olsa
âşık için boğucu, baskılayıcı bir mekâna dönüşür:
Subhu şâm ü şâmı subh olmuş benim âlemde kim
Şâm şem‘-i bezm olup ayrıldı benden yâr subh (Fuzûlî, G.54/4)
Saki, eğlence meclislerinde şarap dağıtan kişi olarak bilinir. Meclisin en önemli
şahsiyetlerinden biridir. “Saki’nin kimi fiziksel özellikleri ve içki dağıtırken sergilediği
tavırlar şairler için ilham kaynağı olur.” (Özkan, 2007:159). Sevgiliye atfedilen yüce
vasıflar, sâkîye de atfedildiği için sâkî, sevgili formunda tasvir edilir. sâkînin
yanaklarının, gül; ayva tüylerinin ise reyhan olarak düşünülmesi, sahip olduğu
güzelliğin
doğal
unsurlarla
ilişkilendirildiğini
gösterir
(Bâkî,
G.196/5).
Bu
ilişkilendirme veya özdeşleştirme, âşığı rahatsız eder ve âşığın gözyaşlarının kanlı
biçimde akmasına sebep olur. Bâkî’ye göre âşığın gözyaşlarının kanlı biçimde
akmasının nedeni, şarabın, sâkînin dudak rengine özenmesidir. sâkînin dudakları, renk
ve güzellik bakımından mutlak güzelliği yansıttığı için bu güzelliğin herhangi bir şeyle
mukayese edilmesi veya benzerlik noktasında ilişkilendirilmesi âşık için ızdırap
nedenidir:
225
Bezm içre sürâhi gibi kan agladugum bu
Sâkî lebüne kan yagı oldı mey-i hamrâ (Bâkî, G.5/4)
Eğlence meclisinin erkânı; aralarında ünsiyet bulunan, ortak bir amacı
gerçekleştirmek üzere bir araya gelen insanlardan oluştuğu için dost meclisi olarak
telakki edilir. Dost meclisine yabancılar nâ-mahrem olarak görüldükleri (Bâkî, G.328/6)
için kabul edilmezler. Bu, aynı zamanda eğlence meclisinin bir kuralıdır. Bu bağlamla
alakalı olarak Bâkî, şeyh ile vaizin meclis adabını bilmediği ve eğlence meclisine
alınmaması gerektiğini ifade eder. Böylece eğlence meclisinin erkânının rint meşrepli
insanlardan oluştuğunu düşünür:
Gelemez bezm-i ‘ayşa vâ‘iz ü şeyh
Bunda nâ-sâz u nâ-sezâ n’eyler (Bâkî, G.164/3)
Eğlence meclisinde tüketilen içkilerin başında şarap gelir. Mecliste şarabı elde
etmenin zorluğuyla dikenine katlanılmadan gülü elde etmenin zorluğu arasında
benzerlik ilişkisi oluşturulur (Bâkî, G.160/4). Şarap ile gül arasında renk ve atfedilen
değer noktasında benzerliğin söz konusu olduğu bilinir. Şarap, insanı aslî
gerçekliğinden uzaklaştırıp hayatı tozpembe hâle getirdiği için eğlence meclisinin neşe
kaynağı olarak düşünülür. Dünyanın geçici olması hasebiyle insanda oluşan ruhsal
daralma, şarabın verdiği keyif ile aşılmaya çalışılır. Bu bağlamda meclis, meyhane
formunda görülüp geçici de olsa, insanın huzur bulduğu mekân olarak tasavvur
edilmiştir:
Sâkî mey-i Bâkîyi getür bezme safâ vir
Çün kâr-ı cihân ‘âkıbetü’1-emr fenâdur (Bâkî, G.106/7)
Fuzûlî’ye göre rakı haram bir içecek olduğu için şarap ile birlikte mecliste
sunulmamalıdır (Fuzûlî, G.248/1). Fuzûlî, bu yaklaşımıyla şarabı üstün görmekle
kalmaz, adeta kutsallaştırır. Zira tasavvufî anlayışa göre şarap “İlahî aşkı” karşılar.
Şarabın meclisten ayağını çekmesi (mecliste ikram edilmemesi), âşığın belli bir düzen
içinde şekillenen hayatının inkılâba uğraması demektir. Bu inkılap, âşığın hayatını belli
bir düzene oturtmaktan ziyade, ifsad eder. Zira daha önce mecliste şarap içen âşık, artık
kan içmek zorunda kalmıştır. Âşığın kan içmek zorunda kalması, onun ruhsal ve
fizyolojik durumunun alt üst olması anlamına gelir. Bu durum, sohbet ve eğlence yeri
olan meclisin kaotik bir mekâna dönüştüğünün işaretidir:
Rûzgârım buldu devrân-ı felekden inkılâb
Kan içer oldum ayağın çekdi bezmimden şarâb (Fuzûlî, G.28/1)
226
Şarap; câm, kadeh, kabak, sürahi, testi gibi kaplara konularak ikram edilir.
Kadeh, şarabın kabı olup elden ele dolaştırıldığı için daima yüceltilir. Bâkî; şarap
kadehini, eğlence meclisinde zarif endamıyla âşığı etkileyen sevgiliye benzetir (Bâkî,
G.261/3). Kadehin sevgiliye benzetilmesinin temelinde, biçimsel benzerliğin -belin ince
olması- yanında her iki varlığa atfedilen manevî değerinin olduğu düşünülür. Meclis
hazırlandığında yapılması gereken en önemli işlerden biri kadehin doldurulup elden ele
dolaştırılmasıdır. Kadehin meclis halkası içinde dolaştırılması, meclisin önemli bir
kaidesidir. Bâkî, mecliste kadehin elden ele dolaştırılıp içilmesiyle âşıkların şevke
geldiğini, keyiften -kadehin döndürülmesi gibi- dönerek eğlendiklerini söyler. Böylece
meclisi insanı coşturan, neşelendiren, canlandıran bir mekân olarak tasavvur eder.
Meclisin “ruh bağışlayıcı” olarak görülmesi ise özelde şarabın genelde mekânın kişi
üzerindeki dönüştürücülüğünün bir göstergesidir:
Müheyyâ oldı meclis sâkıyâ peymâneler dönsün
Bu bezm-i rûh-bahşun şevkine mestâneler dönsün (Bâkî, G.391/1)
Eğlence meclislerinin en fazla tertip edildiği mevsim ilkbahardır. İlkbahar, gerek
mutedil havası gerekse bahçe, çimenlik gibi mekânlarda sağladığı müreffeh ortam ile
meclis düzenlemek için en ideal zaman dilimidir. Fuzûlî, bahar mevsiminin, gül
bahçesinde bir meclis tertip ettiğini ve bu meclisi seyretmenin verdiği keyif ile kadehin
verdiği keyfin aynı mesabede olduğunu söyler. Gül bahçesinde oluşan manzaranın
bahar tarafından düzenlenmiş bir meclis olarak tasavvur edilmesi, bahar mevsiminin
sultan/sevgili veya meclis düzenleyicisi olarak düşünülen “mîr-i meclis” (İnalcık,
2010:201) formunda tasavvur edildiğini gösterir:
Bezm kânûnu bozuldu ne için çeng ile def
Yığılıp etmeyeler hâkim eşiğinde gulû (Fuzûlî, G.239/3)
Eğlence meclislerinin en fazla tertip edildiği mevsim ilkbahardır. İlkbahar, gerek
mutedil havası gerekse bahçe, çimenlik gibi mekânlarda sağladığı müreffeh ortam ile
meclis tertipleri için en ideal zaman dilimidir. Fuzûlî, bahar mevsiminin; gül bahçesinde
bir meclis tertip ettiğini ve bu meclisi seyretmenin verdiği keyif ile kadehin verdiği
keyfin aynı mesabede olduğunu söyler. Gül bahçesinde oluşan manzaranın bahar
tarafından tertip edilmiş bir meclis olarak tasavvur edilmesi, bahar mevsiminin
sultan/sevgili veya meclis düzenleyicisi olarak düşünülen “mîr-i meclis” (İnalcık,
2010:201) formunda tasavvur edildiğini gösterir:
227
Müretteb eyledi bir bezm gülşen içre bahâr
Ki verdi zevk-i temâşâsı neş’e-i sahbâ (Fuzûlî, K.1/7)
Bâkî, bahar meclisinde laleyi meşaleye (Bâkî, K.26/3), nergisi ise muma
benzetir. Mum ve meşale, kapalı mekânlarda tertip edilen meclislerde aydınlatma
araçları olarak kullanılır. Bahar mevsiminde bahçe ve kırlarda filizlenen lale ve nergis
gibi çiçekler, renk ve biçim noktasında mum ve meşaleyi anımsattığı için bahçenin
bahar meclisinin zemini olarak tasavvur edildiği düşünülür:
Bâd-ı hazân irişmedin ir sahn-ı bâga kim
Bezm-i bahâra nergis olupdur çemende şem‘ (Bâkî, G.224/3)
Eğlence meclisi, zevk ve neşenin tahassüs mekânı olduğu için divanlarda “bezmi safâ” terkibi sıkça kullanılır. Eğlence mekânlarının tasviri yapılırken ön plana çıkarılan
tasvir unsurlarından biri renklerdir. Heyecan, coşku ve dinamizmi temsil eden kırmızı;
sâkînin yanağı, şarap, alev gibi unsurların tavsifinde kullanılırken; kırmızıya çalan
pembemsi rengiyle erguvan, meclisin maddî unsurlarından şarabın benzetileni olarak
kullanılır (Demirel, 2009:1002). Bu bağlamda Bâkî, sevgilinin gamından yuttuğu ciğer
kanını, safâ meclisinde içilen erguvan renkli şaraba benzetir. Böylece hâlinden duyduğu
memnuniyeti anlatmaya çalışır. Safa meclisine dâhil olmak, geda formunda telakki
edilen âşık için imkânsız bir durumdur. Bunu bilen âşık, hâlini safâ meclisinin maddî
unsurlarıyla ilişkilendirerek sevgili uğruna çektiği sıkıntıdan duyduğu memnuniyeti
anlatmaya çalışır:
Bâkî gamunda hûn-ı ciger yutsa gûyiyâ
Bezm-i safâda câm-ı mey-i ergavân çeker (Bâkî, G.154/7)
Savaşlar, insanlık tarihiyle eşdeğer olup devletlerin güç ve varlık mücadeleleri
nedeniyle yaşanır. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’ne bakıldığında, büyük bir
imparatorluk olduğu için Osmanlı’nın da güç ve varlık mücadelesi verdiği bilinir.
Böylece bezm (eğlence meclisi) gibi rezm (savaş) de insanların vazgeçilmez bir
gerçekliği hâline gelmiştir. Şairlerin özellikle herhangi bir konudaki tenakuzu ifade
etmek için bezm ile remzi birlikte kullandıkları görülür. Fuzûlî, karşıtlıklardan
faydalanmak suretiyle memdûhu övdüğü aşağıdaki beyitte, bezm ile remzi aynı terkipte
kullanmıştır. Fuzûlî, memdûhun savaş meclisinde kullandığı kadehin, düşmanın
gönlünü kebap gibi yaktığını ifade eder. Böylece memdûhun savaşçılığına,
kahramanlığına işaret eder. Tertip edilen eğlence meclislerinin düşmanın tasavvur
âleminde savaş formunda düşünülmesi, memdûhun düşman üzerindeki otoritesinin ve
228
nüfuzunun anlaşılması noktasında önemlidir. Bu durum, aynı zamanda trajik sonuçlar
doğuran göç, savaş gibi olayların bile memdûhun dünyasında eğlence meclisi gibi
algılandığını gösterir:
Câm-i bezm-i rezmin içmekden dil-i düşmen kebâb
Def‘-i nâr-ı kahrın etmekde hayâl-i hasm hâm (Fuzûlî, K.14/20)
Bâkî, savaş mevsiminin bittiğini, eğlence mevsiminde oldukları için süsen
çiçeğinin baştan başa pas tuttuğunu söyleyerek uzun süren eğlence meclislerine ve barış
içinde yaşamanın güzelliğine işaret eder. Beyitte, süsen çiçeği kılıca benzetilmekte,
kılıçların pas tuttuğu dolayısıyla barış ve eğlence mevsiminin idrak edildiği dile
getirilmiştir:
Mevsim-i rezm degüldür dem-i bezm irdi diyü
Sûsenün hançerini tutdı ser-â-pâ jengâr (Bâkî, K.18/2)
Bâkî ve Fuzûlî meclisi, Pişdâdîyân sülalesinin hükümdarı, “nevrûz ve şarabın
vâzı‘ı ve mucidi” (Tarlan, 2009:201) olarak bilinen Cem/Cemşid ile ilgili teşbih ve
tasavvurlara konu eder. “Cem ve -Cem’in- kadehi, rintçe yaşamın sembolüdür.”
(Keklik, 2006:45) Cem’in tertip ettiği eğlence meclisleri meşhur olduğu için klasik
şiirde eğlence meclisi “bezm-i Cem” olarak da kullanılmıştır. Bâkî, eğlence meclisini,
Cem’in mühürlü yüzüğüne; mecliste ikram edilen şarabı, la‘l (yakut); kadehi ise elmas
madenine benzeterek meclisi şatafat ve zenginliğin hüküm sürdüğü mekân olarak
tasavvur eder:
Dirsem ‘aceb mi hâtem-i Cem devr-i meclise
Elmâs câm-ı sâde mey-i hoş-güvâr la‘l (Bâkî, G.311/6)
Kendisini sevgilinin mahallesinin köpekleriyle kadeh/çanak arkadaşı olarak
tasavvur eden Bâkî, Cem’in meclisinde şarap içebilecek bir konumda olmadığını
söyleyerek söz konusu mekânın; hükümdar veya hükümdarla aynı değerde görülen
sevgiliye layık bir mekân olduğunu düşünür:
‘Âr itse tan mı içmege bezm-i Cem içre câm
Her kim segân-ı kûyun ile hem-sifâldür (Bâkî, G.96/2)
Fuzûlî, Cem’in/Cemşid’in meclisini dünyanın geçiciliğiyle ilgili tasavvurlarla
ilişkilendirerek kullanmıştır. Fuzûlî'ye göre insan, Cem/Cemşid’in elinden bile kadeh
içse bekaya ulaşamayacaktır (Fuzûlî, G.44/4). Yani insanın yokluğa (fanilik) mahkûm
olma hâli devam edecektir. Dünya, geçici bir mekân olduğu için eğlence mekânına
dönüşse bile onun değersizleşmesi kaçınılmaz olur. Bu tenakuz hâlinin oluşturduğu
229
psikolojik etkiden dolayı Fuzûlî’nin, Cemşid’in meclisinden yükselen ney ve def
seslerini inleme sesleri olarak tasavvur ettiği düşünülür:
Bezm-i Cemşîd fenâ bulmağıla bildim kim
Devr cevrinden imiş nâle-i ney nevha-i def (Fuzûlî, G.149/6)
Eğlence meclisinde daire veya yarım daire şeklinde oturulup sohbet ve eğlence
tertip edildiği için “bezm-i devr” terkibi kullanılır. Devr meclisinde sunulan kadeh, sâkî
tarafından elden ele dolaştırılır. Böylece mecliste bulunan herkes aynı anda sürece dâhil
edilir. Fuzûlî, devr meclisinde çok defa şarap içtiğini; ancak hiçbir şarabın memdûhun
meclisinde içtiği şarap kadar kendisini etkilemediğini ifade ederek memdûhun meclisine
dâhil olmaktan duyduğu memnuniyeti açıklar:
Çok bâde bezm-i devrde nûş etmişim velî
Ben hîç meyde görmemişim bu sıfat humâr (Fuzûlî, K.37/29)
“Bezm-i mey” terkibini divanında yoğun bir biçimde kullanan Bâkî, eğlence
meclisinin farklı bir çeşidini açıklamaya çalışır. Bâkî, eğlence meclislerinin tertip
edilmesini belli gerekçelere bağlar. Bu gerekçelerden bir tanesi de vuslatın
gerçekleşmesine vesile olmasıdır (Bâkî, G.256/1). Sevgiliye kavuşmak, âşık için adeta
cenneti elde etmek kadar önemlidir. Böyle meclislerde sarhoşluğun etkisiyle kadehler
kırılır. Bâkî bu durumu aşk meclisi uğruna ödenen bedellerle ilişkilendirir ve normal
karşılanması gerektiğini ifade eder (Bâkî, G.98/3). Ayrıca şarap meclisine iştirak
edenler, sarhoş oldukları için üst üste devrilirler. Bu durum, şaire güzeli kadeh olan
eğlence şehrindeki kaleyi anımsatır. Bâkî’nin şarap meclisini, korunma mekânı olarak
bilinen kaleyle ilişkilendirmesinin temelinde, meclis halkasıyla kale arasında biçimsel
açıdan belli bir benzerliğin söz konusu olması ve sarhoşluğun geçici de olsa insanda
güvende olma hissini yaşatması düşüncesi vardır:
Meclis-i mey ki bedenlerle hisâr olmışdur
Şehr-i ‘işretdür anun âfet-i devrânı kadeh (Bâkî, G.32/3)
Klasik şiirde âşıklar, şarap veya aşk sarhoşu olarak tasavvur edilir. Aşk
derdinden iradelerini kaybedip edilgen hâle dönüşen âşıkların tertip ettikleri meclisler,
sarhoşlar meclisi olarak bilinir. Bâkî, parlak ay gibi olan şarap kadehinin sarhoşlar
meclisinde elden ele dolaştırıldığını, rint halkasının da feleğe benzediğini söyler.
Böylece sarhoşlar meclisini tasvir eder. Bâkî, ay ve felek gibi kozmik unsurları
sarhoşlar meclisinin maddî unsurlarının benzetileni olarak görerek söz konusu meclisi
yüceltir:
230
Pür olup devr idicek meclis-i mestânı kadeh
Çarh olur halka-i rindân meh-i tâbânı kadeh (Bâkî, G.32/1)
Klasik şiirde meclis ve meyhane gibi mekânların yüceltilme nedenlerinden biri,
şairlerin kendilerini rint meşrep olarak tasavvur etmeleridir. Rintlerin en önemli
özelliği, dünya nimetlerinden yararlanıp hayatı gönüllerince yaşamak istemeleridir.
Gönül ehli olarak tasavvur edilen bu insanlar, içtikleri aşk şarabıyla yalnızca sevgilinin
rızasını kazanma çabası içinde olurlar. Rint, aşk/şarap sarhoşu olduğu için yalpalayarak
yürür. Fuzûlî, rindin bu yürüyüşüyle şarap testisinin rint meclisine getirilirken sağa sola
sallandırılması arasında benzerlik ilişkisi oluşturur (Fuzûlî, Mr.2/2). Rintler, aynı
meşrepten oldukları için meclislerine katılmak isteyenlere karşı bazı şartlar ileri
sürerler. Bu şartlardan bir tanesi de şarap içmektir. Fuzûlî, bu durumu “Ey Fuzûlî, ya
rint meclisinden ayağını çek ya da kadeh çek.” ifadesiyle anlatmaktadır:
Mahrem olmaz rindler bezminde mey nûş etmeyen
Ey Fuzûlî çek ayağ ol bezmden ya çek ayağ (Fuzûlî, G.145/7)
Rintler, hayatı eğlenceyle özdeşleştirdikleri için eğlence meclislerini tertip
ederler. Kendisini rint meşrep bir şair olarak gören Bâkî, dünyanın kavga ve
gürültüsünden kaçıp eğlence meclisine dâhil olmak ister. Böylece rint meclisini insanın
dünya gailelerini unutturup huzur bulunan mekân olarak tasavvur eder:
Nice bir dagdaga-i bahs u cidâl ey Bâkî
Varalum ‘ayş idelüm meclis-i rindâne biraz (Bâkî, G.205/5)
Meclisin, ilişkilendirildiği kavramlardan biri aşktır. Kendini diğer klasik şairler
gibi âşık formunda gören Fuzûlî, algısal açıdan açık bir mekân olan eğlence meclisini
ayrılık derdinden dolayı kapalı mekân olarak tasavvur eder. Fuzûlî, ayrılık derdinden
yaşadığı hâller ile meclisin bazı maddî unsurları arasında ilişkiler kurar. Bedenini, ateş
içinde yakılıp şekillendirilen ve aşk meclisine güzel kokular yayan ud ağacına (Fuzûlî,
G.208/6); çektiği ahları, aşk meclisinde çalınan ney’e (Fuzûlî, G.273/7) benzetir. Aşk
derdi, dayanılmayacak kadar büyük olduğu için âşık, sürekli ağlar, kanlı gözyaşı
dökmeye başlar. Âşığın beli de çekilen acılardan dolayı bükülür. Fuzûlî âşığın kanlı
gözyaşlarını lale renkli şaraba, bükülen belini ise başı aşağı çevrilmiş kadehe benzetir.
Böylece kanlı gözyaşı ve gamı, eğlence meclisinin maddî unsurları olan şarap ve
kadehle renk ve biçim benzerliği noktasında ilişkilendirerek gamlı bir aşk meclisi
imgesi oluşturur:
231
Bezm-i aşk içre sirişkimdir şarâb-ı lâle-gûn
Kıldı gam kaddim büküp câm-ı şarâbım ser-nigûn (Fuzûlî, G.229/1)
Aşk meclisi, Bâkî Divanı’nda hem kapalı hem de açık mekân algısıyla ele alınır.
Bâkî, sevgilinin bulunduğu mecliste döktüğü kanlı gözyaşlarını sürahiden boşaltılan
kırmızı şaraba benzetir (Bâkî, G.5/4). Sevgili için çektiği ahları, meclisin süs aksesuarı
ve aydınlatıcısı olarak bilinen mumlara benzetir (Bâkî, Th.5-VII/1-2-3) ve bu ahlarla
bağrının ney gibi dört parçaya ayrıldığını söyler. Bâkî, içinde bulunduğu bu hazin
durumu meclisin kanunu/yasası olarak değerlendirerek yüreğini teskin etmeye çalışır.
“Kânûn” kelimesi, hem yasa hem de mızrapla çalınan telli müzik aleti anlamına gelir.
Ah ve kanlı gözyaşı, vuslatın imkânsız olduğu aşklarda âşıkların çaresizliğinin
sembolüdür. Mum, ney ve kânûn aynı zamanda meclisin maddî unsurlarıdır. Bâkî bu
unsurlar arasında benzerlik ilişkisi oluşturarak Fuzûlî gibi gamlı bir aşk meclisi imgesi
oluşturur:
Olupdur çâr-pâre ney gibi âh itmeden bagrum
Meger kim bezm-i ‘aşkun sâkıyâ bu oldı kânûnı (Bâkî, G.538/2)
Öte yandan Bâkî, aşk meclisini neşenin ve huzurun kaynağı olarak değerlendirir.
Eğlence meclisinin erkânı olarak bilinen çengîyi (çeng aletini çalan müzisyen) Zühre
(Venüs) yıldızına, deffâfı (tef çalan müzisyen) ise güneşe benzetir ve -kendisi gibideğersizlerin böyle bir mecliste dans etmesinin makul karşılanması gerektiğini ifade
eder. Böylece erkânına kozmik varlıkların da dâhil edildiği ideal bir aşk meclisi imgesi
oluşturur:
Meclis-i ‘aşkunda çengî Zühre deffâf âfıtâb
N’eylesün raks itmesün mi zerre-i nâçîzler (Bâkî, K.86/4)
Eğlence meclisinden alınan keyif ve coşku nedeniyle bazen kadehler kırılır. Aşk
uğruna başların yitirilmesi, bir eğlence meclisinde kırılan kadehler kadar makul
karşılanır. Aşk için ödenen bedellerin eğlence meclisinde kırılan şarap kadehleriyle
ilişkilendirilmesi, âşığın, hâlinden duyduğu memnuniyeti gösterir. Eğlence meclisindeki
etkinliklerin meclis erkânına, aşk uğruna çekilen çilelerin ise âşıklara huzur verdiği
bilinir. Bu yaklaşım nedeniyle aşk meclisinin açık mekân olarak algılandığı düşünülür:
Başlar yitürse meclis-i ‘aşkunda gam degül
Bezm-i şarâbda nice sâgar şikest olur (Bâkî, G.98/3)
Muhabbet; aşk anlamına gelir. “İlk büyük sûfiler, aşk kelimesi Kur’ân-ı
Kerim’de geçmediği için “hub” ve “muhabbet” kelimelerini tercih etmişlerdir.”
232
(Ayvazoğlu, 2014:52). Muhabbet ve aşk sözcükleri, yakın anlamlı olup edebî eserlerde
birlikte kullanılmıştır. Sonraki dönemlerde aşk sözcüğüne olan iltifat, artarak devam
ettiği için aşk sözcüğü, muhabbet sözcüğünü de karşılayacak şekilde kullanılmıştır.
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında her iki sözcük, aynı anlama gelecek şekilde kullanılmıştır.
Bâkî’ye göre gerçek âşık, sevgili dışında hiçbir şeye gönülden meyletmez. Âşık
varlığını adeta sevgilinin varlığına adar, buna mukabil sevgili, ilgisizliği ve ağyara olan
meyliyle âşık için dert ve ızdırap vesilesi olur. Muhabbeti bir eğlence meclisi olarak
telakki eden Bâkî, herkesin sevgi ve huzur içinde olduğu bir mecliste vücudunun baştan
başa taze yaralarla kaplandığını, gül fidanı gibi zayıf düştüğünü ifade ederek muhabbet
meclisinde bile acı çektiğini anlatmaya çalışır:
Gören bezm-i mahabbetde vücûdum nahl-i gül sandı
Ser-â-pâ taze dâgumdan bu cism-i nâ-tevân üzre (Bâkî, K.8/3)
Aşk temasının işlendiği şiirlerde gönül, birçok sözcüğün benzetileni olduğu gibi
eğlence meclisinin de benzetileni olarak tasavvur edilir. Sevgili âşık için hayatın
mihveri konumundadır. Daima en güzel mekânlarda veya mekânların en güzel
yerlerinde ağırlanır. Gönül, aşkın tecelli mekânı olduğu için âşık ile sevgilinin içinde
bulunduğu bir meclis olarak tasavvur edilir (Bâkî, Mh.9/1). Meclis erkânı, ekâbirden
oluşur. Gönül de sevgiliyi ağırlaması nedeniyle büyük bir değer kazanır. Bâkî, gönle
ikram edilen şarabın yudumunu çokluğu bakımından Atlas Okyanusu’na, kadehini ise
büyüklüğü bakımından dünyaya benzetir. Böylece gönül, mîr-i meclis gibi eğlence
meclisinin hazırlayıcısı ve en değerli şahsiyeti olarak tasavvur edilir:
Bir bezme mîr-i meclis olupdur gönül k’ana
Bahr-i muhît cür‘a vü gerdûn piyâledür (Bâkî, G.84/6)
Meclise değer katan varlık sevgilidir. Sevgili mecliste bulunduğu için eğlence
meclisi “bezm-i yâr” olarak kullanılır. Sevgili, Mutlak Varlık ile aynı değerde
görüldüğü için meclisin en önemli varlığı olarak tasavvur edilir. Meclis, sevgiliyle
anlam ve değer kazanır. Sevgilinin içinde bulunmadığı bir meclis, cennette bile olsa
herhangi bir anlam/kıymet ifade etmez. Bâkî, şarabının âb-ı hayat, kadehinin güneş gibi parlak- olduğu cennet meclisinde, sevgili bulunmuyorsa böyle bir meclisi
istemediğini söyler. Cennette tertip edilen meclisi istememek, cenneti istememekle
eşdeğerdir. Âşığın bütün çabası, sevgiliyi razı etmek olduğundan sevgilinin
bulunmadığı bir mekânda cennet nimetlerinin veya cehennem korkusunun bir kıymet
taşımadığı düşünülür.
233
Şarâb âb-ı hayât u câm-ı zerrîn âfitâb olsa
Cinân içre gerekmez bana cânân olmasa meclis (Bâkî, G.208/3)
Sevgiliye veya sevgilinin içinde bulunduğu meclise kavuşmak isteyen âşığın
boyu (beli) saz gibi eğilir (Fuzûlî, Mh.3/2). Âşığın boyunu bükmesi; kul, köle veya
dilenci formunda tasavvur edilmesi nedeniyledir. Gece tertip edilen meclisler, mum ile
aydınlatılır. Fuzûlî, sevgilinin yüzünü parlak bir güneş olarak tasavvur ettiği için
eğlence meclisinde mumun yakılmaması gerektiğini ifade eder. Sevgilinin aydınlatma
aracı olarak görülüp yüceltilmesinin bir nedeni de âşığın karamsar ruh hâlini
dönüştürmesidir:
Aradan ey şem‘ çık bir gûşe tut kim bu gece
Bezm bir hurşîd-i tal‘atdan münevverdir bana (Fuzûlî, G.15/4)
“Ağyâr meclisi” terkibi ile sevgilinin rakip veya yabancılarla tertip ettiği eğlence
meclisleri kastedilir. Sevgilinin ağyar meclisinde bulunması, âşık gibi rakibi de
derinden etkiler (Fuzûlî, G.134/7). Rakip, sevgiliyi başkalarıyla gördüğü için sarhoşlar
gibi eğri yürür. Bu durum âşığı mutlu eder, zira âşık rakibin bu durumunu fırsat bilerek
sevgiliye yaklaşma imkânı elde eder. Mum olarak tasavvur edilen sevgilinin, güneş gibi
yanağıyla rakip/ağyâr meclisini aydınlatması, âşığın kıskançlık ateşinde pervane gibi
yanmasına sebep olur. Mum, eğlence meclisini aydınlatan araçtır, sevgilinin benzetileni
olarak telakki edilir. Bu unsurun rakip meclisini aydınlatması, âşığın pervâne gibi
yanarak ölmesine sebep olur. Böyle bir ölüm, aslında âşık için vuslattır. Vuslata
ulaşmanın yolu, maddeden arınmaktan geçer. Bu durumda eğlence meclisi, vuslatın
sağlandığı, âşığın bekaya ulaştığı mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Beni reşk oduna pervâne tek ey şem‘ yandırma
Yeter hurşîd-i ruhsârın çerâğ-ı bezm-i ağyâr et (Fuzûlî, G.42/5)
Meclisin vuslat ile ilişkilendirilmesinin nedeni, sevgilinin mecliste hayâl
edilmesi ve âşığın bu mekâna ulaşma noktasındaki çabasıdır. Fuzûlî’ye göre vuslat
meclisinde kurulan iltifat sofrasında yabancılar/rakip ağırlanıp övülürken, âşığın
meclise alınmasına izin dahi verilmez (Fuzûlî, G.221/2). Böylece âşık, ızdırap çeker
ancak meclise ulaşma hususundaki çabasını azaltmaz. Vuslat muhal olduğu için âşık,
meclis çalgılarından ney’e benzetilir. Tasavvufî aşk anlayışına göre ney, insan; neyistân
ise elest bezmi veya bezm-i vuslattır. Fuzûlî, nefes aldığı sürece ney gibi sevgilinin
meclisini yâd edeceğini, bu meclise kavuşma çabası içinde olacağını ifade eder:
234
Ney kimi her dem ki bezm-i vaslını yâd eylerim
Tâ nefes vardır kuru cismimde feryâd eylerim (Fuzûlî, G.185/1)
Sevgiliye kavuşmanın imkânsız olduğunu bilen âşık, hac yolundaki karınca gibi
büyük bir çaba içinde olur, vuslat uğruna büyük bedeller öder. Bu bedellerden biri de
pervane gibi yanmaktır. Bâkî, pervane hâl ehli olduğu için vuslat meclisinin adabının
ondan öğrenilmesi gerektiğini ifade eder (Bâkî, G.96/4). Böylece madde âleminde
vuslatın mümkün olmadığını anlatmaya çalışır. Vuslatın muhâl olduğunu bilen âşık,
kavuşmaya dair hayâller kurarak iç âleminde belli bir kurbiyet oluşturmaya çalışır.
Bâkî’ye göre âşığın gönlü, ayrılık gamının köşesinde müptela iken zihni, kavuşma
meclisinin hayâlini kurmaktadır. Bu durum, âşığın içinde bulunduğu çaresizliğe delalet
eder:
Dil mübtelâ-yı künc-i gam-ı fürkat ü henûz
Hâtır hayâl-i ‘işret-i bezm-i visâlde (Bâkî, G.451/4)
Meclisin ilişkilendirildiği sözcüklerden biri ayrılıktır. Klasik şiirde, gerek gazel
gerekse mesnevilerde en fazla işlenen temalar aşk ve ayrılıktır. Âşığın sevgiliye ait
mekânlara alınmaması, klasik şiirin yaygın tasavvurlarından biridir. Sevgili, sultan
olarak tasavvur edildiği için ekâbir meclisinin başköşesine layık görülürken âşık, dilenci
olarak tasavvur edildiği için sevgilinin meclisinin kapısında dahi bekletilmez. Sevgili ve
diğer meclis erkânı, mecliste eğlenirken âşık bu meclise ulaşmanın hasretiyle gam
kadehi içer. Bâkî, âşığın meclise hasret bırakılmasını, sevgilinin vefasızlığına
bağlayarak meclisi, âşığın öteki olarak görülüp dışlandığı, seçkin insanların ise ihtiram
ile ağırlandığı muhit olarak tasavvur eder:
Bâkî çek imdi câm-ı gam-ı bezm-i fürkatin
Kim didi sana yâr gibi bî-vefâyı sev (Bâkî, G.400/5)
Meclis, “belâ” kavramıyla tavsif edilir. Ayrılıktan dolayı âşıkların başına birçok
belâ gelir. En büyük belâ elest meclisinde vuku bulmuştur. Zira meclisin belâ ile
ilişkilendirilmesinin temelinde, ruhların Rablerine verdikleri söz (kâlu belâ) ve İlahî
cemali görüp de ona meftun olan âşıkların, bir imtihan eseri olarak ayrılığa düçar
olmaları hadisesi yatmaktadır. Bu belâlar, âşıkları ruhsal ve fiziksel açıdan derinden
etkilediği için eğlence mekânı olan meclis, belâ meclisine dönüşür. Örneğin âşığın aşk
derdinden dolayı dönen başı, belâ meclisindeki tütsü kabı olarak tasavvur edilir (Fuzûlî,
G.255/6). Fuzûlî ayrıca belâ meclisinde içtiği şarabın kanlı gözyaşına dönüştüğünü
235
söyler. Böylece daralan psikolojisini içinde bulunduğu mekâna yansıtır. Bu
yaklaşımıyla söz konusu mekânı, kapalı mekân algısıyla değerlendirir:
Her bâde ki sensiz içerim bezm-i belâda
Hûn-âb olur elbette çıkar dîdelerimden (Fuzûlî, G.217/3)
Bâkî, belâ meclisinde ahının ateş kıvılcımlarıyla çelik tasın döndüğünü (Bâkî,
G.128/4) söyler. Böylece belâ meclisinden yükselen ahını, sâkî olarak hayâl eder. Ah ve
inleme sesleri, âşığın düçar olduğu sıkıntıların sembolüdür. Bu sesler, âşığın nazarında
mecliste çalınan çeng ve rebâbdan üstün görülür (Bâkî, G.365/5). Âşığın beli, iki
büklüm olduğu için çenge; inlemesi, ney sesine; ciğerindeki kan ise şaraba benzetilir.
Aşk derdiyle düşülen hâller ile eğlence meclisinin bazı maddî unsurları arasında
benzerlik ilişkisi kurulur. Böylece âşığın bulunduğu muhit, “bela meclisi” olarak
tahayyül edilir:
Dil derd-i ‘aşk-ı yâr ile bezm-i belâdadur
Kad çeng ü nâle nây u ciger hûnı bâdedür (Bâkî, G.87/1)
Meclisin ilişkilendirildiği sözcüklerden biri de gamdır. Meclisin gam yeri olarak
tasavvur edilmesinin nedeni, ayrılıktan dolayı âşığın büyük sıkıntılara düçar olması,
maddî ve manevî açıdan yıpranmasıdır. Kendisini gam meclisinin ney’i olarak gören
(Fuzûlî, G.273/2) Fuzûlî, içinde bulunduğu gamlı hâli, eğlence meclisine yansıtır.
Eğlence meclisinde ney’in çıkardığı sesi, ağlama; defin çıkardığı sesi ise inleme olarak
tasavvur eder (Fuzûlî, R.51). Yaşadığı sıkıntılar nedeniyle gerçek hayatında da gamla
adeta özdeşleşen Fuzûlî, başka bir beytinde kendisini gam meclisinin adamı olarak
takdim eder. Gönlündeki kanı, şaraba; eğlence nağmesini ise âşıkların ahına benzetir.
Böylece karamsar ruh hâlini, eğlence meclisinin maddî unsurlarına yansıtarak kişimekân aynileşmesini sağlar:
Harîf-i bezm-i gamım hûn-ı dil şarâbım olup
Terâne tarabım âh-ı âşıkâne yeter (Fuzûlî, G.82/6)
Bâkî, âşığın ruhsal ve fiziksel tasvirini yaparken meclisin bazı maddî unsurlarını
benzetilen olarak kullanır. Belâ köşesinde âşığın gözlerinden akan iki gözyaşı ırmağını
eğlence meclisinde çalınan sazın tellerine (Bâkî, G.193/2), kanlı gözlerini iki şarap
şişesine (Bâkî, G.14/4), belini bükülmüş olması nedeniyle çenge (saz), inlemelerini ney
sesine (Bâkî, G.204/1), canını ve gönlünü ise gam meclisinde iştiyak ile şarap bekleyen
meclis ahbabına benzetir. Böylece müreffeh bir mekân olan eğlence meclisinin maddî
unsurlarını, âşığın karamsar ruh hâliyle ilişkilendirerek âşığın perişan hâlini tasvir eder:
236
Bezm-i gamında cân u dil yandı yakıldı sâkıyâ
Depret elün sür ayagı meclisde yârân teşnedür (Bâkî, G.69/4)
Klasik şiirin aşk anlayışına göre, âşık iradesini gönlünün emrine verdiği için
düşünerek hareket etmez. Böylece akla mugayir tavırlarından dolayı toplum tarafından
dışlanır. Âşık, gönlün teveccühüyle insanların baskıları (melâmet) arasında kaldığı için
aklını yitirir. Mecnûn, prototip âşık olduğu için şairler/âşıklar kendilerini onun
makamına/mertebesine erişme mecburiyetinde hissederler. Böylece aklî sınırları nazara
almadan mücadelelerine devam ederler. Âşıkların oluşturdukları sohbet halkası, deliler
meclisi olarak tasavvur edilir. Fuzûlî “delilik meclisi” terkibiyle aşk uğruna aklını
kaybeden insanların oluşturduğu topluluğu kasteder. Böyle bir mecliste yer alan
sevgilinin baygın gözlerini sâkîye benzetir. Bu gözlerin, aklı başında olan insanları dahi
gaflete düşürüp sarhoş ettiğini söyleyerek söz konusu meclis erkânından sâkînin, âşık
üzerindeki etkisini anlatır:
Sâki-i bezm-i cünûn nergis-i mestindir kim
İçirir bâde-i gaflet dil-i âgâhlara (Fuzûlî, G.243/5)
Meclisin benzerlik noktasında ilişkilendirildiği mekânların başında bahçe gelir.
Fuzûlî’nin çiçek ve goncayı, çadır ve otağ ile benzerlik noktasında ilişkilendirip bahçeyi
bir eğlence meclisi olarak tasavvur etmesinin (Fuzûlî, K.29/3) temelinde, açık
mekânlarda tertip edilen eğlence meclislerinin çadırlarda yapılma düşüncesi vardır. Gül
bahçesi, doğal güzelliklerin kusursuz bir biçimde tecelli ettiği mekân olduğu için
meclisin benzetileni olarak tasavvur edilir. Fuzûlî, gül bahçesine benzettiği eğlence
meclisinden tövbe ederek ayrılan kişilerin gülün (sâkî) şarap sunmasıyla tövbelerini
bozup söz konusu mekâna yeniden döndüklerini söyler. Gül (sâkî) tarafından sunulan
kadehin tövbe bozduracak kadar etkili görülmesi, güle (sâkî) atfedilen değerin
büyüklüğünü göstermenin yanı sıra, eğlence meclisinin cazibesiyle vazgeçilmez bir
mekân olduğuna delalet eder:
Çıkmış iken bezm-i gülşenden yine avdet edip
Câm-ı mey sundurdu ehl-i tevbeye tekrâr gül (Fuzûlî, K.9/7)
Bâkî, bahçenin güzellik ve cazibesini artıran çiçeklerden gülü, meclisin nazlı
dilberi (Bâkî, G.301/1); laleyi ise sâkî (Bâkî, G.306/3) olarak tasavvur ederek bahçeyle
eğlence meclisi arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Bâkî, bahçe olarak tasavvur ettiği
meclis gezintisini/seyrini, cennettin gül bahçelerinde dolaşma veya orayı seyretmeyle
eşdeğer görür. Meclisin maddî unsurlarından gül renkli şarap kadehinin, cennetin
237
dikensiz gülü olarak tasavvur edilmesi, meclisin aynı zamanda kutsal mekân
mesabesinde algılandığını ve her hâliyle rahat ve huzurun yaşandığı bir yer olduğunu
gösterir:
Seyr-i bâg-ı bezme gel câm-ı mey-i gülgûna bak
Gülşen-i cennetde açılmış gül-i bî-hârı gör (Bâkî, G.71/4)
Gül, bitkilerin gül bahçesi ise doğal mekânların en kıymetlisi olarak tasavvur
edilir ve belli özellikleriyle meclis ile ilişkilendirilir. Bâkî; gönül kadehinin, meclise
benzetilen gül bahçesinden ayrı kaldığı için gonca gibi kanla dolduğunu söyleyerek
meclisi, sevgiliyi/gülü ağırlayan ancak âşığa yasaklanmış (mahrem) bir gül bahçesi
olarak tasavvur eder (Bâkî, G.8/7). Bunun yanında şarap meclisini, gül bahçesi; şarap
kadehini, gül; sürahinin şarap dökerken çıkardığı sesi, bülbül sesi olarak düşünür.
Böylece gül bahçesini doğal güzellikleriyle bir eğlence meclisi olarak tasvir eder. Doğal
bir mekânın eğlence mekânı olarak tasavvur edilmesi, şairin yaşama sevincini doğal
mekânlara yansıttığını gösterir:
Gülsitân bezm-i şarâb u câm-ı mey güldür bana
Kulkul-i halk-i surâhî savt-ı bülbüldür bana (Bâkî, G.12/1)
Meclisin, cennet olarak tasavvur edilmesinin nedeni, vuslat mekânı olarak
telakki edilmesidir. Bâkî, vuslat meclisini, Firdevs cennetine; rakiplerle sohbet edilen
yeri cehenneme benzetir. Mekânı yücelten varlık mekîndir. Vuslat meclisinin mekîni
olan sevgili, yüceliğini, kutsiyetini içerisinde bulunduğu mekâna da yansıtır:
Degül mi bezm-i vasl-ı yâr fırdevs
Belâ-yı sohbet-i agyâr tamu (Bâkî, G.398/3)
Fuzûlî’ye göre vuslat zevki, cenneti kaybetme korkusunu ortadan kaldırır.
Çünkü sevgilinin sözü Kevser, nurlu meclisi ise cennettir. Gerçek âşıklar, sevgilinin
yüzünü veya meclisini cennetten üstün görür. Sevgilinin cemaline nâil olmak, cennet
nimetlerinden üstün tutulur. Tasavvufî anlayışa göre Müslümanların asıl gayesi, cennete
varmak değil, Mutlak Varlık’ın rızasını elde etmektir:
Götürdü zevk-i vaslın hâtırımdan ravza pervâsın
Sözün Kevser münevver meclisin huld-i berînimdir (Fuzûlî, G.102/6)
Vaizin sohbet ettiği muhit, meclis olarak düşünülür. Bu mecliste rint meşrepli
şairler, cehennem azabıyla tehdit edilir. Bu durumu şiirlerinde sıkça eleştiren Fuzûlî,
takva sahiplerine, “Cehennemi görmek istiyorsanız, vaiz meclisine gidin.” der. Vaize
238
olan olumsuz bakış açısını onu temsil eden muhite de yansıtır. Böylece kişi-mekân
aynileşmesini sağlar:
Vâ‘iz evsâf-ı cehennem okur ey ehl-i vera‘
Var anun meclisine gör ki cehennem ne imiş (Fuzûlî, G.131/3)
Meclisin benzerlik noktasında ilişkilendirildiği sözcüklerden biri âlemdir. Bâkî,
âlem meclisinin nimetlerinden vazgeçmeyen kişinin sonunda yokluk kadehini içtiğini
söyleyerek âlem ile meclis arasında nimetlerin bolluğu konusunda benzerlik ilişkisi
oluşturur. Doğal bir mekân olan âlemin; su, hava ve diğer nimetleriyle insanın emrine
sunulmuş İlahî bir sofra olması, meclisin ise ayş u nûş (yeme içme) ile özdeşleşmesi
nedeniyle benzer bir işlev taşıdığı düşünülür. “Âlem meclisi” terkibiyle dünya
kastedilir. Bâkî, sonu yokluk olan dünya nimetlerinin geçiciliğini hatırlatarak dünyaya
bağlanmanın yanlışlığını vurgular:
Geçmez tena‘umından o kim bezm-i ‘âlemün
Câm-ı fenâyı ‘âkıbetü’l-emr içer geçer (Bâkî, G.134/6)
Fuzûlî, ömrü boyunca dünya meclisinden herhangi bir fayda görmediğini,
bundan dolayı dünya meclisinin kendi âleminde herhangi bir değer taşımadığını söyler.
Dünyanın; nimetlerinden faydalanılacak bir eğlence meclisi olarak telakki edilmesinin
temelinde, her iki mekânın albenileriyle geçici de olsa insana cazip gelmesi ve insana
aslî gerçekliğini unutturması düşüncesi vardır:
Açdım gözümü görmedim ol bezmden eser
Hakkâ budur tabî‘at-i dünyâ-yı bî-medâr (Fuzûlî, K.37/21)
Meclisin benzerlik noktasında ilişkilendirildiği sözcüklerden biri felektir.
Feleğin dokuz tabakadan oluştuğuna ve dünyada olup biten her şeyin felekten
etkilendiğine inanılır (Onay, 2009:192). Atfedilen değer nedeniyle meclis, göksel bir
mekân olarak tasavvur edilir. Bâkî, feleği aşk meclisinde döndürülen kadehe, şafak
vaktinin kızıllığını ise bu kadehteki şaraba benzeterek aşk meclisini kâinat olarak
tasavvur eder (Bâkî, G.243/3). Ayrıca felek meclisinde, Zühre yıldızının eline aldığı
sazı çalmak suretiyle mutluluk ve neşesini gösterdiğini söyler. Kozmik bir mekân olan
felek, mahiyetinden dolayı daima yüceltilir. Meclisin felek, mutribin Zühre yıldızı
olarak telakki edilmesi, gökyüzündeki deveran ve
yıldızların parlaklığından
kaynaklandığı düşünülür. Bu teşbih, aynı zamanda meclisin göksel bir varlık kadar
değerli görüldüğünü gösterir:
239
Bezm-i felekde urmış idi Zühre sâza çeng
Ayş u safâda hurrem ü handân u şâdmân (Bâkî, K.1/4)
Meclis ile gökyüzü arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Fuzûlî, Zühre
yıldızının aşk meyhanesinde zevk kadehinin sarhoşu olduktan sonra felek meclisine
varıp kânûn (saz) çaldığını (Fuzûlî, G.32/3) söyler. Bu yaklaşımıyla Zühre yıldızını
mutrib olarak tasavvur eder. Ayrıca Hz. Muhammed’in miraç gecesinde göğe
yükselmesiyle, feleğin meclisteki sofi gibi keyiften raksa kalktığını (cezbeye gelmek)
söyleyerek (Fuzûlî, G.137/3) miraç olayında felekte yaşanan haşyet ve heyecanı tasvir
eder. Feleğin, hareketli olduğu için meclis/tekke müdavimlerinden rakkasa/sofiye
benzetilmesi, gökyüzünün eğlence meclisi olarak telakki edildiğini gösterir:
Felek hem ol gece bulmuş safâ ki sûfî tek
Karâr tutmayıp olmuş bu bezmde rakkâs (Fuzûlî, G.137/3)
Elest bezmi, klasik şiirde birçok teşbih ve tasavvur ile ilişkilendirilerek
kullanılır. Elest bezminde, Araf suresinin 172. ayetinde belirtildiği üzere Allah ile ruhlar
arasında “Elestü bi-Rabb’iküm (Ben sizin Rabb’iniz değil miyim?)” “Kâlû belâ (Evet,
sen bizim Rabb’imizsin)” (Pala, 1995:90) diyalogunun gerçekleştiği ileri sürülür.
Yaratılan tüm ruhların Allah’ın yaratıcı oluşuna şahit tutulduğu, böylece bu mecliste
sağlam bir ahidin gerçekleştiği savunulur. Bu ahit sayesinde “peygamberler yolu ile bir
kez daha alınmış olan misak tazelenmiş olup, ‘biz bundan habersizdik, teklif yurdunda
da uyarılmadık, eğer uyarılsaydık biz ona göre amel ederdik’ gibi sudan bahaneler
önlenmiş olur.” (Işık, 2003:138).
Klasik şiirde “elest meclisi” ile ilgili olarak “mîsâk, kâlû belâ, ahid, belâ ahdi,
rûz-i elest, bezm-i ezel, bezm-i elest” (Yavuz, 1992:106), ezel ahdi gibi isimler
kullanılmıştır. Ervâh, rûz-ı elest, nûr-ı Muhammedî, ahd/misak, kâlû belâ gibi
sözcükler, elest meclisinin unsurları iken Allah ve ruhlar, aynı meclisin erkânını teşkil
eder. Fuzûlî, mecliste pîr-i mugânın sunduğu şarabın yaşattığı sarhoşluk hâliyle elest
meclisinden madde âlemine gönderilmesi nedeniyle âşığın kendisinden geçmek
suretiyle yaşadığı hâl arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Tasavvufî anlayışa göre
eğlence meclisi, tekke; pîr-i mugân ise İlahî aşkın tezekkür ve tahassüsünü sağlayan
şeyh olarak tasavvur edilir:
Yok özünden haberi kim ki gelir dünyâya
Bezmden taşra komaz pîr-i mugân hüşyârı (Fuzûlî, G.269/5)
240
Vahdet meclisi, aslî mekân olarak görüldüğü için madde âleminden
vazgeçilmesi gerektiği düşünülür. “Bezmgâh-ı vahdet” terkibiyle elest meclisi
kastedilir. Elest meclisinde ruh biçiminde vücut bulan insan, henüz bedene bürünmediği
için en saf ve en fıtrî olanı temsil eder. Ruh, Mutlak Varlık ile aynı mekânda olduğu için
vuslatı, vahdeti telezzüz eder. Ruhun bedene büründürülüp dünyaya gönderilmesi,
kesrete bulaşma olarak düşünülür. Kesret, fıtrat sınırlarını zorladığı için ruhu daraltır.
Bu bağlamda beden ve dünya, ruh ve gönlün zindanı olarak telakki edilir. Fuzûlî, bu
mekânlardan kurtulduğu takdirde, vuslatı mutlak manada gerçekleştireceğini, vahdete
ereceğini düşünür:
Meskenin bezmgâh-ı vahdetdir
Ey Fuzûlî bu hâk-dândan geç (Fuzûlî, G.50/7)
Bâkî, kanla dolu gönlünü, şarap dolu kadehe benzetir ve bu kadehin ezel
bezminde kendisine sunulduğunu söyleyerek aşk derdinden dolayı çektiği sıkıntıyı
farklı bir durumla açıklamaya çalışır. Elest meclisinde ruhlar/âşık ile Mutlak
Varlık/sevgili arasında geçen konuşma, iki varlık arasında sağlanan ülfetin,
kaynaşmanın
göstergesidir.
Ruhların
bedene
büründürülerek
dünyaya/gurbete
gönderilmeleri, aslî vatandan sürgün edilme olarak telakki edilir. Âşığın madde
âlemindeki çabası, bu sürgün hâlini ortadan kaldırıp sevgiliye kavuşma noktasındadır.
Vuslat uğruna verilen mücadelede bedeli gönül öder. Gönlün eğlence meclisinin maddî
unsurları olarak bilinen şarap dolu kadeh ile ilişkilendirilmesinin nedenleri, kan ve
süveydânın gönülde bulunması ve âşığın çektiği acının yaratılıştan kaynaklandığına dair
inanıştır:
Dil-i pür-hûn bana bezm-i ezelden
Leb-â-leb bir tolu peymâne geldi (Bâkî, G.498/4)
Kesret, çokluk demektir. Vahdetin karşıtı, gölgeleyicisi veya engelleyicisi olarak
değerlendirilir. Ehl-i tarikin asıl gayesi, kesretten arınıp vahdete ulaşmaktır. Eğlence
meclisi, maddî unsurları ve içerisinde icra edilen faaliyetlerle Müslüman ile Mutlak
Varlık arasında engelleyici bir mekân olarak tasavvur edilir. Bâkî, kesret meclisine
(dünyaya) karşı, yüreğinde oluşan soğukluğu şöyle açıklar: Kesret meclisinden ilk önce
biz ayağımızı/kadehimizi çektik, meclis sona erdi, böylece sâkî ve şarap kalmadı:
Bezm-i kesretden biz en evvel götürdük ayagı
Meclis âhir oldı gitdi bâde sâkî kalmadı (Bâkî, G.533/2)
241
Bâkî, şairlik yeteneğiyle meclis arasında ilişki oluşturur. Mücevher saçan
kaleminden çıkan ses ve cızırtıyı, coşkulu bir hayâl meclisinin şarkısı olarak tasavvur
eder. Bâkî’nin şiirlerini mücevher değerinde görmesi, şairlik kabiliyetini mücevher
madeni olarak telakki etmesinden kaynaklanır. Kabiliyetli şairlerin şiirleri hükümdar
veya bey meclislerinde okunur. Bâkî’nin, şiirlerini hayâl meclisinde okunan şarkılarla
aynı değerde görmesi, şiirlerinin değerinin gerçek manada anlaşılmadığını; ancak böyle
meclislerde okunmaya namzet olduğunu gösterir:
Bâkî sürûd-i bezm-i tarab-hâne-i hayâl
Savt u sarîr-i hâme-i gevher-nisârdur (Bâkî, G.90/5)
Kendisini, şairlerin içinde bulunduğu bir meclisin Molla Câmî’si olarak gören
Bâkî, şiir kadehinin dünyayı dolaştığını ileri sürerek dünyayı bir meclis, kendisini ise
Baykara meclislerinin en önemli şairi olan Molla Câmî’ye (Onay, 2009:329) benzetir.
Bâkî’nin şiirlerinin kadehe benzetilmesinin nedeni, etkileyiciliğiyle insanları mest
edecek düzeyde görülmesidir. Şiir kadehinin dünyayı devretmesi ise şiirlerinin
dünyanın her yerinde okunduğunu, Bâkî’nin evrensel bir şair olduğunu gösterir:
Cihânı câm-ı nazmum şi‘r-i Bâkî gibi devr eyler
Bu bezmün şimdi biz de Câmî-i devrânıyuz cânâ (Bâkî, G.13/5)
Fuzûlî, şiirlerinin memdûhun meclisinde mana gül bahçesinin gül yaprağı olarak
telakki edildiğini düşünür. Gül yaprağı, hem atfedilen mana noktasında hem de biçimsel
özellikleriyle ideal güzelliğin sembolü olduğu için Fuzûlî’nin şiirlerinin mana ve üslûp
noktasında kusursuz görüldüğü düşünülür:
Anun yanında kim gül-berg-i gülzâr-ı ma‘ânîdir
Anun bezminde kim serv-i revân-ı bâğ-ı behcetdir (Fuzûlî, Trc.2-II/5)
Eğlence meclisleri, hükümdar veya beylerin emir ve katkılarıyla tertip edildiği
için özellikle kaside nazım şekliyle yazılan şiirlerde hükümdar ve bey meclisleri
yüceltilir. Bu yüceltmenin nedenleri, meclislerin şatafatlı olması ve hükümdara/beye
duyulan saygıdır. Eğlence meclisleri, hünerlerini gösterme konusunda şairler için büyük
fırsat kapıları olduğundan, şairlerin bu mekânlara/ortamlara iştirak etme konusunda
büyük bir çaba içerisinde oldukları bilinir. Bâkî, eğlenceye düşkün yaratılışının Cem’in
kadehi gibi şah meclislerinde tanındığını söyleyerek kişiliğiyle eğlence meclisinin
unsurları arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Aynı zamanda elde ettiği şöhrete ve
erkânının ekâbir olduğu eğlence meclislerinin müdavimi olduğuna göndermede bulunur.
Ayrıca Bâkî, memdûhun eğlence meclisini kozmik unsurlarla ilişkilendirerek yüceltir.
242
Eğlence meclisinin şarabını, şafak vakti; sürahisini felek/gök; mezesini, yıldız; iki altın
kadehini ise ay ve güneş (Öztürk, 2015:61) olarak tasavvur eder. Böylece kozmik âlemi,
memdûhun tertip ettirdiği eğlence meclisi olarak düşünür. Böylece hem memdûhu hem
de meclisini över:
Meşhûr bezm-i devlet-i şâh-ı yegânede
Tab‘un safa-yı meşreb ile Câm-ı Cem gibi (Bâkî, K.16/7)
Meclis-i ‘işretine bâde şafak bâdiye çarh
Nukl encüm meh ü hûrşîd iki câm-ı zerrîn (Bâkî, K.26/18)
Fuzûlî, memdûhun meclisinde istek ve temennilerin karşılandığını (Fuzûlî,
K.40/19), huzur ve bereketin (Fuzûlî, K.29/17) elde edildiğini söyleyerek şairler için
pâye elde etme yeri olarak düşünülen meclisleri yüceltir. Meleklerin dahi gece ve
gündüz insan suretine bürünüp bu meclislerde hizmet ettiğini düşünür. Böylece eğlence
meclisini kutsal mekân, memdûhu kutsal varlık olarak tasavvur eder:
Hıdmet-i bezmine me’mûr melâ’ik saf saf
Zâhiren sûret-i insâna girip leyl ü nehâr (Fuzûlî, K.40/25)
Eğlence meclislerine yapılan övgü, memdûh övgüsü bağlamında değerlendirilir.
Cömertlik hazinesinin bekçisi olarak telakki edilen memdûhun, meclisine iştirak
edenlere ihsanlarda bulunduğu ileri sürülür (Bâkî, K.24/36). Eğlence meclisleriyle ünü
her tarafa yayılan tarihî kişilerden Cem/Cemşid’in bile memdûha denk olmadığı
(Fuzûlî, K.38/12) düşünülür. Böylece memdûh, cömertlik ve keyfine düşkünlük
noktasında emsalsiz bir hükümdar olarak tasavvur edilir. Ayrıca manevî feyzinden Hızır
ve Hz. İsa gibi şahsiyetler faydalandığı için memdûhun vahdet meclisindeki şahların
şahı olduğu savunulur:
Ol şeh-en-şâh ki feyzinden umar kâm müdâm
Bezm-i vahdetde eğer Hızr ü eğer İsâdır (Fuzûlî, K.38/10)
2.6.2. Meyhâne (Meygede, Hârâbât, Ayşhâne, Humhâne, Şarâbhâne,
İşretâbâd/‘İşrethâne/‘İşret-sarây/‘İşretgâh)
Meyhane; bâde, şarap gibi keyif verici içkilerin içildiği veya satıldığı yer
demektir. Meyhanede yaşanan sarhoşluk nedeniyle hayatın gerçekleri unutulup bir
süreliğine hayâl âlemlerinde yolculuklar yapılır. Meyhane, geçici de olsa insanı aklî ve
hissî açıdan etkileyip dönüştürdüğü için eşik mekân olarak değerlendirilir. Eşik mekân
olarak meyhane, “hayatın ikiye bölündüğünün işaretidir. Eşiğin bir tarafında bütün
243
katılığı ve yabanlığıyla şehir; bir tarafında, bu katılık ve yabanlığın oluşturduğu
kasılmayı ortadan kaldıran, aklı ve ruhu yumuşatan ve duyarlı kılan meyhane/alkol
vardır” (Narlı, 2007:199).
Bir eğlence mekânı olan meyhanenin kendine has bir kültürü vardır. Meyhane
müdavimi, bu kültürlerle tanışınca sosyalleşip yeni bir kimlik kazanır. Meyhane,
“yüklendiği ya da temsil ettiği yaşam felsefesi, toplumsal bakış, ideolojik yüklemler vb.
bir yandan insanları bu mekânlara çeker, öte yandan, müdavimlerin kendi
renkleri/desenleri mekâna yansır.” (Aytaç, 2007:220). Böylece meyhane-kişi
etkileşimiyle eğlence kültürüne yeni katkılar sağlanmış olur. Bazı mekânlar, “tarih
boyunca hep bir paylaşmanın, bir ortaklığın sembolü; ortak olarak paylaşılan sözün,
sevincin, acının yeri” (Çabuklu, 2006:27) olarak görülmüştür. Eğlence mekânı olduğu
kadar toplumsal mekân hüviyeti de taşıyan meyhanenin diğer toplumsal mekânlar gibi
hayatın zorluklarının, dert ve kederlerinin unutulmasına katkı sağladığı; geçici de olsa
neşe ve huzurun elde edilmesine vesile olduğu bilinir.
Tarihin eski dönemlerinden günümüze kadar eğlence mekânı olarak kullanılan
meyhane, Osmanlılar döneminde aynı zamanda şair mahfillerinden biriydi. O
dönemlerde meyhanelerin çoğu, İstanbul’un Tahtakale, Balıkpazarı, Galata gibi
semtlerinde toplanmıştı. Yaz dönemlerinde ise deniz kenarlarında açık meyhaneler de
kurulurdu. Tahtakale, İstanbul halkı için ideal bir eğlence semtiydi. Sarhoş ve
esrarkeşler buraya toplanır, cambaz ve hokkabazlar burada gösterilerde bulunurlardı.
Efe ve Yani Meyhaneleri, Tahtakale’nin en meşhur meyhaneleri olarak bilinirdi. Galata
ise daha çok gayrimüslimlerin ikamet ettiği yer olduğu için eğlenme konusunda diğer
semtlere göre daha serbestti (İpekten, 1996:244-245).
Osmanlı Devleti, örfî hukukun yanında şer‘î hukuk ile yönetildiği için sarhoşluk
veren maddelerin üretim ve tüketiminin ülke sınırları içerisinde sınırlandırıldığı ve hatta
yasaklandığı bilinir. Kanunî Sultan Süleyman’ın İstanbul ile Galata arasında şarap
gemilerini yaktırması üzerine Bâkî, İstanbul ile Galata arasındaki yolların su gibi
kesildiğini ifade ederek o dönemki içki yasağına ve eğlence semtlerine olan teveccühe
getirilen sınırlılıklara işaret eder:
Reh-i mey-hâneyi kat‘ itdi tîg-i kahrı sultânun
Su gibi arasın kesdi Sıtanbûl u Kalâtânun (Bâkî, G.279/1)
Müslüman toplumlarda bakış açılarının şekillenmesinde din ve gelenek
belirleyici olduğu için meyhaneler, “hoş karşılanmayan, kötü, kişiyi kötü yola sevk
244
eden, harap eden, bozan, kişinin aklını/bilincini elinden alan mekân olarak bilinir.”
(İçli, 2012:1313). Keyif verici içeceklerin gerek içinde satılması gerekse içilmesi
nedeniyle meyhanelerin genellikle, halkın günlük hayatının geçtiği çevreden uzak,
yarasaların yuva yapacak kadar izbe yerlerde (Güngör, 1997:260) inşa edildiği görülür.
Bu durum, meyhane ve meyhane müdavimlerinin toplum nezdinde ötekileştirildiğini
gösterir. Klasik şiirde meyhanenin “harâbât” ismiyle anılmasının temelinde bu bakış
açısının da olduğu düşünülür.
Klasik şairler, meyhaneyi İlahî aşk sarhoşluğu nedeniyle insanın “dünyevîlikten
uzaklaşıp” (Narlı, 2007:258) kendinden geçtiği başka bir deyişle kendini bulduğu
mekân olarak tahayyül ederler. Akıl ve his âleminde yaşanan bu dönüşümden dolayı
meyhane “trans mekânı” (Narlı, 2007:264) olarak değerlendirilir. Aşkı hayatlarının
mihveri olarak gören klasik şairler, kendilerini âşık ve rint olarak telakki ederler.
Meyhane, rintler/âşıklar için “neşe, feyiz kaynağı ve hakikate ulaşma mekânı”dır (İçli,
2012:1313). Bu mekânda acılar unutulduğu için içilen kadehlerin dibindeki tortu, dünya
ihtişamından daha üstün görülür (Şenödeyici, 2014:145).
Toplumun olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirdiği harabâtî sözcükleri, klasik
şairler, “üst dil olarak bilinen şiir diliyle” (Yıldırım, 2007/a:73) yorumladıkları için bu
sözcüklere olumlu anlamlar yüklemişlerdir. Klasik şairler ile tekke şairleri, meyhaneyi,
tekke; şarabı, İlahî aşk; sâkîyi, mürşit; kadehi, gönül; sarhoşluğu, cezbe olarak tasavvur
ederler. Böylece bu sözcükleri, sembolleştirmenin yanında onlara kutsal bir kimlik
kazandırırlar.
Klasik şiirde, aralarında küçük anlam farklılıkları bulunsa bile meyhanenin,
“meygede, humhâne, hâne-i hammâr, der-i mugân, harâbât, sahn-ı harâbât,” (Onay,
2009:325) şaraphâne gibi sözcüklerle aynı anlam çerçevesinde değerlendirildiği görülür.
Meyhane, ilgili sözcükleriyle birlikte klasik şiirde en fazla kullanılan mekân adlarından
biridir. Bâkî Divanı’nda aşk ve fenâ (geçicilik) sözcükleriyle tavsif edilen meyhane; gül
bahçesi, sevgilinin mahallesi, Bedahşân ülkesi, elest meclisi ve Kâbe olarak tasavvur
edilir. Fuzûlî Divanı’nda ise aşk kavramıyla tavsif edilen meyhane; ziyaretgâh, cennet,
Kâbe, makam-ı emn, sığınak, devlet kapısı ve şeytanın evi olarak tasavvur edilir.
Meyhanenin ilişkilendirildiği sözcüklerden biri aşktır. Aşk, âşığın aklını
başından alıp gönlünü coştururken meyhane, içerisinde içilen şarabın etkisiyle
kendilerinden geçen sarhoşların sığınağıdır. Bâkî, meyhaneyle aşk arasındaki ilişkiyi
açıklarken, meyhanenin maddî unsurlarıyla sevgilinin güzellik unsurları arasında
245
benzerlik ilişkisi oluşturur. Âşığın meyhaneye düşmesini, sevgilinin süzgün bakışlarının
tesirine bağlar (Bâkî, G.173/1). Sevgilinin dudaklarının şarap renginde olması, âşığın
gözyaşlarının kanlı akmasına sebep olduğu gibi, bedeninin kırık bir testi olarak telakki
edilmesine de yol açmıştır (Bâkî, G.215/1). Nitekim aşk, klasik şiirde sarhoşluk hâli
olarak tasavvur edilir. Bâkî, “Ey gönül, sevgilinin aşk şarabının kadehini öyle iç ki
felekler güm güm ötsün, başında meyhaneler dönsün.” diyerek aşk ile şarabın insanlar
üzerindeki etkileri arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Aşk şarabı, elest meclisinde
içildiği için âşığın madde âlemindeki arayış ve çabası, sarhoşluk hâli olarak düşünülür.
Gerek mecazî gerekse hakikî aşkta âşık nazarında değerli olan varlık yalnızca sevgili
olduğu için madde âlemindeki unsurlar, sevgiliyle kıyaslandığında herhangi bir kıymet
taşımaz. Meyhanede yaşanan baş dönmesi de sevgiliye olan vuslat iştiyakının
tecellisinden ibarettir:
Dilâ câm-ı şarâb-ı ‘aşk-ı yâri şöyle nûş it kim
Felekler güm güm ötsün başuna hum-hâneler dönsün (Bâkî, G.391/2)
Fuzûlî, Zühre yıldızının aşk meyhanesinde zevk kadehinin sarhoşu olduğu için
sazını ayarlayıp felek meclisinde çaldığını söyleyerek meyhaneyi, aşk duygusunun
tahassüs mekânı olarak tasavvur eder. Zühre (Venüs) yıdızını aşk ve güzelleri temsil
ettiği için meyhane ve aşk ile irtibatlı olarak ele alınmıştır. Nitekim meyhane de
sevgiliye matuf bir mekân olarak tasavvur edildiği için aşk ile özdeşleştirilmiştir:
Olmadan mey-hâne-i aşkında mest-i câm-ı zevk
Düzmedi bezm-i felekde Zühre kânûn-ı tarab (Fuzûlî, G.32/3)
Meyhanenin benzerlik noktasında en fazla ilişkilendirildiği mekân kûy’dur. Kûy,
âşık için varlık âleminin merkezi konumundadır. Âşığın varlık amacı, bu mekâna yakın
olmak veya bu mekânda yer edinmektir. Gerek kûy gerekse meyhane değerini
mekîninden alır. Değerli varlıkların bulunduğu mekânlara varmak büyük bedeller ister.
Dert tahsilini tamamlayıp (Bâkî, K.11/2) ar ve namus gibi değerleri bir tarafa bırakan
melâmet ehli, yırtık yakasıyla meyhane/harabât olarak düşünülen sevgilinin mahallesine
ulaşma çabası içinde olur. Meyhane-kûy ilişkilendirilmesinde Bâkî’nin “harâbât” ismini
seçmesi manidardır. Harabe anlamına da gelen harâbât, tenha ve ıssız bir mekân olup
hazineleri barındıracak kadar değerli görülür. Harabe yerlere veya hazinelere ulaşmak
nasıl ki büyük çaba gerektirip sıkıntılara düçar olmayı kaçınılmaz kılıyorsa, sevgilinin
mahallesi veya sevgiliye varmak da aynı durumları gerektirir. “Harabata giden harabe
olmalıdır.” (Pekyürek, 2007:87) sözü, açıklamaya çalıştığımız bu durumu özetler:
246
Koyup nâmûs ile ‘ârı düşüp kûy-ı harâbâta
Yürür çâk-i girîbân olup erbâb-ı melâmetler (Bâkî, G.166/3)
Meyhaneyle gül bahçesi, insanın huzur ve neşe kaynakları olarak düşünüldükleri
için birbirlerine benzetilir. Bâkî, meyhane kadehini gül olarak tasavvur eder (Bâkî,
G.471/1). Ayrıca yanakları laleye benzeyen sâkînin meyhane erkânından olması, gül
renkli şarabın ise meyhane unsuru olması nedeniyle meyhane köşesini gül bahçesi
olarak tasavvur eder. Bu varlıklar, hem renk hem de sağladıkları huzur ile âşığın
gönlünü bir gül bahçesi kadar müreffeh kıldıkları için meyhanenin kapalı ve karanlık
köşesi, olgusal açıdan açık ve geniş bir mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Künc-i mey-hâne ile gûşe-i gülşen birdür
Sâkî-i lâle-‘izâr u mey-i gülfâm olsa (Bâkî, G.435/4)
Meyhane, belli özellikleriyle tasvir edilirken maddî veya manevî değer taşıyan
coğrafî mekânlar ile mukayese edilir. Bu bağlamda meyhane kalleşlerinin (sarhoş)
saçtıkları şarap yudumlarını inci ve yakuttan üstün gören Bâkî, meyhaneyi de inci,
yakut gibi değerli madenlerin çıkarıldığı yer olarak bilinen Bedahşân ülkesinden üstün
görür:
Cür‘a saçdıkları yir kân-ı Bedahşâna deger
La‘l ü yâkûtı n’ider meykede kallâşları (Bâkî, G.483/6)
Meyhanede yaşanan sarhoşluk hâli ile vahdet meclisinde (elest meclisi) sâkînin
(Mutlak Varlık) sunduğu aşk şarabıyla yaşanan hâller (hayret, cezbe) arasında benzerlik
ilişkisi kurulur. Bu bağlamda meyhane, İlahî tecellilerin tezahür ettiği, Mutlak Varlık ile
ruhların arasında belli bir ülfetin sağlandığı elest meclisi olarak tasavvur edilir. Aşk
sarhoşunun âleminde varlık bir olduğu gibi mekân da birdir. “Âlem-i vahdet” ile
kastedilen elest meclisidir:
‘Âlem-i vahdetde ey sâkî bizi mest-i Elest
İtdi ikrâr-ı safâ mey-hânesinde şöyle mest (Bâkî, G.24/1)
Meyhane, bazı dinî kavramlarla ilişkilendirilerek yüceltilir. Bâkî, kendisini
meyhanenin hizmetkârı meyhaneyi ise geçicilik makamı/mekânı olarak görür. Böylece
söz konusu mekânı, İlahî tecellilerin tezahür ettiği ve insanın fenafillaha ulaştığı yer
olarak düşünür:
Garazı bu ki fenâ meykedesinde Bâkî
Kıla müjgânını cârûb ola ferrâşları (Bâkî, G.483/7)
247
Meyhanede İlahî aşk şarabı sunulduğu için Mutlak Varlık ile belli bir yakınlık
sağlanır. Aynı durum kutsal mabetlerde de yaşanır. Bu bağlamda meyhane, Allah’ın evi
olarak bilinen Kâbe’ye, meyhanenin en yaşlısı olarak bilinen pîr-i mugân ise Kâbe
imamına benzetilir:
Bezm-i safâ vü reşh-i câm bu zemzem olmış ol makâm
Mey-hâneler Beytü’l-Harâm pîr-i mugân şeyhü’l-harem (Bâkî, G.318/3)
Dinî mekânlarla sıkça ilişkilendirilen meyhane, ziyaretgâh olarak da tasavvur
edilir. Ziyaretgâhların en yücesi Kâbe’dir. Meyhane (tekke) ziyareti, Kâbe ziyaretiyle
aynı mesabede görülür (Fuzûlî, K.35/13). Fuzûlî, muğ (mürşit) secdesini, ibadet yeri;
aşkı, dergâhına sığınılan pîr; canını, adak; tevekkülünü ise niyet olarak telakki ederek
meyhaneyi ziyaretgâh olarak düşünür. Ziyaretgâhlarda muhtelif dilek ve temennilerde
bulunulur. Âşık da bu mekânı, canını adak olarak sunacak kadar değerli görür:
Zâ’ir-i meyhâneyim muğ secdesidir tâ‘atim
Aşk pîrim nakd-i cân nezrim tevekkül niyyetim (Fuzûlî, G.210/1)
Tasavvufî anlayışa göre insanın “nihaî hedefi “cennet” değil, “Cemal”dir.”
(Akdemir, 2007:28). Cennet, klasik şiir anlayışına göre zahitler tarafından daha çok
Kevser, huri, gılman gibi nimetleriyle insanın nefsine matuf ihtiyaçların karşılanacağı
mekândır. Dolayısıyla cennet, İlahî aşkın telezzüz yeri olarak düşünülen meyhaneyle
(tekke) karşılaştırıldığında değersiz görülür. Fuzûlî’ye göre Allah’ın rızasını kazanmak
isteyen âşık/sâlik, meyhanede (tekkede) mürşidin meşrebini benimsediği için İlahî aşk
ile şereflenmiş olur. Böylece cenneten üstün bir mekâna layık görülecek konuma
ulaşmış olur:
Girip mey-hâneye mûğ meşrebiyle kim ki hû eyler
Olup mü’min behişte kâfirim ger ârzû eyler (Fuzûlî, G.81/1)
Divanlarda genellikle olumlu bir bakış açısıyla değerlendirilen meyhaneyi
Fuzûlî, insanı doğru yoldan alıkoyan şeytanın evi olarak tasavvur eder. Fuzûlî’ye göre
hakikî âşık, melek kadar güzel olan sevgilinin aşk şarabıyla sarhoş olduğu için maddî
anlamda sarhoşluğa sebep olan meyhane, şeytan evi gibidir:
Geçdi mey-hâneden il mest-i mey-i aşkın olup
Ne meleksin ki harâb etdin evin şeytânın (Fuzûlî, G.161/3)
Meyhane gerek hakikî gerekse beşerî aşk bağlamında değerlendirildiğinde,
genellikle yüce vasıflarla tasvir edilir. Meyhane köşesi, çaresiz ve aciz olan âşığın
sığınağı olarak görülür (Fuzûlî, Trc.1-VII/3). Meyhanede şarabın safı ve sâkînin saf
248
yüzü bulunduğu için âşığın oraya meyletmesi (Fuzûlî, G.272/3) makul karşılanır, zira
saflığın olduğu yerde riyakârlık olmaz. Madde âleminde insanın kendisini emniyette
hissettiği yer meyhane olduğu için Fuzûlî, meyhanede hava kabarcığından yapılmış bir
ev tutmak için bile büyük bir çabanın sarf edilmesi gerektiğini düşünür:
Mey-hânedir cihânda Fuzûlî makâm-ı emn
Cehd et bir ev habâb kimi anda tut makâm (Fuzûlî, G.180/8)
Meyhane, birçok yönüyle dünyevî makam ve mevkilerden üstün görülür. Fuzûlî
devlet evi (mutluluk) olarak telakki ettiği meyhaneyi, Fars hükümdarlarından
Cem’in/Cemşid’in ihtişamlı saltanatından üstün görür (Fuzûlî, G.82/7). Fuzûlî,
meyhane kapısının eşiğinde beklemeyle makam veya mevki elde etmek amacıyla devlet
kapısında bekleme arasında benzerlik ilişkisi oluşturarak meyhaneyi devlet kapısı olarak
tasavvur eder. Tasavvufa göre “meyhanede maarif, hakâyık ve İlahi aşk vardır.”
(Tarlan, 2009:201). Meyhaneye/tekkeye intisap edenler, bu kutsal değerlere vakıf olup
manevî mertebeler elde eder. Devlet kapısı da maddî anlamda makam ve mevki elde
etmek isteyen insanların sığındığı yerdir:
Sâkin-i hâk-i der-i mey-hâneyiz şâm ü seher
İrtifâ‘-ı kadr için bâb-ı sa‘âdet bekleriz (Fuzûlî, G.123/2)
Rint, meyhane müdavimi olduğu için kınanır. Bâkî, bu durumun bir kader
olduğunu ileri sürerek meyhaneyi İlahî sırların tecelli mekânı olarak tasavvur eder. Zira
meyhane aşkın yaşandığı, İlahî aşk şarıbının içildiği yerdir. Bu şaraptan içen âşık için
gayb âleminin perdeleri aralanmakta, İlahî sırlar, ledün ilmi ona öğretilmektedir. Öte
yandan şair, söz konusu mekâna bağlanmanın hükm-i kaza olduğunu ifade ederek rindin
bu teveccühünün makul karşılanması gerektiğini düşünür:
Zâhidâ rind-i harâbâta inen ta‘n itme
Var ise zerre kadar sırr-ı kazâdan haberün (Bâkî, G.277/5)
Klasik şiir anlayışına göre meyhane, rindin; mescit ise zahidin mekânıdır. Rint
ile zahit karşıt iki karakter olarak telakki edildiği için onlarla özdeşleşen mekânlar da
aynı şekilde tasavvur edilir. Harabatî kavramlar öz ve hakikat ile ilişkilendirildiği için
klasik şairler tarafından yüceltilirken zühdî kavramlar, şekil ve mecaz ile
özdeşleştirildiği için olumsuz özelliklerle kullanılır. Takva ehli (zahit), mescit yolunu
beklerken (Fuzûlî, G.243/7); rint, sırat-ı müstakîm (doğru yol) olarak telakki edilen
meyhane yolunu bekler (Fuzûlî, G.8/7). Mescit ile meyhane, klasik şiirde karşıt iki
mekân olarak tasavvur edilir. Bu mekânlarla özdeşleşen “zahit ve rint de dramatik
249
aksiyonu sağlayan karşıt iki karakteri temsil etmektedir.” (Yıldırım, 2007/a:69)
Meyhane yolundan İlahî aşka, irfana ulaşıldığı için bu yol rint tarafından beklenir.
Mescidin yolundan ise ilme veya ilmin zahire bakan yönüne ulaşıldığı için bu yol zahit
tarafından beklenir. Fuzûlî, kendisini rint formunda gördüğü için meyhane yolunu
beklemekle kalmaz, mescit yoluna girenleri yoldan sapmış kuru kalabalıklar olarak
değerlendirir:
Şeyhler mey-hâneden yüz dönderirler mescide
Bî-tarîkatleri gör kim doğru yoldan azalar (Fuzûlî, G.79/3)
Medresede, aklî ve naklî ilimler öğrenilirken tekke formunda düşünülen
meyhanede İlahî aşk ve irfan kesbedilmeye çalışılır. Bu durumdan dolayı meyhanede
sâkînin sunduğu bir kadeh (İlahî aşk), medresede öğretilen bin dersten üstün görülür:
Medrese içre müderris verdiği bin dersden
Yeğ dürür mey-hânede bir câm vermek bir güzel (Fuzûlî, G.173/6)
Mescit ve tekke, zahidin şahsında riyakârlık ile özdeşleştiği için Cemalullâh’a
ulaşmak isteyenler, bu mekânlardan uzak durur. Rindin; aşk şarabının dağıtıcısı olarak
bilinen pîr-i harabata (Bâkî, G.374/5) veya pîr-i aşka sığınmasının nedeni, riyakârlığa
bulaşmadan özüne nakşedilen irşada göre yaşayabilme konusundaki çabasıdır:
Hânkahdan togru ‘azm itse n’ola mey-hâneye
Bâkîyi çün böyle irşâd eylemişdür pîr-i ‘aşk (Bâkî, G.236/9)
Fuzûlî, meyhane köşesini sığınak olarak telakki ettiği için dünyevî felaketlerden
korkmadığını ifade ederek (Fuzûlî, G.261/7) meyhaneyi hem kişinin kendisini
emniyette hissettiği yer olarak tasavvur eder hem de meyhane müdavimlerinin maruz
kaldıkları melâmete gönderme yapar. Ayrıca toplumsal baskıdan dolayı aklın gönlün
karşısına engelleyici bir unsur olarak çıkarılması, âşığı usandırır. Bu usanç ve
yaşanılacak ayıplanma kaygısının, âşığın ancak aşk sarhoşu olup kendinden geçmesi ve
korkusuzca meyhaneye yönelmesiyle biteceğini düşünür:
Nice bir vesvese-i akl ile gamnâr olalım
Gelin âlâyiş-i gamdan çıkalım pâk olalım
Neş’e-i mey tapalım kâbil-i idrâk olalım
Mest ü medhûş ü harâbâtî vü bî-bâk olalım (Fuzûlî, Mr.2/1)
Kapalı mekânların köşeleri karanlık ve dar olduğu için orada bulunan insanlar,
psikolojik açıdan daralır. Bu durum meyhane için geçerli değildir, zira Bâkî’ye göre
meyhane köşesindeki koltuğun âşığa verdiği huzuru, hiçbir şey veremez (Bâkî, Mh.9/1).
250
Osmanlılar döneminde meyhaneler, dinî hassasiyetlerden dolayı yerleşim yerlerinden
uzak, yıkık dökük mekânlarda inşa edilirdi. Bâkî, tarihsel gerçekliğin aksine
meyhanenin güzel bir yerde yapıldığını, hava ve suyunun kendisine iyi geldiğini
söyleyerek mekânın kişi üzerindeki etksini anlatır. Çerçevesel açıdan kapalı bir mekân
olan meyhaneyi kişi-mekân özdeşliği bağlamında değerlendirerek açık bir mekân olarak
tasavvur eder:
Hoş geldi bana meygedenün âb u hevâsı
Va’llâhi güzel yirde yapılmış yıkılası (Bâkî, G.508/1)
Meyhanede aşk kadehi sunulduğu için âşıklar, bu mekândan ayrılmaz. Meyhane
müdavimlerinin içine düştüğü hâli, en iyi meyhane çalışanı bilir. Zira meyhane çalışanı,
şarap sunma hizmetinin yanında âşıkların dertlerini gayriihtiyarî de olsa duyar/dinler,
düştükleri kötü hâllere şahitlik eder. Fuzûlî bu durumu, aşk kadehinin etkisiyle
kendinden geçen âşıkların yaşadığı hâlleri en iyi bilenin sevgilinin sarhoş eden gözleri
olduğunu söyler. Sevgilinin sarhoş eden gözleri, âşığın dert ve acılarına merhametle
karşılık veren bir unsurdan ziyade âşığın karamsar ruh hâlini gözlemleyen bir şahit
olarak düşünülmüştür. Bu durum, meyhane müdavimlerinin çaresizlik içinde kendi
hâllerine terk edildiklerini gösterir:
Harâb-ı câm-ı aşkım nergis-i mestin bilir hâlim
Harâbât ehlinin ahvâlini hammâr olandan sor (Fuzûlî, G.84/6)
Bâkî, meyhane erkânına ve müdavimlerine yüce vasıflar atfederek onları över.
Bir kişinin meyhane müdavimi olabilmesi için melâmet şehrinde ayıplamalara maruz
kalarak nam ve şöhret kazanması gerektiğini düşünür (Bâkî, G.307/2). Yaşama
biçimlerinden dolayı toplumun ötekileştirdiği meyhane rintlerinin her birini, elindeki saf
şarap kadehiyle başında tacı bulunan padişah olarak tahayyül eder (Bâkî, G.160/3).
“İslâm edebiyatlarında zevk ve eğlence sembolü olarak adı ve câm’ı efsaneleşen” (Pala,
1995:109) Cem’in kadehi, meyhane sakinlerinin nazarında sevgilinin mahallesinin
köpek çanağından daha değersiz görülür. Harabat ehli, sevgiliyi hükümdar ve
sultanlardan daha üstün gördüğü için ona ait olan her şeyi değerli bulur. Yüce varlıklara
olan meyil, meyledeni de yüceltir. Bu bağlamda harabat sakinlerinin Cem’in eğlence
meclislerine iştirak edenlerden üstün görüldüğü düşünülür:
Seg-i kûyun sifâlin sâgar-ı Cemşîde virmezler
Hârâbat illerinde sâkin-i mey-hâneler vardur (Bâkî, G.187/3)
251
İçki içilip eğlenilen yer anlamına gelen “‘işret-sarây” memdûh övgüsüyle
ilişkilendirilmiştir. Bâkî, bahtın/feleğin zümrüt renkli kadehinin dönmesiyle halkın
eğlendiği yer, yeşil dokuz kümbete dönüşür, diyerek memdûhun sahip olduğu bahtın
halkına da yansıdığını ve halkının refah içinde yaşadığını düşünür. Kadehin, zümrüt
rengi; eğlence yerinin ise yemyeşil dokuz kümbet olarak tasavvur edilmesi, akla dört
başı mamur yemyeşil bir bahçe veya yeşillik içinde parlayan kozmik bir mekân getirir.
Bâkî’nin, bu yaklaşımıyla memdûhun döneminde yaşanan ihtişamı ve bu ihtişamın
kendisine bakan yönünü övdüğü düşünülür:
Sipihrün nitekim câm-ı zümürrüdfâmı devr eyler
Olur ‘işret-sarây-ı halk tâ nüh günbed-i hadrâ (Bâkî, K.27/21)
Fuzûlî, işretgâh sözcüğünü “dünya” anlamında kullanıp memdûh övgüsüyle
ilişkilendirmiştir. Memdûhu kâinatın mimarı, kendisini ise dünya meyhanesinin
tamamlanması için ihtiyaç duyulan bir taşa benzetir. Dünya meyhanesinin inşasında taş
olmak, alçak gönüllülüğün göstergesi olsa bile şairin kendisini tamamlayıcı bir unsur
olarak telakki etmesi nedeniyle, memdûh ile birlikte şahsına da övgüde bulunduğu
düşünülür:
Bu işretgâhın itmâmında bir taş olmasa eksik
Beni yerden yere nakl eylemezdi dehr mi‘mârı (Fuzûlî, K.18/5)
2.6.3. Mahfil
Mahfil, “oturulacak, görüşülecek yer, toplantı yeri; büyük camilerde
hükümdarlara veya müezzinlere ayrılmış ve etrafı parmaklıkla çevrilmiş olan yerden
biraz yüksek yer” (Devellioğlu, 1996:617) anlamlarına gelir. İslâm mimarisinin dinî
yapılarında özel kullanım alanı olan bu yapı, Hz. Ömer’in camide şehit edilmesi üzerine
emîrü’l-mü’minînin hayatının güvenlik altına alınması için inşa edilmiş, sonraki
dönemlerde inşa edilen camilerde güçlü bir gelenek olarak yapımına devam edilmiştir
(Tanman, 2003:331).
Mahfil, klasik şiirde dinî yapıların cüzü olmaktan ziyade toplantı ve sohbet yeri
olarak değerlendirilmiştir. Bâkî Divanı’nda eğlence meclisi, Fuzûlî Divanı’nda ise
sohbet meclisi ve cennet ile ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Mahfil, çerçeve açısından kapalı mekândır. Fuzûlî, yüzünü güle benzettiği
sevgilinin âşığa yandığında, ateşe; başkalarına (rakip, ağyâr) yandığında ise mahfili
aydınlatan muma dönüştüğünü ifade eder.
Bu
yaklaşımıyla mahfili,
ağyâr
252
meclisine/muhitine, sevgiliyi ise bu meclisin maddî unsurlarından muma benzetir.
Mahfil, âşığın acılarının arttığı yer olarak tasavvur edildiği için kapalı mekân olarak
algılanmıştır:
Ey Fuzûlî yanarım kim ne için ol yüzü gül
Bana yanar od olur özgeye şem‘-i mahfil (Fuzûlî, G.175/9)
Bâkî, okuyuşu güzel olan bülbülün gül bahçesinde yerini almasıyla bahçedeki
mahfilin süslendiğini, dolayısıyla kadehin artık elden ele dolaştırılması gerektiğini ifade
eder. Böylece mahfili, gül bahçesinde tertip edilmiş eğlence meclisi olarak tasavvur
eder. Bâkî, bu yaklaşımıyla Osmanlı ümerâsının bahar mevsiminde, gül bahçesinde
tertip ettiği eğlence meclislerine göndermede bulunur. Bülbülün bu meclisin gazel
okuyucusu veya şarkıcısı olarak düşünülmesi, dönemin huzur ve eğlencesinin doğal
mekânlarda, insan dışındaki varlıklarda dahi hissedildiğini gösterir:
Tutdı gülşende yine bülbül-i hôş-hˇân menzil
Başlasun devre kadeh oldı müzeyyen mahfil (Bâkî, Mt.11)
Fuzûlî, cennet hizmetçilerinin (gılmân) oluşturduğu meclisin kandilini ve
hurilerin içinde bulunduğu mahfilin mumunu, cennetin hususi yerlerini -aydınlatanyanağa benzetir. Bu yaklaşımıyla mahfili, cennette tertip edilmiş bir eğlence meclisi
olarak tasavvur eder. Huri ve gılman, cennet ehli odukları için söz konusu mecliste
yapılan hizmetin kusursuzluğuna işaret edilmiş, meclisin de adeta cennet ortamını
andırdığına imada bulunulmuştur:
Ruh u kadîdir olan halvet-i cinân içre
Çerâğ-ı meclis-i gılmân ü şem‘-i mahfil-i hûr (Fuzûlî, K.2/15)
2.6.4. Mecmâ‘
Mecmâ‘, toplantı mekânı ve kavuşma yeri demektir (Devellioğlu, 1996:595).
Bâkî Divanı’nda İran diyarı, Fuzûlî Divanı’nda ise eğlence meclisi hususunda teşbih ve
tasavvurlara konu edilmiştir:
Bâkî, kâfirlerin menzili, dinsizlerin toplantı yeri olan İran’ın, hükümdarın kahır
rüzgârıyla harap edildiğini ifade eder. Böylece Osmanlı Devleti’nin doğudaki komşusu
olup sürekli sorun (fitne) çıkaran devletlerden İran’a yapılan askerî bir seferin gerekçesi
ve bu seferde elde edilen başarı anlatılır. Beyitte, İran’ın, dinsizlerin toplandığı yer
olarak tasavvur edilmesi, İslâm coğrafyasında mezhep ve itikat anlayışlarından
253
kaynaklanan çekişmelerin sebep olduğu dinî, sosyal ve politik ayrılıkların derinliğinin
anlaşılması konusunda önem arz eder:
Menzil-i zendeka vü mecma‘-ı ilhâd olalı
Sarsar-ı kahrun ile hıtta-i Îrân vîrân (Bâkî, K.2/30)
Fuzûlî, ömrü boyunca olgun insanların muhitinde neşe ve keyif içinde hazmı
kolay olan kadehi (şarap) içtiğini söyler. Bu düşüncesiyle mecmâ‘ı, eğlence meclisi
olarak tasavvur eder ve böyle bir muhitte bulunmaktan duyduğu memnuniyeti anlatır:
Bir ömrdür ki mecma‘-i ehl-i kemâlde
Ayş ü neşât ile içerim câm-i hoş-güvâr (Fuzûlî, K.37/32)
2.6.5. Gezinti Yeri (Nüzhetgâh, Cevlângeh)
Nüzhetgâh, “gezinti yeri” (Devellioğlu, 1996:849), cevlangâh ise “dönüp
dolaşılan yer” (Devellioğlu, 1996:137) anlamlarına gelir. Divanlarda daha çok aşk
bağlamında ele alınan bu kavramlar, âşık ve sevgilinin muhtelif hâlleriyle
ilişkilendirilerek kullanılır. Gezinti yeri, Bâkî Divanı’nda hurrem (sevinç) sözcüğüyle
tavsif edilirken, Fuzûlî Divanı’nda zevk ehlinin mekânı olarak görülür ve memdûh
övgüsü hususuyla ilgili tasavvurlara konu edilir.
Nüzhetgâh, divanlarda insanların gezip eğlendiği yer anlamında kullanılır.
Âşığın amacı, gezinti yerlerinde sevgiliyle birlikte olmaktır. Bu durum nedeniyle âşığın
gözü, sevgilinin gezip dolaştığı yerlerde olur. Gezinti yerleri, çerçeve açısından açık
mekân oldukları için insanların sıkıntılarını giderip gönüllerini ferahlatır. Âşığın
sevinçli hâlini söz konusu mekâna yansıtan Bâkî, sevgili (mekîn) sayesinde bu mekânın
cazibesinin arttığını düşünür:
Garaz yâr ile ‘işretdür bu nüzhetgâh-ı hurremden
Mey ü mahbûbdan gayrı nedür maksûd bu ‘âlemden (Bâkî, G.367/1)
Fuzûlî feleğin; zulüm yapmak suretiyle zevkine düşkün insanların -başındagezdiği akarsuyunu, zincire; gül bahçesini ise zindana çevirdiğini söyler. Böylece
insanların eğlenip huzur bulduğu mekânları, âşığın karamsar ruh hâliyle ilişkilendirmek
suretiyle engelleyici ve sınırlayıcı bir mekân olarak tasavvur eder. Dönem/zamanı da
ifade eden devr; devretme, dönüp dolaşma ve daire ile irtibatlı olup bu yönüyle de
sınırlayıcı oluşuna işaret eder:
Devr cevrin gör ki nüzhetgâh-ı ehl-i zevk iken
Cûybâr-ı gülşeni zencîr-i zindân eylemiş (Fuzûlî, G.130/4)
254
Fuzûlî, memdûhun benzersiz vücudunun davranışların en güzeline mazhar
olduğunu düşünür, dertsiz içini (gönül) ise en doğru fikirlerin tezahür yeri olarak görür.
Böylece memdûhun iç ve dış âlemini yansıtan tecellileri, idealize ederek onun
yüceliğini anlatır. Aynı zamanda memdûhu, maddî ve manevî varlığıyla tefekkür
edilecek bir manzara olarak tasavvur eder:
Zamîr-i bî-melâli asveb-i efkâre cevlângeh
Vücûd-i bî-misâli ahsen-i ef‘ale mazherdir (Fuzûlî, K.19/16)
2.6.6. Görünme ve Seyretme Yeri (Cilvegâh, Temâşâgâh, Nazargâh)
Cilvegâh, “tecelli etme ve görünme yeri” (Devellioğlu, 1996:143); temâşâgâh,
“seyir ve gezinti yeri” (Devellioğlu, 1996:1072); nazargâh ise “bakılan, nazar edilen
yer” (Devellioğlu, 1996:811) anlamlarına gelir. Bu mekânların ortak özelliği, temaşa
etme veya görünme edimlerinin gerçekleştiği yer olmasıdır. Bâkî Divanı’nda sevgilinin
güzelliği, âşığın sinesi, şairin gönlü, âlem ve arş; Fuzûlî Divanı’nda ise sevgilinin
kaşları, âşığın kirpikleri, Hz. Meryem’in eteği, Bağdat ve gökyüzü, görünme ve
seyretme yeri olarak tasavvur edilmiştir.
Sevgilinin güzelliği, cihanı hayrete düşürecek bir seyir/gezinti yeri olarak
tasavvur edilir. Söz konusu güzellik, İlahî tecelli, kozmik ayet olarak da
değerlendirilebilir. Zira beyitte temâşâgâh, tevriye yoluyla hem gezinti yeri hem de
seyir (görme) yeri anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır:
Temâşâgâh-ı hüsnünde cihânı hayret almışdur
Ganînün gözleri hayrân fakîrün çeşmi dem-beste (Bâkî, G.445/4)
Nazargâh seyri veya gezintisi, insana huzur verir. Fuzûlî, sevgilinin kaşlarının
tâkını (yarım kubbe) âşığın gönül kandilinin asılı olduğu bir nazargâh olarak tasavvur
eder. Sevgilinin kaşları, biçimsel açıdan cami ve külliyelerdeki yarım kubbelere, hatta
mihraba benzetilir. Tasavvufta ise kaş kurbiyet makamını temsil eder. İlahî yakınlığı
(kabe kavseyn) ifade etmesi bakımından da kaşın önemi büyüktür. Öte yandan mimarî
yapıların cüzü olan kubbeler ve mihraplar, hayret ve hayranlık ile temaşa edilir. Beyitte
her iki unsurun (kaş/kubbe-mihrap) yüksekliği/yüceliği nazara sunularak söz konusu
ameliyeden alınan lezzet tasvir edilmiştir:
Kaşların tâkına versem dil-i sûzan ne aceb
Resmdir asıla kandîl nazargâhlara (Fuzûlî, G.243/3)
255
Sevgili, ideal güzelliği temsil ettiği için onun gezdiği ve göründüğü yerler,
maddî ve manevî açıdan değer atfedilen yerlerdir. Bâkî’ye göre servi ağacının yeri, gül
bahçesi; sevgilinin boyunun göründüğü (hissedildiği) yer ise âşığın yaralarla dolu
göğsüdür. Sevgiliye layık görülen âşığın kanlı göğsüyle gül bahçesi arasında biçimsel
açıdan benzerlik ilişkisi kurulur. Âşığın sinesinde beliren yaralar, kan kırmızısı olup
şekil itibariyle güle benzetilir:
Kaddünün cilvegehi sîne-i pür-dâgumdur
Sahn-ı gülşen nitekim serv-i dil-ârâ yiridür (Bâkî, G.66/2)
“Tab‘-ı safâ-âyîn” terkibiyle gönül kastedilmiştir. Rind şairler, gönlü şiirlerinin
kaynağı olarak görür. Bâkî de -gönül- aynasını, mananın ortaya çıktığı yer olarak görür
ve aynanın şairin şairlik yeteneğini yansıtan berrak aynayı (gönül) kıskandığını düşünür.
Böylece gönlünü şiirlerinin tecelli zemini olarak görür; rint ve vehbî bir şair olduğuna
işaret eder:
Cilvegâh-ı şâhid-i ma‘nâ olaldan Bâkıyâ
Reşk ider âyîneler tab‘-ı safâ-âyînüne (Bâkî, G.425/6)
Fuzûlî, sevgilinin eşiğinin tozunu, âşığın kirpiklerinde -gözyaşı- denizinin
sahilini tutan Darü’s-Selam (Bağdat) askeri olarak tasavvur eder. Ayak tozu, âşık ile
sevgili arasında kurbiyeti sağlayan araçtır. Ayak tozunun âşığın kirpiklerinde tecelli
ettiğine dair tasavvurun temelinde, gözyaşlarının -ıslaklığıyla- tozu tutması ve âşığın
sevgiliyle kurmak istediği yakınlığı bir set gibi engellemek istemesi düşüncesi vardır:
Cilvegâh etmiş gubâr-i dergehin müjgânımı
Sâhil-i deryâyı tutmuş asker-i Dârü’s-Selâm (Fuzûlî, K.14/2)
Bağdat, veliler diyarı olarak bilinir. Behlül-i Dânâ, Cüneyd-i Bağdadî, Ma‘rûf-i
Kerhî gibi veliler Bağdat’ta yaşamış, Hallâc-ı Mansur ise Bağdat’ta idam edilmiştir
(Pala, 1995:117-118). Bu bağlamda Fuzûlî, Bağdat’ı, Ma‘rûf’un menzili, Behlül’ün
delilik zinciri, Mansur’un darağacı; nasihat ve kerametleriyle asrın kutbu olarak bilinen
Cüneyd-i Bağdadî’nin ise göründüğü veya kerametlerinin ortaya çıktığı yer olarak
düşünür:
Bundadır Ma‘rûfa ser-menzil Cüneyde cilvegâh
Bundadır Behlûle zencîr-i cünûn Mansûra dâr (Fuzûlî, K.11/11)
Âlem, İlahî tecellilerin tezahür yeri olduğu için hem gezinti hem de seyir yeri
olarak tasavvur edilir. İnsan, mükemmel bir biçimde yaratıldığı için mikro âlem olarak
düşünülür ve genellikle âlem sözcüğüyle birlikte zikredilir. Sevgili, estetik yapısıyla
256
ideal güzelliği temsil ettiği için klasik şiir anlayışına göre tefekkür ile seyredilecek bir
manzara olarak telakki edilir. Bu bağlamda Bâkî, âlemin süsü olarak gördüğü sevgilinin
yüzünü/güzelliğini âşıklara, sevgilinin mahallesini ise -âşıklar gibi- sarhoş ve çılgın bir
biçimde dolanan âleme temaşa yeri olarak görür:
Temâşâgâh-ı ‘uşşâk ol cemâl-i ‘âlem-ârâdur
Ser-i kûyında ‘âlem mest ü şeydâ bir temâşâdur (Bâkî, G.127/1)
Memdûh övgüsü bağlamında gökyüzü, genişliğiyle yıldızların tecelli yeri olarak
görülürken (Fuzûlî, K.19/33), Meryem’in eteği, Mesih’in tecelli yeri (Fuzûlî, K.16/5)
olarak görülür. Bu imgelerle memdûhun kutsallığına ve masumiyetine göndermede
bulunulduğu düşünülür. Ayrıca memdûhun her sözü, teccelli zeminlerinde peri kanatlı,
melek yüzlü varlıklara benzetilir. Bu durum, memdûhun hikmetli söz ve davranışlarıyla
insanı hayrette bırakacak düzeyde görüldüğünü ortaya koyar:
Cilvegâh-i nazarda her lafzı
Bir perî-peyker ü melek-sîmâ (Fuzûlî, K.21/21)
Bâkî, Kanuni Sultan Süleyman için yazdığı mersiyede, toprağın Sultan’ın şanına
yaraşmadığını, Hakk’ın arşın en yüksek yerini ona tecellî yeri olarak seçtiğini söyler.
Bu yaklaşımıyla Bâkî, memdûhun naaşının toğrağa değil gökyüzüne şayeste olduğunu
düşünür. Arş, gökyüzünün en yüksek tabakası olduğu için Bâkî’nin memdûhu,
insanların en yücesi olarak tasavvur ettiği düşünülür:
Kıldı fırâz-ı küngüre-i ‘arşı cilvegâh
Lâyık degüldi şânına hakkâ bu hâkdân (Bâkî, Ms.1-III/5)
2.6.7. Bayram Yeri (‘Îdgeh)
Dinî ve kültürel yaşantının önemli günlerinden biri bayram günüdür.
Bayramlaşma kültüründe akraba ziyaretleri yapıldıktan sonra bayram yerlerine gidilir ve
oralarda tertip edilen eğlencelere iştirak edilir. Sıradan bir günde sevgiliyi görme veya
sevgiliyle görüşme, âşık için imkânsız bir durum iken “bayram âşıklar için sevgilinin
görünmesi demektir.” (Kurnaz, 2012:132). Bayram nedeniyle “farklı bölgelerden teşrif
eden güzeller, bayram yerlerine toplanırlar ve hep birlikte eğlenirler.” (Aktaş,
2006:132). Bu durumu fırsat bilen âşık, sevgilinin de iştirak ettiği bu mekânlara yönelir.
Bayram yeri, klasik şairler tarafından farklı teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan bu mekân, Bâkî Divanı’nda sevgilinin dönme dolaba
257
binerek eğlendiği ve âşık tarafından temaşa edildiği yer; bahçe ve çimenlik olarak
tasavvur edilir.
Bayram yeri eğlencelerinde, en fazla rağbet edilen oyun araçları dönme
dolaplardır. Bâkî’ye göre âşık, dönme dolaba binen sevgiliyi seyretmek ister, ancak
felek aynasının âşığa ne göstereceği bilinmez (Bâkî, G.51/3). Dönme dolabın gümüş
tenli/göğüslü sevgiliyi döne döne yabancılara (rakip, ağyar) seyrettirmesi, âşığı yaralar.
Dönme dolaptan çıkan sesin inleme olarak telakki edilmesinin temelinde, sevgilinin
rakip ve ağyar tarafından görülebilecek şekilde eğlenmesi düşüncesi vardır. Dönme
dolap, bir eğlence aracı olmasına rağmen söz konusu özelliğinden dolayı âşığın
âleminde olumsuz çağrışımların sebebi olarak görülür:
‘Îdgâhun göreyin inlesün ol dûlâbı
İle seyr itdürür ol sîm-beri döne döne (Bâkî, G.464/5)
İlkbahar, yeryüzünün yeşillenip canlanmasına katkı sağladığı için övülmeye
layık görülür. Etkisi bakımından sevgiliyle benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Bu
bağlamda Bâkî, ilkbaharın güzel elbiseleriyle peri yüzlü sevgililer gibi bayram yerinde
dolandığını söyler (Bâkî, G.160/2). Bayram yeri, klasik şairler tarafından yapay ve
doğal güzelliklerin tezahür yeri olarak görüldüğü için bahçeye benzetilir ve ideal
güzelliği temsil eden sevgiliye layık bir mekân olarak tasavvur edilir. Bağ ve baharın
süsü olarak görülen erguvan fidanı (Bâkî, G.123/2) ve çimenliğin ortasında salınan
narven (karaağaç) fidanı, boyu ve salınışıyla bayram yerinde işveli bir biçimde yürüyen
sevgili olarak düşünülür. Böylece gerek bahar mevsiminin etkilerinin en iyi bahçede
görülmesi gerekse sevgilinin benzetileni olarak görülen fidanların bahçede yetişmesi
gibi nedenlerden dolayı bahçe, bayram yeri olarak tasavvur edilmiştir:
Nihâl-i nârven sahn-ı çemende salınur gûyâ
Miyân-ı ‘îdgehde bir nigâr-ı serv-i bâlâdur (Bâkî, G.135/2)
2.6.8. Eğlence Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 13,
kullanım oranını Grafik 13 vermektedir. Buna göre eğlence mekânlarıyla ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 262, Fuzûlî Divanı’nda 139 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %65, Fuzûlî Divanı’nda %35’e
tekabül eder. Eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklerin Bâkî Divanı’ndaki toplam
258
kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “temâşâgâh” ve
“‘îdgeh”in Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış olması; “bezm”, “meclis”, “hârâbât”,
“meygede” ve “‘işretgâh” sözcüklerinin ise Fuzûlî Divanı’na göre fazla kullanılmış
olmasıdır. “Meyhâne” ve “cilvegâh” sözcükleri, Fuzûlî Divanı’nda fazla kullanılsa da
iki divan arasındaki toplam kullanım sayısındaki fark, %30’da kalmıştır. Bâkî’nin
eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklere fazla yer vermesi, dünya görüşünü ve rint
yaradılışını şiire yansıtma konusundaki gerçekliğiyle açıklanabilir. Zira Bâkî, “dışa açık
ve atak” bir kişiliğe sahip iken Fuzûlî, “içe dönük ve çekingen” bir kişiliğe sahiptir
(Okuyucu, 2011:170). Sabahattin Küçük’e göre “Bâkî, zevk ve eğlenceye düşkün,
imkânlar el verdiğince hayattan kâm almayı isteyen birisi olarak karşımıza çıkar. Ona
göre dünya geçici ve ömür kısadır; bunu elden geldiğince değerlendirmek lâzımdır.
Fuzûlî ise hüzün ve ızdırap şairidir; dünya görüşü karamsardır. Fakirlikten, eziyetten,
ızdıraptan hoşlanır; çünkü bunlar, bu fânî âlemi terketmeye zorlar” (2011:373-374). Bu
tespit ve yaklaşımın her iki şairin eğlence mekânlarına olan iltifatının anlaşılmasına da
katkı sağlayacağı düşünülür.
Tablo 13: Eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Ayş-hâne
Bezm
Bezmgâh
Cevlângeh
Cilvegâh
Hârâbât
Hum-hâne
‘Îdgeh
‘İşret-âbâd/‘İşret-hâne/‘İşret-sarây/‘İşretgâh
Mahfil
Meclis/Mecâlis
Mecmâ‘
Meygede
Mey-hâne
Nazargâh
Nüzhetgâh
Temâşâgâh
Şarâb-hâne
Toplam
Bâkî Divanı
131
3
13
2
6
4
1
75
1
11
12
1
2
262
Fuzûlî Divanı
1
78
3
1
7
7
2
2
2
9
1
3
20
1
1
1
139
259
%35
Bâkî Divanı
%65
Fuzûlî Divanı
Grafik 13: Eğlence mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Meclis, sözcüğünü karşılayan mekân adları (bezm, bezmgâh), Bâkî Divanı’nda
206, Fuzûlî Divanı’nda 90 kez kullanılmıştır. Rint yaradılışlı bir şair olan Bâkî eğlence
meclisini daha zengin bir bağlamda, kişiliğine uygun olarak olumlu bir bakış açısıyla
tasvir eder. “Bezm-i safâ” (Bâkî, G.154/7) ve “bezm-i rûh-bahş” terkiplerinde
görüldüğü üzere zevk ve eğlenceye düşkün yaratılışını adeta ele aldığı mekânlara
yansıtır:
Müheyyâ oldı meclis sâkıyâ peymâneler dönsün
Bu bezm-i rûh-bahşun şevkine mestâneler dönsün (Bâkî, G.391/1)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında eğlence meclisinin, bazı maddî unsurları ve
kurallarının doğrudan veya göndermelerle muhtelif tasavvurlara konu edildiği görülür.
Meclisin mum ile aydınlatılması (Bâkî, G.225/1; Fuzûlî, G.54/4), içeceğinin şarap oluşu
(Bâkî, G.106/7; Fuzûlî, G.28/1), kadehinin döndürülerek içilmesim (Bâkî, G.391/1),
müzik eşliğinde icra edilmesi (Bâkî, G.365/5; Fuzûlî, G.239/3) ve genellikle ilkbaharda
tertip edilmesi (Fuzûlî, K.1/7) bu tasavvurlardan bazılarıdır:
Bâd-ı hazân irişmedin ir sahn-ı bâga kim
Bezm-i bahâra nergis olupdur çemende şem‘ (Bâkî, G.224/3)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında eğlence meclisiyle ilgili ortak teşbih ve tasavvurun
fazla oluşu, dikkat çeker. Her iki divanda meclis; savaş (Bâkî, K.18/2; Fuzûlî, K.14/20),
rint (Bâkî, G.205/5; Fuzûlî, G.145/7), aşk (Bâkî, G.538/2; Fuzûlî, G.229/1), vuslat
(Bâkî, G.451/4; Fuzûlî, G.185/1), belâ (Bâkî, G.87/1; Fuzûlî, G.217/3) gam (Bâkî,
260
G.69/4; Fuzûlî, G.82/6) ile tavsif edilmiş; bahçe (Bâkî, G.71/4; Fuzûlî, K.9/7), felek
(Bâkî, K.1/4; Fuzûlî, G.137/3), âlem/dünya (Bâkî, G.134/6; Fuzûlî, K.37/21) ve cennet
(Bâkî, G.398/3; Fuzûlî, G.102/6) olarak tasavvur edilmiştir:
Degül mi bezm-i vasl-ı yâr fırdevs
Belâ-yı sohbet-i agyâr tamu (Bâkî, G.398/3)
Divanlarda dikkat çeken hususlardan biri de meclisin, karşıt kavramlarla tavsif
edilip hem açık hem de kapalı mekân algısıyla ele alınmasıdır. Bâkî Divanı’nda
meclisin vuslat (bezm-i visâl) ve ayrılık (bezm-i fürkat) kavramlarıyla tavsif edilmesi bu
bağlamda değerlendirilebilir. Vuslat meclisine kavuşmak âşık için hayâlî bir durum iken
(Bâkî, G.451/4) ayrılık meclisinde gam çekmek âşığın yazgısıdır. Bu durum, aynı
zamanda âşıkların ruh hâllerinin, sevgilinin takındığı tavır ve içinde bulunduğu mekâna
göre değişiklik arz ettiğini gösterir:
Bâkî çek imdi câm-ı gam-ı bezm-i fürkatin
Kim didi sana yâr gibi bî-vefâyı sev (Bâkî, G.400/5)
Fuzûlî Divanı’nda ise meclis, karşıt kavramlardan cennet ve cehennem ile
benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Vaizin meclisi -dünya- cehennemi (Fuzûlî,
G.131/3), sevgilinin meclisi ise kutsal cennet olarak tasavvur edilir. Bu yaklaşım,
herhangi bir mekânın açık veya kapalı olarak algılanmasında mekînin etkisinin büyük
olduğunu gösterir:
Götürdü zevk-ı vaslın hâtırımdan ravza pervâsın
Sözün Kevser münevver meclisin huld-i berînimdir (Fuzûlî, G.102/6)
Meyhâne sözcüğünü karşılayan mekân adları (meygede, ayşhâne, humhâne,
şarâbhâne, ‘işret-âbâd/‘işrethâne/‘işret-sarây/‘işretgâh), Bâkî Divanı’nda 42, Fuzûlî
Divanı’nda 36 kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda meyhane, hem daha fazla hem de
daha farklı teşbih ve tasavvura konu edilmiştir. Divanlarda dikkat çeken hususlardan
biri, meyhanenin Fuzûlî Divanı’nda aşk kavramıyla doğrudan, Bâkî Divanı’nda ise
dolaylı olarak ilişkilendirilmesidir. Aşk, Bâkî Divanı’nda şaraba benzetilir ve âşığın
başında meyhaneyi döndürecek kadar tesirli görülür (Bâkî, G.391/2). Fuzûlî Divanı’nda
ise Zühre (Venüs) yıldızının zevk kadehinden sarhoş olduğu meyhanenin vasfı olarak
tasavvur edilir:
Olmadan mey-hâne-i aşkında mest-i câm-ı zevk
Düzmedi bezm-i felekde Zühre kânûn-ı tarab (Fuzûlî, G.32/3)
261
Bâkî Divanı’nda meyhane, genellikle açık mekân algısıyla (Bâkî, G.435/4) ele
alınmıştır. Meyhanede huzurun elde edilmesi (Bâkî, G.187/3), âşığın meyhanenin hava
ve suyuyla rahatlaması, bu bağlamda değerlendirilebilir:
Hoş geldi bana meygedenün âb u hevâsı
Va’llâhi güzel yirde yapılmış yıkılası (Bâkî, G.508/1)
Fuzûlî Divanı’nda ise meyhâne, hem açık hem de kapalı mekân olarak
algılanmıştır. Huzur ve emniyeti sağladığı için meyhânenin “makâm-i emn” olarak
tasavvur edilmesi, açık mekân algısına örnek iken (Fuzûlî, G.180/8); maddî sarhoşluğun
yaşandığı yer olarak düşünülüp şeytânın evi olarak tasavvur edilmesi kapalı mekân
algısına örnektir:
Geçdi mey-hâneden il mest-i mey-i aşkın olup
Ne meleksin ki harâb etdin evin şeytânın (Fuzûlî, G.161/3)
Meyhâne, Fuzûlî Divanı’nda muhayyel/aşkın/kutsal mekânlardan cennet dinî
mekânlardan ise ziyaretgâh ve Kâbe olarak tasavvur edilirken; Bâkî Divanı’nda
yalnızca Kâbe olarak tasavvur edilmiştir. Bu durum, Fuzûlî’nin tasavvur âleminde din
ve tasavvufun daha belirleyici olduğunu, meyhaneyi daha çok hakikî aşk bağlamında
değerlendirdiğini gösterir:
Kılmasınlar ta‘ne ger mey-hâneler seyr eylesen
Sûfî-i sâfi-derûnsun zâ’ir-i Beytü’l-harâm (Fuzûlî, K.35/13)
Bezm-i safâ vü reşh-i câm bu zemzem olmış ol makâm
Mey-hâneler Beytü’l-Harâm pîr-i mugân şeyhü’l-harem (Bâkî, G.318/3)
Meyhanelerin tenha yerlerde inşa edilmesinin nedeni, İslâm inancında
sarhoşluğa sebep olan maddelerin yasaklanması ve bu maddelerin içildiği mekânların
kerih görülmesidir. Bu inanç ve anlayış nedeniyle meyhane müdavimleri toplum
tarafından dışlanır ve meyhane ötekileştirilen mekânlarla aynı mesabede görülür. Bu
bağlamda Fuzûlî’nin şarabın verdiği neşeyle korkusuz meyhane müdavimi olalım
(Fuzûlî, Mr.2/1) ifadesiyle Bâkî’nin harabat ehlinin kınanmaması gerektiğine dair
ifadesi, meyhaneye olan olumsuz bakış açısının bir sonucudur veya melâmete uğrama
noktasındaki kaygıya işarettir:
Zâhidâ rind-i harâbâta inen ta‘n itme
Var ise zerre kadar sırr-ı kazâdan haberün (Bâkî, G.277/5)
Mahfil, Fuzûlî Divanı’nda 2, Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Her iki
divanda sohbet ve eğlence meclisiyle ilişkilendirilmiş ve açık mekân algısıyla
262
değerlendirilmiştir. Fuzûlî, sevgilinin yanağını ve boyunu hurilerin mahfilinde bulunan
muma benzeterek mahfil ile cennet arasında (Fuzûlî, K.2/15); Bâkî ise gül bahçesinde
mahfil süslendiği için kadehlerin dolaştırılması gerektiğini ileri sürerek mahfil ile
eğlence meclisi arasında benzerlik ilişkisi kurar:
Tutdı gülşende yine bülbül-i hôş-hˇân menzil
Başlasun devre kadeh oldı müzeyyen mahfil (Bâkî, Mt.11)
Toplantı yeri (mecmâ‘), Bâkî ve Fuzûlî divanlarında birer kez kullanılmıştır.
Bâkî Divanı’nda İran, dinsizlerin toplantı yeri olarak tasavvur edilirken (Bâkî, K.2/30)
Fuzûlî Divanı’nda eğlence meclisi, toplantı yeri olarak tasavvur edilmiştir. Bâkî
Divanı’nda tavsif edilen toplantı yeri, dinî ve politik saiklerle bir araya gelen
insanlardan oluşurken; Fuzûlî Divanı’nda eğlenmek amacıyla bir araya gelen
insanlardan oluşur:
Bir ömrdür ki mecma‘-i ehl-i kemâlde
Ayş ü neşât ile içerim câm-i hoş-güvâr (Fuzûlî, K.37/32)
Gezinti yerlerini karşılayan sözcükler (nüzhetgâh, cevlângeh), Bâkî Divanı’nda
1, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Divanlarda dikkat çeken husus, Bâkî’nin
nüzhetgâhı açık mekân, Fuzûlî’nin ise kapalı mekân algısıyla ele almasıdır. Bâkî,
gezinti yerini sevgiliye şayeste bir mekân olarak tasavvur ettiği için hurrem (neşe)
sözcüğüyle tavsif ederek (Bâkî, G.367/1) açık mekân algısıyla ele alırken; Fuzûlî,
feleğin cevriyle söz konusu mekânın keyif ehlinin âleminde zindana dönüştüğünü ifade
ederek kapalı mekân algısıyla ele alır:
Devr cevrin gör ki nüzhetgâh-ı ehl-i zevk iken
Cûybâr-ı gülşeni zencîr-i zindân eylemiş (Fuzûlî, G.130/4)
Görünme ve seyretme yeriyle ilgili mekânları karşılayan sözcükler (cilvegâh,
temâşâgâh, nazargâh), Bâkî Divanı’nda 5, Fuzûlî Divanı’nda 8 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda sevgilinin güzelliği, insanı hayrette bırakacak güzelliği yansıtan bir
temâşâgâh (seyir yeri) olarak tasavvur edilirken (Bâkî, G.445/4); âşığın sinesi kanlı
yaralarla gül bahçesini anımsatan bir cilvegâh (görünme yeri) olarak tasavvur edilmiştir.
Bu yaklaşım, söz konusu mekânların olumsuz çağrışımlara rağmen (kanlı yaralardan
oluşma) açık mekân olarak algılandığını gösterir:
Kaddünün cilvegehi sîne-i pür-dâgumdur
Sahn-ı gülşen nitekim serv-i dil-ârâ yiridür (Bâkî, G.66/2)
263
Fuzûlî Divanı’nda sevgilinin kaşları, âşığın gönül kandilinin asılı olduğu bir
nazargâh (seyir yeri) (Fuzûlî, G.243/3); âşığın kirpikleri ise sevgilinin eşiğinin tozunu
tutan cilvegâh (görünme yeri) olarak tasavvur edilmiştir. Kirpik, mevcut hâliyle deniz
sahilini tutan Bağdat askeri olarak tasavvur edildiği için engelleyici olma özelliği nazara
sunulmuştur. Bu yaklaşım, söz konusu mekânların Fuzûlî Divanı’nda da, aşk uğruna
çekilen sıkıntıların tecelli yeri olarak tasavvur edildiği için kapalı mekân algısıyla ele
alınmıştır:
Cilvegâh etmiş gubâr-i dergehin müjgânımı
Sâhil-i deryâyı tutmuş asker-i Dârü’s-Selâm (Fuzûlî, K.14/2)
Bayram yeri (îdgeh), eğlence mekânlarının içinde büyük bir öneme sahiptir.
Eğlenceler genellikle kapalı mekânlarda icra edilirken bayram eğlenceleri, bahar
şenlikleri gibi açık ve doğal mekânlarda icra edilir. Bayram yeri, Bâkî Divanı’nda hem
açık hem de kapalı mekân olarak algılanmıştır. Bayram yeri, eğlence mekânı olduğu
için doğal güzelliklerin tezahür yeri olan bahçeyle benzerlik noktasında ilişkilendirilir.
Bahçenin maddî unsurlarından erguvan fidanı, bahar ve bahçenin süsü olarak telakki
edildiği için bayram yerinde salınarak yürüyen sevgiliyi anımsatır. Bahçe söz konusu
hâliyle âşığa huzur verdiği için açık mekân olarak algılanır:
Zînet-i bâg u bahâr olmış nihâl-i ergavân
‘Îdgehde salınur mahbûb-ı müstesnâ mıdur (Bâkî, G.123/2)
Bayram yerindeki önemli eğlence araçlarından biri dönme dolaplardır. Dönme
dolaba binen sevgilinin ağyar veya rakip tarafından seyredilmesi âşığı üzdüğü için âşık,
dönme dolabın çıkardığı sesi inleme olarak hayâl eder. Bu yaklaşımla karamsar ruh
hâlini söz konusu eğlence aracına yansıtır. Böylece çerçeve açısından açık bir mekân
olan bayram yeri, âşığın duygu âleminde kapalı mekâna kalbeder:
‘Îdgâhun göreyin inlesün ol dûlâbı
İle seyr itdürür ol sîm-beri döne döne (Bâkî, G.464/5)
2.7. Ulaşım Yerleriyle ile İlgili Mekânlar
Yol sözcüğü, bir yerden başka bir yere gitmek için yapılmış veya kendiliğinden
oluşmuş yürüme yeri, ulaşım şeridi; tarz, şekil, yapılma biçimi; amaç, uğur gibi
anlamlara gelir (Akalın vd., 2011:2602). Hem doğal hem de yapay etkilerle şekillenen
yolun en önemli özelliği, “belirsiz bir mekân” (Özarslan, 2010:26) oluşudur. Yolun
264
belirsizliği, sınırlarının çizilmemiş olmasından, sonsuzluğa açılabilecek bir mahiyete
sahip olmasından kaynaklandığı düşünülür.
Divanlarda “yol” sözcüğü, hem tasavvufî hem de beşerî konuların işlendiği
beyitlerde kullanılmışken; yol anlamıyla birlikte “yöntem, usul” (Kanar, 2003:1440)
anlamlarına gelen “tarîk” sözcüğünün ise daha çok tasavvufî anlam taşıyan beyitlerde
kullanıldığı görülür. Yol çeşidi olarak bilinen minhâc, “geniş yol” (Kanar, 2003:929)
anlamına gelirken; şâh-râh, “ana yol, doğru yol” (Kanar, 2003:1357) anlamlarına gelir.
“Güzer”, “güzergâh” ve “reh-güzâr” sözcükleri ise “geçiş, geçit, geçiş yolu” (Kanar,
2003:438) anlamlarına gelip yol sözcüğüyle aynı bağlam içinde ele alındıkları için tek
başlık altında değerlendirilmişlerdir.
Yol, durmanın, eğleşmenin, ikametin yeri olmaktan ziyade; gidiş ve gelişin
zemini (Özarslan, 2010:26) olduğu için yol denildiğinde düşünülen ilk şey, seferdir.
Klasik şiirin ana konularından biri aşk olduğu için, Mecnûn’un tekâmül yolculuğunda
görüldüğü üzere, aşk belâsına düşenlerin çıkar yol bulmak için seyre koyuldukları ve
sonu belirsiz bir sefere çıktıkları bilinir. Böylece yolun da dâhil edildiği belirsiz
mekânların sahiplenildiği, bu mekânlarla özdeşleşen âşıkların söz konusu mekânlara
kimlik kazandırdığı düşünülür.
Tasavvufa göre “yol ve yolculuk keşiftir, transendental yüceliştir.” (Lekesiz,
2006:221); mülk âleminden melekût âlemine, ilme’l-yakîn mertebesinden ayne’l-yakîn
mertebesine doğru ruhen yükselme” (Solmaz, 2005. 135), hakikî aşk yoluna giren
sâlikin özünü bulma, Mutlak Varlık’ın varlığında yok olma çabasıdır. Tekâmülün
amaçlandığı bu yolculuk, “dervişlik” ile başlayıp “insân-ı kâmil” mertebesine ermekle
sona erer. Mevlana’nın hayatının üç evresi olarak da düşünülen “Hamdım, piştim,
yandım.” (Araz, 2007:39-43) sözünün, tasavvuftaki yücelişi, erginleşme yolcuğunu en
öz biçimde ifade eden söz olduğu düşünülür.
Yol ve yol anlamına gelen sözcükler, Bâkî Divanı’nda aşk, vuslat, fenâ, ferâgat,
sabır, vefâ kavramlarıyla tavsif edilmiş; sevgilinin mahallesi, meyhane, bahçe ve Kâbe
gibi mekânların yolları muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir. Yol, Fuzûlî
Divanı’nda ise aşk, vuslat, fakr, fenâ (geçicilik), tevekkül, züht, adem (yokluk), şeriat
kavramlarıyla tavsif edilmiş; meyhâne, mescit, Hz. Ali’nin türbesi, çöl, bahçe, Kâbe
gibi mekânların yolları muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir. Her iki divanda
da sevgili ve memdûh gibi şahsiyetlere varan yollar yüceltilmiştir.
265
2.7.1. Yol (Râh, Târik, Minhâc, Güzer/Güzergâh, Reh-güzâr, Şâh-râh)
Klasik şiirin ana konularından biri aşk olduğu için yol, daha çok aşk ile ilgili
tasavvurlara konu edilir. Fuzûlî Divanı’nda ayrılık alınyazısı olarak telakki edildiği için
aşk; gam, sıkıntı ve ümitsizlikle adeta özdeşleştirilir. Aşk yolunda, âşığın acısının
büyüklüğünü gösteren en önemli emareler “âh” ve “gözyaşı”dır (Fuzûlî, G.276/7).
Gözyaşı, su anaforu kadar etkili görüldüğü için âşığın yolunu şaşırdığı, menzilini
kaybettiği düşünülür (Fuzûlî, G.216/3). Bütün bu caydırıcı durumlara rağmen âşık, aşk
yolunda çektiği sıkıntıları nimet olarak görür ve istikametini değiştirmediği için mutlu
olup hâline şükreder:
Çok oldukça gam ü derdim reh-i aşk içre hoş-hâlim
Fuzûlî şâd olup şükr etmeyem mi ni‘metim artar (Fuzûlî, G.71/7)
Aşk yolunu tehlikelerle dolu bir mekân olarak değerlendiren Fuzûlî, aşkı,
avcılarla dolu bir çöl olarak tasavvur eder (Fuzûlî, G.75/5). Ayrıca aşk yolunda âşığa
sadece gölgesinin yol arkadaşı olduğunu (Fuzûlî, G.190/5), aşk yolunda ilerlemenin
ölüm ile karşı karşıya kalma gibi bazı tehlikeler doğurduğunu, her şeye rağmen âşığın
hâlinden memnun olduğunu ileri sürerek, amacın veya menzilin Mutlak Varlık/sevgili
olduğu bir yolda ölümün vuslat mesabesinde görüldüğüne, çekilen sıkıntıların övünme
vesilesi olarak telakki edildiğine işaret eder:
Bildim tarîk-ı aşk hatarnâkdir velî
Ben dömezem bu yoldan ölüm olsa gâyeti (Fuzûlî, G.302/4)
Gündelik hayatta, yollarda mutlak manada emniyet sağlanmadığı için yollar,
tehlikelere açık mekânlardır. Bu bağlamda Bâkî de aşk yolunun tehlikeli olma özelliğini
çok ön plana çıkarır. Bâkî’nni tasvir ettiği yol, aşk yolu olunca, kaynağı veya müsebbibi
sevgili olan cevr ve cefanın nicelik ve niteliği de artar. Bâkî, âşığın aşk yolunda
kendisini emniyette hissedip rahata ermesinin imkânsız olduğunu (Bâkî, G.242/2),
gamdan ölme korkusuyla yaşadığını (Bâkî, G.376/5) söyler. Ayrıca âşığın aşk yolunda
yakasını yırtıp göğsünde yaralar açtığını, bu yaraları takip ederek harap olmuş köşeye
veya aşk hazinesine ulaştığını ifade eder. Böylece yaraları, aşk hazinesine götüren
yol/yol işareti olarak tasavvur eder:
Yakam çâk eyledüm ‘aşkun yolında dâg-ı sînemde
İçinden gene peydâ oldı bir künc-i harâb açdum (Bâkî, G.320/2)
Fuzûlî, canı çıksa bile aşk yolundan ayrılmamayı, öldüğünde aşk ehlinin
kullandığı yolun üstüne gömülmeyi ister. Bu durum, kendisiyle aynı duygu ve
266
düşünceleri taşıyan insanlarla (yoldaş) ebedî bir birliktelik sağlamak, onların gönül ve
zihinlerinde güzellikle yâd edilmek istemesi nedeniyledir. Fuzûlî, bu tasavvuruyla
duanın okunması veya ölülerin hayırla yâd edilmesi için mezar veya mezarlıkların yol
yakınlarında yapılması gerçekliğine işaret eder:
Ey Fuzûlî çıksa cân çıkmam tarîk-ı aşkdan
Reh-güzâr-ı ehl-i ‘aşk üzre kılın medfen bana (Fuzûlî, G.12/7)
Sevgilinin mahallesine (menzil) varan veya vuslatın gerçekleşme zemini olan
yol, âşığın en önemli güzergâhıdır. Bâkî, vuslat yoluna yönelen âşığı, gözyaşı selinin
üstünde sürüklenen çöp olarak tasavvur eder (Bâkî, G.349/4). Bu durum, âşığın ayrılık
derdinden çektiği acının büyüklüğünü göstermekle beraber, vuslat yolunda ilerlerken
iradesini kaybettiğini, sevgilinin bulunduğu yere gayrihtiyarî olarak sürüklendiğini
gösterir. Sıkıntı vermesine rağmen âşığın rahatlayıp huzur bulduğu yer, vuslat yoludur.
Âşığın menzile ulaşması, imkân dâhilinde olmasa bile söz konusu yolun sevgilinin
menziline varması ve âşığın bu yolda ilerleme gayreti içinde olması, vuslat ümidinin
diri kalmasına katkı sağladığı için âşığın bu yolu önemsediği düşünülür:
Câm-ı derdünle dil huzûr eyler
Râh-ı vaslunla rûh râhat olur (Bâkî, G.93/2)
Madde âlemi, mutasavvıflar tarafından gurbet olarak tasavvur edildiği için âşığın
amacı, vuslat yolunda ilerleyip ayrılığı bitirmek veya aslî vatana ulaşmaktır. Bu yolda
âşığın en büyük yardımcısı vuslat şevkidir (Fuzûlî, G.102/2). Madde âlemi imtihan yeri
olduğu için bu mekânın sıkıntı ve hilesi azalmaz. Fuzûlî, vuslat mülkünün yolunun
tuzak ve hilelerle dolu olduğunu söyleyerek söz konusu yolun belirsizlik ve tehlikelere
açık olma durumuna işaret eder. Ayrıca aslî vatandan ayrılıp gurbete düşen, yol ve iz
bilmeyen âşığın çaresizliğini anlatır:
Ben garîb ü râh-ı mülk-i vasl pür-teşvîş ü mekr
Ben harîf-i sâde-levh ü dehr pür-nakş-ı füsûn (Fuzûlî, G.232/4)
Yol, divanlarda bazı tasavvufî kavramlarla ilişkilendirilerek tavsif edilir.
Tasavvufa göre Mutlak Varlık, kâinattaki her şeyin sahibi olduğu için insanın geçici
olarak elde ettiği dünyevî nimetlerle gönül bağı kurması yanlıştır. Geçici olana karşı
fakr hâlini yaşamak, ezelî ve ebedî olanın rızasını kazanma çabası içinde olmak daha
doğru görülür. Fuzûlî, fakr yolunu tutmayı sultanlıkla aynı mesabede görür (Fuzûlî,
G.146/1) ve dünyevî arzuların insanı hapishane gibi sınırlandırdığını söyleyerek Mutlak
Varlık’ın yolunda yok olma konusunda Allah’tan yardım ister:
267
Habs-ı hevâda koyma Fuzûlî-sıfat esîr
Yâ Rab hidâyet eyle tarîk-ı fenâ bana (Fuzûlî, G.3/7)
Geçicilik anlamına gelen “fenâ” kavramı, dünyada çekilen sıkıntılar ile
ilişkilendirilir. Bâkî, “reh-güzâr-ı fenâ” terkibiyle dünyayı kasteder. Dünyada
yaşayanların sıkıntılara düçar olmalarını, ayaklarının belâ taşlarına çarpmasını normal
karşılar. Zira dünya bir imtihan yeridir. İslâm inancına göre Allah, sevdiği kullarını
zorluklarla imtihan eder. Kendisini sevgili kul formunda gören Bâkî’nin, kulun
faniliğine göndermede bulunduğu gibi dünyayı, âlem-i bekâya geçme noktasında eşik
mekân olarak tasavvur ettiği düşünülür:
Bâkî ‘aceb mi seng-i belâ irse pâyine
Her kim bu reh-güzâr-ı fenâdan mürûr ide (Bâkî, G.420/7)
Fuzûlî, kendisini fakirlik ve fanilik yolunun sâlîki olarak tasavvur ettiği için
sabır ve sükûnet içinde seyr-i sülûkunun tamamlanması gerektiğini düşünür (Fuzûlî,
K.21/2). Âşıkların asıl amacı fenafillah makamına ulaşmaktır. Bu makama
ulaşabilmenin yolu, çaba sarf etmek suretiyle kesretten arınmaktır. Dudak, tasavvufta
vahdet olarak telakki edildiği için âşık, sevgilinin yok mesabesinde telakki edilen
dudaklarını sürekli düşünerek yokluk yolunu gözetir:
Yâd-ı lâ‘linle Fuzûlî gözleyip râh-ı ‘adem
Var bir tedbîri ammâ âşikâr etmez bana (Fuzûlî, G.16/7)
Bâkî, yol sözcüğünü tasavvufî kavramlardan ferâgat ile ilişkilendirir. Asıl
padişahlığın, güç ve şatafatın emareleri olarak bilinen taç ve elbisenin terk edilmesiyle
elde edileceğini ifade ederek feragatı yüceltir. Feragatı, manevî anlamda yükselme veya
manevî mertebe elde etme konusunda bir yol, bir kapı olarak görür (Bâkî, G.394/2).
Dünyevî nimetlerle kurulan sevgi bağından feragat edildiği takdirde, ahiret huzuruna
erişileceğini düşünür. Böylece feragatı doğru yol; kendisini ise yol gösterici/ mürşit
olarak tasavvur eder:
Menzil-i âsâyiş-i ‘ukbâya istersen vüsûl
Hubb-i dünyâdan ferâgat gibi olmaz togrı yol
Şâdmân erbâb-ı ‘uzletdür hemân Bâkî melûl (Bâkî, Th.4-V/1-2-3)
Tasavvufî anlayışa göre tevekkül, sebeplere değil sebepleri yaratana güvenmek
ve bağlanmaktır. Fuzûlî, menzile ulaşmayı amaçlayan âşığın, tevekkül yolundan
ayrılmadığı takdirde, amacına ulaşacağını söyleyerek bir işi Mutlak Varlık’a havale
etmenin doğruluğuna işaret eder. Menzilin Mutlak Varlık veya onun rızası olduğu bir
268
yolculukta sabır ve tahammül, tevekkül ile taçlandırıldığında vuslatın kaçınılmaz
olduğu düşünülür. Bu yaklaşımdan dolayı Fuzûlî’nin mütevekkil bir şair olduğu
söylenebilir:
Ey Fuzûlî çekme sen râh-ı tevekkülden kadem
Menzil-i maksûda yetmekdir mukarrer ben zamân (Fuzûlî, G.216/7)
Maddî veya manevî sıkıntıları olanlar sabırla teselli edilir. Sevgilinin
mahallesine ulaşma istek ve arzusu içinde olan aşk erbabının sabır ve teselli yoluyla
teskin edilemeyeceğini söyleyen Bâkî, huzur ve sükûneti sağlama konusunda âşıkları
etkileyebilecek destekleyici veya caydırıcı bir gücün olamayacağını düşünür:
Erbâb-ı ‘aşka sabr u tesellî tarîki yok
Varan harîm-i kûyuna nâ-şâd olup gider (Bâkî, G.141/4)
Vefa, âşığın en önemli meziyetidir. Hiçbir sıkıntı ve zorluk âşığı vefasından
vazgeçirmez. Bâkî, aşk derdinden âşığın döktüğü kanlı gözyaşlarını vefa yolunun
işaretleri/işaret taşları olarak tasavvur eder:
Râh-ı vefâda yitüre diyü gamun beni
Hûn-âb-ı dîde yollara yir yir nişân ider (Bâkî, G.109/6)
Tarikat ehlinin nefis terbiyesi ve murakabe için yaptığı işlerden biri, kapalı ve
dar mekânlara girip vakitlerini muhasebe ve ibadetle geçirmektir. Fuzûlî, doğruluk ve
züht yolunu tutarak mihrap köşesine çekildiğini; ancak sevgilinin şehla gözlerinin
(masiva), onu kendi hâline bırakmadığını söyleyerek mihrap köşesini kapalı ve dar
mekân; züht ve doğruluk yolunu ise arınmayı gerçekleştiren yol/yöntem olarak tasavvur
eder:
Gûşe-i mihrâba tutmuşdum reh-i zühd ü salâh
Koymadı öz hâlime ol nergis-i şehlâ beni (Fuzûlî, G.290/6)
Sevgilinin yolu, değerini sevgiliden aldığı için övülür. Bâkî’ye göre âşık,
sevgilinin yoluna kanlı gözyaşlarından oluşan mücevherleri saçmak (Bâkî, G.273/1),
yolunun toprağı olmak (Bâkî, G.185/4) ve hatta değerli gördüğü can cevherini
sevgilinin yolunda feda etmek (Bâkî, K.13/1) ister. Sevgilinin uğruna/yoluna can verme
isteğiyle alakalı ahit, elest meclisinde gerçekleştiği için âşığın madde âlemindeki
çabasının, bu ahdi gerçekleştirmeye yönelik olduğu düşünülür:
Ölmedin yoluna cân virmege ‘ahd itmiş idüm
Şol zamân ‘âlem-i ervâha ki mûtû didiler (Bâkî, G.184/4)
269
Bâkî’ye göre sevgilinin mahallesine ulaşmak, mümkün olmadığı için sevgili
ancak yollarda görülebilir (Bâkî, G.126/4). Bu durumdan dolayı yol, beklenilen yerdir.
Bâkî; sevgili, âşığın perişan hâlini görüp ona merhamet ettiği takdirde, âşığın ömrü
boyunca sevgilinin yolunu bekleyeceğini söyler. Böylece dünyada vuslatın imkân
dâhilinde olmadığını, sevgilinin ömür boyunca beklenecek değere sahip olduğunu
düşünür:
Şâyed terahhüm ide görüp hâk-sârını
‘Ömrüm geçince bekleyeyin reh-güzârını (Bâkî, G.517/2)
Sevgilinin sahip olduğu yücelik ve kutsiyet, onun geçtiği yolun toprağına da
atfedilir. Bu kıymet nedeniyle toprak, gerek renk açısından gerekse biçimsel açıdan
sürmeye benzetilir (Güfta, 2009:1349). Sürme, güzellik unsuru olduğu kadar göz
aydınlığını arttırma özelliğine de sahiptir. Âşık ile maşuk arasında oluşturulmak istenen
kurbiyetin sembolüdür. Sevgiliye yaklaşması imkânsız olan âşığın, sevgilinin ayak
toprağını sürme olarak kullanmasıyla bu kurbiyetin gerçekleşeceği düşünülür. Ayrıca
Bâkî, “Isfahan sürmesi, sevgilinin yolunun toprağını görseydi gözleri kararıp düşerdi.”
diyerek sevgilinin ayak toprağını, meşhur Isfahan sürmesinden üstün görür:
Göz karardur düşerdi hâk-i rehin
Görse ger sürme-i Sıfâhânî (Bâkî, G.488/4)
Fuzûlî de sevgilinin yolunun toprağını sürme olarak tasavvur eder. Sürme, âşığın
âmâ olan gözlerinin iyileşmesine, göz aydınlığının artmasına katkı sağlar (Fuzûlî,
G.35/3). Fuzûlî, gülün; gözlerine sürme yapmak için her sabah, sabah rüzgârının yolunu
tutup sevgilinin eşiğinin toprağını sorduğunu (Fuzûlî, K.9/25), güneşin; sevgilinin ayak
toprağını sürme olarak kullanmak amacıyla minnetle yere indiğini söyler. Böylece bitki
âleminin en seçkin varlığı olarak bilinen gül ile kozmik âlemin en büyük ve parlak
varlığı olarak bilinen güneşin, sevgilinin yolunun toprağından yararlandıklarını düşünür.
Bu bakımdan sevgiliyi kâinatın en değerli varlığı olarak tasavvur eder:
Gün çeker yerden göğe her dem gubâr-ı râhını
Tûtiyâ için velî yerden göğe minnet çeker (Fuzûlî, G.78/2)
Sevgilinin cevri veya ayrılık nedeniyle âşığın gözyaşı dökmesi, klasik şiirde en
fazla işlenen hayâllerden biridir. Âşığın gözyaşı pınarlarıyla su dolabının olukları
arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur (Bâkî, G.507/1). Bu teşbih, sevgili uğruna/yolunda
dökülen gözyaşlarının çokluğundan ziyade, âşığın derdinin büyüklüğüne işarettir.
Sevgili değerli bir varlık olduğu için onun uğruna/yolunda dökülen gözyaşları, gümüş
270
(Bâkî, G.221/3), mücevher (Bâkî, G.199/4), para gibi değerli maddelere; âşığın göz
pınarları ise tükenmiş hazineye benzetilir. Âşığın hâl dilini yansıtan gözyaşı hazinesinin
tükenmesi, âşığın durumunu sevgiliye arz eden yolların tükenmesi olarak da
düşünülebilir:
Bâkî yolında döke saça harç idüp gözüm
Âhir düketdi nakd-i şirişküm hızânesin (Bâkî, G.382/7)
Fuzûlî, âşığın gözyaşlarının başıboş dolaşmayı terk edip servi boylu -sevgilininyolunu kesmemesi gerektiğini (Fuzûlî, G.284/2) ifade ederek gözyaşlarını âşık ile
sevgili arasındaki yolu kapatan, rakip gibi vuslatı engellemeye çalışan varlık formunda
tasavvur eder. Ayrıca gözyaşı selinin oluşturduğu su anaforunun, ayrılık derdinden
helak olmayı isteyen âşık ile ecel meleği arasında engel teşkil ettiğini ifade ederek
gözyaşını, âşığın ölmek suretiyle bitirmek istediği acısının devamlılığını sağlayan varlık
olarak tasavvur eder:
Döküp göz yaşını sensiz helâkim isterim ammâ
Ecel peykine seyl-i eşk girdâbı güzer vermez (Fuzûlî, G.117/2)
Sevgilinin saçlarıyla yol arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Fuzûlî, sevgilinin
yanağının üstüne düşen saç kıvrımını, gül bahçesinde karıncaların yaptığı kıvrımlı yola
benzeterek (Fuzûlî, G.94/6) sevgilinin yanağını, gül bahçesi; saç kıvrımlarını ise karınca
yolu olarak tasavvur eder. Sevgilinin yüzü, vahdet olarak düşünüldüğü için âşığın
muradı (vuslat), sevgilinin yüzünü görmektir. Kıvrımlı saçlar, sevgilinin yüzünü
perdelediği için sevgilinin yüzüne mazhar olmak imkânsızlaşır. Bu bağlamda saç, vuslat
yolunda engelleyici bir unsur olarak görülmenin yanında (Fuzûlî, G.28/4), amber
kokulu olduğu için âşığın yönünü vahdetten kesrete çeviren tuzak olarak tasavvur edilir:
Akl irşâdiyle bulmak kâm mümkindir velî
Dâm-ı râh ol halka-i zülf-i mu‘anberdir bana (Fuzûlî, G.14/6)
Bâkî, sevgilinin saçlarını, yürüdüğü yola değecek kadar uzun ve amber kokulu
olarak tasavvur eder (Bâkî, G.50/3). Sevgilinin saçları, amber kokulu olduğu için âşığı
etkileme konusunda olumlu hayâllere konu edilse bile; bu beyitte sevgilinin öldürücü
yan bakışlarıyla birlikte kullanılarak uzunluğuyla âşığın yolunu kapatan onun vuslat
umudunu azaltan engel olarak görülür:
Katunda kanlar idüp oldı mu‘teber gamzen
Yanunda yollara indi idindi yir zülfün (Bâkî, G.250/3)
271
Yaşadıkları mekânlarda huzur bulamayanlar yollara düşer. Bu durum âşıklar için
de geçerlidir. Aşk belâsına düçar olanlara eskilerin sabır veya sefer tavsiye ettikleri
bilinir (Solmaz, 2005:139). Bunun nedeni, âşıkların herhangi bir yerde sükûn
bulamamalarıdır. Âşık, sürekli yollarda olduğu için yol, âşığın aslî mekânı olarak da
düşünülebilir. Yollar tehlikelerle dolu olduğu için âşığın başına sefer sürecinde birçok
belâ gelir. Taşlanma (Bâkî, G.134/4), ağlatılma (Bâkî, G.285/4), ayaklar altına alınıp
çiğnenme (Bâkî, Th.5-VI/1-2-3) bu belâlardan bazılarıdır. Bütün sıkıntılara rağmen
âşık, hâlinden şikâyetçi değildir. Yüzüne basması için isteyerek vücudunu sevgilinin
yoluna toprak gibi serer. Sevgilinin cevr ve cefasını teveccüh olarak telakki ettiği için
hâlinden de memnundur:
Yüzüm üzre kadem basmaz cefâ vü cevrden geçmez
Yolında kıldugumdan n’oldı ben cismüm türâbâsâ (Bâkî, G.2/6)
Divanlarda sevgilinin mahallesi, meyhane, çöl, bahçe, Kâbe, Hz. Ali’nin türbesi
gibi mekânların yolları, muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Sevgilinin mahallesi
anlamına gelen kûy, âşıkların nazarında kutsal mekânlar kadar değerli olduğu için
sevgilinin mahallesine giden yollar da aynı değerde görülür. Bâkî, sevgilinin
mahallesinin yolunda olan âşığın gözyaşlarının, Bağdat’tan geçen Dicle suyu gibi döne
döne aktığını söyleyerek (Bâkî, G.141/3) âşığın gözyaşlarını Dicle suyuna, yolunu da
Dicle suyunun dolambaçlı yatağına benzetir. Bu vesileyle âşığın ızdırabının çokluğuna
göndermede bulunduğu gibi, sevgilinin mahallesine varan yolların dolambaçlı ve çetin
oluşuna da göndermede bulunur. Sevgilinin mahallesine doğru gerçekleşen ancak sonu
belirsiz olan bir yolculuk, âşığın ızdırabını ne kadar artırıyorsa; oradan ayrılmak
zorunda kaldığı için de âşığın ızdırabı bir o kadar artar. Sevgilinin mahallesinden
ayrılmak, “âşık için basit bir yer değiştirme değildir; bütün duygu durumunun
değişmesine sebep olacak, ruhsal açıdan yenileştirici bir mekânla bağlantıya geçmek
demektir.” (Demirel, 2014:55). Bu durum, âşık için sürgün hâlidir. Bâkî, belâya düşen
âşığın canı, sevgilinin mahallesinden ayrılmak istediği takdirde gam ve iniltinin
kendisine yol azığı olacağını söyleyerek merkezden belirsiz mekânlara doğru
gerçekleşen bir yolculuğun ve yolun tasvirini yapar:
Kûyundan itse ‘azm-i sefer cân-ı mübtelâ
Zâd-ı reh ana gussa vü nâle nevâledür (Bâkî, G.84/5)
Sevgilinin mahallesine varan yolların engellerle dolu olduğu düşünülür.
Yollardaki çalı, diken (Fuzûlî, G.214/5) ve sevgilinin mahallesini korumak üzere
272
bekletilen köpekler (rakipler) (Fuzûlî, G.245/6) bu engellerden bazılarıdır. Âşığın beli,
aşk derdinden dolayı büküldüğü için diken gibi sert ve yere değecek kadar uzun olan
kirpikleri, âşık ile sevgilinin mahallesi arasında engelleyici bir unsur olarak tasavvur
edilir:
Tavâf-ı kûyun isterdim kılam bâr-ı gam-ı aşkın
Ham etdi kâmetim yollar tutuldu hâr-ı müjgândan (Fuzûlî, G.212/4)
Fuzûlî meyhaneyi, İlahî aşkın yaşandığı mekân olarak tasavvur ettiği için
meyhane yolundan ayrılmamak gerektiğini savunur. Meyhane yolundan yüz çevirip
mescide dönmeyi de sapıtma olarak düşünür (Fuzûlî, G.79/3). İslâm inancına göre öz,
şekilden daha değerlidir. Takva/vera ehli, “haram ve mekruh olan şeyleri terk edip
(Uludağ, 2005:379), İslâm’ın şeklî yönünü daha fazla önemsediği için takva ehlinin
tuttuğu yolu doğru bulmayan Fuzûlî, meyhane yolunu hakikate, öze ulaştırması
nedeniyle “sırat-ı mustakim” mesabesinde görür:
Ey Fuzûlî vera‘ ehli reh-i mescid tutmuş
Sen reh-i meykede tut uyma bu güm-râhlara (Fuzûlî, G.243/7)
Meyhane, maddî sarhoşluğun yaşandığı mekândır. Bâkî, Kanuni Sultan
Süleyman’ın Galata meyhanelerine içki taşıyan gemileri yaktırarak uyguladığı içki
yasağına göndermede bulunmak amacıyla Sultan’ın kahır kılıcının meyhane yollarını
kestiğini (Bâkî, G.279/1) söyleyerek söz konusu emirden duyduğu rahatsızlığı dile
getirmiştir. Yol kesmek, kişiye engel oluşturup onun hareket alanını sınırlandırmak
demektir. Bu durum, algısal açıdan sonsuzluğa açılan bir mekânın kapalı mekân
formuna bürünmesine neden olur. Meyhane, aşkın en iyi hissedildiği mekân olarak
tasavvur edildiği için teveccüh edilen mekânların başında gelir. Bâkî, meyhanenin en
yaşlısı olarak bilinen “pîr-i mugân”ı mürşit, meyhane yolunu ise aşk yolcularının
mutlak manada takip etmeleri gereken bir yol olarak tasavvur eder. Doğru yol, hakikate
götüren yol olduğu için Bâkî’nin meyhaneyle tekkeyi kastettiği düşünülür:
Ey reh-revân-ı ‘aşk reh-i râstân tutun
Mürşîd gerekse dâmen-i pîr-i mugân tutun (Bâkî, G.281/1)
Yol, aşk bağlamında dert ve sıkıntı yeri olarak tasavvur edilir. Âşıkların ayrılık
derdinden dolayı sığındıkları mekânların başında çöl, ova gibi tehlikelere açık uçsuz
bucaksız mekânlar gelir. Dertlilerin diyarı olarak düşünülen bu mekânlarda âşık,
başıboş dolanırken onun lale renkli (kanlı) gözyaşları yola dökülür (Fuzûlî, G.87/2).
Yolun işaret ve izi hâline gelen bu gözyaşlarının, âşığı görmek isteyenlere kılavuzluk
273
edebileceği düşünülür. Kendisini gam kervanının kafile başı olarak düşünen Fuzûlî,
elem ve sıkıntı çölüne varan yolun yolcusu olduğunu söyleyerek âşıklarla özdeşleşen
çöl yolunun meşakkatine göndermede bulunduğu gibi, dert ve elemle aynileşen âşıkların
kaderlerini de tavsif etmeye çalışır:
Benem ki kâfile-sâlâr-ı kârbân-ı gamem
Müsâfir-i reh-i sahrâ-yı mihnet ü elemem (Fuzûlî, Msd.2-I/1)
Bâkî, muhtelif mekânların yollarını tasvir ettiği gibi, doğal güzelliklerin
temerküz ettiği mekânların başında gelen bahçe yolunu da tasvir eder. Bahçe, sevgili ve
memdûha layık mekân olarak tasavvur edildiği için yüceltilir. Bâkî, bahçe unsurlarından
laleyi, çimenlik yolunun ışığı ve süsü (Bâkî, G.466/4), zambağı ise çimenlik yolunda
bekleyip elindeki mektupla hâlini sevgiliye/memdûha arz etmeye çalışan (Bâkî,
G.470/5) insan olarak tasavvur eder. Sevgili, boyunun uzunluğu ve edalı yürüyüşüyle
servi ağacına benzetilir. Bâkî, servi (sevgili) bahçeye ayak bastı diye hazan
yapraklarının döküldüğünü ileri sürerek doğal bir olayı farklı bir olayla açıklar. Böylece
yüce bir varlık olan sevgilinin yolunun yumuşaklığınının, dökülen ve bir döşemeyi
anımsatan yapraklarla sağlandığını düşünür:
Bâga sen serv-i revânı bir kadem bassun diyü
Hayli dökildi saçıldı yoluna berg-i hazân (Bâkî, G.373/2)
Fuzûlî, çimenlikte meydana gelen hareketliliği çekişme, çimenlik unsurlarını ise
kavgaya tutuşmuş insanlar olarak düşünür ve onların tuttukları yolun yanlış olduğunu
söyleyerek doğal bir olay ile sosyal bir olay arasında benzerlik ilişkisi oluşturur (Fuzûlî,
K.1/39). Ayrıca servi bahçeye geldiğinde, gül dalının her tarafı meşalelerle
aydınlattığını söyleyerek serviyi, boy ve salınışıyla sevgiliye; gül dallarını ise renk ve
biçim bakımından meşaleye benzetir. Böylece eski dönemlerde yolların meşaleler ile
aydınlatılması geleneğine göndermede bulunur:
Bâğa servim geldiğin bilmiş seherden şâh-ı gül
Rûşen etmiş reh-güzârı üzre her yan bin çerâğ (Fuzûlî, G.145/4)
Gönül ile Kâbe arasında benzerlik ilişkisi kuran Fuzûlî, sevgilinin kapısının
toprağını gönül Kâbesi olarak telakki ederek aşk yolunda yok olmayı ister (Fuzûlî,
G.175/1). Gönül, Kâbe olarak tasavvur edildiği için elde edilen kutsiyetin gönle varan
yollara da yansıdığı düşünülür. Kâbe yolunun açılması konusunda insanların
bekleyişiyle memdûhun kılıcıyla âşığın gönlünde açtığı pencerenin âşığın vuslat
ümidini diri tutacağına dair düşünce arasında ilişki kurulduğu düşünülür:
274
Dil evine revzen aç sînem delip tîğinle kim
Muntazırdır feth-i râh-ı Ka‘be için hâs u âm (Fuzûlî, K.14/8)
Kâbe, Allah’ın evi olarak telakki edildiği için yüceltilir. Kâbe’yi tavaf etmek,
farz ibadet olduğu için her Müslüman, bu mekâna ulaşma çabası içinde olur. Bâkî, bu
çölde (dünya) boş yere dolaşma yerine, Allah’ın yardım Kâbe’sinin yolunu tutalım,
diyerek bu mekâna olan iştiyakını, Allah’a yakın olma konusundaki çabasını
anlatmaktadır. Kâbe yollarına düşmek, manevî anlamda yükselme isteğinin bir
sonucudur. Ayrıca Bâkî’nin Kâbe yolunu “vuslat” (Bâkî, G.411/3) ve “gönül” (Bâkî,
Th.8-VI/1-2-3) sözcükleriyle ilişkilendirmesinin sebebi, gönülde Allah’ın Cemal
sıfatlarının tecelli etmesi ve gönlün kutsallık noktasında Kâbe ile aynı değerde
görülmesi olsa gerektir:
Tutalum Ka‘be-i tevfik-i İlâhî yolını
Bu beyâbânda ‘abes gezmeyelüm âvâre (Bâkî, G.426/2)
Hz. Ali’nin türbedarlığını da yapan Fuzûlî, onun türbesini; ümit elde etme, doğru
yolu bulma (Fuzûlî, G.95/4) ve isabetli karar alma konularında sığınılacak bir makam
veya kapı olarak görür. Memdûhun gazaya çıkma iznini Necef Şahı’nın (Hz. Ali)
dergâhından ihtiram yolu ile (saygı ile eğilmek suretiyle) istediğini söyleyen Fuzûlî, Hz.
Ali’nin türbesini otoriteyi temsil eden mekân derecesinde görür, aynı zamanda türbenin
kutsallığına göndermede bulunur:
Ruhsat-ı azm-i gazâ Şâh-ı Necefden isteyip
Geldi dergâhına gösterdi tarîk-i ihtirâm (Fuzûlî, Trc.15-IV/2)
Yaratıcı olması hasebiyle eserinin/kulunun yapısını en iyi bilen, onun dünya ve
ahiret huzurunu elde edebilmesi için uyması gereken kuralların sınırlarını ölçülü bir
biçimde (belli bir kader ile) belirleyen varlığın Allah olduğu düşünülür. Fuzûlî’ye göre
doğru yol, Allah’ın peygamber ve kutsal kitapla sınırlarını belirlediği İslâmiyet’tir.
İslâmiyet, kurtuluş reçetesi olarak görüldüğü için insanların bu yola yönelmeleri ve bu
yolda doğru bir biçimde ilerlemeleri gerekir. Kendisini tarikat yolunun yolcusu olarak
gören Fuzûlî, şeriat yolunu tutmakla insanın sapıtmaktan kurtulup, doğru yolu
bulacağını (Fuzûlî, G.5/6), Allah’ın yardımı olmadan doğru yolda kalmanın zor
olacağını söyler (Fuzûlî, R.52). İnsan, nefs sahibi olduğu için Allah’ın sınırlarını
belirlediği yoldan sapma tehlikesiyle her an karşı karşıya kalabilir. Onun için Hak yolu
bulmak kadar, bu yolda kalabilmek önemlidir. Fuzûlî, bu durumun, -mutlak güç sahibi
275
olan- Allah’ın yardımı ile gerçekleşebileceğini ifade ederek kendisi için Allah’tan
yardım diler:
Yâ Rab hemîşe lutfunu kıl reh-nümâ bana
Gösterme ol tarîki ki yetmez sana bana (Fuzûlî, G.3/1)
Hz. Muhammed, İslâm inancının doğru bir biçimde öğrenilmesi ve yaşanılması
konusunda söz ve davranışlarıyla örnek alındığı için onun yolundan gitmek, her
Müslüman’ın en önemli amaç ve görevidir. Fuzûlî suyun, pak yaratılışını Hz.
Muhammed’in yoluna girip ona uymakla elde ettiğini söyleyerek insanın, mutlak
arınmayı Peygamber’in yoluna girmekle gerçekleştirebileceğini düşünür:
Tînet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i âleme
İktidâ kılmış tarîk-i Ahmed-i Muhtâre su (Fuzûlî, K.3/14)
Yolda veya yolculukta yaşanabilecek bazı gerçek olay ve durumlar, mecazî bazı
kavram ve durumlarla ilişkilendirilir. Bu bağlamda Fuzûlî, devenin boynundaki çanın
yolculuk esnasında ses çıkarması (Fuzûlî, G.128/2), yollara külün serpilmesi (Fuzûlî,
K.1/63), yol üstünde kalenin tuzak olarak yapılması (Fuzûlî, K.14/27), yolda aydınlanma için- çıranın yakılması (Fuzûlî, R.48), yol ehline karşı (selamlama için)
tevazuyla eğilme gibi durumlardan bahsederek yol ve yolculuğu gerçek anlamına uygun
bir biçimde tasvir eder:
Olur kaddüm dü-tâ aşkın yolunda bir belâ görgeç
Tarîk ehline âdetdir tevâzu‘ âşinâ görgeç (Fuzûlî, G.52/1)
Klasik şairler için memdûh övgüsünde bulunmak, pâye elde etme vesilesi olduğu
için memdûhun üstünden geçtiği veya memdûha varan yollar da yüceltilir. Memdûhun
yolunun toprağı, dünyadaki eşrafın başının tacı, memleketteki eşrafın gözünün sürmesi
(Bâkî, K.12/8) olarak düşünülür. Bâkî, bahar mevsiminin; memdûhun yoluna kırmızı
gül (Bâkî, K.18/42), felek bahçıvanının beyaz gül yaprakları (Bâkî, K.9/6), yağmur
bulutlarının ise mücevher ile inci saçtığını (Bâkî, K.14/8) söyleyerek memdûha varan
yolların yapay ve doğal güzellik unsurlarıyla süslendiğini düşünür. Memdûh, kâinatın
en değerli varlığı olarak tasavvur edildiği için göksel unsurlardan güneşin, onun yoluna
ipekli kumaşlar (Bâkî, K.18/8), ayın ise yüzünü döşek gibi serdiğini ifade eden Bâkî,
yücelik noktasında yolları memdûh ile adeta aynileştirir:
Râh-ı bâga berg-i zer düşmiş degüldür serverâ
Reh-güzârunda yüzin ferş itdi mâh-ı âsmân (Bâkî, K.22/21)
276
Yol sözcüğü memdûh övgüsüyle ilgili tasavvura konu edilir. Osmanlı Devleti
şer‘î hukuk ile idare edildiği için devlet başkanı aynı zamanda dinin temsilcisi olarak
düşünülür. Fuzûlî, memdûhun, muhacir ve ensarın belâ ve zorluklarla dolu yolunu
tuttuğunu (Fuzûlî, K.6/39) söyleyerek İslâm’ın bayraktarlığını yapma uğruna onun her
türlü sıkıntı ve belâyı göze aldığını; yol hakikat yolu olduktan sonra çekilen sıkıntıların
önem arz etmediğini düşünür. Ayrıca Fuzûlî, kozmik unsurlardan ay, memdûhun
ihsanından yararlanma konusunda yol bulduğu takdirde, güneşin minnetini çekmezdi,
diyerek memdûhu ihsanda bulunma konusunda güneşten daha üstün bir varlık olarak
düşünür. Bu yaklaşımıyla memdûhu cömertliğin kaynağı olarak tebasını da bu kaynağa
varan yolun yolcuları olarak tasavvur eder:
Yol aparsaydı senin ihsânına bir zerrece
Âfitâbın minnetin çekmezdi nûr için kamer (Fuzûlî, K.34/22)
2.7.2. Sokak (Kûçe)
Yapay mekânlardan biri olan kûçe; sokak, dar ve tenha yer demektir. İnsanların
ortak kullanımına açık olan sokak, acı veya tatlı birçok olayın tezahür ettiği mekân
olduğu için yol, cadde gibi mekânlarla birlikte “sosyal hayatın laboratuarı” (Işık,
2014:138) olarak düşünülür. Bireysel ve toplumsal kimliğin inşası noktasında, ev gibi
adeta mektep/medrese işlevi gören sokağın, “hayatın tam merkezinde yer alması, onu
edebiyat için de vazgeçilmez bir unsur hâline getirmiştir.” (Işık, 2014:138). Modern
Türk şiirinde hem mekân/mekânsal unsur hem de imge olarak yoğun bir biçimde
kullanılmıştır. Bâkî, Divanı’nda kullanılmayan kûçe (sokak), Fuzûlî Divanı’nda bir defa
kullanılmış ve selâmet sözcüğüyle ilişkilendirilerek tavsif edilmiştir.
Âşık/sâlik için nihai hedef, sevgiliye/Mutlak Varlık’a ulaşmaktır. Fuzûlî, selamet
sokağı ve sabır kuyunun terkedilmesi gerektiğini ifade eder. “Selamet” kavramıyla
sokakta sağlanan huzura işaret eder. Sokak, çerçeve açısından müreffeh ve açık bir
mekândır. Beyitte dünya hayatının huzur ve rahat veçhesini temsil eder. Fenafillaha
ulaşma çabası içinde olan sâliki/âşığı olumsuz anlamda etkilediği için masiva olarak
görülür. Mutlak Varlık’la mukayese edildiğinde ise değersizliğinden dolayı feragat
edilmesi gereken mekân olarak tasavvur edilir:
Fuzûlî geç selâmet kûçesinden sabr kûyundan
Ferâgat olmayan yerde sefer yeğdir ikâmetden (Fuzûlî, G.219/7)
277
2.7.3. Köprü (Pül)
Köprü, herhangi bir engelden dolayı ayrılmış iki yakayı birbirine bağlayan araç
demektir (Akalın vd., 2011:1500). “Sınırlı bir alanı başka bir sınırlı alana bağlamak”
(Simmel, 2013:19) suretiyle doğal mekânlar arasında ihtiyaç duyulan birleşmeyi sağlar.
Güvenli bir ulaşımın sağlanabilmesi için bağlantı yeri olarak kullanılır. Aynı zamanda
mimarî bir yapı olan köprü, tarihî ve kültürel bir öge olarak edebî metinlerde farklı
anlam ve ilgilerle kullanılır (Germen vd., 2000:8). Fuzûlî Divanı’nda bir defa kullanılan
köprü, vuslat aracı olarak tasavvur edilmiştir.
Sevgili, klasik şiirde hükümdar, âşık ise geda formunda tasavvur edilir. Âşık,
sevgili tarafından muhatap alınmak için büyük bir mücadele verirken, bunun
karşılığında sevgili, yaralayıcı ve öldürücü bakışıyla ihsanda bulunur. Sevgilinin
bakışları, ilgi veya teveccüh olarak değerlendirildiği için âşığı ağlatsa bile büyük bir
nimet olarak düşünülür. Âşık, sevgilinin kendisine attığı okları bir tarafa yığar ve
biriktirir. Ağlamaktan oluşan gözyaşı denizini sevgiliyle kendi arasında bir engel olarak
düşünür. Gözyaşı denizini aşmak için biriktirdiği oklarla köprü yapmayı hayâl eder.
Böylece köprüyü, vuslatın gerçekleşmesi konusunda destekleyici bir öge olarak
tasavvur eder:
Merdüm-i çeşmim yığar nâveklerin mümkin sanur
Ol ağaçlar birle tutmak eşk deryâsına pül (Fuzûlî, G.178/4)
2.7.4. Ulaşım Mekânlarıyla İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Ulaşım mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 14,
kullanım oranını Grafik 14 vermektedir. Buna göre ulaşım mekânlarıyla ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 142, Fuzûlî Divanı’nda 198 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %42’ye, Fuzûlî Divanı’nda
%58’e tekabül eder. Ulaşım mekânlarıyla ilgili sözcüklerin Fuzûlî Divanı’ndaki toplam
kullanım sayısı ve oranının Bâkî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “minhâc”,
“güzergâh”, “şâh-râh”, “kûçe” ve “pül” sözcüklerinin Bâkî Divanı’nda kullanılmamış
olması; “râh/reh”, “târik” ve “reh-güzâr”ın ise Bâkî Divanı’na göre fazla kullanılmış
olmasıdır. “Yol” sözcüğü, Bâkî Divanı’nda fazla kullanılmış olsa bile iki divan
arasındaki toplam kullanım oranındaki fark, %16’da kalmıştır. Ulaşım mekânlarıyla
ilgili sözcüklerin divanlarda reel mekândan ziyade daha çok soyut kavramlarla
278
ilişkilendirilerek kullanıldıkları görülür. Ulaşım mekânları, iki mekân arasında bağlantı
aracı olma işlevini taşır. Bu bağlamda ulaşım ile ilgili mekânların Fuzûlî Divanı’nda
fazla olmasının nedeni, mahrumiyet coğrafyasında sıkıntılar içinde yaşayan Fuzûlî’nin
mevcut
hâlini
iyileştirme
ve
karamsar
ruh
hâlini
rahatlatma
noktasındaki
arayışının/çabasının bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Ayrıca “târik” sözcüğü
tasavvufî bir kavram olduğu için, Fuzûlî’nin tasavvufî bir kavrama daha fazla yer
vermesi, onun mutasavvıf kimliğini şiirine aksettirdiğini gösterir.
Tablo 14: Ulaşım mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Güzergâh/Güzer
-
4
Kûçe
-
1
Minhâc
-
3
Pül
-
1
Râh/Reh
51
78
Reh-güzâr/Reh-güzer
7
15
Târik
4
54
Şâh-râh
-
2
Yol
80
40
Toplam
142
198
%42
%58
Bâkî Dîvânı
Fuzûlî Dîvânı
Grafik 14: Ulaşım mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
279
Yol ile ilgili sözcükler (râh/reh, târik, minhâc, güzergâh/güzer, reh-güzâr/rehgüzer ve şâh-râh), Bâkî Divanı’nda 142, Fuzûlî Divanı’nda ise 196 kez kullanılmıştır.
Yol, Bâkî Divanı’nda doğrudan veya göndermelerle hem gerçek anlamıyla hem de
metafor olarak ele alınırken Fuzûlî Divanı’nda daha çok soyut kavramlarla
ilişkilendirilerek metafor olarak kullanılmıştır.
Yol sözcüğü, her iki divanda vuslat (Bâkî, G.93/2; Fuzûlî, G.232/4) ve aşk
(Bâkî, G.320/2; Fuzûlî, G.71/7) gibi soyut kavramlarla tavsif edilerek mekânsal bir
metafor olarak ele alınmıştır. Klasik şiirin ana konusu aşk olduğu için Bâkî ve
Fuzûlî’nin mekânsal sözcükleri daha çok aşk veya aşkın kavram haritasına giren
sözcüklerle ilişkilendirerek ele aldıkları görülür. Bâkî, aşk yolunda gönlün kendisini
emniyette hissetmesinin imkânsız olduğunu ifade ederken (Bâkî, G.242/2); Fuzûlî aşk
yolunun tehlikelerle dolu olduğunu ifade ederek aşkı zorlu bir yolculuk metaforuyla
açıklar:
Bildim tarîk-ı aşk hatarnâkdir velî
Ben dömezem bu yoldan ölüm olsa gâyeti (Fuzûlî, G.302/4)
Bâkî Divanı’nda yol, tasavvufî kavramlardan fenâ (Bâkî, G.420/7), ferâgat
(Bâkî, Th.4-V/1-2-3) vefâ (Bâkî, G.109/6) sabır ve teselli (Bâkî, G.141/4) ile; Fuzûlî
Divanı’nda ise fenâ (Fuzûlî, G.3/7), fakr (Fuzûlî, G.146/1), tevekkül (Fuzûlî, G.216/7),
züht (Fuzûlî, G.290/6) ve yokluk (Fuzûlî, G.16/7) kavramlarıyla ilişkilendirilerek tavsif
edilmiştir. Tasavvufî kavramların Fuzûlî Divanı’nda yol sözcüğünün vasfı olarak daha
fazla kullanılmasının nedeni, Fuzûlî’nin şiirlerinde hakikî aşkı işlemesidir. Fuzûlî’nin
fenafillaha ulaşmak için geçicilik yolunu (tarîk-ı fenâ) hidayet yolu olarak tasavvur
etmesi ve doğru yolu bulma veya doğru yolda kalma konusunda Allah’tan yardım
dilemesi, hakikî aşkı terennüm etme konusundaki endişesini gösterir:
Habs-ı hevâda koyma Fuzûlî-sıfat esîr
Yâ Rab hidâyet eyle tarîk-ı fenâ bana (Fuzûlî, G.3/7)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında dikkat çeken hususlardan biri, sevgilinin yoluna
atfedilen değerdir. Bâkî Divanı’nda âşığın sevgilinin yolunda gözyaşı döktüğü (Bâkî,
G.382/7), bedenini toprak gibi sevgilinin yoluna serdiği (Bâkî, G.2/6), yolun toprağını
Isfahan sürmesinden üstün gördüğü (Bâkî, G.488/4) ve bu yolda can vermeye hazır
olduğu ifade edilirken; Fuzûlî Divanı’nda sevgilinin yolunun toprağının sürme olarak
tasavvur edildiği (Fuzûlî, G.78/2), sevgilinin yolunda tuzağın olduğu (Fuzûlî, G.14/6),
âşığın belinin bu yolda iki büklüm olduğu ifade edilir. Bu yaklaşımlar sevgiliye
280
atfedilen değerin yanında sevgiliye kavuşmanın zorluğunun veya imkânsızlığının
sevgiliye vasıl olan yollara atfedildiğini gösterir:
Ölmedin yoluna cân virmege ‘ahd itmiş idüm
Şol zamân ‘âlem-i ervâha ki mûtû didiler (Bâkî, G.184/4)
Olur kaddüm dü-tâ aşkın yolunda bir belâ görgeç
Tarîk ehline âdetdir tevâzu‘ âşinâ görgeç (Fuzûlî, G.52/1)
Kâbe’nin yolu, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu
edilmiştir. Allah’ın evi olarak bilinen Kâbe, klasik şiirde gönlün benzetileni olarak
telakki edilir ve vuslat makamı olarak görülür. Bu bağlamda Bâkî, dünyayı bir çöl,
Allah’ın yardım Kâbe’sinin yolunu ise doğru istikamet olarak tasavvur eder:
Tutalum Ka‘be-i tevfik-i İlâhî yolını
Bu beyâbânda ‘abes gezmeyelüm âvâre (Bâkî, G.426/2)
Fuzûlî ise sevgilinin yanağını can kıblesi, kapısının toprağını ise gönül
Kâbe’sine benzetir. Aşk yolunda fenafillaha ulaşma konusunda, söz konusu mekânları
ilk menzil olarak tasavvur eder. Vahdete varabilmek için de gönül Kâbesi’yle kıble
arasındaki bu yolun aşılması gerektiğini düşünür (Tarlan, 2009:429):
Ey ruhun kıble-i cân hâk-i derin Ka‘be-i dil
Reh-i aşkında fenâ ser-hadi evvel menzil (Fuzûlî, G.175/1)
Kûçe (Sokak), Fuzûlî Divanı’nda bir defa kullanılmış, Bâkî Divanı’nda ise
kullanılmamıştır. Sokak, Fuzûlî Divanı’nda “selamet” sözcüğüyle tavsif edilir. Selamet
sokağının terkedilmesi gerektiği ifade edilir. Tasavvufî bağlam içinde ele alınan sokak,
“dünyevî huzurun elde edildiği yer olarak tasavvur edildiği için sâlikin tekâmül
yolculuğunda masiva veya kesret olarak görülür ve kapalı mekân olarak algılanır:
Fuzûlî geç selâmet kûçesinden sabr kûyundan
Ferâgat olmayan yerde sefer yeğdir ikâmetden (Fuzûlî, G.219/7)
Pül (köprü), Fuzûlî Divanı’nda 1 defa kullanılmış, Bâkî Divanı’nda ise
kullanılmamıştır. Fuzûlî Divanı’nda gözyaşı denizinin üstüne inşa edilmesi hayâl edilen
yapı olarak tasavvur edilmiştir. Gözyaşı denizi, âşığı engelleyen mekân, köprü ise
vuslatın imkânsız olduğu bir aşkta vuslat aracı olarak hayâl edilmiştir:
Merdüm-i çeşmim yığar nâveklerin mümkin sanur
Ol ağaçlar birle tutmak eşk deryâsına pül (Fuzûlî, G.178/4)
281
2.8. İş ve Ticaret Hayatıyla İlgili Mekânlar
İnsan sosyal bir varlık olup maddî ve manevî anlamda birçok şeye ihtiyaç duyar.
İhtiyaçlar sınırsız, insan ise güç ve yetenek noktasında sınırlı olduğu için bütün
ihtiyaçlarını karşılama imkânına sahip değildir. Bundan dolayı başkalarının desteğine
ihtiyaç duyar. Bu durum, tarihin eski dönemlerinde takas usulüyle gerçekleşen,
günümüzde ise alışveriş olarak adlandırılan ihtiyaç giderme ameliyesini ve etkileşimini
kaçınılmaz kılmıştır. İhtiyaç duyulan malların güvenli bir biçimde üretilmesi, korunması
ve pazarlanması, iş ve ticaret mekânlarının inşasını zorunlu hâle getirmiştir. Ülke
ekonomisine sağladığı büyük katkı nedeniyle bu mekânlara büyük bir önem
atfedilmiştir.
Ekonomi, bir devleti ayakta tutan ve onun varlık mücadelesini etkin bir biçimde
sürdürmesini sağlayan disiplinlerin başında gelir. Siyasî ve sosyal alanlarda başarılı
olmanın, içinde bulunulan coğrafyanın öznesi hâline gelmenin temelinde güçlü bir
ekonominin olduğu düşünülür. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’ne bakıldığında, özellikle
önemli ticaret yollarını tekelinde bulundurmakla, han, bedesten, kervansaray gibi
yapılar inşa ederek tüccarlara güvenli pazar ve barınma mekânları oluşturmakla,
ülkedeki kaynakları etkin bir şekilde kullandırıp ülkeyi güvenli bir açık pazar yerine
dönüştürmekle ekonomisini canlı tutan Osmanlı, bu sayede yaklaşık altı yüzyıl siyasî,
askerî ve ekonomik gücüyle dünyaya hükmetmiştir.
Osmanlı ekonomisini ayakta tutan iş ve ticaret mekânları, hân, bedesten,
kervansaray, çarşı, pazar gibi yerlerdir. Çarşı ve pazarlar çerçeve açısından yarı açık;
bedesten, han ve kervansaray ise kapalı mekân olarak inşa edilir (Akın, 2010:817). Bu
mekânlar sayesinde iş hayatının ve ticaretin canlılığı ve güvenliği sağlanır
Klasik şiirde maddî unsurlar daha çok soyutlaştırılarak tasvir edilse bile şairlerin
içinde yaşadıkları dönemin maddî kültürünü şiirlerine aktardıkları görülür. Klasik
şairler, “eserlerini oluştururken hayata dair gözlemledikleri hemen her şeyi önemli bir
malzeme olarak ustalıkla kullanırlar. Asıl gayeleri meramlarını muhataplarına etkili ve
güzel bir şekilde anlatmak olan bu edebiyatın mensupları, o dönemin ticâret ve
ekonomisine dair maddî unsurlarından da yararlanmışlardır.” (Yüksel, 2015:2285).
Klasik şairler, Osmanlı ekonomik ve sosyal hayatının temelini teşkil eden iş ve ticaret
hayatıyla ilgili mekânları muhtelif tasavvur ve tahayyüllerle ilişkilendirerek
kullanmışlardır. İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânlar, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında yer
282
yer gerçek anlamlarına uygun bir biçimde kullanılsa da bu sözcüklerin daha çok soyut
kavramlarla ilişkilendirilerek kullanıldıkları görülür.
2.8.1. İş Yeri (Kâr-hâne/Kârgâh)
Kârhâne ve kârgâh; iş yeri, fabrika, atölye (Devellioğlu, 1996:490) anlamlarına
gelir. Bu sözcükler, klasik şiirde genellikle dünyayı ve kâinatı karşılayacak şekilde
kullanılır. Kârgâh, Bâkî Divanı’nda din ve devlet sözcükleriyle tavsif edilirken; Fuzûlî
Divanı’nda memdûh övgüsü bağlamında kâinat ve gül fidanı olarak tasavvur edilmiş
ayrıca sanat, sabır ve sükûnet kavramlarıyla tavsif edilmiştir.
İş yerini karşılayan sözcükler ile kâinat arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur.
Fuzûlî, atölye olarak telakki ettiği kâinatın işleyişindeki mükemmelliği, Allah’ın kudret
ve ilminin adil bir biçimde tezahür etmesinin delili olarak görür (Fuzûlî, K.1/52).
Kâinat/dünya, Allah’ın tecellisi olup, yaratma ediminin gerçekleştiği mekândır (Fuzûlî,
G.286/7). Mahlûk olması hasebiyle eserdir. Bu eserin mükemmelliği, müessirinin
varlığını ve sonsuz kudretini gösterir. Atölye de insanın sanatını/zanaatını icra ettiği
mekân olup bir usta ile anlam kazanır ve işlevselleşir. Allah dışındaki her şey sonradan
yaratılmıştır. Kâinat, bu bağlamda sonsuz ilim ve güç sahibi olan Allah’ın varlığının
delili ve tecellî atölyesi olarak tasavvur edilmiştir:
Bu kâr-hâne bir üstâddan değil hâlî
Gerek bu kudrete elbette kâdir ü dânâ (Fuzûlî, K.1/45)
Fuzûlî kârgâh sözcüğünü, memdûhu övgüsü hususuyla ilgili teşbih ve
tasavvurlara konu eder. Kendisini sabır ve sükûnet atölyesinin seyircisi olarak görür
(Fuzûlî, K.21/2). Memdûhun dönemindeki iş yerlerini güzellik ve kusursuzluk
noktasında gül fidanına; mimarını ise güle benzetir (Fuzûlî, K.9/51). Ayrıca sanatını
atölye olarak tasavvur eden Fuzûlî, memdûhun lütuf ve ikramı sayesinde çalışmalarını
sürdürdüğünü düşünür. Sanat ile atölye arasında, fayda ve estetiği sağlama konularında
ortaklık söz konusudur. Şair, böyle bir atölyenin kapanmasını insanlık için büyük bir
kayıp olarak görür. Böylece memdûhun, sanatkârı himaye etme konusundaki
duyarlılığını över:
Şehâ ger olmasaydı lutf ü idrâkin tekâzâsı
Fuzûlînin kalırdı kârgâh-i san‘atı bâtıl (Fuzûlî, K.30/23)
Bâkî, din ve devlet işlerini bir atölyenini işleriyle aynı mesabede görür.
Memdûhun dinî ve dünyevî işlerinin kolaylaşması konusunda Allah’a dua eder. İslâm
283
inancına göre Allah’ın dilemesiyle zorluklar kolaylaşır, kolaylıklar zorlaşır. Devlet
işleriyle herhangi bir atölyede yapılan çalışmaları biçim ve zorluk bakımından
birbirlerine benzettiği için Bâkî’nin bu ilişkiyi oluşturduğu düşünülür:
Kârgâh-ı dîn ü devletde düşen düşvâr işin
Hak Te‘âlâ hazreti lutfından âsân eylesün (Bâkî, Trc.3-V/3)
2.8.2. Han (Ribât)
Ribât sözcüğü; han, konak; tekke; bağ, ip (Devellioğlu) anlamlarına geldiği gibi,
hudut boylarında savaşçı dervişler için inşa edilen tekke, zaviye anlamlarına da gelir
(Uludağ, 2005:296). Ribat, Bâkî Divanı’nda çimenlik, Fuzûlî Divanı’nda ise dünya
olarak tasavvur edilmiştir:
Bâkî, ribat sözcüğünü çimenliğe benzetir. Bahar mevsiminde sabah rüzgârının
çimenlik üzerindeki etkisini açıklarken çimenliği bir han, sabah rüzgârını ise kervan
yöneticisine benzetir. Kervan yöneticisinin handa pazarlamak üzere sergilediği yükü,
bahar mevsiminde çimenlikte sabah rüzgârının etkisiyle açılan rengârenk çiçeklerin
oluşturduğu görüntüyle ilişkilendirilir. Böylece bahar mevsiminde çimenlikte yaşanan
canlılık ile ülkedeki ticari hayatın canlılığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturur:
Yine ferrâş-ı sabâ sahn-ı ribât-ı çemene
Geldi bir kâfile kondurdı yüki cümle bahâr (Bâkî, K.18/4)
Fuzûlî, ribât sözcüğünü misafir veya yolcuların içinde geçici bir süre kaldıkları
mekân anlamında kullanır. Bu mekân dünyadır. Kendisini başıboş bir misafire benzeten
Fuzûlî, dünyayı yıkılmaya yüz tutmuş bir hana benzetir. Dünya, tasavvufî anlayışa göre
“âlem-i kevn ü fesâd” olarak görüldüğü için hakikî varlık olarak kabul edilmez.
Dolayısıyla dünyaya gönülden bağlanma doğru karşılanmaz. Fuzûlî’nin dünya
tasavvurunu da yansıtan bu beyitte âlem-i ervah ile âlem-i berzah arasında insanın kısa
bir süreliğine yaşadığı bu mekâna gönülden bağlanmanın anlamsızlığı üzerinde
durulmuştur:
Kılmagıl muhkem gönül dünyâya akd-i irtibât
Sen bir âvâre misâfirsin bu bir vîrân ribât (Fuzûlî, G.140/1)
2.8.3. Değirmen
Değirmen, tahılların öğütüldüğü yerdir. Klasik şiirde daha çok “âsiyâ” ve
“âsiyâb” sözcükleriyle kullanılır. İnsan hayatını kolaylaştıran mekân veya mekânsal
284
unsurlardan biri olan değirmen, unsur ve imge olarak klasik şiirde sıkça kullanılmıştır.
Klasik şiirde genellikle feleğe benzetilir. Bu teşbihin yaygın olması hasebiyle “felek
için dokuz göz bir âsiyâb” (Sefercioğlu, 2001:86) ifadesi kullanılır. Değirmenin
öğütücülüğüyle feleğin dönüşü; “süreklilik arz eden değişim” ve “varlıkların geçiciliğini
vurgulama” hususlarında birbirleriyle ilişkilendirilir (Birici, 2007:112). Değirmen, Bâkî
Divanı’nda gökyüzü (Bâkî, 297/4) ve felek; Fuzûlî Divanı’nda ise felek olarak tasavvur
edilmiştir.
Değirmenin benzerlik noktasında ilişkilendirildiği sözcüklerden biri felektir.
Klasik şairlere göre “felek; cevr, cefâ, sitem, ızdırap, zulüm kaynağıdır. Dönmesine
istinaden de dönek, hilekâr, kahpe, oyunbaz olarak vasıflandırılır.” (Deniz, 2011:382).
Fuzûlî değirmenin, buğday tanesini ezmek için döndüğünü; gönlün ise feleğin cevrinden
kurtulmak için korkudan her şeyden tecerrüt ettiğini ifade eder. Beyitte gerçek anlamına
uygun bir biçimde kullanan değirmen sözcüğü, dönüşü ve nesneleri dönüştürme
konusunda felekle ilişkilendirilmiştir. Dokuz kat olarak düşünülen feleğin dokuzuncu
katının -Atlas feleği- ters döndüğüne inanılır. İnsan hayatının bu dönüşlerden olumsuz
etkilendiği ileri sürülür. Böylece felek olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirilir. Fuzûlî
değirmen-felek ilişkisini tasavvufî bir bağlam içerisinde ele alır. Dünyevî arzu ve
ihtiyaçları amaç edinerek yaşayan insanların kendilerini feleğin olumsuz etkilerinden
kurtaramadıklarını, bundan dolayı dünyevî isteklere karşı insanın tecrit hâlini yaşaması
gerektiğini düşünür. Bu vesileyle değirmen sözcüğünü, feleğe; buğday tanesini insana
benzeterek her iki mekânın dönüştürme özelliğini nazara sunar:
Değirmen dâne için çizginir bî-hûde devr etmez
Mücerredsin gönül vehm etme çerhin inkılâbından (Fuzûlî, G.213/6)
Klasik şairler, felekten sürekli şikâyet ederler. Feleği içlerinde bulundukları
karamsar ruh hâlinin müsebbibi olarak görürler. Bâkî, değirmen-felek ilişkisini, âşığın
ah ve gözyaşları bağlamında değerlendirir. Değirmene benzettiği felek dolabının
dönüşünü, âşığın ahının arzda oluşturduğu sarsıntıya bağlar (Bâkî, G.2/2). Bâkî, âşığın
gözyaşlarını durdurulamayan bir ırmağa; ırmağın üstündeki su değirmenini ise feleğe
benzetir. Âşıklığın/aşkın olmazsa olmazı olarak bilinen gözyaşı (Özerol, 2012:2036),
âşıkların çaresizlik temelinde şekillenen ruh hâllerinin dışavurumu olarak telakki edilir.
Gözyaşının ırmağa benzetilmesi, suyun miktar bakımından çokluğundan ziyade, âşığın
derdinin büyüklüğü nedeniyledir. Debisi yüksek bir ırmakta dönen bir değirmenin
285
durdurulma imkânının zorluğuyla felek/kader karşısında âşığın kötü yazgısının
değiştirilmesinin imkânsızlığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Cûy-ı eşküm yenilmez ey Bâkî
Çok döner dahı âsiyâb-ı felek (Bâkî, G.252/5)
2.8.4. Çarşı ve Pazar Yeri (Bâzâr, Çâr-sûy, Çâr-sû)
Kaynaklarda “sûk” ve “çâr-sû” olarak geçen çarşı, dört taraf, pazar yeri
(Devellioğlu, 1996:153) anlamlarına gelir. Pazar yeri, mekânsal açıdan çarşının bir
bölümü olarak düşünülürken, çarşı “daimi pazar yeri olarak bilinir. Osmanlılar
Dönemi’nde, merkezde yer alan bir caminin ya da bedesten veya kapalı çarşının
etrafında gelişen tüm ticaret birimlerinin oluşturduğu alana çarşı denilmektedir.”
(Eriçok, 2014:174). Osmanlı Devleti’nin ticaret ve ekonomik hayatının en önemli
mekânlarından olan çarşı ve pazar, Bâkî Divanı’nda aşk ve güzellik kavramlarıyla tavsif
edilmiş; bahçe, dünya ve memleket olarak tasavvur edilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda ise
aşk, güzellik, zevk, fakr ve melâmet kavramlarıyla tavsif edilmiş; bahçe, dünya ve
memleket olarak tasavvur edilmiştir.
Pazar yeriyle aşk arasında ilişki kurulur. Bâkî, âşığın gönül kafesinin muhabbet
hazinesiyle dolduğunu, aşk pazarının en iyi sarrafının kendisi olduğunu (Bâkî, G.541/3)
söyleyerek, aşkı atfedilen değer hasebiyle kuyumcular pazarına, kendisini de bu pazarın
en bilgili sarrafına benzetir. Bâkî ayrıca, aşk uğruna döktüğü gözyaşlarını incilere
benzetir. Çaresizliğin, çekilen sıkıntıların sembolü olan gözyaşlarını, aşk pazarındaki
incilerden değer bakımından üstün görür. Bu incilerden biri de Aden incisidir. Aden
incisi, parlaklık, güzellik ve maddî değer bakımından büyük bir öneme sahiptir. Bu inci,
sarraf pazarında maddî getirisiyle değerlendirilirken; gözyaşı, uğruna döküldüğü müteâl
varlıktan aldığı değer ve arınma aracı olması nedeniyle manevî yönüyle değerlendirilir
ve aşk pazarındaki incilerden üstün görülür:
Bu bâzâr içre düşmez dâne-i eşküm gibi gevher
Gel ey cân riştesi şimden girü dürr-i ‘Adenden geç (Bâkî, G.30/4)
Fuzûlî, aşk pazarında kendisini Hz. Yusuf’tan üstün görür. Hz. Yusuf’un, Mısır
azizliğini yapıp güzelliğiyle övündüğünü, kendisinin ise dünyevî nimetleri terk ettiğini
ifade eder. Tasavvuf ehli, terk-i dünya, terk-i ukbâ, terk-i hestî, terk-i terk düsturlarını
ilke edinerek yalnızca Allah’ın rızasını kazanma çabası içinde olurlar. Bu bağlamda
kendisini ehl-i terkin kulu olarak gören Fuzûlî, dünyevî pazarlara düşen ve akabinde
286
maddî mertebeleri kat etmek suretiyle Mısır azizliğine kadar yükselen Hz. Yusuf’tan
hakikî aşkı murad etme noktasında daha üstün olduğunu düşünür:
Ehl-i terkin kuluyuz oldur bize cândan azîz
Yûsuf ise hod-fürûş onunla yok bâzârımız (Fuzûlî, G.120/5)
Fuzûlî kendisini aşk pazarında değer/paha bakımından Ferhat’tan da üstün görür.
Ferhat’ın aşk derdinden çektiği belâyı, dağ (Bîsütûn) kadar görürken; düçar olduğu belâ
ve musibeti, mihnet taşlığı kadar görür. Mihnetin taşlık biçiminde tasavvur edilmesi,
ağırlığını/değerini maddî açıdan artırdığı gibi manevî açıdan da arttırır. Bîsütûn dağı,
her ne kadar temelsiz ve muhayyel bir dağ olarak çekilen mihnetin külfetini artırsa bile
Ferhat’ın aşkı, mecazî, Fuzûlî’nin aşkı ise hakikî olduğundan aşk pazarında Fuzûlî’nin
Ferhat’tan üstün/değerli olduğu düşünülür:
Benim kim sengsâr-ı mihnetim bâzâr-ı aşk içre
Belâ dâğın çeken Ferhâd ile hem-seng tutmuşlar (Fuzûlî, G.69/5)
Pazar yeriyle güzellik arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Sevgilinin güzellik
unsurları yüceltilerek onlara ulaşma çabası, kızışan bir pazarlık manzarası veya muhiti
olarak tasavvur edilir. Bâkî, sevgilinin yanağını, parlaklığı bakımından âlemi aydınlatan
güneşe benzetir. Âşıkların bu güzelliğe olan iştiyakını ise hararetlenmiş, kızışmış bir
pazarlık olarak hayâl eder:
‘Ârızun hûrşîd-i ‘âlem-tâb mâhiyyetlüdür
Anun içün hüsnünün bâzârı germiyyetlüdür (Bâkî, G.60/1)
Fuzûlî güzellik pazarına değer katan, ona teveccühü artıran şeyin sevgilinin ok
temreninin nakdi (oka benzeyen kirpikleri veya bakışı) olduğunu ve bu parayla bin
Yusuf’un alınabileceğini söyler. Bu ifadesiyle Hz. Yusuf’un esir pazarlarında satılması
olayına telmih yapar. Hz. Yusuf, klasik şiirde güzelliğiyle ideal sevgili tipini temsil
eder. Maddî ve manevî açıdan kendisine büyük bir değer atfedilir. “Güzellik pazarında
geçer akçe güzellerin âşıklara ilham ettikleri aşktır.” (Tarlan, 2009:700). Aşk pazarında
en etkili araç sevgilinin bakışlarıdır. Bakışlar tasavvufta İlahî kaza mesabesinde
görüldüğü için aşk pazaraında etki bakımından her şeyden üstün görülür:
Revâcın nakd-i peykânınla bulmuş hüsn bâzârı
Geçer nakdin eger bin Yûsufun olsan harîdârı (Fuzûlî, G.270/1)
Çarşı ile bahçe arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Çarşı, alışveriş mekânı olduğu
için insanlar, maddî ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla oraya rağbet ederler. Çarşıda
oluşan kalabalıkların coşkunluğuna kendilerini kaptırıp psikolojik olarak rahatlamaya
287
çalışırlar. Bahçe ise özellikle ilkbaharda doğal ve yapay güzelliklerin tezâhür ettiği
mekân olduğu için insanların rahatlamak için seyrangâh olarak kullandıkları yerdir.
Fuzûlî, bahçeyi, rağbet edilen yer olması nedeniyle çarşıya; çiçekleri rengârenk olmaları
nedeniyle sarraf dükkânına, gülü de güzel kokması nedeniyle attâra benzeterek bahçe
formuna bürünmüş bir çarşı tasviri yapar:
Çâr-sû-yı bâğ seyrânı bu gün mergûbdur
Kim şükûfe anda sarrâf oldu vü ‘attâr gül (Fuzûlî, K.9/6)
Bâkî, parlak inciyi yaprağın üstünde oluşan şebnem, altın küpeyi ise yaprak
olarak tasavvur ederek kuyumcular çarşısını bahçeye benzetir. Kuyumcular çarşısının
bahçeye benzetilmesi, memdûhun döneminde yaşanan maddî zenginliğin ve elde edilen
huzurun göstergesidir:
Gevher-i sîr-âb şeb-nem gûşvâr-ı zer varak
Sahn-ı büstân oldı gûyâ çâr-sûy-ı zer-gerân (Bâkî, K.22/13)
Pazar yeriyle dünya arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Fuzûlî bu dünyada,
değerini/şairlik kabiliyetini hakikî manada anlayabilecek insanların olmadığını, bundan
dolayı pazar yerini beklemenin anlamsız olduğunu ifade ederek dünyayı hakkaniyetin
tezahür etmemesi konusunda pazar yerine benzetir ve sosyal bir eleştiride bulunur:
Bize çün kadr bulunmaz çıkalım dünyâdan
Müşteri yok nice bir bekleyelim bâzârı (Fuzûlî, G.269/6)
Aynı eleştiriyi Bâkî de yapar. Bâkî, dünya pazarında şiir sermayesinin kıymeti
bilinmediği için cahillerin zulmüne uğradığını ve sıkıntılı günler geçirdiğini söyler. Bu
bağlamda dünya, insanın olumlu veya olumsuz tecrübelerle hayatını şekillendirdiği,
kendini gerçekleştirdiği mekân olarak görülmüştür. İnsanın olgunlaşma yolundaki
çabası, felek veya kötü niyetli insanların etkisiyle boşa çıkabilir. Keyfî uygulamalardan
dolayı dünyada mutlak adaletin gerçekleşmesi imkân dâhilinde değildir. Bu durum,
sermayeye dönüşen bir şeyin pazarda hakkettiği değeri bulmama durumuyla
açıklanmıştır. Pazar yeriyle dünyada, insanların çıkarlarını koruma endişesi ve keyfî
yaklaşımlar hasebiyle hakkaniyetin gerçekleşmesine imkân yoktur. Benzer yönleri fazla
olduğu için şairin dünyasında, pazar yeri ve dünya aynı mesabede görülmüştür:
Bâkî metâ‘-ı nazm ile bâzâr-ı dehrde
Cevr-i li‘âm u mihnet-i eyyâm sûdumuz (Bâkî, G.193/5)
Fuzûlî, pazar yerini âşıkların dünyevî arzulara karşı takındıkları fakr hâli
(Fuzûlî, G.49/5) ve büyük belâlara düçar kaldıkları için melâmet hâliyle ilişkilendirir.
288
Pazar yeri, melâmete uğrama muhiti olarak düşünüldüğü için Fuzûlî’nin bu
yaklaşımıyla pazar yerlerinde yaşanan atışma ve kavgalara da işaret ettiği düşünülür:
Çıkma ey dîvâne bâzâr-ı melâmetden deyu
Muttasıl çâk-i girîbânım tutar dâmânımı (Fuzûlî, G.263/5)
Fuzûlî, yaşadığı yerde şairlik mesleğinin kıymeti bilinmediği için gurbete
gitmeyi düşündüğünü söyleyerek memleketini, şiir veya sanata teveccühün az olduğu,
şairlerin kıymetinin bilinmediği bir pazar yeri olarak tasavvur eder:
Mahabbet kılmağa izhâr-ı gurbet ihtiyâr etdim
Ne çâre yok bu cinsin olduğum yerlerde bâzârı (Fuzûlî, K.18/11)
Bâzâr/çarşı sözcüğü, memdûha yapılan övgüyle ilgili tasavvurlarda kullanır.
Bâkî, güneşe benzettiği memdûhun ışığıyla, sabah vaktinde altı cihetin (her taraf)
aydınlandığını, bu nedenle millet ve memleket çarşısının güzelleştiğini ifade eder.
Beyitte memdûhu, güneş; memleket ve milleti ise bu güneşin sağladığı güzellik ve
ferahlıktan yararlanan çarşı olarak tasavvur eder:
Şeş cihâtı rûşen itdi tal‘atından gün gibi
Buldı zînet çâr-sûy-ı mülk ü millet subh-dem (Bâkî, Trc.3-I/4)
Fuzûlî ise gülün değerlenip kıymet arz etmesini, memdûhun mühründeki
nakışları örnek almasına bağlar. Renk ve kokusu güzel olduğu için gül, klasik şiirde,
çiçeklerin şahı olarak tasavvur edilir. Çiçek pazarının en muteber türü olarak telakki
edilen gülün, kıymetini memdûhun mühründeki şekillerden alması ve zevk pazarında
teveccüh edilen varlık hâline gelmesi, memdûhun hükmettiği dönemin insana keyif
vermesinden kaynaklandığı düşünülür:
Zevk bâzârında bulmazdı bu reng ile revâc
Etmeseydi nakş-i mührün sikke-i dînâr gül (Fuzûlî, K.9/45)
2.8.5. Dükkân
Çarşı ve pazarın cüzü olan dükkân, bazı küçük ihtiyaçların karşılandığı, belli
zanaatların icra edildiği yerdir. Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan dükkân, Bâkî
Divanı’nda gül bahçesi olarak tasavvur edilmiştir.
Bâkî, Osmanlının altın çağı olarak bilinen Yükselme Dönemi’nde yaşamış,
dönemin nimetlerinden büyük oranda faydalanmış ve ihtişamını yer yer şiirlerinde
işlemiştir. Bâkî, sonbahar mevsiminde sararıp gül bahçesine düşen yaprakların
oluşturduğu manzarayı, içi altın küpleriyle dolu kuyumcu dükkânı olarak tasavvur eder.
289
Sararmış yaprakları altın olarak tasavvur etmenin temelinde, renk benzerliği ve biçimsel
benzerlik vardır. Gül bahçesinin, altın küpleriyle dolu bir dükkân olarak tasavvur
edilmesi, dönemin zenginliği, ihtişamı ve memdûhun cömertliği bağlamında
değerlendirilebilir:
Gülşene altun varaklar zeyn idüp bâd-ı hazân
Güyiyâ zer-kûblar dükkânı oldı gülsitân (Bâkî, K.22/1)
2.8.6. İş ve Ticaret Hayatıyla İlgili Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı,
Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi
İş ve ticaret hayatıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 15,
kullanım oranını Grafik 15 vermektedir. Buna göre iş ve ticaret hayatıyla ilgili
mekânları karşılayan sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 20, Fuzûlî
Divanı’nda 29 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %41’e,
Fuzûlî Divanı’nda %59’a tekabül eder. İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânları karşılayan
sözcüklerin Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Bâkî Divanı’ndan
fazla olmasının nedeni, “kârhâne/kârgâh” ve “bâzâr”ın Bâkî Divanı’na göre daha fazla
kullanılmış olmasıdır. “Âsiyâb” ve “çâr-sûy/çâr-sû” sözcükleri, Bâkî Divanı’nda daha
fazla kullanılmasına karşın, yine de söz konusu kelimelerin iki divan arasındaki toplam
kullanım oranındaki fark %18’dir. İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânları karşılayan
sözcüklerin, divanlarda gerçek anlamlarını çağrıştırmanın yanında, genellikle soyut
kavramlarla ilişkilendirilerek ortak teşbih ve tasavvurlara konu edildikleri görülür.
Tablo 15: İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Âsiyâb
3
-
Bâzâr
10
17
Çâr-sûy, Çâr-sû
4
1
Değirmen
-
1
Dükkân
1
-
Kâr-hâne/Kârgâh
1
9
Ribât
1
1
Toplam
20
29
290
%41
%59
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 15: İş ve ticaret hayatıyla ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin
divanlarda kullanım oranı
İş yerini karşılayan sözcükler (kârhâne, kârgâh), Bâkî Divanı’nda 1, Fuzûlî
Divanı’nda 9 kez kullanılmıştır. Bu sözcükler, her iki divanda memdûh övgüsü
bağlamında ele alınmıştır. Bâkî, din ve devlet işlerini bir atölyenin işleriyle benzerlik
noktasında ilişkilendirirken (Bâkî, Trc.3-V/3). Fuzûlî iş yerini, kâinat ile benzerlik
noktasında ilişkilendirir. İş yeri yapay bir mekân olup kulun zanaatını icra ettiği yer
iken kâinat Allah’ın celal ve cemal sıfatlarının vücut bulduğu mekândır. Her iki
mekânda yapma/yaratma edimleri gerçekleştiği için Fuzûlî’nin bu mekânlar arasında
benzerlik ilişkisi kurduğu düşünülür:
Kârgâh-ı sun‘da bir sûret et nakş-ı zamîr
Bin hayâlin tutmagıl ser-riştesin sûzen kimi (Fuzûlî, G.286/7)
Fuzûlî kargâhı, memdûh övgüsünün yanında “sanat” sözcüğüyle tavsif ederek
şairlik yeteneğini övme hususuyla alakalı tasavvurlara konu eder. Şâh’ın lütuf ve
idrakıyla sanat atölyesinin işlediğini ifade eder. Bu yaklaşımıyla belli bir zanaatın icra
edildiği mekân ile şairlik yeteneğinin işlenmesinde etkin olan güç arasında benzerlik
ilişkisi kurar:
Şehâ ger olmasaydı lutf u idrâkin tekâzâsı
Fuzûlînin kalırdı kârgâh-i san‘atı bâtıl (Fuzûlî, K.30/23)
Ribât, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında birer kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda
bahar mevsiminde çimenlikte yaşanan canlılık ile ribatın (han) ortasına serilen kumaşlar
arasında benzerlik ilişkisi oluşturulmuş; ribat çimenlik olarak tasavvur edilmiştir (Bâkî,
291
K.18/4). Fuzûlî Divanı’nda ise dünya, virane bir ribat (han) olarak tasavvur edilmiş ve
dünyaya gönülden bağlanmanın yanlışlığı ifade edilmiştir. Bu yaklaşımlar, ribatın Bâkî
Divanı’nda açık mekân Fuzûlî Divanı’nda ise kapalı mekân algısıyla değerlendirildiğini
gösterir:
Kılmagıl muhkem gönül dünyâya akd-i irtibât
Sen bir âvâre misâfirsin bu bir vîrân ribât (Fuzûlî, G.140/1)
Değirmen (âsiyâ, âsiyâb), Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’nda 1 kez
kullanılmıştır. Her iki divanda dikkat çeken husus, değirmenin dönüştürüp
şekillendirme konusunda feleğe benzetilmesidir. Bâkî feleği, akarsu gibi akan
gözyaşının üstünde dönen bir değirmen olarak tasavvur ederken; Fuzûlî insanı, buğday
tanesiyle,
feleğin
inkılâbını
ise
değirmenin
dönüşüyle
benzerlik
noktasında
ilişkilendirir. Böylece tecrit hâlinin yaşanılması gerektiğini ileri sürerek insanın dünya
hayatını şekillendirme hususunda etkin bir varlık olarak çaba sarfetmesi gerektiğine
işaret eder:
Cûy-ı eşküm yenilmez ey Bâkî
Çok döner dahı âsiyâb-ı felek (Bâkî, G.252/5)
Değirmen dâne için çizginir bî-hûde devr etmez
Mücerredsin gönül vehm etme çerhin inkılâbından (Fuzûlî, G.213/6)
Çarşı ve pazar yerini karşılayan sözcükler (çâr-sû, çâr-sûy, bâzâr) Bâkî
Divanı’nda 14, Fuzûlî Divanı’nda 18 kez kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda hem daha
fazla hem de daha farklı teşbih ve tasavvura konu edilmiştir. Her iki divanda çarşı ve
pazar yeri, aşk (Bâkî, G.30/4; Fuzûlî, G.193/2) ve güzellik (Bâkî, G.60/1; Fuzûlî,
G.270/1) kavramlarıyla tavsif edilmiş; bahçe (Bâkî, K.22/13; Fuzûlî, K.9/6), dünya
(Bâkî, G.193/5; Fuzûlî, G.269/6) ve memleket olarak tasavvur edilmiştir. Ortak teşbih
ve tasavvurun fazlalığı, çarşı ve pazar yerinin şairlerin tasavvur âleminde aynı veya
benzer çağrışımlar yaptığını gösterir. Her iki şairin bahçeyi maddî unsurlarıyla çarşı
olarak tahayyül etmeleri, bu bağlamda değerlendirilebilir:
Gevher-i sîr-âb şeb-nem gûşvâr-ı zer varak
Sahn-ı büstân oldı gûyâ çâr-sûy-ı zer-gerân (Bâkî, K.22/13)
Çâr-sû-yı bâğ seyrânı bu gün mergûbdur
Kim şükûfe anda sarrâf oldu vü ‘attâr gül (Fuzûlî, K.9/6)
Bâkî Divanı’nda şehir ve pazar yeri, tasavvufî herhangi bir kavram ile tavsif
edilmezken, Fuzûlî Divanı’nda fakr ve melâmet kavramlarıyla tavsif edilmiştir. Fakr
292
pazarında değer bulmanın yolunun “terk ve tecrit” hâlini yaşamaktan geçtiği ileri
sürülmüş (Fuzûlî, G.49/5) ve aşk delisinin melâmet pazarından ayrılmaması gerektiği
savunulmuştur. Bu yaklaşımlarla aşk uğruna verilen mücadelede sevgiliyle yetinmenin
gerekliliğine ve âşığın başından belâların eksilmemesinin mukadder oluşuna işaret
edilmiştir:
Çıkma ey dîvâne bâzâr-ı melâmetden diyü
Muttasıl çâk-i girîbânım tutar dâmânımı (Fuzûlî, G.263/5)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında pazar yeri, “dünya” olarak tasavvur edilir ve kapalı
mekân olarak algılanır. Şairlerin değerleri layıkıyla bilinmediği için dünya pazarına
meyletmenin veya dünya pazarında kalmanın bir anlam ifade etmediği düşünülür. Bu
bakış açısının nedeni, söz konusu mekân veya muhitlerin geçici veya eşik mekân olarak
tasavvur edilmesidir:
Bize çün kadr bulunmaz çıkalım dünyâdan
Müşteri yok nice bir bekleyelim bâzârı (Fuzûlî, G.269/6)
Bâkî metâ‘-ı nazm ile bâzâr-ı dehrde
Cevr-i li’âm u mihnet-i eyyâm sûdumuz (Bâkî, G.193/5)
Dükkân, Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmış, Fuzûlî Divanı’nda ise
kullanılmamıştır. Bâkî Divanı’nda dönemin zenginliği, şatafatı tasvir edilirken hazan
rüzgârının altın yapraklarla süslediği gül bahçesinin kuyumcu dükkânını anımsattığı
ifade dilir. Böylece doğal bir mekân ile yapay bir mekân biçimsel benzerlikler nedeniyle
aynileştirilir:
Gülşene altun varaklar zeyn idüp bâd-ı hazân
Güyiyâ zer-kûblar dükkânı oldı gülsitân (Bâkî, K.22/1)
2.9. Sağlık ve Temizlik ile İlgili Mekânlar
Sağlık ve temizlik, insanoğlunun varlığını devam ettirme, hayat kalitesini
yükseltme süreçlerine katkı sağladığı için büyük bir önem arz eder. İnsan, ruh ve beden
sağlığını korumak için özel bir çaba içinde olur. Bu çabanın temelinde huzurlu bir
biçimde yaşama endişesi vardır. İslâm inancına göre temizlik, imanın bir şubesi olduğu
için Müslümanlar, manevî temizliğin yanında maddî temizliğe de büyük bir önem
atfederler.
Temizliğin sağlanması ve sağlıklı bir hayatın yaşanması için hamam ve şifâhâne
gibi mekânlar inşa edilmiştir. Bu mekânların inşa süreci, insanlık tarihiyle eşdeğerdir.
293
İnsan hayatının önemli bir yönünü teşkil eden bu mekânlar, edebî türlerden şiire de
konu olmuştur. “Şiir, şairin beninden çok öte mutlak bir sübjektif evrene sahip olsa da
içinde yaşanılan hâl, sanat eserinde kendisine yer bulacaktır.” (Kemikli, 2007:20).
Klasik şiirde sağlık ve temizlik ile ilgili mekânlar, gerçek anlamlarının yanında soyut
kavramlarla ilişkiledirilerek muhtelif imgelere konu edilmişlerdir.
2.9.1. Şifâhâne (Dârüşşifâ)
Dârüşşifa; şifa yurdu, şifa evi, hastaların tedavi edildiği kurum (hastane)
anlamına gelir. Hastanede daha çok maddî hastalıklara çare aranırken şifâhânelerde
ruhsal hastalıklara da çare aranır. Bu durumdan dolayı dârüşşifa, belli bir dönem
“bîmârhane”, “tımarhâne” isimleriyle anılmıştır (Ataseven, 1985:157). Tımarhane,
çerçeve açısından kapalı mekân olduğu için bireyler üzerinde iktidar uygulanan
mekânlardan biri olup toplumsal ve ahlakî modellere uymayan, toplum tarafından
dışlanan insanların (deli) tedavi edildiği yerdir (Ergün, 2013:39).
Klasik şiirde işlenen dünya, daha çok aşk duygusu etrafında şekillendiği için söz
konusu edilen hastalıklar da aşk kaynaklı ruhsal hastalıklardır. Bundan dolayı
şifâhânenin daha çok tımarhane bağlamında değerlendirildiği düşünülür. Şifâhâne, Bâkî
Divanı’nda aşk kavramıyla tavsif edilerek sevgilinin mahallesi ve -evinin- kapısı olarak
tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda hikmet ve kerem kavramlarıyla tavsif edilerek gül
bahçesi ve eşik olarak tasavvur edilmiştir.
Aşk kavramıyla dârüşşifa arasında ilişki kurulur. Klasik şiirin aşk anlayışına
göre âşıkların vuslata ermeleri imkânsız olduğu için aşk, tedavisi mümkün olmayan bir
hastalık olarak tasavvur edilir. Bu bağlamda âşık,”altın sarısı yüzü, ağlamaktan
kanlanmış gözleri, gam ve kederden zayıf düşmüş bedeni ve iki büklüm olmuş hâliyle
sadece aşk hastalığının temsilcisi değil, aynı zamanda şiir geleneği içerisinde hastanın
sembolüdür.” (Kemikli, 2007:35). Klasik şiirin prototip âşık örneklerinde görüldüğü
üzere, özelde rakibin genelde toplumun ötekileştirici tavırlarından dolayı yalnızlaşan
âşık, “sahici bir mahrumiyetle karşı karşıya kalır, ne yapacağını bilemez, acı içinde
kıvranır, hatta gözyaşları döker, yataklara düşer.” (Andrews, 2009:126). Önce maddî
hastalıklarla boğuşan âşık, daha sonra cinnet geçirir ve kaderine terk edilir. Bâkî, âşığın
gönlünün, sevgilinin saçlarına asılı kalma imgesiyle şifâhânede (tımarhane) zincire
vurulmuş deli arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Oluşturulan bu ilişkinin nedeni, aşk
294
tutkunlarının iradelerini kaybedip zincirlere vurulmuş deliler gibi tutsak/meftun bir hâle
gelmeleridir:
Bir dil mi var ki zülfine dîvâne kılmayup
Dârü’ş-şifâ-yı ‘aşkda zencîre urmadı (Bâkî, G.521/4)
Şifâhânenin benzerlik noktasında ilişkilendirildiği mekânların başında sevgilinin
mahallesi gelir. Kûy, klasik şiirde âşıkların aslî vatanı olarak telakki edilir. Âşık,
sevgiliden ayrı yaşadığı için içinde bulunduğu mekânı gurbet olarak değerlendirir ve
sevgilinin mahallesine ulaşma çabası içinde olur. Sevgilinin mahallesine varmak veya
“yakın olmak âşığa, kendi özel mekân(ev)ındaymış gibi, güçlü bir ‘güven’lik hissi verir;
evrenin sonsuzluğu içinde, kendini yalnız ve çaresiz hisseden âşığın, korkularından
uzaklaşmasını ve huzur bulmasını sağlar.” (Demirel, 2014:54). Bâkî, bu bağlamda
sevgilinin mahallesini, çaresiz ve hâlsiz dert ehlinin şifa bulduğu yer olarak düşünür.
Vuslat, mutlak manada mümkün olmadığı için âşık, sevgilinin mahallesine yaklaşarak
teskin olmaya, derdine deva bulmaya çalışır:
Bir ‘aceb dârü’ş-şifâdur kûyı derd ehline kim
Anda hep nâ-hoş varan bî-çâre gâyet hoş gelür (Bâkî, G.56/4)
Sevgilinin kapısı ve eşiği, âşıklar/muhtaçlar için şifâhânedir. Bâkî, delilerin
sağlık durumu nasıl ki şifâhâneye (tımarhane) soruluyorsa, ayrılıktan dertle dolan
gönüllerin durumu da sevgilinin kapısına sorulur, diyerek sevgilinin kapısıyla dârüşşifa
arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Sevgilinin kapısı, yakınlaşma veya kavuşmayı
sağlayan bir araç olup cinnet geçiren âşıkların deva bulduğu yerdir. Bu mekânın
şifâhâne (tımarhane) olarak tasavvur edilmesinin nedenleri, eski dönemlerde
dârüşşifalarda akıl hastalarının tedavi edilmesi ve Mecnûn formunda değerlendirilen
âşıkların sevgilinin kapısını şifâhâne mesabesinde görmeleridir:
Dil-i pür-derd-i mecrûhı der-i cânâne tapşurdum
Varup dâru’ş-şifâya yine bir dîvâne tapşurdum (Bâkî, G.341/1)
Fuzûlî, aşk delisinin dârüşşifaya olan meyli ile mihnet köşesinin bağımlısı olarak
düşünülen insanın gül bahçesine olan meyli arasında benzerlik ilişkisi oluşturur.
Dârüşşifa, nasıl ki akıl hastalarının tedavi edildiği yer ise gül bahçesi de açık, geniş ve
müreffeh bir mekân olduğu için maddî veya ruhsal sıkıntıları olan insanların sıkıntılarını
unutup huzur buldukları yerdir. Fuzûlî’nin bu iki mekânın dönüştürme, toparlama,
onarma özelliklerini nazara sunarak aralarında benzerlik ilişkisi oluşturduğu düşünülür:
295
Yine dîvâne aşk eyledi dârü’ş-şifâ meyli
Yine gülzâre çıkdı kûşe-i mihnet giriftârı (Fuzûlî, K.18/3)
Fuzûlî, kemale ermiş bir hekimin hikmet şifâhânesinin (tımarhane) harap
edilmesinden duyduğu kaygıyı dile getirerek şifâhâneyle hikmet arasında ilişki kurar.
Hikmet; bilgi, felsefe, “tecrübeyle kazanılan doğru bilgi” (Uludağ, 2005:169)
anlamlarına gelir. Hikemî bilginin mahiyeti, önceden anlaşılmadığı için kişinin zihnini
bazı sorular meşgul eder. Dârüşşifalarda uygulanan tedavinin mahiyeti ve süreci de ilk
görünüşte anlaşılmayacak kadar karmaşıktır. Bu iki kavram arasında kurulan ilişkinin
nedeni, hikmetli işlerin ve şifâhânelerde uygulanan tedavinin olumlu neticelenmesinin
belli bir süreç gerektirmesidir:
Bir hakîm-i kâmilin dârü’ş-şifâ-yı hikmetin
Etmek istersen harâb andan hazer kılmaz mısın (Fuzûlî, Mk.31/3)
Fuzûlî şifâhâneyi, muhtaçların ihtiyaçlarının karşılandığı mekân olarak tasavvur
ederek memdûhun cömertliğine övgüde bulunur. Fuzûlî, yaşadığı olayların tazyikinden
hasta ve zayıf düştüğünü, bu sebepten canını, memdûhun şifa dağıtan eşiğine (kerem)
bıraktığını söyler (Fuzûlî, K.33/28). Memdûhun eşiği, muhtaçlar için kerem kapısıdır.
Fuzûlî gibi muhtaçların maddî ve manevî ihtiyaçları burada karşılandığı için eşik,
şifâhâne; şair, hasta; memdûh da hekim olarak tasavvur edilir:
N’ola ger dâr-ı şifâ-yı kereminden yetse
Bu Fuzûlî-i dil-efgârına hem bir merhem (Fuzûlî, K.24/39)
2.9.2. Hamam
Hamam, Arapça bir sözcük olup “aşırı sıcaklık”, “aşırı hararet” (Kanar,
2003:469) anlamlarına gelen “hamm” kökünden türemiştir. Eski dönemlerden beri
içinde yıkanma ve temizlenme işleri görüldüğü için rağbet edilen mekânların başında
gelir. İslâmiyet temizliğe büyük bir önem atfettiği için ev, cami, medrese, kervansaray,
konak, saray, tekke, kışla, külliye, çarşı gibi birçok yerde insanların yıkanma ihtiyacının
karşılanması için hamamlar inşa edilmiştir (Kaplan, 2015:18-20). Hamam, mimarî veya
yapısal özelliklerinden ziyade işlevsel açıdan klasik şiire konu olur. Hamamların Türk
mimarisinde özel bir yeri olduğu için kısa da olsa bu yapıların mimarîsi hakkında bilgi
vermekte yarar vardır. Türk hamamlarının mimarî yapıları ve bölümleri, “Roma
hamamının devamı gibi görünse de çeşitli sebeplerden dolayı zamanla birtakım şekil
değişikliklerine uğramıştır... Klasik Türk hamamları; soyunmalık, aralık, ılıklık, sıcaklık
296
bölümleri ile; su deposu, külhan ve cehennemlikten oluşan tesisat kısımlarından
meydana gelmektedir.” (Kaplan, 2015:22).
Hamam, her ne kadar temizlenme mekânı olarak kullanılsa da özellikle uzun kış
gecelerinde özel sohbetler ve muhtelif eğlenceler hamamda düzenlendiği için “eğlence
mekânı/meclisi” olarak telakki edilmiştir (Pala, 1995:227). Hamam, klasik şairlerin
fazla kullandığı mekânlardan biridir. Hamam eğlencelerinin anlatıldığı ve hamam
güzellerinin tasvir edildiği şiirlerin yekûnu fazla olduğu için “hammâmiyye” isminde
bir nazım türü ortaya çıkmıştır. Hamam, Bâkî Divanı’nda sevgilinin yıkandığı yer
olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Divanı’nda sevgilinin naz ile teşrif edip mum gibi
yanağıyla hamamın içini aydınlattığı, muhtelif hâlleriyle içinde tasvir edildiği yer olarak
tasavvur edilmiştir.
Klasik şairler, sevgiliyi arınma, paklanma edimlerinin gerçekleştirildiği
mekânlardan biri olan hamamda tahayyül ederler ve sevgilinin hamamdaki hâlini tasvir
etmekten imtina etmezler. Bâkî, hamamın ortasında sevgilinin nazik bedenini
gördüğünü, sinesinde kıl bulunmadığını ve yanlarının güzel olduğunu söyleyerek
hamamı yıkanma ediminin gerçekleştiği yer olarak tasavvur eder. Sevgilinin bu şekilde
tasvir edilmesi, sevgilinin cinsiyetinin belirsizliğine dair düşünceye malzeme teşkil
etmenin yanı sıra, klasik şairlerin sevgiliyi güzellik noktasında kusursuz bir varlık
olarak telakki ettikleri, onun güzellik unsurlarının benzetildiği varlıkların mahiyetlerinin
şair için önem arz etmediği düşünülür. Şair için önemli olan sevgilinin erkek veya kadın
biçiminde tasvir edilmesinden ziyade ideal olanı en iyi biçimde anlatma noktasında
hangisinin daha büyük katkı sağlayacağı düşüncesidir:
Sahn-ı hammâmda dün gördüm o nâzük bedeni
Sînede mûdan eser yok dahı pehlû da güzel (Bâkî, K.313/4)
Fuzûlî, yazdığı “hammâmiyye”de birçok klasik şair gibi sevgilinin hamamdaki
hâlini tasvir eder. Bu şiirinde hamam, muhtelif hayâllerle, çağrışımlarla anlam
zenginliği kazansa bile, temizlik mekânı olarak tasavvur edilir. Hamam, güzellerin
ağırlandığı mekân olduğu için sevgiliye layık bir yer olarak görülür. Fuzûlî, servi boylu
sevgilinin salınarak hamama girmesiyle, hamamın sevgilinin yanağının mumuyla
aydınlandığını söyler. Sevgilinin yüzünün mum olarak tahayyül edilmesi, yüzünün
parlaklığını gösterir. Bu yaklaşımla aynı zamanda eski dönemlerde hamamların mum ile
aydınlatılmasına gönderme yapılmıştır:
297
Kıldı ol serv seher nâz ile hammâma hırâm
Şem‘-i ruhsârı ile oldu münevver hammâm (Fuzûlî, G.182/1)
Fuzûlî’ye göre sevgili hamamdan çıktığında, âşığın göz perdesi ona peştamal,
gözünün köşesi ise makam/mekân olarak layık görülür (Fuzûlî, G.182/8). Sevgiliyi baş- göz üstünde tutmak suretiyle yücelten Fuzûlî, onun boyunu, uzunluğu bakımından
serviye, bedenini ise parlaklığı ve rengi bakımından gümüşe benzetir. Hamam ücreti
olarak canını vermeye hazır olduğu için sevgilinin altınlarını harcamaması gerektiğini
ifade eder. Bu beyitlerde hamamda yıkanan sevgilinin fiziksel tasviri yapıldığı gibi;
sevgili, güzellik noktasında yüceltilmiş, uğruna ölünecek değerde görülmüştür. Ayrıca,
hamamda peştamal giyme ve yıkanmadan sonra ücret ödeme ameliyelerine gönderme
yapılmıştır:
Müzd-i hammâm Fuzûlî veririm cân nakdin
Kılmasın sarf-ı zer ol serv-kad ü sîm-endâm (Fuzûlî, G.182/10)
2.9.3. Şadırvân
Şadırvân, genellikle cami avlusunda bulunan, çevresi musluklu duvarla
çevrilmiş su haznesi (Develioğlu, 1993:974) demektir. Cami, medrese, türbe, hamam
gibi yapıların içerisinde değişik geometrik şekillerin birbirlerine geçmeleriyle elde
edilen kompozit formlarıyla (Özyurt, 1986:117) estetik bir görünüme bürünen şadırvân,
temizlik mekânı olmanın yanı sıra, tarihî ve mimarî bir yapı olarak da büyük bir öneme
sahipir.
Temizlik, dinî ve kültürel mekânların cüzü olan şadırvânda edebî veya dinî
konular konuşulup sohbetler yapıdığı için şadırvân, edebî bir muhit veya kültürel bir
mekân olarak da değerlendirilebilir. Bu özellikleri nedeniyle şadırvân, “şiirin, sözün,
düşüncenin, inancın, imanın, okumanın, yazmanın, dinlemenin, muhabbetin, dostluğun,
çay ve simidin yürürlükte olduğu bir mekân olarak görülür.” (Evren, 2017:22). Fuzûlî
Divanı’nda kullanılmayan şadırvân, Bâkî Divanı’nda eğlence meclisi olarak tasavvur
edilmiştir.
Bâkî, eğlence meclisini, sarayın mimarî unsurlarından şadırvânla ilişkilendirerek
tasvir eder. Eğlence meclisinin maddî unsurlarından kadehi, fıskiyeye; şarabı, suya; rint
halkasını, havuza; bir bütün olarak meclisi de coşku sarayının şadırvânına benzetir.
Eğlence meclisine iştirak eden meclis erkânı, halka biçiminde oturur, müzik eşliğinde
kadehi elden ele dolaştırarak keyifle içer. Beyitte şadırvân, gerek biçimsel benzerlik
298
gerekse eğlence meclisindeki maddî unsurları ve faaliyetleri anımsatması nedeniyle
eğlence meclisiyle benzerlik noktasında ilişkilendirilmiştir:
Kadeh fıskıyye mey su halka-i rindân anun havzı
Sarây-ı şevka şadırvân olupdur Bâkıyâ meclis (Bâkî, G.208/5)
2.9.4. Sağlık ve Temizlik ile İlgili Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı,
Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi
Sağlık ve temizlik ile ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım
sayısını Tablo 16, kullanım oranını Grafik 16 vermektedir. Buna göre sağlık ve temizlik
ile ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 6,
Fuzûlî Divanı’nda 8 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda
%43’e, Fuzûlî Divanı’nda %57’ye tekabül eder. Sağlık ve temizlik ile ilgili mekânları
karşılayan sözcüklerin Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Bâkî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “hammâm” sözcüğünün Bâkî Divanı’na göre fazla
kullanılmış olmasıdır. “Şadırvân” sözcüğü yalnızca Bâkî Divanı’nda kullanılsa da iki
divan arasındaki toplam kullanım oranındaki fark, %14’te kalmıştır. Sağlık ve temizlik
ile ilgili mekânlardan, “şifahâne” ve “şadırvân” daha çok soyut kavramlarla tavsif
edilerek metafor olarak ele alınırken; “hamam” temizlik mekânı olarak düşünülmüş,
diğer mekânlara göre daha gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Fuzûlî
Divanı’nda hamamın daha fazla kullanılmasının nedeni, çöl ikliminde yaşayan bir şairin
tasavvur âleminde temizlik fikrinin canlı kalmasıdır.
Tablo 16: Sağlık ve temizlikle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Dârü’ş-şifâ, Şifâ-hâne
4
4
Hammâm
1
4
Şadırvân
1
-
Toplam
6
8
299
%43
%57
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 16: Sağlık ve temizlikle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin
divanlarda kullanım oranı
Şifâhâne (dârüşşifâ), Bâkî ve Fuzûlî divanlarında dörder kez kullanılmıştır.
Şifâhânenin her iki divanda bazı ortak teşbih ve tasavvurlara konu edildiği görülür.
Sevgiliye ait mekânlardan sevgilinin kapısı (Bâkî, G.341/1) ve mahallesi Bâkî
Divanı’nda; sevgilinin eşiği ise Fuzûlî Divanı’nda şifâhâne olarak tasavvur edilmiştir.
Bu yaklaşımların temelinde âşığın/şairin hasta, sevgilinin/hükümdarın ise hekim olarak
tasavvur edilme anlayışı ve söz konusu mekânlara kabul edilme durumunda, âşığın
yazgısında yaşanacak olan olumlu dönüşüme gönderme vardır:
Bir ‘aceb dârü’ş-şifâdur kûyı derd ehline kim
Anda hep nâ-hoş varan bî-çâre gâyet hoş gelür (Bâkî, G.56/4)
Bırakdı cânını dârü’ş-şifâ-yı dergehine
Hücûm-ı hâdiseden haste vü nizâr kalem (Fuzûlî, K.33/28)
Şifâhâne, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında açık mekân olarak algılanmıştır. Bu
bağlamda Bâkî Divanı’nda sevgilinin mahallesine benzetilen şifâhâneye nahoş olarak
varan çaresiz kişinin hoşnut ayrılacağı ifade edilirken (Bâkî, G.56/4); Fuzûlî Divanı’nda
şifâhâne, huzur bulma konusunda gül bahçesi olarak tasavvur edilmiştir:
Yine dîvâne aşk eyledi dârü’ş-şifâ meyli
Yine gülzâre çıkdı kûşe-i mihnet giriftârı (Fuzûlî, K.18/3)
Bâkî Divanı’nda şifâhâne, kapalı mekân olarak da algılanmıştır. Gönüllerin
sevgilinin saçlarına asılı kalma durumuyla aşk şifâhânesinde zincire vurulan
âşıkların/delilerin hâli arasında benzerlik ilişkisi kurularak şifâhâne, sınırlandıran,
engelleyen mekân olarak gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir:
300
Bir dil mi var ki zülfine dîvâne kılmayup
Dârü’ş-şifâ-yı ‘aşkda zencîre urmadı (Bâkî, G.521/4)
Hamam, Bâkî Divanı’nda 1, Fuzûlî Divanı’nda 4 kez kullanılmıştır. Fuzûlî
Divanı’nda müstakil bir hammamiye mevcuttur. Fuzûlî ızdırap şairi olmasına rağmen
şiirlerinde yer yer yaşama sevincine dair imge ve tasavvurları kullanmıştır. Bu
bağlamda Tanpınar, Fuzûlînin yazdığı “hammamiyeyi” de emsal göstererek şunları
söyler: “Vakıa bazı şiirlerinde o da eğlenmeye çalışır, neşeli görünmek ister, çapkınca
mazmunlar, şarkılar yapar. Hatta eserinde ten hazlarına bir çeşit açılış dahi vardır.
Unutmayalım ki Nedim’den evvel hamamiye yazan -hamam redifli gazel- odur.”
(2011:151-152). Bu durum, şairlerin şiirlerinde kişiliklerini ve dünya görüşlerini
doğrudan yansıtmadıklarını gösterir. Bâkî ve Fuzûlî divanlarında hamam, sevgiliye
şayeste bir mekân olarak tasavvur edilmiştir. Bâkî sevgilinin hamamdaki hâlini daha
gerçekçi tasavvurlara konu ederken; Fuzûlî soyut kavramları tavsif unsuru olarak
kullanarak gerçeküstü imge ve tasavvurlara konu eder:
Sahn-ı hammâmda dün gördüm o nâzük bedeni
Sînede mûdan eser yok dahı pehlû da güzel (Bâkî, K.313/4)
Kıldı ol serv seher nâz ile hammâma hırâm
Şem‘-i ruhsârı ile oldu münevver hammâm (Fuzûlî, G.182/1)
Şadırvân, Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmış, Fuzûlî Divanı’nda ise
kullanılmamıştır. Bâkî Divanı’nda sarayın bir cüzü olarak kullanılan şadırvân eğlence
meclisi olarak tasavvur edilmiştir. Bâkî neşe ve arzusunu adeta söz konusu mekâna
yansıtır:
Kadeh fıskıyye mey su halka-i rindân anun havzı
Sarây-ı şevka şadırvân olupdur Bâkıyâ meclis (Bâkî, G.208/5)
2.10. Suyla İlgili İnşaî Mekânlar
Varlık âleminde canlılığın kaynağı olduğu için ihtiyaç duyulan en önemli madde
sudur. Su, “anasır-ı erba‘a”yı oluşturan unsurlardan biri olduğu için “kâinatın özü,
cevheri olarak” (Karabulut, 20015:68) kabul edilir. Biyolojik anlamda varlığın
devamlılığını sağlama konusunda kaynak olarak görülen su, yerleşim yerlerinin
belirlenmesinde de etkili olmuştur. Bu etkiden dolayı milletlerin kültür, sanat ve
inanışlarında önemli bir yer tutmuş, özellikle edebî eserlerde motif veya imge olarak
yoğun bir biçimde kullanılmıştır.
301
Suyla ilgili inşâî mekânlardan çeşme, havz, sedd ve kuyu her iki divanda
kullanılırken; “mecrâ” ve “bulak” sözcükleri, yalnızca Fuzûlî Divanı’nda kullanılmıştır.
Bu sözcüklerin anlam ve mahiyetleri farklı olduğu için her bir sözcük, ayrı bir başlık
olarak değerlendirilmiştir.
2.10.1. Çeşme
Suyla ilgili inşâî mekânların başında çeşme gelir. Osmanlılar döneminde
“çeşmeler, asıl amaçları olan su temini dışında estetik bir gaye güdülerek inşa
edildikleri” (Türkmenoğlu, 2012:1093) için yapıldıkları yerin tarihî ve mimarî yapıları
arasında önemli bir yer alır. Çeşme, şiirde mimarî bir yapıdan ziyade, estetik bir unsur
olarak muhtelif imge ve tasavvurlara konu edilir.
Çeşme, Bâkî Divanı’nda sevgilinin dudağı, sözleri ve eşiğinin toprağı, âşığın
gözleri ve gönlü, güneş, şairlik yeteneği ve memdûh övgüsü; Fuzûlî Divanı’nda ise
sevgilinin dudağı, âşığın gözleri, belâ, güneş, Hz. Muhammed’in şefaati, memdûh
övgüsü ve perilerin çeşme başlarını mekân tuttuğuna dair inanış ile ilgili hususlarda
teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Sevgilinin dudakları, âşıklara can verdiği için âb-ı hayat çeşmesi olarak tasavvur
edilir (Fuzûlî, G.198/6). Âb-ı hayat, ölümsüzlük suyu olduğu için bu suyu içenlerin
ölümsüzleştiğine inanılır. Fuzûlî, sevgilinin dudaklarının âşığa can bağışladığını; âşığın
da sevgilinin dudakları uğruna canını verdiğini söyler. Böylece âşığın fenafillah ve
bekabillah mertebelerine erme konusundaki çabasını yüceltir:
Şerbet-i lâ‘lin ki derler çeşme-i hayvân ana
Ol verir cân dem-be-dem uşşâka vü ben cân ana (Fuzûlî, G.10/1)
Bâkî ise âşığın gönlünün, sevgilinin dudak çeşmesinden bir içim (yudum) su
istediğini söyler. Böylece hasret ve gam ateşinin tahassüs yeri olan gönlün, sevgilinin
dudaklarından sardedilecek sözlerle teskin olacağını düşünür:
Dil bir içim su istedi çeşme-i la‘l-i yârdan
Âb-ı zülâl-i hançerin gösterüp işte mâ didi (Bâkî, G.528/3)
Sevgilinin yüzü, hakikatleri gösteren güzellik aynasına, sözleri ise neşe ve
doğruluk çeşmesinin pak suyuna benzetilir. Sevgilinin sözleri, coşkunluğu sağlama
konusunda şırıl şırıl akan suyu, açık ve net olma konusunda ise suyun parlaklığını
anımsattığı için neşe ve doğruluk sözcükleriyle tavsif edilir. Bu yaklaşımla hakikatlerin
302
ortaya çıkması konusunda sevgilinin yüzü kadar sözlerinin de belirleyici olduğu ifade
edilir:
Âyîne-i cemâl-i hakîkat-nümâ yüzün
Âb-ı zülâl-i çeşme-i sıdk u safâ sözün (Bâkî, G.260/1)
Sevgilinin eşiğinin toprağı, âb-ı hayat çeşmesi olarak görülür. Âşık, sevgilinin
eşiğinin toprağına yüz sürdüğünde sağlamak istediği kurbiyeti gerçekleştirmiş olur.
Böylece âb-ı hayat içmiş kadar olur. Âşığın varlık sebebi sevgilidir. Vuslat vesilesi
olarak görülen değerli değersiz her şey, âşığı ölümsüzleştirecek bir araç olarak telakki
edilir:
İşigün hâkine ser-çeşme-i hayvân dirler
Kapuna matla‘-ı hûrşîd-i dırahşân dirler (Bâkî, G.144/1)
Çeşmeyle gönül/can arasında ilişki kurulur. Klasik şiirde sevgilinin dudakları,
âb-ı hayat olarak tasavvur edildiği için sevgiliye ulaşma çabası içinde olan âşığın gönlü,
sevgilinin can bağışlayan dudaklarına susamış bir çeşme olarak tasavvur edilir. “Dudak,
lezzeti ve söze can verici özelliğiyle âb-ı hayata benzetilir.” (Pekyürek, 2007:180).
Sözlerin kaynağı olan dudak, âşığın canına can katar, sevgilinin hasretiyle kavrulmuş
gönlünü teskin eder. Çeşme de suyuyla hayatın kaynağı olduğu için can verme
konusunda sevgilinin dudaklarıyla aynı mesabede görülür:
Âb-ı hayât-ı la‘lüne ser-çeşme-i cân teşnedür
Sun cür‘a-i câm-ı lebün kim Âb-ı hayvân teşnedür (Bâkî, G.69/1)
Aşk acısından dert ve elemi fazla olan âşığın gözleri/gözbebekleri çeşme,
gözyaşları ise sel veya çeşme suyu olarak tasavvur edilir. Bâkî, âşığın gözyaşı selinin
dokuz feleği döndürecek bir güce sahip olduğu için gözyaşı çeşmesinin macerasının
büyük olduğunu söyler (Bâkî, G.64/3). Ayrıca âşığın kanlı yüreği coştuğunda,
gözyaşları kanlı bir biçimde akar. Bu durum gönlün gözyaşlarının kaynağı, gözün
çeşme, gözyaşlarının ise kan olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Dil-i pür-hûn elem-i ‘aşkun ile cûş ideli
Çeşme-i çeşmün akan suları dem gibi gelür (Bâkî, G.146/4)
Fuzûlî, serviye benzettiği sevgilinin, âşığın göz çeşmesine ayak basmasıyla
dikenlerin sevgilinin ayaklarını incittiğini ifade eder. Böylece âşığın gözlerini çeşmeye
benzetir. Çeşme suyu, maddî anlamdaki canlılığın sebebi olduğu için Fuzûlî’nin, diken
ve servilerin çeşme (su) kenarlarında yetişmesine göndermede bulunduğu düşünülür:
303
Dün serv tek basanda kadem göz bulağına
Bir nice hârdan elem irmiş ayağına (Fuzûlî, Msd.1-III/2)
Çeşmenin aşk bağlamında ilişkilendirildiği sözcüklerden biri de belâdır. Fuzûlî,
âşığın ten ve gönlünde belâ çeşmesinin sularının aktığını söyleyerek aşkı bir belâ, aşkın
etkilerini ise suyu akan bir çeşmeye benzetir. Bu vesileyle elest meclisinde âşığın düçar
olduğu durumun bir belâ gibi âşığın gönül ve bedenini ihata ettiğini, onu büyük
zorluklarla karşı karşıya bıraktığını düşünür:
Gezen peykânlarındır tende ya cân bâğına aşkın
Belâ ser-çeşmesinden her taraf sular revân etmiş (Fuzûlî, G.133/6)
Sevgilinin yanağı, parlaklık konusunda yüceltilirken çeşmeyle güneş arasında
ilişki kurulur. Fuzûlî, kötü gözden sakınmanın gerekliliğini ileri sürerek sevgilinin mum
kadar parlak olan yanağını, güneş çeşmesinden sakındırması gerektiğini ifade eder.
Çeşmeyle güneş arasında kurulan teşbihin temelinde, çeşme suyununun güneş ışıkları
kadar parlak tasavvur edilmesi düşüncesi vardır:
Şem‘i ruhsârın nihân tut çeşme-i hûrşîdden
Nûr-i çeşmim ihtirâz eyle yaman gözden yaman (Fuzûlî, G.216/6)
Fuzûlî, testiye benzettiği feleğin; güneş çeşmesinin suyunu damlalar biçiminde
akıtarak yıldızlar oluşturduğunu ifade ederek çeşmeyle güneş arasında kaynak olma ve
damlalar/sızıntı hâlinde ortaya çıkma gibi nedenlerden dolayı benzerlik ilişkisi
oluşturur:
Gizleyip çeşme-i hurşîd suyun kûze-i çerh
Katre katre kıla encüm reşehâtın peydâ (Fuzûlî, G.23/2)
Bâkî, güneşin nur saçan çeşmesinin akmaması durumunda, -memdûhun- altın
saçan avuçlarıyla sağlanan bereketin âleme yeterli geleceğini söyleyerek cömertliğinden
dolayı memdûhu över ve onu insanlığa katkı sağlama konusunda güneş ve çeşmeyle
aynı mesabede görür:
Feyz-i envâr-ı kef-i zer-bahşı besdür ‘âleme
Akmaz olsa çeşme-i hûrşîd-i nûr-efşân eger (Bâkî, K.13/11)
Bîsütûn Dağı’nın çeşmesi, klasik şiirde muhtelif tasavvurlara konu edilir. Fuzûlî,
Bîsütûn’un Ferhat’ın kanlı gözyaşlarını gördüğünde gözlerinden/gözelerinden çeşmesini
akıttığını söyleyerek Ferhat’ın Şirin’e kavuşmak için dağı delip su veya süt getirme
olayına telmihte bulunur. Ayrıca Bîsütûn’u, âşığın acısını hisseseden bir varlık olarak
tasavvur eder:
304
Tâ sirişk-i dîde-i Ferhâdı gördü lâle-gûn
Çeşmeler suyunu gözden saldı kûh-ı Bî-sütûn (Fuzûlî, G.230/1)
Hz. Muhammed’in şefaatine nail olma isteği ve umudu içinde olan Fuzûlî,
çeşmeyle Hz. Muhammed veya Hz. Muhammed’in şefaati arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur. Hz. Muhammed’in kabrinin onarılması için suya ihtiyaç duyuluyorsa güneş
çeşmesinden bereket suyunun ineceğini (Fuzûlî, K.3/25) söyleyerek kâinatı aydınlatan
güneşin bile Hz. Muhammed’e hizmet etmeye hazır olduğunu düşünür. Ayrıca
canlılığın kaynağı olarak gördüğü için güneşi, çeşme; güneşin ışıklarını ise su olarak
tasavvur eder. Mahşer gününde ise Hz. Muhammed’i vuslat çeşmesi, kendisini bu
çeşmeye susamış kişi olarak düşünür. Böylece Hz. Muhammed’i şefaat ve rahmetin
kaynağı olarak tasavvur eder:
Umduğum oldur ki rûz-ı haşr mahrûm olmayam
Çeşme-i vaslın vere ben teşne-i dîdâre su (Fuzûlî, K.3/29)
Peri, ideal güzelliği temsil ettiği için sevgili, peri yüzlü olarak düşünülür. Fuzûlî,
âşığın gönlünü virane olmuş yer, gözlerini ise çeşme olarak hayâl eder. Perilerin
viranelerde ve çeşme başlarında bulunduğunu ifade ederek âşığın gönlünü ve gözlerini
sevgiliye tahsis edilmiş mekânlar olarak tasavvur eder. Aynı zamanda perilerin
harabelerde ve çeşme başlarında toplandıklarına dair inanca göndermede bulunur:
Sen tek perînin menzili vîrâne gerekdir
Yâ çeşmeler üstü
Gönlüm kimi virâne vü gözüm dü bulağa
Kon ey peri-peyker (Fuzûlî, Mst.1/7-8)
Bâkî, şairlik yeteneğini överken şiirleriyle çeşme suyu arasında bazı ilgiler
kurar. Kaleminin lülesinden gönül çeşmesinin ölümsüzlük suyuna ait kuralları akıttığını
söyleyerek gönlünü çeşmenin kaynağı, kalemini çeşme lülesi, mürekkebini su, şiirlerini
ise âb-ı hayata benzetir. Âb-ı hayat, ölümsüzlük suyu olarak bilindiği için Bâkî’nin bu
teşbihlerle şiirlerinin ebediyete kadar var olacağını, şiire olan susamışlığa çare olacağını
düşünür:
Lûle-i hâme ile çeşme-i dilden Bâkî
Eyledi kâ‘ide-i âb-ı hayâtı icrâ (Bâkî, G.9/7)
Çeşmenin en fazla ilişkilendirildiği konulardan biri memdûh övgüsüdür.
Memdûh, adaletli davranma, cömertlik ve ihsanda bulunma konularında çeşmeyle ilgili
tasavvurlara konu edilir. Fuzûlî, denizlerin cömertlik tahsilini memdûhun lütuf
305
çeşmesinden öğrendiğini (Fuzûlî, K.28/21), adalet konusunda memdûhun; Kevser
suyunun/çeşmesinin sâkî’si gibi davrandığını (Fuzûlî, K.19/12), lütuf denizinin, ihsan
çeşmesi kadar cömert olduğunu söyleyerek memdûhu söz konusu üstün meziyetlerinden
dolayı yüceltir, ondan çaresizliğini aşma konusunda yardım bekler. Memdûh, kaynağı
tükenmeyen hazine veya nimetlere sahip olarak telakki edildiği için denizle, karşılık
beklemeden ikramda bulunduğu ve cennet ehli olarak telakki edildiği için de Kevser’le
benzerlik noktasında ilişkilendirilmiştir:
Serverâ sen çeşme-i ihsân ü bahr-ı lutfsun
Teşne-i şehd-i visâlindir Fuzûlî nâ-tüvân (Fuzûlî, K.31/22)
Memdûhu hüner ve fazilet çeşmesinin yüksek görüşlü hocası olarak (Bâkî,
K.22/16) gören Bâkî, onun hüner sahibi olma ve faziletli davranma konularındaki
yetkinliğini ve ileri görüşlülüğünü anlatır. Ayrıca hüner sahibi şairlere gösterdiği
teveccühe işaret eder. Memdûh, madde âleminde belli saiklerden dolayı yüceltildiği gibi
ahirette de “cennet mekân” olarak telakki edilir. Bu durumun nedeni, memdûhun
döneminde esen rüzgârın, cennette esen havaya; akan çeşmelerin ise Kevser suyuna
benzetilmesidir:
Zülâlinden ‘ibâretdür nesîminden kinâyetdür
Safâ-yı çeşme-i Kevser hevâ-yı Cennetü’l-me’vâ (Bâkî, K.27/12)
2.10.2. Havuz
Havuz, “su biriktirme, yüzme, çevreyi güzelleştirme vb. amaçlarla altı ve yanları
mermer, beton benzeri şeylerden yapılarak içine su doldurulan genellikle üstü açık yer”
(Akalın vd., 2011:1066) anlamına gelir. Havuz, klasik şiirde daha çok gerçek anlamına
uygun bir biçimde kullanılsa da “Hz. Peygamber’e cennette bahşedilen nehir” (Ertürk,
1997:546) anlamına gelen “havz-ı Kevser” biçimiyle de kullanılır. Havuz, Bâkî
Divanı’nda sevgilinin içinde yüzdüğü yer ve rint halkası; Fuzûlî Divanı’nda ise
sevgilinin teşrifiyle şeref kazanmış mekân veya mekânsal unsur olarak tasavvur
edilmiştir.
Havuz, sevgiliye layık bir mekân olarak tasavvur edildiği için havuza yansıyan
veya
havuzda
olduğu
düşünülen
varlıklar,
sevgiliyle
benzerlik
noktasında
ilişkilendirilir. Bu bağlamda Bâkî, etrafı düzgün servilerle çevrilmiş bahçenin
avlusundaki havuzun içine yansıyan ay’ı, sevgiliye benzetir (Bâkî, Mt.24). Ay kadar
aydınlık ve parlak olan sevgilinin değerinin gerçek anlamda anlaşılabileceği mekân,
306
temiz ve berrak suyla dolu bir havuzdur. Bâkî, ayrıca sevgilinin güzellik unsurlarından
ince belini, gümüş bir havuzun içine düşmüş saç teline benzetir. İncelik ve zarafetin
sembolü olarak görülen sevgilinin beli, değer atfedilen yerlere layık görüldüğü için bu
teşbihin yapıldığı düşünülür. Havuzun gümüş renkli olarak görülmesi; temizliği, zarafeti
ve dönemin şatafatını yansıtması nedeniyledir:
Degül pehlû efendi cism-i pâkün bir içim sudur
Miyânun havz-ı sîmîn içre düşmiş sanki bir mûdur (Bâkî, G.170/1)
Fuzûlî, sevgilinin hamama teşrif etmesiyle havuzun giriş yerinin (leb-i havz)
sevgilinin ayaklarını öpme şerefine nail olduğunu, böylece şeref kazandığını söyler. Bu
yaklaşımla hamamın bir cüz’ü olan havuz, sevgilinin yıkandığı yer olarak
düşünülmüştür. Bütün yüce ve kutsal değerleri kendisinde toplayan sevgili, bastığı
yerlere de değer katar. Havuz girişinin şereflenmesi, bu bağlamda kişi-mekân
özdeşliğinin göstergesi olarak değerlendirilebilir:
Oldu pâ-bûs-ı şerîfiyle müşerref leb-i havz
Buldu dîdâr-ı latîfiyle ziyâ dîde-i câm (Fuzûlî, G.182/4)
Bâkî, halka biçiminde oturan meclis erkânının coşkulu hâliyle fıskiyelerinden su
yerine şarabın aktığı havuz arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Şarapla dolu bir havuz;
zevk, eğlence ve zenginliğin göstergesi olduğu gibi, şairin dönemin nimetlerinden
yararlandığına dair bir işaret olarak da görülebilir:
Kadeh fıskıyye mey su halka-i rindân anun havzı
Sarây-ı şevka şadırvân olupdur Bâkıyâ meclis (Bâkî, G.208/5)
2.10.3. Set (Sedd)
Bir şeyi engellemek, durdurmak amacıyla inşa edilen duvar ve toprak yığını gibi
yapılara set denir. Set, genellikle suyun birikmesi veya sel sularının çevreye zarar
vermemesi için inşa edilir. Klasik şiirde daha çok “İskender’in Ye’cûc ve Me’cûclerin
tecâvüzlerini men‘ maksadıyla yaptırdığı yapı” (Onay, 2009:487) ile ilişkilendirilerek
kullanılır. Set, Bâkî Divanı’nda memdûh övgüsü ve Seddi-i İskender; Fuzûlî Divanı’nda
ise sevgilinin kirpikleri, memdûh övgüsü ve Seddi-i İskender ile ilgili hususlarda teşbih
ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Sevgilinin kapısının toprağı, yüz sürülecek kadar değerli bulunur. Âşık
mahviyyetkârlığını göstermek ve yakınlığı sağlamak amacıyla sevgilinin kapısının
toprağına yüz sürer. Fuzûlî, âşığın gözyaşlarının bu toprağı yıkayıp götürdüğünü,
307
kirpiklerinin ise gözleriyle yüzü arasında set vazifesi gördüğünü söyleyerek seti, âşığın
sağladığı yakınlığı koruma konusunda destekleyici bir unsur olarak tasavvur eder:
Gözüm ü yüzüm arasında müjem sedd oldu
Ki gözümden su çıkıp yumaya hâk-i derini (Fuzûlî, G.295/2)
Seddi-i İskender ile uzlet köşesi arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Uzlet,
dünyadan el çekerek kapalı veya tenha mekânlarda vakti ibadet ile geçirmek demektir.
Bâkî, alçak dünyanın Dârâsı’nın tacını elde etmek uğruna, başkalarına baş eğmektense
Seddi-i İskender gibi uzlet köşesine çekilmenin daha doğru olduğunu söyleyerek
Dârâ’nın İskender’le yaptığı, taç ve tahtını kaybettiği savaşa telmih yapar. Ayrıca
“dünyadaki tâlih ve mutluluğun bâkî olmadığını” (Öntürk, 2015:90) anlatmaya çalışır.
Böylece uzlet köşesini, huzuru sağlama veya huzur içinde yaşama konularında, fitne ve
fesadı engellediğine inanılan Seddi-i İskender ile aynı mesabede görür:
Geç otur sedd-i Sikender gibi künc-i ‘uzlete
Başun egme dehr-i dûnun efser-i Dârâsına (Bâkî, G.408/6)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında setin daha çok memdûh övgüsüyle ilgili
tasavvurlara konu edildiği görülür. Fuzûlî, memdûhun nimetlerinin sınırsızlığını ve
dünyevî nimetlere karşı takındığı istiğna hâlini yüceltirken, onun hükümlerini,
muhtaçlık kapısının seti olarak tasavvur eder (Fuzûlî, K.11/43). Hükümlerin set olarak
tasavvur edilmesi, ihtiyaçların karşılanması konusunda gerekli birikimin oluşmasına
katkı sağlaması nedeniyledir. Fuzûlî, ayrıca memdûhu aldığı tedbir ve kararlarlardan
dolayı millet ve memleketin sığınağı; düşman/lık Yecüc’ün defini sağlayan İskender’in
seti olarak görür. Böylece memdûhun, memlekette düşmanlığı bitirdiğini, İskender-i
Zülkarneyn gibi huzuru sağladığını düşünür:
Penâh-ı mülk ü milletsin sedâd-ı hüsn-i tedbîrin
Adû Ye’cücının def‘ine bir sedd-i Sikenderdir (Fuzûlî, K.19/21)
Bâkî, memdûhun eşiğini gam Yecüc’ünün engellenip kovulmasını sağlayan sete
benzeterek (Bâkî, K.26/14) memdûhu, ülkede sağlanan huzur ve mutluluğun vesilesi
olarak görür. Gamın Yecûc’a benzetilmesi, ruh ve beden üzerinde oluşturduğu tahribat
nedeniyledir. Bâkî, ayrıca memdûhun çelik kılıcı sayesinde dünyanın emniyete
kavuştuğunu söyleyerek onu belâ Yecûc’unu engelleyen ikinci İskender olarak tasavvur
eder. İskender’in “demir ve erimiş bakırdan” (Pala, 1995:569) set yaptırdığı söylenir.
Bu bağlamda güç ve kudretin sembolü olarak görülen çelik kılıcın (memdûhun askerî
gücü), belâların önündeki set olarak tasavvur edildiği düşünülür:
308
Cihân emn ü emân buldı yine şemşîr-i pûlâdın
Belâ Ye’cûcına sedd eyledi İskender-i sânî (Bâkî, K.14/5)
2.10.4. Mecrâ
Mecrâ, “su yolu, su yatağı” (Kanar, 2003:855) anlamına gelir. Bâkî Divanı’nda
kullanılmayan mecrâ, Fuzûlî Divanı’nda memdûh övgüsü hususuyla alakalı tasavvurlara
konu edilmiştir. Deniz ve madenlerden elde edilen hâsılatın memdûhun cömertliği
sayesinde kimsesizlere belli bir mecradan ulaştığı ifade edilir. Bu yaklaşımla,
memdûhun cömertliği sayesinde dönemin bereket ve bolluğundan insanların
yararlandığına işaret dilir:
Hisâb-i sahâvetde emriyle mecrâ
Gedâ adına hâsıl-i ma‘den ü yem (Fuzûlî, K.27/12)
2.10.5. Kuyu (Çâh/Çeh)
Kuyu, belli bir amaç için kazılan derin/derince çukurdur. Yapay bir mekân olan
kuyu, klasik şairler tarafından muhtelif teşbih ve tasavvurlarla ilişkilendirilerek
kullanılmıştır. “Dibindeki karanlığı, derinliği ve darlığı dolayısıyla içinden çıkılamayan
durum ve yer olarak tasavvur edilen” (Doğan, 2006:123) kuyu, daha çok aşk
bağlamında değerlendirilir.
Kuyu, Bâkî Divanı’nda “çâh” sözcüğünün yanında “çeh-i zenahdân” ve “çâh-ı
zekan” terkipleriyle kullanılmıştır. Divanda, yokluk (Bâkî, G.308/2) kavramıyla tavsif
edilen kuyu; Hz. Yusuf’un içine düştüğü yer (Bâkî, G.165/1), sevgilinin çene çukuru
(Bâkî, G.346/4), aşk girdabı, gönlün içine düştüğü yer; Fuzûlî Divanı’nda ise güzellik
unsuru (Fuzûlî, G.243/6) ve gönlün cüzü olarak tasavvur edilmiştir.
Sevgilinin çene çukuru, biçimsel açıdan kuyuya benzetilir. Sevgilinin çene
çukurunun aşk denizine düşenler için anafor olarak tasavvur edilmesi (Bâkî, G.172/4),
aşkın kuşatıcılığı ve âşığın iradesinin bu durum karşısındaki hükümsüzlüğüyle izah
edilebilir. Âşığın gönlü, -âşığa rağmen- sevgilinin çene çukuruna düştüğü için çene
çukuru, güzellik unsuru ve tuzak olarak tasavvur edilir:
Ah kim düşdi nâ-gehân gönlüm
Göricek ol çeh-i zenahdânı (Bâkî, G.488/5)
“Çene çukuru, tasavvufta kâinat sırlarının hâllinde çekilen müşküller” (Tarlan,
2009:588) anlamında kullanılır. Aynı işlev, beşerî aşk bağlamında âşığın gönlüne
309
yüklenir. Gönül, aşkın neşv ü nemâ bulduğu, ayrılıktan dolayı çekilen sıkıntıların
içerisinde tezahür ettiği, âşığın tekâmülünü tamamladığı soyut mekân olarak düşünülür.
Âşığın, çene çukurunu; gönlünde görmesi, gönlün derinlik ve çekilen sıkıntılar
konusunda kuyu/çukur olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Ol çâh-ı zenahdâna derdim vereyim gönlüm
Gönlümde görür oldum ol çâh-ı zenahdânı (Fuzûlî, G.265/3)
Kuyu
motifi,
“kişi-yer
özdeşikliği”
(İçli,
2008:345)
bağlamında
değerlendirildiğinde, güzelliğinden dolayı “Yûsuf-ı sâni” olarak görülen sevgili ve aşk
uğruna çektiği sıkıntılar nedeniyle âşığın benzetileni olarak görülen Hz. Yusuf ile ilgili
teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Âşığın gönlünün, sevgilinin çene çukurunda esir
kalmasıyla Hz. Yusuf’un kuyuda mahsur kalması arasında benzerlik ilişkisi kurulur.
Bâkî’ye göre gönül; dar, karanlık ve sıkıntının kaynağı olarak düşünüldüğü için zindana
benzetilen çene çukurundan ancak şâhın/sevgilinin himmetiyle kurtulabilir. Bu durum,
aynı zamanda kuyuya düşen bir insanın ancak yardım ile kurtulabilme durumunu
anımsatır:
Gönül Yûsuf gibi çâh-ı zenahdânunda kalmışdur
Halâs eyle benüm şâhum ki zindânunda kalmışdur (Bâkî, G.165/1)
2.10.6. Suyla İlgili İnşaî Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı, Oran ve
İçerik Bakımından Değerlendirilmesi
Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını
Tablo 17, kullanım oranını Grafik 17 vermektedir. Buna göre suyla ilgili inşâî
mekânları karşılayan sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 39, Fuzûlî
Divanı’nda 28 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %58’e,
Fuzûlî Divanı’nda %42’ye tekabül eder. Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan
sözcüklerin Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî Divanı’ndan
fazla olmasının nedeni, “çeşme”, “çâh/çeh” ve “havz” sözcüklerinin Bâkî Divanı’nda
fazla kullanılmasıdır. “Bulak” ve “mecrâ” sözcükleri yalnızca Fuzûlî Divanı’nda
kullanılsa da iki divan arasındaki toplam kullanım oranındaki fark, %16’da kalmıştır.
Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan sözcükler, divanlarda yer yer gerçek anlamlarına
gelecek şekilde kullanılsa da bu sözcüklerin, umumiyetle soyut kavramlarla
ilişkilendirilerek teşbih ve tasavvurlara konu edildiği görülür.
310
Tablo 17: Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Bulak
-
2
Çâh/Çeh
7
3
Çeşme
26
16
Havz
3
1
Mecrâ
-
1
Sedd/Sedâd
3
5
Toplam
39
28
Bâkî Dîvânı
%42
%58
Fuzûlî Dîvânı
Grafik 17: Suyla ilgili inşâî mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım oranı
Çeşme, Bâkî Divanı’nda 26, Fuzûlî Divanı’nda 18 kez kullanılmıştır. Çeşme,
Bâkî Divanı’nda daha fazla kullanılmasına rağmen Fuzûlî Divanı’nda daha farklı teşbih
ve tasavvurlara konu edilmiştir. Âşığın gözleri (Bâkî, G.146/4; Fuzûlî, Msd.1-III/2),
sevgilinin dudağı (Bâkî, G.528/3; Fuzûlî, G.10/1), güneş (Bâkî, K.13/11; Fuzûlî,
G.23/2) her iki divanda çeşme olarak tasavvur edilirken; Fuzûlî Dîvanı’nda -Bâkî
Divanı’ndan farklı olarak- Hz. Muhammed’in şefaati de çeşme olarak tasavvur edilmiş
(Fuzûlî, K.3/29), Bîsütûn Dağı’ndaki çeşme ise farklı bir bağlamda ele alınmıştır.
Fuzûlî, Ferhat’ın kanlı gözyaşlarını gören Bîsütûn Dağı’nın, gözünden çeşme suyunu
akıttığını söyleyerek Bîsütûn Dağı’nın çekilen mihnet ve acı karşısında merhamete
geldiğini düşünür. Ferhat’ın Şirin’e vasıl olabilmesi hususunda ileri sürülen şart, “çeşme
311
getirmek”tir. Âşığın tekâmüle erme vesilesi olarak telakki edilen bu durum, Bîsütûn’un
tavrıyla ihsan ve ikrama dönüşür:
Tâ sirişk-i dîde-i Ferhâdı gördü lâle-gûn
Çeşmeler suyunu gözden saldı kûh-ı Bî-sütûn (Fuzûlî, G.230/1)
Fuzûlî Divanı’nda çeşme “belâ” kavramıyla tavsif edilerek kapalı mekân
algısıyla değerlendirilir. Divanda aşk, belâ çeşmesi olarak tasavvur edilir. Çeşmeden
akan suyun ulaştığı yerlerde rahmet ve bereket tecellilerine mazhar olunurken; aşk
çeşmesinden akan suyun ulaştığı yerlerde, belâ meclisindeki ahit gereği mihnet, gam ve
sıkıntılarla karşı karşıya kalınır. Tasavvufî anlayışa göre âşık, başına gelenleri alınyazısı
olarak telakki edip kaderine rıza gösterse bile beyitte “belâ” sözcüğünün olumsuz hâlleri
çağrıştıracak şekilde kullanıldığı düşünülür:
Gezen peykânlarındır tende ya cân bâğına aşkın
Belâ ser-çeşmesinden her taraf sular revân etmiş (Fuzûlî, G.133/6)
Sevgilinin dudağı (Bâkî, G.528/3; Fuzûlî, G.198/6), sözleri (Bâkî, G.260/1) ve
eşiğinin toprağı (Bâkî, G.144/1) çeşme/çeşme suyu olarak tasavvur edildiğinde çeşme
olumlu yönleriyle; âşığın gözleri çeşme olarak tasavvur edildiğinde ise olumsuz
yönleriyle tasvir edilir. Bu bağlamda Fuzûlî, âşığın göz çeşmesinin dikenli olduğunu
ifade eder. Bu yaklaşımıyla âşığın kirpiklerini dikene benzetmenin yanında dikenlerin
kurumuş, çoraklaşmış yerlerde bulunma durumuna işaret eder. Böylece âşığın göz
pınarlarının ağlamaktan kuruduğunu düşünür:
Dün serv tek basanda kadem göz bulağına
Bir nice hârdan elem irmiş ayağına (Fuzûlî, Msd.1-III/2)
Bâkî ise âşığın kanlı gönlünün aşk derdiyle coştuğunda göz pınarlarından akan
suyun (gözyaşı) kana benzediğini söyler. Böylece çekilen acının cisimleşmiş hâli olan
kanlı gözyaşlarıyla âşığın karamsar ruh hâlini anlatmaya çalışır. Gözyaşlarını çokluğu
bakımından su, gözlerini ise çeşme olarak tasavvur eder:
Dil-i pür-hûn elem-i ‘aşkun ile cûş ideli
Çeşme-i çeşmün akan suları dem gibi gelür (Bâkî, G.146/4)
Havuz Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Bâkî ve
Fuzûlî divanlarında havuz, sevgiliye şayeste bir mekân olarak tasavvur edilir. Bu
bağlamda Bâkî, havuza yansıyan ay’ı sevgiliye benzetir (Bâkî, Mt.24). Fuzûlî ise
sevgilinin hamama teşrif etmesiyle havuz girişinin sevgilinin ayaklarını öpme şerefine
nail olduğunu ifade eder. Böylece havuzu, hem sevgiliye şayeste bir mekân hem de
312
kişileştirme yoluyla canlı bir varlık olarak olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımla aynı
zamanda kişi-mekân özdeşliğinin sağlandığı düşünülür:
Oldu pâ-bûs-ı şerîfiyle müşerref leb-i havz
Buldu dîdâr-ı latîfiyle ziyâ dîde-i câm (Fuzûlî, G.182/4)
Rint meşrep bir şair olan Bâkî’nin mekân tasvirlerinde, şairin kişiliğine dair
izlerin bulunduğu düşünülür. Kadehi fıskiye, şarabı su, rint meclisinin halkasını ise
havuz olarak tasavvur etmesi, bu bağlamda değerlendirilebilir:
Kadeh fıskıyye mey su halka-i rindân anun havzı
Sarây-ı şevka şadırvân olupdur Bâkıyâ meclis (Bâkî, G.208/5)
Set, Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’nda 5 kez kullanılmıştır. Her iki Divanda
daha çok Sedd-i İskender ile ilişkilendirilerek tavsif edilmiştir. Bu bağlamda Bâkî,
İskender-i sânî olarak gördüğü memdûhu belâ Yecüc’ünü engelleyen ve dünyanın
emniyete kavuşmasını sağlayan kişi olarak tasavvur eder:
Cihân emn ü emân buldı yine şemşîr-i pûlâdın
Belâ Ye’cûcına sedd eyledi İskender-i sânî (Bâkî, K.14/5)
Fuzûlî Divanı’nda ise memdûh aldığı tedbir ve kararlar nedeniyle düşmanlık
Yecüc’ünün def‘ini sağlayan Sedd-i İskender olarak tasavvur edilmiştir. Bu yaklaşımlar,
memdûhun, insanlığın huzurunu sağlama konusunda, İskender-i Zülkarneyn gibi
mücadele verdiğini gösterir:
Penâh-ı mülk ü milletsin sedâd-ı hüsn-i tedbîrin
Adû Ye’cücının def‘ine bir sedd-i Sikenderdir (Fuzûlî, K.19/21)
Mecrâ, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
deniz ve maden kaynaklarından elde edilen ürünlerin, hükümdarın cömertliği sayesinde
yoksullara ulaştırılması konusunda araç olarak tasavvur edilmiştir. Dolayısıyla
mahiyetine uygun bir biçimde (kanal) ele alınmıştır:
Hisâb-ı sahâvetde emriyle mecrâ
Gedâ adına hâsıl-i ma‘den ü yem (Fuzûlî, K.27/12)
Kuyu, Bâkî Divanı’nda 7, Fuzûlî Divanı’nda 3 kez kullanılmıştır. Bâkî ve
Fuzûlî divanlarında daha çok “çeh-i zenahdân” (Bâkî, G.346/4; Fuzûlî, G.265/3) ve
“çâh-ı zekan” (Bâkî, G.26/1) biçimleriyle sevgilinin güzellik unsuru olarak bilinen çene
çukuru anlamında kullanılmıştır. Kuyu, Bâkî Divanı’nda adem (yokluk) sözcüğüyle
tavsif edilmiş, Hz. Yusuf’un içinden çıktığı kuyuyla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir.
313
Kuyunun yokluk sözcüğüyle tavsif edilmesinin temelinde; derin ve karanlık olduğu için
yokluk ve kapalılığı çağrıştırma düşüncesi vardır:
Geldi zuhûra çâh-ı ‘ademden çıkup yine
Mîzâne girdi Yûsuf-ı Ken‘ân-misâl gül (Bâkî, G.308/2)
Fuzûlî Divanında ise çene çukurunun güzelliğini temaşa eden gözün gafilce
kuyuya düşme ihtimalinin olduğu ifade edilir. Bu yaklaşımla kuyunun doğal bir özelliği
nazara verilir ve kuyu cezalandırma mekânı olarak tasavvur edilir:
Bakma ey dîde zenâhdânına mahbûbların
Gezme gâfil hazer et düşmeyesin çâhlara (Fuzûlî, G.243/6)
2.11. Değerli Maddelerin Korunduğu Mekânlar
2.11.1. Hazine (Genc, Gencîne, Define, Künûz)
Hazine, “biriktirmek amacıyla bir şeyi saklamak” anlamına gelen “hazn”
kökünden türemiş bir mekân ismidir. Devlete veya şahıslara ait para, mücevher, ziynet
eşyası gibi özellikle maddî değeri fazla olan kıymetli eşyanın ve bu eşyaya ait evrakın
saklandığı yer anlamına gelir (Orhonlu, 1998:130). Hazine, klasik şiirde define,
gencîne, kenz gibi sözcüklerle birlikte kullanılır.
Klasik şiirde hazine, daha çok sevgilinin güzellik unsurları ve aşk duygusuyla
ilgili teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Sevgilinin güzellik unsurlarından dudakları,
la‘l; hatları, pirûze; dişleri, inci; ağzı, yakut olarak tasavvur edilir (Pala, 1995:202).
Böylece maddî ve manevî vasıflarıyla bir hazineyi anımsatan sevgiliye ulaşma çabası
olarak bilinen aşk, zorluk ve sıkıntılarla dolu bir süreç olarak tavsif edilir.
Değerli maddelerin korunduğu mekânlar, Bâkî Divanı’nda aşk, gönül, gam,
âşığın gözü, vuslat, sevgilinin yanağı, geçicilik (fenâ), dünyâ, şairlik yeteneği ve
memdûh övgüsü; Fuzûlî Divanı’nda ise aşk, gönül, âşığın gözü, vuslat, güzellik,
melâmet, vefa, şairlik yeteneği, Hz. Muhammed’in şefaati, Hz. Musa’nın ilmi ve
memdûh övgüsü gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Bâkî ve Fuzûlî’nin hazineyi ilişkilendirdikleri sözcüklerin başında aşk gelir. Aşk
değer atfedilen duyguların başında geldiği için aşk ile ilgili hâl ve unsurlar, hazine ve
hazinenin maddî unsurlarıyla benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Âşığın gönül kafesi,
aşk hazinesiyle dolu bir biçimde tasavvur edildiği için âşık, aşk pazarının sarrafı olarak
düşünülür. Sarraf, değerli madenlerin kıymetini en iyi bilen kişidir. Âşık da rakiplerle
mücadele edip bedel ödemek suretiyle aşkı koruduğu için aşkın kıymetini en iyi
314
bilendir. Bâkî, aşkı hazine, âşığı da bu hazineyi korumaya çalışan varlık olarak tasavvur
ederek aşkın maddî ve manevî yüceliğini anlatmaya çalışır:
Toludur dil kafesi genc-i mahabbetle bu gün
‘Aşk bâzârınun ey hâce benem sarrâfı (Bâkî, G.541/3)
Fuzûlî, kâinatı hazineye; aşkı da bu hazinedeki mücevhere benzeterek (Fuzûlî,
G.123/4) aşkı kâinatın özü, mihver duygusu olarak düşünür. Ayrıca Fuzûlî, kendisini de
dâhil ettiği âşıklar zümresini, aşkın sırlarını taşıyan hazinenin bekçileri olarak görür.
Aşk hazinesini ağyardan korumaya çalıştıkları için âşıkların gözlerine uyku girmediğini
söyler. Ağyar, tasavvufa göre Mutlak Varlık dışındaki her şeydir. Âşığı hakikî aşktan
alıkoymaya çalıştığı için masiva olarak telakki edilir. Fuzûlî’nin bu yaklaşımıyla
hazineyi hakikî aşk, hazine bekçilerini ise âşıklar zümresi olarak tasavvur ettiği ve
hazinelerin korunması için tutulan nöbetlere göndermede bulunduğu düşünülür:
Hâb görmez çeşmimiz endîşe-i ağyârdan
Pâsbânız genc-i esrâr-ı mahabbet bekleriz (Fuzûlî, G.123/4)
Fuzûlî, hazineyle gönül arasında muhtelif ilgiler kurar. Âşığın gönül hazinesinin
sevgilinin yan bakışıyla yağmalandığını (Fuzûlî, G.134/6), aşk incilerinden oluşan
hazinenin, gönülde bulunması hasebiyle gönlün bayındır hâle geldiğini (Fuzûlî,
G.196/5), gönülden
yükselen dumanların, halka hazineyi
koruyan ejderhayı
anımsattığını (Fuzûlî, G.52/2) söyler. Böylece gönlü, yücelik/kutsallık atfedilen
duygulardan aşkı barındırdığı için hazineye benzetir. Bu hazinenin en önemli özelliği,
gamlı oluşudur. Bunun nedeni, gönlün ayrılıktan dertlerin barınağı hâline gelmesidir.
Gönül hazinesine ait kapının demirden yapıldığını düşünen Fuzûlî, sevgilinin yan bakış
oklarının âşığın gönlünde açtığı yaralarla âşığın ferahladığını ve huzur bulduğunu
düşünür. Yan bakış oklarının temreni, bu durumda merhem olarak telakki edilmiştir.
Bunun nedeni, sevgiliyle âşığın gönlü arasında yakınlığa vesile olmasıdır. Fuzûlî’nin bu
yaklaşımyla ayrıca, gönlün sevgili dışındaki varlıklara kapalı olma durumuyla hazinenin
demir kapıların arkasında korunma durumu arasında benzerlik ilişkisi kurduğu
düşünülür:
Gönlümün zahmına peykânını etdim merhem
Genc-i gamdır n’ola ger böyle demir kapılıdır (Fuzûlî, G.93/6)
Bâkî, aşkın tecellî mekânı olan gönlü hazine olarak tasavvur eder. Aşk kaynağı
olarak görülen bu hazinenin, sevgilinin hançeriyle delindiğini (Bâkî, G.501/1) ifade
eden Bâkî, sevgilinin bakışını hazine avcısı, gönlünü ise savunmasız bir define olarak
315
tahayyül eder. Ayrıca âşığın gönlündeki sırları, virane köşelerine gömülen hazinelere
benzetir. Bâkî’nin bu düşüncesiyle, hazinelerin harabelerde saklı olduğu gerçeğine ve
sır olarak tasavvur ettiği için hazinelerdeki eşyanın mahiyetinin belirsizliğine
göndermede bulunur:
Dilde şol ‘âşık ki sırr-ı ‘aşkun itmişdür nihân
Gûşe-i vîrânede genc-i firâvân gizlemiş (Bâkî, G.214/2)
Aşk hazinesinin en önemli özelliği, âşığı gam ve kederle karşı karşıya
bırakmasıdır. Bâkî, yedi başlı ejderhanın gam hazinesindeki bekçiliğiyle, âşığın harap
olmuş gönlünü tutsak eden sevgilinin saçlarının hayâli arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur. Sevgilinin saçları, kıvrımları ve kuşatıcılığıyla uçlarında asılı duran
gönüllerin vuslatını engelleyen ejderha olarak tasavvur edildiği için aşk, hazine
mesabesinde görülüp gam, keder ve acı gibi sözcüklerle tavsif edilmiştir:
Nigehbân eyledüm genc-i gama bir heft-ser ejder
Hayâl-i zülfini çün bu dil-i vîrâne tapşurdum (Bâkî, G.341/3)
Sevgili uğruna dökülen gözyaşları inciye benzetildiği için göz, gözyaşı
incilerinin içinde saklı olduğu bir hazine olarak düşünülür (Fuzûlî, G.167/1) ve hazine
“vefa” kavramı ile tavsif edilir (Fuzûlî, G.193/5). Fuzûlî, vefâ hazinesinin gönülde gizli
tutulduğunu, gözün ise tükenmeye mahkûm la‘l ve mücevher hazinesi olduğunu
söyleyerek sevgili uğruna dökülen gözyaşlarına değer atfettiği gibi, tasavvufta kesret
olarak düşünülen gözyaşının maddî değer taşıyan nesneler gibi tükeneceğini düşünür.
Bu bağlamda gözyaşı hazinesini, fenafillaha ulaşma çabası içinde olan sâlikin önünde
engel olarak tasavvur eder ve maddî değeri fazla olan eşyalardan arınmanın
zorunluluğunu dile getirir:
Gönülde nakd-i vefâ genci lîk pinhânî
Gözüm hızâne-i lâ‘l ü güher velî fânî (Fuzûlî, Msd.2-II/3)
Önemli kişilerin uğruna verilen çaba ve harcanan emeğe değer atfedilir. Bu
bağlamda Bâkî, âşığın sevgili uğruna döküp saçtığı gözyaşlarını, içi dolu bir hazine
olarak tasavvur eder. Bu hazinenin de tükendiğini söyleyerek âşığın sadakatini, çektiği
sıkıntıları anlatmakla beraber; dünyevî ihtiyaçlar için fütursuzca yapılan harcamalara
hazinelerin dahi dayanmayacağı düşüncesine göndermede bulunduğu düşünülür:
Bâkî yolında döke saça harç idüp gözüm
Âhir düketdi nakd-i şirişküm hızânesin (Bâkî, G.382/7)
316
Hazine, vuslat sözcüğüyle ilişkilendirilir. Sevgiliye kavuşmak isteyen âşık,
ejderha olarak düşünülen sevgilinin kıvrımlı saçları tarafından öldürülür (Bâkî,
G.133/2). Âşığın asıl amacı sevgilinin yüzünü görmektir. Saç, sevgilinin yüzünü örttüğü
için yüz, hazine; saç da ejderha olarak tasavvur edilir. Bunun yanı sıra güzellik
ülkesinde, güzellerin şahı olarak düşünülen sevgiliye kavuşmak için hazinenin
harcanması gerektiği ifade edilir. Bâkî bu yaklaşımıyla vuslatın zorluğunu, sevgiliye
biçilen maddî değerin fazlalığını anlatmaya çalıştığı gibi Hz. Yusuf’un Mısır
pazarlarındaki satılışına işaret eder:
Mısr-ı hüsn içre ey şeh-i hûbân
Almaga vaslunı hazîne gerek (Bâkî, G.282/4)
Fuzûlî ise sevgilinin saçlarının düğümünü, vuslat hazinesinin kilidi olarak
tasavvur eder. Saç, tasavvufî anlayışa göre yüzü örttüğü için kâfir veya kesret olarak
telakki edilir. Âşığın asıl muradı, sevgilinin yüzünü görerek vuslata ermektir. Yüz,
vahdeti temsil ettiği için saç, engelleyici bir unsur olarak görülüp rakip veya kesret
olarak tasavvur edilir:
Kondurdu gerd hattın âyine-i murâda
Kufl urdu akd-ı zülfün gencîne-i visâle (Fuzûlî, G.247/4)
Klasik şiirde sevgilinin güzellik unsurlarından yüzü, define; saçları ise ejderha
olarak tasavvur edilir (Şenödeyici, 2014:70). Bu bağlamda Bâkî, sevgilinin güzel
yanağını, parlaklık noktasında açık bir hazineye; saçlarının kemendini ise başı kırık bir
yılana benzetir. Böylece ideal güzelliği temsil eden varlıklara ulaşmanın zorluğunu dile
getirir. Zira yüz hazinesi, yılana benzetilen saçlar tarafından korunma altına alınmıştır:
Ruh-ı zîbâsı bir genc-i güşâde
Kemend-i zülfi mâr-ı ser-şikeste (Bâkî, G.473/3)
Sevgili, kâinatın özü, Mutlak Varlık’ın madde âlemindeki yansıması olarak
düşünüldüğü için klasik şairler tarafından ideal güzelliği yansıtacak biçimde tavsif
edilir. Fuzûlî, kâinatta sevgiliye denk gelebilecek bir güzellik hazinesinin bulunmadığını
söyler. Sevgilinin saçlarını, bu güzellik hazinesini koruyan ejderhaya benzetir.
Hazinedeki değerli eşyalar; parlaklık ve güzellikleriyle sevgilinin yüzünün benzetileni
olarak görüldüğü için sevgili, hem taşıdığı değer ve güzellik hem de vuslastın zorluğu
nedeniyle hazine olarak tasavvur edilmiştir:
Hansı yerde tapılır nisbet sana bir genc-i hüsn
Hansı gencin ejderi zülf-i perişânınca var (Fuzûlî, G.73/5)
317
Âşıkların yaşadığı hâllerden biri de melâmettir. Fuzûlî, kendisini melâmet
mücevherlerinden oluşmuş bir hazine, etrafındaki delilerin oluşturduğu zinciri ise
ejderha olarak tasavvur ederek İlahî aşkı elde etme yolunda yaşadığı melâmet hâlini
tasvir eder:
Ey Fuzûlî ben melâmet gevherinin genciyim
Ejdehâdır kim yatar çevremde zencîr-i cünûn (Fuzûlî, G.229/7)
Dünyevî arzu ve istekleri terk etmeye matuf iradeye fena denilir. Bâkî, “Bana
geçicilik iksirinin hazine kapısı açıldığından beri, güneşe benzeyen altın ile yıldızlara
benzeyen incileri elde etme çabası içinde olmadım.” diyerek dünyevî zenginliklerin
emaresi olarak bilinen altın ve incilerden arınmak sayesinde kesbedilen İlahî rızanın,
hazineden daha değerli olduğunu düşünür:
‘Aynuma almam zer-i hûrşîd ü dürr-i encümi
Feth olaldan bana bâb-ı genc-i iksîr-i fenâ (Bâkî, G.3/4)
Fuzûlî hazineyi eğlence/tasavvufî mekânlardan meyhane/tekke ile ilişkilendirir.
Meyhane/tekke köşesinde sağlık ve huzur hazinesini bulduğunu söyleyerek şarabın/Îlahî
aşkın sunulduğu meyhanenin dar ve kapalı olan köşesini hazine kadar değerli görür:
Fuzûlî buldu genc-i âfiyet mey-hâne küncünde
Mübârek mükdür ol mülk vîrân olmasın yâ Rab (Fuzûlî, G.30/7)
Bâkî, feleği, dünya hazinesini baştan başa saran yedi başlı bir ejderha olarak
tasavvur eder. Bu düşüncesiyle dünyayı cazibe ve albenisiyle bir hazine, feleği de bu
hazineye ulaşmayı engelleyen ejderha olarak düşünür. Ayrıca bu yaklaşımıyla, feleğin
yedi katmandan oluştuğuna dair düşünceye ve hazinelerin yedi başlı ejderhalar
tarafından korunduğuna dair inanışa işaret eder:
Felek bir ejdehâ-yı heft-serdür
Tolanmış genc-i dünyâyı ser-â-pây (Bâkî, G.519/2)
Klasik şairler, “ifade edilmiş sözü; işlenmiş, parlatılmış ve ipliğe dizilmek için
delinmiş inciye benzettikleri” (Avşar, 2007:167) için, şiirin mısra veya beyit hâlindeki
biçimini, ipliğe dizilmiş inci olarak düşünürler. Bu bağlamda Bâkî, şiirde kullanılan
sözcük ve mazmunları, inci veya mücevher; şiirlerin duygu, düşünce, hayâl bakımından
zenginliğini ve şairin yeteneğini ise hazine olarak tasavvur eder:
Tab‘un ki genc-i gevher-i nazm oldı
Bâkıyâ İrmez senün hayâlüne bir iki bengiler (Bâkî, Kt.7/1)
318
Ayrıca Bâkî, insanların dış görünüşlerine bakarak onları değerlendirmenin doğru
olmadığını düşünür. Bu bağlamda görünüşte dilenciye benzediğini, fakat harap olan
gönlünün mana hazinesinin mahzeni olduğunu söyler. Böylece hazinelerin harabelere
gömülme gerçekliğine göndermede bulunmanın yanında, şairlik yeteneğinin yeterince
anlaşılmamasından duyduğu rahatsızlığı dile getirir:
Zâhirâ gerçi gedâ-sûretem ammâ Bâkî
Mahzen-i genc-i ma‘ânî dil-i vîrânumdur (Bâkî, G.118/5)
Fuzûlî ise sırlar hazinesinin bekçisi olarak telakki ettiği şairlik kabiliyetinin,
binlerce sır mücevherini izhar ipliğine dizdiğini söyleyerek söz ve mananın hazineler
kadar değerli olduğunu düşünür. Böylece şairlik yeteneğini över:
Hâzin-i gencîne-i esrârdır her dem çeker
Rişte-i izhâra bin bin gevher-i esrâr söz (Fuzûlî, G.119/5)
Fuzûlî, hazineyi Hz. Muhammed’in şefaati ve Hz. Musa’nın “âsâ mucizesi”yle
ilişkilendirir. Hz. Muhammed’i, şefaat hazinesinin bekçisi olarak görürken (Fuzûlî,
G.48/3), ilim hazinesi olarak gördüğü Hz. Musa’nın mucizevî asasını ejderha olarak
tasavvur eder. Bu vesileyle Hz. Muhammed’in şefaatinin fazlalığını; Hz. Musa’nın asa
mucizesiyle yaşanan korku, ümit ve İlahî tecellilerin olağanüstülüklerini anlatır.
Hazinenin; fazlalık, zenginlik noktasında şefaat ile güzellik ve albenisiyle kişiye hayret
hâlini yaşattığı için İlahî tecellilerle benzerlik noktasında ilişkilendirildiği düşünülür:
Sensin kılan mezâhir-i ümmîd ü bîm edip
Mûsânın ilm genci asâsını ejdehâ (Fuzûlî, G.2/3)
Hazinelerin, ejderha tarafından (Fuzûlî, G.52/2) veya tılsım ile korunduğuna dair
inanış, masal ve efsanelerde işlendiği gibi klasik şiirde de motif veya imge olarak sıkça
işlenmiştir. Hazine tılsımının ism-i azam duasının okunmasıyla bozulduğu düşünülür.
Fuzûlî, ism-i azam olarak bilinen bin tane ismi ezberlemek suretiyle hazinenin tılsımını
bozan kişinin daha sonra ism-i azamı unutmasını, büyük bir gaflet olarak görür. Bu
durum, Mutlak Varlık’ı görmezden gelerek tecellilerinin içinde kaybolmak demektir.
Fuzûlî’ye göre asıl hazine, kişinin hayatının her anını Mutlak Varlık’ı düşünürek
geçirmesi ve hayatını ona göre tanzim etmesidir:
Tılısm-ı genc için bin ism-i a‘zam yâd tutdun tut
Tılısmı sındırıp genci bulup ismi unutdun tut (Fuzûlî, G.44/1)
Klasik şairler, devlet yöneticilerini güç ve zenginliğin temsilcisi olarak
gördükleri için mansıp elde etme veya bu gücün maddî imkânlarından faydalanma
319
düşüncesiyle onları överler. Yücelik makamında bulunan memdûhun, ihsan hazinelerini
paylaşma konusunda duacı olan şair (Bâkî, K.22/35), memdûhun ihsan ve ikramının
bolluğundan hazinelerin bile utandığını; hatta yerin dibine geçtiğini söyleyerek
hazinelerin yere gömülme gerçekliğini farklı bir sebeple açıklamaya çalışır:
Kef-i kân hâsiyetinden görüp ihsân nic’olur
Yirlere geçdi hayâdan utanup genc-i defîn (Bâkî, K.26/13)
Fuzûlî ise memdûhun hazine kaynaklarının sel ve bulut aracılığıyla gül
bahçesine ulaştığını söyleyerek memdûhun cömertliğiyle doğal mekânlarda yaşanan
dönüşüm arasında ilişki kurar (Fuzûlî, K.29/6). Fuzûlî, ayrıca Hızır’a benzettiği
memdûhun (Ayas Paşa), hazinenin bekası için Bağdat’taki eski duvarı tamir ettiğini
söyleyerek memdûhun, memleketi bayındır hâle getirme konusundaki çabasına
göndermede bulunduğu gibi, Hızır ile Hz. İlyas arasında yaşanan hikmetli kıssalara da
telmihte bulunur:
Sebât-ı adl için revnak bırakdın mülk-i Bağdâda
Bekâ-yı genc için ey Hızr yapdın köhne dîvârı (Fuzûlî, K.18/33)
2.11.2. Değerli Madenlerin Korunduğu Mekânları Karşılayan Sözcüklerin
Sayı, Oran ve İçerik Bakımından Değerlendirilmesi
Değerli madenlerin korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısını Tablo 18, kullanım oranını Grafik 18 vermektedir. Buna göre değerli
madenlerin korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî
Divanı’nda 20, Fuzûlî Divanı’nda 39 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî
Divanı’nda %34’e, Fuzûlî Divanı’nda %66’ya tekabül eder. Değerli madenlerin
korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım
sayısı ve oranının Bâkî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “genc”, “gencîne” ve
“hızâne”sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’nda fazla kullanılmasıdır. “Hazîne” sözcüğü
yalnızca Bâkî Divanı’nda kullanılmış olsa da iki divan arasındaki toplam kullanım
oranındaki fark, %32 olmuştur. Değerli madenlerin korunduğu mekânları karşılayan
sözcükler, divanlarda yer yer gerçek anlamlarına gelecek şekilde kullanılsa da bu
sözcüklerin umumiyetle soyut kavramlar ve gerçeküstü inanışlarla ilişkilendirilerek
teşbih ve tasavvurlara konu edildiği görülür.
320
Tablo 18: Değerli madenlerin korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda
kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Defîne/Defâ‘in
1
1
Genc
15
28
Gencîne
1
6
Hazîne
2
-
Hızâne
1
3
Künûz
-
1
Toplam
20
39
%34
%66
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 18: Değerli madenlerin korunduğu mekânları karşılayan sözcüklerin
divanlarda kullanım oranı
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında hazinenin umumiyetle aynı konularla alakalı teşbih
ve tasavvurlara konu edildiği görülür. Aşk (Bâkî, G.541/3; Fuzûlî, G.123/4), gönül,
(Bâkî, G.214/2; Fuzûlî, G.93/6), âşığın gözü (Bâkî, G.382/7; Fuzûlî, Msd.2-II/3), vuslat
(Bâkî, G.282/4; Fuzûlî, G.247/4), şairlik yeteneği (Bâkî, Kt.7/1; Fuzûlî, G.119/5) ve
memdûh övgüsü (Bâkî, K.22/35; Fuzûlî, K.29/6) bu hususlardan bazılarıdır. Hazinenin
her iki divanda aşk ile tavsif edilmesi, bu bağlamda değerlendirilebilir. Bâkî gönül
kafesinin aşk hazinesiyle dolu olduğunu ifade ederken; Fuzûlî, kendisini aşk sırlarının
hazinesinin bekçisi olarak tasavvur eder (Fuzûlî, G.123/4). Bu yaklaşımlar, aşkın,
hazine kadar değerli görüldüğünü ve her iki şairin duygu dünyasının belirleyici
kavramlarından biri olduğunu gösterir:
321
Toludur dil kafesi genc-i mahabbetle bu gün
‘Aşk bâzârınun ey hâce benem sarrâfı (Bâkî, G.541/3)
Hazine, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında kapalı mekân olarak algılanmıştır. Bâkî
hazineyi “gam” ile tavsif ederek âşığın gönlüyle benzerlik noktasında ilişkilendirirken;
Fuzûlî kendisini melâmet cevherinin hazinesi olarak görür. Aşk değer/eder noktasında
hazine mesabesinde görüldüğü için aşkın muhafazası uğruna verilen mücadele, âşığı
büyük sıkıntılarla (melâmet), gam ve kedere düçar olmakla karşı karşıya bırakır. Aşk
hazinesinin gam ve melâmet ile tavsif edilmesi, âşığın karamsar ruh hâlinin söz konusu
mekâna yansıtıldığını gösterir:
Nigehbân eyledüm genc-i gama bir heft-ser ejder
Hayâl-i zülfini çün bu dil-i vîrâne tapşurdum (Bâkî, G.341/3)
Ey Fuzûlî ben melâmet gevherinin genciyim
Ejdehâdır kim yatar çevremde zencîr-i cünûn (Fuzûlî, G.229/7)
Klasik şiirde sevgilinin güzellik unsurları daha çok değerli madenlerle benzerlik
noktasında ilişkilendirildiği için Bâkî Divanı’nda sevgilinin güzel/süslü yanağı (ruh-ı
zîbâ) açık bir hazineye benzetilir (Bâkî, G.473/3). Fuzûlî Divanı’nda ise sevgiliye denk
gelebilecek bir güzellik hazinesinin bulunmadığı ifade edilerek sevgilinin güzelliği eşsiz
bir hazine olarak tasavvur edilir. Sevgilinin saçları, ejderhaya benzetilerek güzellik
hazinesine kavuşmanın zorluğu anlatılır:
Hansı yerde tapılır nisbet sana bir genc-i hüsn
Hansı gencin ejderi zülf-i perişânınca var (Fuzûlî, G.73/5)
2.12. Cezalandırma Mekânları
2.12.1. Zindan ve Hapishane
Zindan ve hapishane, herhangi bir suçtan dolayı cezalandırılan insanların
gözetim altında tutulduğu mekânlardır. Bu mekânlar, karanlık, dar ve kapalı olup insanı
toplumsal hayattan alıkoyar. Cezalandırma mekânlarında kişi, kendisiyle başbaşa kalma
imkânını elde ettiği için hayat muhasebesini yapma, ruhsal açıdan olgunlaşma imkânı
bulur. Böyle mekânların inşa edilmesinde salt cezalandırma amacı güdülmez. Suçluların
ehlileştirilmesi ve topluma kazandırılması konularında hapishane ve zindanların etkisi
yadsınamayacak düzeydedir. Bu bağlamda hapishane ve zindan, “bir disiplin ve
normalleştirme mekânı olarak tarih sahnesindeki yerini alır.” (Ergün, 2013:36).
322
Zindan ve hapishane, Bâkî Divanı’nda dünya, beden, çene çukuru ve Hz.
Yusuf’un zindan mahkûmiyetiyle ilgili hususlarda; Fuzûlî Divanında ise beden, çene
çukuru, hevâ/hava kabarcığı, gül bahçesi, Hz. Yusuf ve Harut’un zindan
mahkûmiyetleriyle ilgili hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Klasik
şiir
anlayışına
göre
Mutlak
Varlık’tan/sevgiliden
ayrı
kalan
sâlikin/âşıkların dünyaları zindana dönüşür. İslâm inancına göre dünya, Müslümanlar
için zindan mesabesinde bir imtihan yeridir. Nitekim bir hadiste dünyanın, müminin
zindanı, kâfirin cenneti olduğu ifade edilir (İmâm Nevevî, 2006:208). İmtihan,
nefse/masivaya karşı sıkıntı ve zorluklar içerisinde verilen büyük mücadelelerle
kazanılır. Mutlak Güzel’e (sevgili) kavuşma çabasında olan âşık, dünyevî ve nefsanî
birçok engelleyici unsurla mücadele etmek zorunda kalır. Zindan, belli bir süreliğine
insanı özgürlüğünden, vuslattan alıkoyduğu için dünyayla ilişkilendirilir. Devir
nazariyesine göre geçiş yeri ve misafirhane olarak görülen dünya, yaşattığı bazı sıkıntı
ve geçici ayrılıklar nedeniyle zindana benzetilir:
Bu cihân kimine kasr-ı tarâb u ayş u safâ
Kiminün mihnet ile başına zindân ancak (Bâkî, G.238/3)
Beden, insanın maddî âleme bakan yönünü temsil ederken; ruh, Mutlak Varlık’a
bakan yönünü temsil eder. Ruh ve bedenin mahiyetiyle alakalı olarak insanlık tarihinin
ilk dönemlerinden itibaren birçok tartışma yapılmış, muhtelif görüşler ileri sürülmüştür.
“İlkçağ filozoflarından Eflatun, bedenin ruh için bir hapishane olduğunu zikrederken,
Aristo ruhu bedeni canlandıran ve harekete geçiren bir hayat prensibi olarak
görmektedir.” (Göz, 2013:482). 12. yüzyılda yaşayan Müslüman filozoflardan
Sühreverdî ise ruhu, cihetsiz ve mekânsız kâim olan Allah’ın nurlarından bir nur olarak
görür… Ruhun bedenden ayrılışının mutlak bir ayrılık olmadığını (Sühreverdi, 1995:1011) ifade ederek ruh ve bedeni, birbirlerini tamamlayan vuslata meyyal iki unsur olarak
görür.
Gönlü/canı içinde barındırdığı için beden ile hapishane/zindan arasında
benzerlik ilişkisi kurulur. “İnsan topraktan yaratılmıştır. Bu sebeple, insan vücudu, can
için bir “hâkî kafes” (topraktan zindan)” olarak telakki edilir (Kurnaz, 2011:14). Bâkî,
zindana hapsedilen insanın çektiği sıkıntılar ile beden hapsinde bulunan canın (gönül),
sevgilinin yan bakışından çektiği dert ve acıyı aynı mesabede görür:
Cân gam-ı gamzen ile mahbes-i tenden çıkdı
Sanki bir merdüm-i mahbûs idi zindân deldi (Bâkî, G.501/3)
323
Âşığın inleyen gönlünü, belâ zindanında tutsak olarak gören şair (Fuzûlî,
Mr.1/1), madde olarak telakki edilen canın, aşk gamının parasını vermekle beden
hapsinden kurtulacağını söyler. Bu yaklaşımıyla ruhla aynı bağlamda değerlendirilen
canı, beden içerisinde hapsolmuş varlığa benzetir ve hakikî anlamda vuslatın beden
hapsinden kurtulmayla gerçekleşeceğini düşünür:
Saklama nakd-i gam-ı aşkını ey cân zâhir et
Kim verem habs-ı bedenden çıkmağa ruhsat sana (Fuzûlî, G.22/2)
Sevgilinin güzellik unsurlarından saçları ve çene çukuru, âşığı devasız dertlere
düşürdüğü için çeşitli tasavvurlara konu edilir. Bu bağlamda sevgilinin saçları bend’e,
çene çukuru zindana benzetilir. Çene çukurunun zindana benzetilmesinin nedeni,
biçimsel benzerliğin yanında, büyüleyici güzelliğiyle âşığın iradesini yok ederek onu
zindana hapsedilmiş bir mahkûm gibi edilgen hâle getirmesidir:
Bend ü zindân-ı gam ü mihnetden olmuşdum halâs
Âh kim düşdüm yine zülf ü zenahdânın görüp (Fuzûlî, G.37/6)
Zindan ile hava kabarcığı/heva (nefs) arasında, âşığı/sâliki etkileme veya
sınırlandırma konularında benzerlik ilişkisi kurulur. “Habs-i hevâ” teşbihiyle “hava
kabarcığı mazmunu” işlenmiştir (Coşkun vd., 2009:113). Hava kabarcığı, içindeki
havayla ayrı bir varlık olarak telakki edilir. Herhangi bir etkiyle havası alındığında,
üstünde bulunduğu varlığa karışır, onunla bütünleşir ve hatta onun varlığında yok olur.
Beyitte hava kabarcığı, zindandaki mahkûm olarak tasavvur edilmiştir. “Heva” hava
anlamının yanında istek, arzu, nefs anlamlarına da gelir. Âşık/sâlik, iradesini hevasına
teslim ettiğinde zindanda bulunan mahkûm gibi sınırlanır, edilgenleşir. Fuzûlî,
fenafillaha ulaşma çabası içinde olan âşığın hevasını, masiva olarak telaki etmek
suretiyle hapse benzetir:
Habs-ı hevâda koyma Fuzûlî-sıfat esîr
Yâ Rab hidâyet eyle tarîk-ı fenâ bana (Fuzûlî, G.3/7)
Aşk uğruna çekilen cevr ve cefa büyük olduğu için âşık, karamsar bir ruh hâline
bürünür. Böylece Allah’ın cemal sıfatlarının tecelli ettiği mekânlardan gül bahçesi
zindan, bahçedeki akarsu zincir olarak hayâl edilir. Açık ve müreffeh bir mekân olan
gül bahçesi, kapalı ve dar bir mekân olarak algılanır:
Devr cevrin gör ki nüzhetgâh-ı ehl-i zevk iken
Cûybâr-ı gülşeni zencîr-i zindân eylemiş (Fuzûlî, G.130/4)
324
Klasik şiirin ana kaynaklarından biri de peygamber kıssalarıdır. Şiirde zindan
veya hapis söz konusu edildiğinde, akla gelen ilk kıssa, Hz. Yusuf kıssasıdır. “Kuyudan
Mısır’a; zindandan saltanata uzanan derin iniş çıkışlardan” (Türkdoğan, 2011/b:359)
dolayı Hz. Yusuf ve onun kıssası, birçok şair tarafından doğrudan veya telmih yoluyla
şiirlerde kullanılır. Fuzûlî, gonca formundan kurtulup gül bahçesinin süsü hâline gelen
gülü, hapisten (zindan) kurtulup Mısır sultanlığına yükselen Hz. Yusuf’a benzetir.
Gonca; tazelik, hamlık ve gençliği simgeler. Beyitte Hz. Yusuf’un kuyu ve zindanda
gerçekleşen tekâmülünün sembolü olarak tasavvur edilmiştir:
Habsden Yûsuf çıkıp Sultân-i Mısr olmuş kimi
Oldu açıp goncesin ârâyiş-i gülzâr gül (Fuzûlî, K.9/8)
Bâkî gönlün, sevgilinin çene çukurunda esir kalma durumuyla Hz. Yusuf’un
Mısır zindanlarında esir kalma durumu (Bâkî, G.165/1) arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur. Gönlün kurtuluşu, otorite olarak tasavvur edilen sevgilinin, Hz. Yusuf’un
kurtuluşu ise Mısır hükümdarının izniyle mümkündür. Fuzûlî, hakikî aşka ulaşmanın
sıkıntı ve meşakkatlere katlanmayı zorunlu kıldığını düşünür. Zahmet, sabırla
karşılandığı takdirde rahmete kalb eder. Hz. Yusuf’un Mısır sultanlığıyla neticelenen
yolculuğunun ilk ve en önemli aşaması, Mısır zindanlarında sıkıntı içerisinde geçmiştir.
Hz. Yusuf, bu sıkıntıları sabırla karşıladığı için özgürlüğüyle beraber maddî anlamda
pâye de elde etmiştir. Bu yaklaşımlar, zindanın tekâmülü sağlayan mekân olarak
tasavvur edildiğini gösterir:
Mihnete sabr eyleyen râhat tapar çün Yûsufa
Saltanat tahtının evvel pâyesi zindân olur (Fuzûlî, K.7/5)
Zindan, cezanın icra edildiği mekân olarak düşünülür. Harut ve Marut’un;
saçlarından asılı kalmak suretiyle içinde kaldıkları karanlık Babil kuyusu, cezalandırma
yeri olduğu için zindan olarak tasavvur edilir:
Fırât-i pâk tek Bâbil diyârına kadem basdın
Burûc-i zühresinde oldu ol Hârût zindânı (Fuzûlî, K.26/15)
2.12.2. Sıkıntı Çekilen Yer (Mihnet-sarây/Mihnet-serâ, Mihnethâne,
Mâtem-serâ, Zulmet-sarây, Mazîk, Mezbele)
Mihnet-sarây, mihnethâne, mihnet-serâ sözcükleri eş anlamlı olup “gam,
kasavet, eziyet çekilen yer” (Devellioğlu, 1996:645); mâtem-serâ, yas yeri; zulmetsarây, karanlık yer; mazîk, “sıkıntılı dar yer” (Devellioğlu, 1996:590); mezbele, çöplük,
325
süprüntü dökülen (Devellioğlu, 1996:640) ve sıkıntı veren yer anlamlarına gelir. Bu
mekânlar, klasik şiirde genellikle âşığın evini ve duygu âlemini yansıtan mekânlar
olarak tasavvur edilir. Bâkî Divanı’nda dünya ve âşığın yaşadığı yer (ev), Fuzûlî
Divanı’nda ise âşığın mahallesi, makamı ve yaşadığı yer (ev), mihnet çekilen yer olarak
tasavvur edilmiştir.
Mihnet-sarây ve mihnethâne, dünyayı karşılayacak şekilde kullanılır. Dünya,
albenisiyle insanı kendisine bağlar. Dünya nimetlerinden faydalanma konusunda imkân
ve olanak ne kadar fazla olursa olsun bu imkânlar bir gün sona erer. Bâkî, bu durumu
dünyanın sıkıntı veren yerinde/sarayında kısa bir süre eğlenenlerin uzun bir süre baş
ağrısı çekeceğini ifade ederek anlatmaya çalışır. Böylece saraylarda yaşansa bile dünya
zevklerinin geçici oluşuna delalet eder:
Mihnet-sarây-ı dehre gelüp ‘ayş u nûş iden
Bir dem hoş olsa bir nice gün derd-i ser çeker (Bâkî, G.163/3)
Dünyanın “alçaklık” ile tavsif edilmesinin temelinde, değersiz oluşu ve
hakikatten alıkoyması düşüncesi vardır. Bâkî, mihnet yeri olan bu dünyada rahatlığın
elde edilemeyeceğini söyleyerek alçak dünyayı talep etmeyi, gaflet uykusunda olmayla
aynı değerde görür. Bu yaklaşımıyla madde âleminin değersizliğini vurgulamanın yanı
sıra, hakikî âlem (ahiret) için çabalamanın gerekliliğini vurgular:
Hâb-ı gaflet nice bir ey tâlib-i dünyâ-yı dûn
Var ise râhat yiri sandun bu mihnet-hâneyi (Bâkî, G.509/5)
Mihnet-sera, eziyet çekilen yer demektir. Barınma mekânlarından ev, âşıkların
çektikleri gam ve eziyetin şahitleri olarak görüldükleri için mihnet sözcüğüyle tavsif
edilirler. Fuzûlî, âşığın ah ateşiyle mihnet evinin aydınlığa kavuştuğunu ifade eder.
Âşığın gam evinin aydınlanması, çektiği sıkıntıların herkes tarafından bilinmesi
demektir. Gam ve kederi yansıtan hâller, âşığın sıkıntılarına çare olamadığı için bu
hâllerin, âşığın kötü durumunu ifşa etme dışında herhangi bir işlev görmediği
düşünülür:
Olsun ziyâde rif‘atın ey âh-ı âteşîn
Mihnet-serâmızı bu gece rûşen eyledin (Fuzûlî, G.163/4)
Bâkî, sabah içilen kadehi, gam gecesinde âşığın karanlık dünyasını/evini
aydınlatan güneş olarak tasavvur ederek âşığın yaşadığı yeri, sıkıntılı ve karanlık bir
mekân olarak düşünür. Sabah mahmurluğunu gideren kadehin, parlak güneş olarak
326
tasavvur edilmesi, âşığın karamsar ruh hâlinin sarhoşlukla ancak rahatladığına, kısa bir
süreliğine de olsa dünyanın kendisine tozpembe göründüğüne delalet eder:
Şâm-ı gamunda sâkin-i zulmet-sarây-ı mihnete
Câm-ı sabûhî subh-dem hûrşîd-i enver kendidür (Bâkî, G.95/2)
Âşıklar, gamlı oldukları için onların yaşadıkları mekânlar, mâteme bürünmüş
mekânlar olarak düşünülür. Kendisini âşık formunda gören Fuzûlî, yaşadığı yeri yas
yeri olarak tasavvur ettiği için sevgilinin mahallesinin itleri arasında dahi yerinin
olmadığını ifade eder. Böylece sevgilinin mahallesi, neşe ve sevincin, âşığın yaşadığı
yer (mahallesi) ise gam ve kederin hissedildiği mekânlar olarak tasavvur edilir:
Ol ser-i kûy itleri içre Fuzûlî yok yerim
Bes bana mâtem-serâ ben handan u handan sürûr (Fuzûlî, G.94/7)
Mazîk ve mezbele (çöplük) sözcükleri, makam ve mevkiyle benzerlik
noktasında ilişkilendirilir. Fuzûlî, “Yerim, fezadaki mutluluk minderi/döşeği iken
parçalanma ve acizlik çöplüğünün dar yerine dönüşmüş.” diyerek kaybettiği maddî veya
manevî makamlara, yaşadığı düşüşe işaret eder. Göksel mekânlarla ilişkilendirilen
yerler, yüksek makamlarda olan insanlara layık görülürken çöplük köşeleri, dilenci veya
evsiz barksız insanlara layık görülür. Fuzûlî, bu yaklaşımıyla âşıkların sultanlıktan
dilenci formuna dönüşme sürecini tasvir etmeye çalışmıştır:
Gördüm yerim fezâ-yı bisât-i sürûr iken
Olmuş mazîk-i mezbele-i acz ü inkisâr (Fuzûlî, K.37/23)
2.12.3. Cezalandırma Mekânlarının Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Cezalandırma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo
19, kullanım oranını Grafik 19 vermektedir. Buna göre cezalandırma mekânlarıyla ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 7, Fuzûlî Divanı’nda 20 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %26’ya, Fuzûlî Divanı’nda
%74’e tekabül eder. Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Bâkî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “zindân” ve “habs” sözcüklerinin Bâkî Divanı’nda
daha fazla kullanılması, “mâtem-serâ”, “mazîk” ve “mezbele” sözcüklerinin Bâkî
Divanı’nda kullanılmamış olmasıdır. Fuzûlî Divanı’ndaki sayı ve oranın bu kadar fazla
olmasının nedeni, Fuzûlî’nin gam ve sıkıntılarla özdeşleşen hayatını şiirine
yansıtmasıdır. Tanpınar bu durumu şöyle ifade eder: “Bütün lezzetleri kendine kapamış
327
görünen bu insanda rastlayabileceğimiz tek haz, ızdırabın hazzıdır. Bir çeşit
mazoşizmden başka bir şey olmayan bu acıya atılış, onu özleme onu hayatın tek gayesi,
sebeb-i vücudu gibi göstermesi, bu işteki ısrarı eserini öbür şairlerimizden ayıran büyük
vasıflardan biridir. Denilebilir ki Fuzûlî’nin şiiri, Türkçenin içinde bir eskiçağ
trajedisinin korosu gibi döğünür.” (2011:142).
Tablo 19: Cezalandırma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Habs/Mahbes
1
4
Mâtem-serâ
-
1
Mazîk
-
1
Mezbele
-
1
Mihnet-sarây/Mihnet-serâ/Mihnet-hâne
2
2
Zindân
3
11
Zulmet-sarây
1
-
Toplam
7
20
%26
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
%74
Grafik 19: Cezalandırma mekânlarıyla ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım
oranı
Zindan ve hapishaneyi karşılayan sözcükler (zindân, habs, mahbes), Bâkî
Divanı’nda 4, Fuzûlî Divanı’nda 15 kez kullanılmıştır. Zindan ve hapishane,
cezalandırma mekânları olduğu için çerçeve açısından kapalı olup şairlerin karamsar ruh
hâlleri tasvir edildiğinde en çok iltifat edilen unsur veya mekânlardır. Bu bağlamda Bâkî
Divanı’nda, dünyanın kimileri için dertlerle dolu bir zindan olduğu (Bâkî, G.238/3),
328
Fuzûlî Divanı’nda ise gül bahçesinin akar suyu, zindandaki zincir olarak hayâl edilir.
Bu yaklaşımlar, şairlerin karamsar ruh hâllerini dünya ve gül bahçesine yansıtmak
suretiyle söz konusu yerleri kapalı mekân olarak algıladıklarını gösterir:
Devr cevrin gör ki nüzhetgâh-ı ehl-i zevk iken
Cûybâr-ı gülşeni zencîr-i zindân eylemiş (Fuzûlî, G.130/4)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında zindanın ortak teşbih ve tasavvurlara konu edildiği
görülür. Sevgilinin çene çukuru âşığı etkileme (Bâkî, G.165/1; Fuzûlî, G.37/6), beden
ise ruhu daraltma ve vuslatı engelleme (Bâkî, G.501/3; Fuzûlî, G.22/2) hususlarında
zindana benzetilir. Hz. Yusuf’un zindanda mahkûm olması, aşk uğruna çekilen sıkıntı
bağlamında teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Bu bağlamda Fuzûlî, Hz. Yusuf’u emsal
göstererek zindanı, sultanlık mertebesine erme hususunda içinde kalınacak ilk menzil
olarak görür (Fuzûlî, K.7/5). Bâkî ise gönlün, sevgilinin çene çukuruna giriftar olmasını,
Hz. Yusuf’un zindana atılma durumuyla aynı mesabede görür:
Gönül Yûsuf gibi çâh-ı zenahdânunda kalmışdur
Halâs eyle benüm şâhum ki zindânunda kalmışdur (Bâkî, G.165/1)
Sıkıntı çekilen yerleri karşılayan sözcükler (mihnet-sarây/mihnet-serâ,
mihnethâne, mâtem-serâ, zulmet-sarây, mazîk, mezbele), Bâkî Divanı’nda 10,
Fuzûlî Divanı’nda 5 kez kullanılmıştır. Bu mekânlar, divanlada kapalı mekân olarak
algılanmıştır. Âşığın hayatı, dert ve gam ile özdeşleştiği için yaşadığı mekânlar,
mihnethane veya mâtemhane olarak tasavvur edilir. Bu bağlamda Bâkî, âşığın yaşadığı
mihnethanede rahat edilecek bir yerin bulunmadığını söylerken, Fuzûlî, makamının
parçalanma ve acizlik çöplüğünün dar yerine dönüştüğünü söyleyerek yaşadığı düşüşü
tasvir etmiştir. Bu durum, her iki şairin içinde bulundukları hâllerden memnun
olmadıklarını gösterir:
Hâb-ı gaflet nice bir ey tâlib-i dünyâ-yı dûn
Var ise râhat yiri sandun bu mihnet-hâneyi (Bâkî, G.509/5)
Gördüm yerim fezâ-yi bisât-i sürûr iken
Olmuş mazîk-i mezbele-i acz ü inkisâr (Fuzûlî, K.37/23)
Fuzûlî Divanı’nda âşığın içinde bulunduğu mekân, mâtem evi olmasına rağmen
âşığın mutlu olduğu ifade edilir. Bu yaklaşım, reva görülen kadere âşığın razı olduğunu,
sevgili uğruna çektiği sıkıntılardan haz aldığını, dolayısıyla söz konusu mekânı açık
mekân algısıyla değerlendirdiğini gösterir:
329
Ol ser-i kûy itleri içre Fuzûlî yok yerim
Bes bana mâtem-serâ ben handan u handan sürûr (Fuzûlî, G.94/7)
2.13. Ölüyle İlgili Mekânlar
2.13.1. Mezar (Kabr, Merkad, Gûr, Lâhd, Meşhed, Medfen, Makbere)
İnsanın madde âlemindeki yolculuğu ölümle neticelendiği için, geçmişten
günümüze kadar insanoğlunun zihnini en fazla meşgul eden konulardan biri ölüm
olmuştur. Mahiyeti hakkında insan bilgisinin yeterli olmaması veya bazı insanlar
tarafından yokluk olarak telakki edilmesi gibi düşüncelerden dolayı ölümün insan
muhayyilesinde kaygı ve korkuyla anıldığı bilinir. Ölümün mahiyetini anlama
konusunda büyük bir çaba içinde olan insanoğlu, onu insanın değişmeyen yazgısı veya
gerçekliği olarak tecrübe etmiş, inançları ve düşünceleri doğrultusunda anlamaya
çalışmıştır (Savran, 2009:170).
İnsan hayatının en önemli gerçekliklerinden biri olan ölüm, hassas bir yaratılışa
sahip olan şairlerin duygu ve düşünce âlemlerini sürekli meşgul ettiği için, “bütün
dünya edebiyatlarında vazgeçilmez tema olarak” (Kaplan, 2001:snb.) işlenmiştir.
Klasik şairlerin düşünce ve estetik anlayışları, İslâm inancına göre şekillendiği için,
ölümün daha çok olumlu bir bakış açısıyla ele alınıp değerlendirildiği görülür. “Her can
ölümü tadacaktır. Sonra da bize döndürüleceksiniz.” (Kur’ân-ı Kerim: Ankebut, 29/57)
ayetini, ölümü anlama ve anlamlandırma konusunda mutlak kıstas olarak kabul eden
klasik şairler, ölümü “bir yok oluş değil; insanın aslına bir rücu‘u… gurbette olan
insanın asıl vatanına dönüşü” (Yeniterzi, 1999:115-139), ebed/bekâ ülkesine yolculuk
(Kaplan, 2001:snb.) olarak tasavvur etmişlerdir. Mevlana’nın ölümü “şeb-i arûs”,
Yahya Kemal’in “âsûde bahar ülkesi” olarak tasavvur etmesinin temelinde de bu
düşüncenin yattığı düşünülür. Klasik şairlerin tahayyül ve tasavvur âlemini en fazla
etkileyen anlayış, tasavvuf olduğu için ölüm, masivadan arınıp fenafillaha erme, madde
âleminde gerçekleşmeyen vuslatın gerçekleştiği süreç/eşik olarak tasavvur edilir. Klasik
şairlerin din, tasavvuf, gelenek ve halk inanışlarına göre değerlendirdikleri ölüm, zengin
çağrışım ve hayâllere konu edildiği için ölüm ile ilgili edebî bir zevkin dahi geliştirildiği
ileri sürülebilir (Aydın, 2013/a:161).
Ölülerin gömüldüğü yer olarak bilinen mezar ve onun eş anlamlıları olan kabr,
merkâd, meşhed, medfen, lâhd, makbere ve gûr, divanlarda aynı bağlam içerisinde
değerlendirildikleri için tek başlık altında ele alınıp incelenmiştir. Arapça ziyâret
330
kökünden gelip “ziyaret mekânı” anlamına gelen mezar ile “ölünün gömüldüğü yer”
(Bozkurt, 2004/b:519) anlamına gelen kabir, klasik şiirde ölüyle ilgili en fazla
kullanılan mekân adlarıdır. Ayrıca “şehit düşülen yer, şehitlik” (Kanar, 2003:902)
anlamına gelen “meşhed”; “mezar, kabir, yatacak yer anlamına gelen” (Devellioğlu,
1996:621) “merkad”; “duvarları taş veya tuğladan, üstü taş bir kapakla örtülü mezar”
(Akalın vd., 2011:1571) anlamına gelen “lâhd”; “mezar ve çukur” (Pala, 1995:80)
anlamına gelen “gûr”, ölüyle ilgili mekân adlarını karşılayan diğer sözcüklerdir. Mezar
anlamına gelen sözcükler, aynı başlık altında değerlendirilirken mezara göre daha geniş
bir anlam çerçevesine sahip olan türbe ve ziyâretgâh, ayrı bir alt başlık altında ele alınıp
değerlendirilmiştir.
Mezar, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında doğrudan veya göndermelerle bazı durum ve
inanışlarla alakalı tasavvurlara konu edilmiştir. Bu bağlamda Bâkî Divanı’nda toprağı
gül bahçesine benzetilen mezarın üstünde taze ot ve nergis çiçeğinin bittiği (yeşermek),
Sultan Süleyman Han’ın kabrine Firdevs cennetinden pencerelerin açılması ve
Mihrümâh Sultan’ın kabrinin nur ile dolması konusunda duacı olunduğu, insanın bir
ayağının çukurda (mezar) olduğu, Behrâm-ı Gûr’un çukura düşüp öldüğü ifade edilir.
Fuzûlî Divanı’nda ise Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Mecnûn’un mezarları muhtelif
hususlarla alakalı tasavvurlara konu edilmiş, mezar genel olarak daha zengin bir bağlam
içinde ele alınmıştır. Bu meyanda âşıkların mezarı, melâmet kavramıyla tavsif edilmiş,
gam çölünde tasavvur edilmiştir. Ayrıca, Bağdat’ın evliya mezarlarıyla dolu olduğu,
hesap gününe kadar mezarda kalındığı, mezar taşlarının la‘l madenine benzediği ve
mezardaki çimenin mezar taşı yazısını anımsattığı ifade edilmiştir.
Ölüyle ilgili mekânların ilişkilendirildiği kavramların başında aşk ve âşıkların
yaşadığı hâller gelir. Aşk yolunda tekâmüle erme, gönlün; kibir, riya, gurur, nefis gibi
masiva addedilebilecek şeylerden arınmasıyla gerçekleşir (Özdemir, 2012:1739). Âşık,
aşk uğruna, mücadelesini verirken azarlanma, kınanma, taşlanma gibi fiili baskılara
maruz kalmak suretiyle melâmete uğrar. Fuzûlî, âşığın mezarının gerçek âşıklar
tarafından tanınması için melâmet taşlarıyla taşlanması gerektiğini ifade ederek
melâmet taşlarını âşıklığın alameti olarak görür. Böylece âşıkların yaşarken düçar
kaldıkları sıkıntılara mezarlarının da maruz bırakıldığı düşünülür. Fuzûlî, bu
yaklaşımıyla mezarların yükseltilmesi ve üstüne taş dizilmesi âdetine de göndermede
bulunur:
331
Ucaldın kabrim ey bî-derdler seng-i melâmetden
Ki ma‘lûm ola derd ehline kabrim ol alâmetden (Fuzûlî, G.219/1)
Fuzûlî, âşığın madde âlemindeki perişan hâliyle mezardaki hâli arasında fark
görmez. Zira âşık, mezarda da olsa elest meclisinde tecellisine mazhar olduğu
sevgiliden ayrı kaldığı için acısı, tazeliğini aynen muhafaza eder. Böylece âşığın mezarı
âdeta onun ruh hâlini yansıtır. Fuzûlî, âşığın gömüldüğü yerin mezar olarak değil, âşığa
acıyan toprağın yakasını yırtması sonucu ortaya çıkan çukur olarak düşünülmesi
(Fuzûlî, G.154/2) gerektiğini ifade ederek toprağı, âşığa acıyan insan formunda tasavvur
eder. Âşığın mezarı gam çölünde olduğu için, mezarın başında yükselen rüzgâr anaforu,
servi olarak tasavvur edilir. Bu vesileyle âşığın karamsar ruh hâli, mezarının bulunduğu
mekâna yansıtıldığı gibi, mezar başlarına dikilen servi fidanlarına da göndermede
bulunulur. Ayrıca servi fidanı, sevgilinin benzetileni olarak tasavvur edildiği için
mezarda da olsa âşığın sevgiliye yakın olma eğiliminde olduğu düşünülür:
Deşt-i gamda hâk-i kabrim üzre serv-i girdbâd
Çekse baş ol servden su kesme ey seyl-i serâb (Fuzûlî, G.29/4)
Klasik şairlerin, özellikle mahlas beyitlerinde kendilerini sıkça prototip âşıklarla
karşılaştırdıkları bilinir. Fuzûlî, âşıklık istidadı konusunda kendisini Mecnûn ile
karşılaştırdığı gibi “Yolum Mecnûn’un kabrine düşerse, Mecnûn kalkıp benden vefanın
ne olduğunu öğrensin.” diyerek sevgiliye sadakat konusundaki üstünlüğünün yanında,
ölülerin mezardan kalktığına dair inanca göndermede bulunur:
Ey Fuzûlî dura benden ala ta‘lîm-i vefâ
Nâ-geh er merkad-i Mecnûna düşerse güzerim (Fuzûlî, G.209/7)
Bâkî, mezar ile gül bahçesi arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Âşık, madde
âleminde vuslatın mümkün olmadığını bildiği için oka benzettiği sevgilinin
bakışı/kirpikleri ile ölmek ister. Sertliğinin artması, yaralayıcı ve öldürücü olması için
okun, suyla güçlendirildiği bilinir. Sevgilinin bakış okuyla öldüğü takdirde, âşığın
mezar toprağının gül bahçesine dönüşeceğini söyleyen Bâkî, yeşermesi veya yeşilliğinin
korunması için mezara su serpme edimine göndermede bulunduğu gibi, sevgilinin
bakış/kirpik okuyla öldüğü için âşığın huzur ve mutluluğunun mezarına da yansıdığını
böylece mezarının gül bahçesine dönüştüğünü düşünür:
Güller bitüre gülşen ola hâk-i mezârum
Peykânun eger su sepelerse tozum üzre (Bâkî, G.462/3)
332
Âşığın mezarının üstünde biten taze ot, onun hâlini sevgiliye arz eden gönül
olarak tasavvur edilir. Gönül, âşığın hâlini dünyada sevgiliye arz edemeyince, ukde
olarak kalan bu hâli, mezarının üstünde biten otlarla aktarmaya çalışıyor olsa gerektir.
Bâkî, bu yaklaşımıyla aynı zamanda etrafı kapalı tutulduğu için mezar toprağının
yeşermesi gerçekliğine işaret eder:
Dildür sana ‘arz itmege ahvâlümi gûyâ
Kabrümdeki hâk üzre biten tâze giyâhum (Bâkî, G.221/4)
Ölüye duyulan saygı nedeniyle, mezarlara belli bir kutsallık atfedilir ve
mezarların etrafı duvar veya çitle çevrilir. Korumaya alınan mezarların üstünde çimen
ve çiçek biter. Bâkî, sevgilinin şehla bakışlarıyla toprak olan âşığın mezarında biten
nergis çiçeğini, Pervin yıldızından üstün görür. Nergis çiçeği, klasik şiirde sevgilinin
gözünün benzetileni, âşığın bekleyişinin sembolüdür. Âşığın mezarında bitmesi
nedeniyle âşığın hasretinin, bekleyişinin devam ettiğini gösterir:
Ey felek ol gözleri şehlâ gamından hâk olan
Nergis-i kabrin degişmez hûşe-i Pervînüne (Bâkî, G.425/5)
Fuzûlî’nin, mezar sözcüğünü ilişkilendirdiği coğrafî mekânlardan biri Bağdat’tır.
Bağdat, İslâm kültür ve medeniyetinin en önemli merkezlerinden biri olduğu için birçok
klasik şair tarafından muhtelif yönleriyle ele alınmıştır. Farklı coğrafyalara gitme
imkânını elde edemeyen Fuzûlî, ömrünün büyük bir kısmını Bağdat’ta geçirdiği için bu
mekânı, mihver mekân olarak telakki etmiş ve yüceltmiştir. “İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe
ve Abdülkâdir-i Geylânî gibi birçok velinin türbesini barındırdığı ve uzaktan gelirken
önce bu türbelerin görülmesi” (Yeniterzi, 2010:306) hasebiyle Fuzûlî, Bağdat’ı
Allah’ın veli kullarının mezarlarıyla dolu bir şehir olarak görüp, “Evliyâ Burcu” olarak
tavsif eder:
Evliyâ Burcu demiş zîrâ ki hâk-i eşrefi
Buk‘a buk‘a evliyâu’llaha olmuşdur mezâr (Fuzûlî, K.11/3)
Bâkî, çok yaşlanmak veya ölüme yaklaşmak anlamlarına gelen “bir ayağı
çukurda olmak” deyimini, kişileştirdiği nergis çiçeğiyle ilgili tasavvurlara konu eder.
Nergis, altın gibi koyu sarı renkli olup biçim ve renk bakımından gözün benzetileni
olarak görülür (Onay, 2009:353). Ölümün alın yazısı, mezarın ise dünya hayatından
sonraki menzil olmasına rağmen, insan formunda görülen nergisin dünyadaki zenginliğe
kendisini kaptırması, hayretle karşılanır. Bâkî bu yaklaşımıyla, dünyaya bağlanmayı
anlamsız bulduğu gibi, ölümün yakınlığına, ecel anının belirsizliğine işaret eder:
333
Hayretde kaluram göricek Bâkî nergisi
Bunca zer ile ayagı gûr içre gözi aç (Bâkî, G.31/5)
Fuzûlî, Hz. Muhammed’in Mescid-i Nebevî’deki kabrini, bazı hayâl ve
tasavvurlara konu eder. Hz. Muhammed’in mezarı tamir edildiğinde, mimarın suya
ihtiyaç duyması hâlinde güneşin bir çeşme gibi, bereket suyunu kesintisiz bir biçimde
akıtacağını (Fuzûlî, K.3/25) söyleyerek onun zatına ve mezarına zerreden küreye her
şeyin hizmet etmeye hazır olduğunu düşünür. Hz. Muhammed’in kabrini, günahların
affı ve şefaatine nail olma konularında sığınılacak bir makam olarak düşünür. Aynı
şekilde sabah rüzgârının da mahşere kadar Hz. Muhammed’in mezarının üstünde
dolandığını söyler. Fuzûlî’nin, bu yaklaşımıyla Allah’ın peygamber ve veli kullarının
mezarlarında dua etme âdetine veya mezardakilerden medet umma amacıyla yapılan
ziyaret ve inanışlara işaret eder:
Öz günâhına şefâ‘at isteyip feryâd edip
Çizginir hâk-i mezârın üzre tâ mahşer sabâ (Fuzûlî, K.5/21)
Gûr kelimesi, “mezar” ve “yaban eşeği” (Kanar, 2003:148) anlamlarına gelir.
Mitolojiye göre Sâsânî hükümdarı Behrâm, yaban eşeği avlarken çukura (gûr) düşüp
ölür. Bâkî bu olaya telmihte bulunmak amacıyla “Bu av yeri, vaktin Behrâm’ını
mezara/çukura düşürüp onun ölmesine sebep oldu.” diyerek gûr sözcüğünü tevriyeli
olarak kullanır. Bâkî, “saydgâh” sözcüğüyle dünyayı; “gûr” sözcüğüyle mezarı
kastederek insanın mezara doğru gerçekleşmekte olan yolculuğunda dünyayı bir tuzak
veya geçiş mekânı olarak tasavvur eder:
Behrâm-ı vakti gûra yitürdi bu saydgâh
Var işigine hidmet-i Şâh Erdşîri gör (Bâkî, Ms.1-VII/4)
Dünyada sevilen insanlar, vefat ettiklerinde onların kabirlerinin nurla
aydınlanması konusunda Allah’a dua edilir. Bâkî, Allah’ın, yokluk memleketine
azmeden (ölmek) Sultan Süleyman Han’ın kabrine Firdevs cennetinden pencereler
açmasını ister (Bâkî, Kt.21/1). Ayrıca Mihrümâh Sultan için yazdığı mersiyede,
“Hidayet mumunun pak mezarını aydınlatması ve şehitlikle aynı değerde görülen
mezarının nurla dolması” konusunda ona duacı olur. Böylece şehitlerin mezarına nurun
indiğine dair inanca yahut şehitlik veya türbelerde kandil/mum yakma âdetine işaret
eder:
Merkad-i pâkin idüp şem‘-i hidâyet rûşen
Meşhed-i tâhiri müstagrak-ı envâr olsun (Bâkî, Ms.2-V/3)
334
Hz. Ali’nin mezarı, bazı tasavvur ve tahayyüllerle ilişkilendirilir. Hz. Ali, sahip
olduğu meziyetler nedeniyle yaşarken övüldüğü gibi, öldüğünde de hem kendisine dua
edilir hem de mezarı kutsal mekân mesabesinde görülür. Hz. Ali’nin adaleti temsil eden
bayrağı, Allah’ın veli kullarının mezarlarını/türbelerini aydınlatan mum olarak tasavvur
edilir. Ayrıca mezarının toprağının zerresini, samimiyetle alanların şifa göreceklerini,
Lokman gibi şifa dağıtacaklarını ifade eden Fuzûlî, kutsallık atfedilen insanların
mezarlarındaki toprağın şifa niyetine alınma/yenilme inancına göndermede bulunur:
Her kim ihlâs ile hâk-i merkadinden zerreyi
Alsa anunla tabâbet eylese Lokmân olur (Fuzûlî, K.7/24)
Ahiret inancına sahip her insan, mahşer gününde hesabını rahat verme endişesini
taşır. Fuzûlî, ecel anında içeceği şarabın oluşturacağı sarhoşlukla hesap gününe kadar
mezarda sarhoş yatmak, kıyamet anını hissetmemek, azap görme ve hesap verme
fikirlerinden kurtulmak istediğini ifade ederek geçiş mekânı formunda gördüğü mezarı,
hesap gününe kadar içinde beklenilen yer olarak tasavvur eder:
Hoş ol ki çekem dem-i ecel bâde-i nâb
Ser-mest yatam kabrde tâ rûz-i hisâb
Gavgâ-yı kıyâmetde duram mest ü harâb
Ne fikr-i hisâb ola ne idrâk-i azâb (Fuzûlî, R.4)
Mezarın cüzlerinden biri olan mezar taşları, muhtelif tasavvurlara konu edilir.
Ölülerin toprağında biten çimen ile mezar taşlarına yazılan yazı arasında benzerlik
ilişkisi oluşturulur. Mezarların üstünde biten çimen, koyu yeşil renkli olup rüzgârın
etkisiyle eğilip büküldüğü için yazıyı anımsatır. Oluşturduğu bu hayâl ile Fuzûlî’nin
halk arasında ölülerin beden ve ruhlarının toprak aracılığıyla dönüştüğüne, başka
varlıklarda vücut bulduğuna (tenasüh) dair inanca (Karaköse, 2015:209) ve kişinin
unutulmaması için bilgilerinin kaydedildiği mezar yazılarına işaret ettiği düşünülür:
Sebze-hîz oldu hevâdan ölüler toprağı
Sebze her levh-i mezâra bu hatı kıldı rakam (Fuzûlî, K.24/7)
Fuzûlî, âşığın madde âlemindeki dert ve kederinin mezarda da devam ettiğini
düşündüğü için mezar taşını, onun gam ateşinin alevine (Fuzûlî, G.99/1), gözyaşları
kanlı olarak aktığı için de la‘l madenine benzetir. Böylece âşığın madde âlemindeki
varlığının emaresi olan mezar taşını, âşığın hâlini yansıtan bir ayna veya bir işaret
olarak tasavvur eder:
335
Tereşşuh kabrimin taşından etmiş çeşmimin yaşı
Hayâl eyler gören kim lâ‘ldendir kabrimin taşı (Fuzûlî, G.276/1)
2.13.2. Türbe ve Ziyâretgâh
Arapçada “toprak” anlamına gelen türbe, “bir ermişin veya yatırın kabrinin
bulunduğu üstü kapalı mekân, ziyaret yeri” (Uludağ, 2005:361) demektir. Türbe,
ziyaretgâh ile aynı anlama gelir. Türbe ziyaretinde bulunmak, dinî bir ibadet olarak
görülür. Türk kültür ve inanışına göre türbe ve ziyaretgâhlar, dünya ve ahirete matuf
dilek ve temennilerin gerçekleşmesi için gidilen yerlerin başında gelir. Veli mezarı
dışında dağ, tepe, akarsu gibi doğal mekânlar; ağaç, taş, çeşme gibi doğal ve yapay
unsurlar da bazı inanışlardan dolayı ziyaret yeri olarak telakki edilir.
Bâkî’nin kullanmadığı türbe ve ziyaretgâh sözcüklerine Fuzûlî’nin de fazla iltifat
etmediği görülür. Ziyaretgâh, Fuzûlî Divanı’nda bir ihtiyacın karşılanması için sık
uğranılan ve hatta değer atfedilen yer (Fuzûlî, Mk.21/3) olarak kullanılırken; türbe,
“toprak” anlamının yanında, kutsallık atfedilen zatlara ait kabirlerin içinde bulunduğu
yer anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Türbe, manevî gücüyle, hem iyi hem de
kötü insanları etkileyebilecek (Fuzûlî, K.11/16) bir yapıda görülmüştür. Ayrıca “Ey
asma, temiz toprağının (türbe) kokusu insana can verir. Allah yerini nurlandırsın ve
toprağını sulasın.” (Tarlan, 2009:383) şeklindeki ifadeyle Allah’ın veli kullarının
toprağı/türbesi, taşıdığı manevî değerden dolayı, dualara vesile kılındığı, insanın adeta
hayat bulduğu, nurlandığı mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Cân verir râyiha-i türbet-i pâkin ey tâk
Nevverallâhu leke’l-ardu sekallahu serâk (Fuzûlî, G.155/1)
2.13.3. Ölüyle İlgili Mekânları Karşılayan Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Ölüyle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını
Tablo 20, kullanım oranını Grafik 20 vermektedir. Buna göre ölüyle ilgili mekânları
karşılayan sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 9, Fuzûlî Divanı’nda 31
olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %22’ye, Fuzûlî
Divanı’nda %78’e tekabül eder. Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının
Bâkî Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “lâhd”, “meşhed/meşâhid”, “medfen”,
“makbere”, “türbe” ve “ziyâretgâh” sözcüklerinin Bâkî Divanı’nda kullanılmamış
336
olması, “mezâr”, “kabr” ve “merkâd” sözcüklerinin ise Bâkî Divanı’na göre daha fazla
kullanılmış olmasıdır. Ölüm, dünya hayatında gönül huzurunu bulamayan şairlerin daha
fazla iltifat ettikleri temaların başında gelir. Bu bağlamda mahrumiyet coğrafyasında
sıkıntılarla dolu bir hayat yaşayan Fuzûlî’nin, merkezde dünyevî nimetlerin içinde ömrü
geçen, dünyevî mansıp elde etmek uğruna büyük mücadeleler veren Bâkî’den ölüyle
ilgili mekânlara daha fazla iltifat etmesi gayet tabii görünmektedir.
Tablo 20: Ölüyle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Gûr
2
1
Kabr
3
11
Lâhd
-
1
Makbere
-
1
Medfen
-
1
Merkâd
1
3
Meşhed/Meşâhid
1
2
Mezâr
2
7
Türbe
-
2
Ziyâretgâh
-
1
Toplam
9
31
%22
Bâkî Divanı
%78
Fuzûlî Divanı
Grafik 20: Ölüyle ilgili mekânları karşılayan sözcüklerin divanlarda kullanım
oranı
337
Mezar anlamına gelen sözcükler (kabr, merkad, gûr, lâhd, meşhed, medfen,
makbere), Bâkî Divanı’nda 9, Fuzûlî Divanı’nda 28 kez kullanılmıştır. Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında mezar, dolaylı da olsa diğer mekânlara göre daha gerçekçi bir bakış
açısıyla ele alınmıştır. Mezar, ölünün defnedildiği yer olduğu için insana dünyanın
geçiciliği ve ölüm gerçekliğini anımsatır. Duygu ve hayâl yönü güçlü olan şairlerde
genellikle olumsuz durumlar çağrıştırdığı için kapalı mekân olarak algılanır. Bu
düşüncenin aksine Bâkî, âşığın mezar toprağını gül bahçesi olarak tasavvur etmek
suretiyle mezarı açık mekân olarak algılar. Bu algının temelinde, mezar toprağının
sevgilinin peykânının suyuyla beslenmesi durumu vardır. Bu ise şairin ruh hâlinin, bir
mekânın açık veya kapalı olarak algılanmasında belirleyici olduğunu gösterir:
Güller bitüre gülşen ola hâk-i mezârum
Peykânun eger su sepelerse tozum üzre (Bâkî, G.462/3)
Dünyada saygı duyulan, değer atfedilen kişilerin mezarlarına da aynı değer
atfedilir. Bu bağlamda, Bâkî Divanı’nda Mihrümâh Sultan ile Kanunî Sultan
Süleyman’ın mezarları, Fuzûlî Divan’ında ise Hz. Ali ve Hz. Muhammed’in
mezarlarının yüceltilmek suretiyle bazı tasavvurlara konu edildiği görülür. Bu durum,
Bâkî’nin samimiyetini göstermenin yanı sıra, devlet yöneticilerinin teveccühünü
kazanma çabası içinde olduğuna, Fuzûlî’nin ise şahsî beklentilerden ziyade, manevî
mertebe elde etme çabası içinde olduğuna delalet eder. Bâkî Divanı’nda Mihrümâh
Sultan’ın mezarının nur ile dolması konusunda (Bâkî, Ms.2-V/3) Kanunî Sultan
Süleyman’ın ise mezarına Firdevs cennetinden pencerelerin açılması konusunda dua
edilir:
‘Adem iklîmine ‘azm eyledi çünkim Süleymân Hân
İlâhi kabrine revzenler aç fırdevs-i a‘lâdan (Bâkî, Kt.21/1)
Fuzûlî Divanı’nda ise -Hz. Ali’nin- mezarının toprağının zerresini alanların
Lokman gibi şifa dağıtacağı (Fuzûlî, K.7/24), sabah rüzgârının şefaat dilemek için
mahşere kadar -Hz. Muhammed’in- mezarının üstünde dolandığı ifade edilir. Bu
yaklaşımlarla söz konusu edilen mezarlar, maddî ve manevî anlamda huzur elde etme
vesilesi olarak tasavvur edilir:
Öz günâhına şefâ‘at isteyip feryâd edip
Çizginir hâk-i mezârın üzre tâ mahşer sabâ (Fuzûlî, K.5/21)
Mezar ve mezar toprağı, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında doğrudan veya
göndermelerle bazı inanışlara konu edilmiştir. Bu bağlamda Bâkî Divanı’nda mezarlara
338
nur/ışık indiğine dair inanca (Bâkî, Ms.2-V/3), Fuzûlî Divanı’nda ise
-kutsallık
atfedilen kişilerin- mezar toprağının şifalı olduğuna dair inanca işaret edildiği
düşünülür:
Her kim ihlâs ile hâk-i merkadinden zerreyi
Alsa anunla tabâbet eylese Lokmân olur (Fuzûlî, K.7/24)
Türbe ve ziyaretgâh, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda
toplamda 3 kez kullanılmıştır. Ziyaretgâh, Fuzûlî Divanı’nda kişinin maddî ihtiyaçlarını
karşılamak için sık uğradığı ve hatta değer atfettiği yer olarak (Fuzûlî, Mk.21/3)
kullanılırken; türbe, “toprak” ve kutsallık atfedilen zatlara ait kabirlerin içinde
bulunduğu yer anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Bu bağlamda övülen zatın
türbesi, hem iyi hem de kötü insanlara tesir edebilecek manevî bir güçte görülmüştür:
Türbet-i makbûli birr ü fâcire te’sîr-bahş
Hâk-i pâki sûret-i her niyyete âyine-dâr (Fuzûlî, K.11/16)
2.14. Coğrafî Mekânlar
2.14.1. Memleket (Diyâr, Kişver, Buk‘a, Vatan, İklîm, Hıtta ve Mülk)
Diyâr, kişver, buk‘a, vatan, iklîm, hıtta ve mülk sözcükleri; memleket
sözcüğünün eş anlamlıları olup “bir devletin egemenliği altında bulunan toprakların
bütünü; bir kimsenin doğup büyüdüğü yer” anlamına gelir (Akalın vd., 2011:1650).
Belirli bir toprak parçasını karşılayan bu sözcüklerin, sevgilinin yaşadığı yer ve
memdûh övgüsüyle birlikte farklı birçok teşbih ve tasavvura konu edildikleri görülür.
Bu durum, “şairlerin şiir gücü ve muhayyilesinin genişliğini göstermesi bakımından
önemlidir.” (Turan, 2009:136).
İnsanı maddî ve manevî yönleriyle en iyi temsil eden yer, memlekettir/vatandır.
Vatan, Türk tarihinde daima yüceltilmiş, candan dahi üstün görülmüştür. Temsil ettiği
manevî değerler nedeniyle geçmişten bugüne kadar vatan uğruna büyük mücadeleler
verilmiştir. Vatan sevgisi cennettendir, hadisinden dolayı vatan, Müslüman milletler
için kutsal mekân olarak görülmüş ve yüceltilmiştir.
Memleket anlamının yanında bölge anlamına da gelen iklîm, “heft iklîm”
biçimiyle kullanıldığında dünyayı karşılar. “Eski coğrafyacılar dünyayı yedi bölgeye
ayırırlardı ve bunu da heft iklîm (yedi iklim) olarak isimlendirirlerdi. Bu bölgeler İran,
Arabistân, Afrika, Roma, Türk, Hint ve Çin topraklarıdır.” (Aktaş, 2003:16).
339
Bu başlıkta “memleket” ile ilgili söcükler, belirli veya belirsiz bir yeri
karşılaması yönüyle ele alınmıştır. Memleket sözcüğü, divanlarda salt Osmanlı
coğrafyasını yansıtmaz, zira klasik şiirin coğrafyası, kâinatı karşılayacak kadar geniştir.
Bu bağlamda ilgili mekân adlarının, yer yer doğal veya coğrafî özellikleriyle kullanılsa
da daha çok mecazî bir bağlam içinde ele alınıp değerlendirildikleri görülür.
Memleket anlamına gelen sözcükler, Bâkî Divanı’nda gönül, aşk, gam, delilik,
güzellik, sevgilinin yolunun toprağı, gurbet, gül bahçesi, cennet, beden, ‘adem, fenâ,
eğlence meclisi, şairlik kabiliyeti, memdûh övgüsü ve mekân değiştirme; Fuzûlî
Divanı’nda ise gönül, aşk, gam, delilik, güzellik, bahçe, cennet, bekâ, ‘adem, fenâ, fakr,
kana‘at, tecrit, melâmet, ilim, memdûh övgüsü ve mekân değiştirme hususlarında teşbih
ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Memleket ile gönül arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Klasik şiirde âşığın
gönlü, mülk (memleket), sevgili ise gönül mülkünde hüküm süren, dilediği zaman
lutfeden bir sultan olarak düşünülür (Şenödeyici, 2014:53-54). Bu bağlamda Fuzûlî,
âşığın gönlünü, yağmalanmış (Fuzûlî, G.302/3) ve viran olmuş (Fuzûlî, G.116/5) bir
memleket olarak tasavvur eder. Âşığın amacı, hakikî aşkı yaşamak iken nâsih/zahit söz
konusu aşkı mecazî aşk olarak telakki ettiği için âşığa nasihatlerde bulunur. Bu
nasihatler (Fuzûlî, G.112/4) ve sevgilinin sarhoş bakışı, gönül memleketinin
yağmalayıcıları olarak görülür (Fuzûlî, G.116/5). Âşığın gönlü, gam ve eziyetlere düçar
olmasına rağmen âşık hâlinden memnundur. Bu bağlamda Fuzûlî, gönlünü yakar
düşüncesiyle âşığın, aşk duygusunu telezzüz etmekten korkmaması gerektiğini, zira
sultanın da memleketinin viran olmasını istemediğini ifade ederek âşığı, sultan; gönlü,
memleket olarak düşünür. Gönül, beşerî ve İlahî aşkın tecelli mekânı iken
memleket/mülk, Sultan’ın/Mutlak Varlık’ın eserlerinin tecellî ettiği mekândır:
Aşkdan vehm etmesin âşık yıkar gönlüm deyüp
Hîç sultânım diyen mülkünü virân istemez (Fuzûlî, G.115/6)
Bâkî gönlü, sevgili tarafından talan edilmiş bir mülk/vatan olarak tasavvur eder
(Bâkî, G.221/5). Vatan tutmak, geçici veya sürekli kalmak amacıyla bir yere yerleşmek
demektir. Bâkî; aşk, sevgi ve istek gibi duygular, âşığın gönlünü vatan tuttuğu için,
âşığın güven, huzur ve sabır içinde yaşamasının imkânsız olduğunu söyler. Böylece
âşığın gönlünü vatan; aşk, sevgi ve istek gibi duyguları ise vatan edinmelerine rağmen
dış etkilerden (sevgili) dolayı huzur, sabır ve emniyeti sağlayamayan insanlar olarak
tasavvur etmiştir:
340
Bir dilde meyl ü mihr ü mahabbet vatan tuta
Kalmaz karârı sabr u sükûn u selâmetün (Bâkî, G.280/4)
Memleket, aşk sözcüğüyle tavsif edilir. Klasik şairlerin aşk anlayışına göre
sevgili cevretmek, âşık ise gam çekmekle yükümlüdür. Fuzûlî, aşk memleketinde
başından dert ve gam eksik olmadığı için Mecnûn’a varis olduğunu (Fuzûlî, G.47/5)
söyler. Bu yaklaşım, çekilen zorluklar konusunda, aşk memleketinin çöl olarak tasavvur
edildiği düşünülür. Fuzûlî, aşkı, kişiyi sıkıntı ve zorluklarla karşı karşıya bırakan bir
memleket olarak tasavvur ettiği için âşığı, suçlu/köle, sevgiliyi ise nizamı zulm ile
sağlayan şah olarak tasavvur eder:
Dedim uşşâka cevr etme dedi ol hûblar şâhı
Siyâset olmayınca aşk mülkinde nizâm olmaz (Fuzûlî, G.113/5)
Klasik şairler, sevgiliyi hükümdar, âşığı köle olarak telakki ederler. Bâkî,
ezelden beri aşk şahının emirlerinin kölesi oldukları için, aşk memleketinin
bilinen/tanınan sultanları hâline geldiklerini söyler. Bu yaklaşımıyla Bâkî, aşk
memleketinde rütbe elde etmeyi, sevgilinin rızasını kazanmaya veya sevgili uğruna
çekilen gam ve sıkıntının fazlalığına bağlar. Ferhat ve Mecnûn gibi âşıkların, ödedikleri
bedeller neticesinde aşk memleketinin tanınan isimleri hâline geldikleri bilinir. Ayrıca
inanışa göre elest meclisinde âşıklıkta çekilecek sıkıntı, elde edilecek paye kayıt altına
alındığı için âşıkların aşk memleketinde kendilerine tevdi edilen bir görevi îfâ etmek
üzere çabaladıkları düşünülür:
Ezelden şâh-ı ‘aşkun bende-i fermânıyuz cânâ
Mahabbet mülkinün sultân-ı ‘âlî-şânıyuz cânâ (Bâkî, G.13/1)
“Gam diyârı” ve “mülk-i mihnet” terkipleriyle âşıkların/şairlerin yaşadığı yerler
(memleket veya gurbet) kastedilir. Fuzûlî, âşığı sıkıntı memleketinin şahı, âşığın dert ve
gamını ise memleketini korumaya çalışan ordu veya asker olarak tasavvur eder (Fuzûlî,
G.223/6). Hayatı gam ile özdeşleşen âşık, boyu şimşir ağacına, yanakları güle
benzetilen sevgiliden ayrı kaldığı için gam diyarını, harabeye dönen gönlünün süsü
olarak görür. Böylece gam ve kedere alıştığını ve hatta bundan zevk aldığını ifade eder:
Dostlar ben nâle vü feryâd kılsam ayb imes
Çerh-i bed-mihrin elinden dâd kılsam ayb imes
Gam diyârın dil ara âbâd kılsam ayb imes
Bu binâ birle cihânda ad kılsam ayb imes
Bir kadı şimşâd u gül-ruhsârdan ayrılmışım (Fuzûlî, Mh.2/3)
341
Âşıklar ayrılık derdinden gamlıdır. Âşıkların gamlı hâlleri, yaşadıkları
mekânlara da yansıtıldığı için Bâkî’nin “gam memleketi” teşbihini kullandığı
düşünülür. Bâkî, gam memleketinde ah ve gözyaşıyla oyalandığını (Bâkî, G.148/5),
sevgilinin kapısından uzak kaldığı için söz konusu mekânda hicret hâlini yaşadığını
söyler. Ah ve gözyaşı, âşığın gönlünü teskin edip geçici ferahlığı sağlasa da âşığın
gamlı hâlini değiştirmez. “Sevgilinin kapısından uzak kalma” durumu, aynı memlekette
yaşamanın emaresi olarak düşünülse bile, âşık ile sevgili arasındaki ayrılık, mutlak
olduğu için uzaklığın ve yakınlığın ayrılık gamının azalması noktasında bir anlam ifade
etmediği aşikârdır:
Der-i dildârdan dûram diyâr-ı gamda mehcûram
Müselmânlar esirgen hasta kaldum dâr-ı gurbetde (Bâkî, G.432/3)
Âşığın başı, dert ve sıkıntı memleketinin dağı olarak düşünülür (Bâkî, G.322/2).
Bu düşüncenin temelinde, ayrılık derdinden âşığın zihninin dağınık oluşu ve sevgili
uğruna maruz kalınan belâlar vardır. Âşığın düşünceli hâliyle karıncanın “tane” elde
etme konusundaki endişeli hâli arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Bâkî, endişe
karıncasının sevgiliyi düşünerek “tane” taşıdığı için vatanının gam köşesine
dönüştüğünü söyler. Karınca, çalışkanlığın, gayretin sembolüdür. “Tane taşıma”
endişesinden dolayı madde âleminde rahat etmez. Beyitte âşık ile özdeşleştirilmiştir.
Âşık ayrılık derdi çektiği için vatan, âşığa gam evi olarak görünür. Vatan, insanın huzur
elde ettiği yer iken, beyitte aşk derdinden kaynaklanan ruhsal daralma nedeniyle kapalı
mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Mûr-ı endîşe ki peygûle-i gamdur vatanı
Turmayup hâli hayâlin getürür dâne çeker (Bâkî, G.12/7)
Fuzûlî, gülün, dikeni sığınak tutmasıyla la‘l taşının, değersiz taşları vatan
tuttmasını kendi durumuyla ilişkilendirir. Böylece kendisini gül ve la‘l taşına benzetir.
Maddî olanaklardan yoksun yerlerde ilmî ve irfanî derinliğinin anlaşılmadığını
dolayısıyla hakkettiği değeri görmeden yaşadığını düşünür:
Lâ‘lveş taş içindedir vatanım
Gül kimi hârı kılmışım me’vâ (Fuzûlî, K.21/16)
Mülkün/ülkenin ayrılık bağlamında ilişkilendirildiği sözcüklerden biri deliliktir.
Klasik şairlerin aşk tasavvuruna göre âşıklar, akıldan ziyade hislerle hareket ettikleri
için deli formunda görülürler. Mecnûn, hem prototip âşık hem de aşk delisi olarak
klasik şiirde birçok imgeye konu olmuştur. Fuzûlî, -çılgın davranışlarından dolayı-
342
kendilerini (âşık) seyretmek üzere toplanan çocukları orduya benzetir. Çocuklardan
oluşan bu orduyla delilik ülkesini ele geçirmek istediğini söyler. Deliler, akla mugayir
hareketlerinden dolayı özellikle çocuklar tarafından alaya alınır ve onların saldırılarına
maruz kalırlar. Delilik ülkesiyle aşk kaynaklı delilik kastedilmiştir. Böyle bir ülkenin
ele geçirilme isteğinin temelinde, Fuzûlî’nin âşıkların şahı olma yönündeki istek ve
çabasının olduğu düşünülür:
Oldu nezzâremize cem‘ Fuzûlî etfâl
Gel tutalım bu sipâh ile cünûn kişverini (Fuzûlî, G.295/7)
Delilik Mecnûn ile özdeşleşmiş bir hâldir. Bâkî, âşığın Leylâ gibi gam padişahı
olduğunu, Mecnûn’un yerine delilik memleketini kendisinin yönettiğini söyleyerek
ayrılık derdinden çektiği sıkıntılardan bahseder ve bu konuda elde ettiği payeyi anlatır.
Memleket olarak görülen delilik, sınırları veya sınırlandırmaları önemsemeyen bir hâl
olduğu için, böyle bir memlekete yalnızca âşığın/delinin padişah olabileceği
düşünülmüştür:
O Leylîveş gamından n’ola olsam pâdişâh-ı gam
Cünûn mülkin bana ısmarladı Mecnûn ise gitdi (Bâkî, G.544/4)
Sevgilinin yüzü, güzellik ülkesine benzetilir. Sevgilinin güzelliğini arttıran
unsurların başında siyah saçları gelir. Bâkî, sevgilinin siyah saçlarını, hümâ kuşunun
gölgesine benzettiği için sevgiliyi güzellik ülkesinin padişahı olarak görür. Hüma
kuşunun gölgesi, baht ve mutluluğun kaynağı olarak telakki edildiği için sevgilinin
saçlarının benzetileni olarak görülmüştür. Bu bağlamda sevgilinin saçları, güzellik
ülkesinin kıymetini arttırdığı gibi mutluluk vesilesi olarak da düşünülmüştür:
Zülf-i siyâhı sâye-i perr-i hümâ imiş
İklîm-i hüsne anun içün pâdişâ imiş (Bâkî, G.218/1)
Hz. Yusuf, kusursuz bir güzelliğe sahip olduğu için sevgili, beşerî aşk
bağlamında, “Yusuf-ı sâni” olarak görülür. Fuzûlî’nin sevgiliyi güzellik ülkesinin şahı,
Hz. Yusuf’u ise sevgilinin kulu olarak görmesi (Fuzûlî, G.136/2), sevgilinin
güzelliğinin memlekete yansıtıldığını gösterir. Böyle bir yaklaşım nedeniyle tavsif
edilen sevgilinin Mutlak Varlık olduğu düşünülür. Ayrıca sevgili, güzelliğiyle hüküm
ve fermanı elinde tutan bir periye benzetildiği için de güzellik ülkesinin şahı olarak
görülür. Bu tasavvur, sevgilinin mecazî aşk bağlamında da varlık âlemindeki ideal
güzelliği temsil eden, güzelliğiyle memleketi periler gibi kontrol altına almış bir varlık
olarak tasavvur edildiğini gösterir:
343
Ol perîveş kim melâhat mülkünün sultânıdır
Hükm anun hükmü bana fermân anun fermânıdır (Fuzûlî, G.86/1)
Âşıkların aslî vatanı, sevgilinin mahallesidir. Âşık, bu mekâna ulaşamadığı için
ağlayıp inler. Fuzûlî, gariplerin vatanlarını hatırlayıp ağlamalarıyla âşığın sevgilinin
mahallesinin bahçesi için ağlamasını aynı mesabede görür. Bu durum, sevgilinin
mahallesinin vatan, âşığın ise vatan özlemiyle ağlayan garip olarak tasavvur edildiğini
gösterir:
N’ola ağlarsa Fuzûlî ravza-i kûyun anıp
Lâ-cerem giryân olur kılgaç vatan yâdın garîb (Fuzûlî, G.34/7)
Bâkî, bahar mevsimi geldiğinde, lale ve gülün, memleketin hükümdarı olarak
düşünülen sevgilinin eşiğinin toprağına yüz sürmek için geldiklerini ifade eder (Bâkî,
G.419/9). Böylece sevgiliyi otorite, sevgilinin vatanının eşiğini ise -sosyal statüsüne
bakılmaksızın- herkesin (âşık) varmak istediği mekân olarak düşünür. Sevgilinin
mahallesine varmak imkânsız olduğu için âşık, “daimî bir gurbet hâli” yaşar. Bâkî,
vatan sevgisinden dolayı gariplerin ağlaması nasıl makul karşılanıyorsa, sevgilinin
yolunun toprağından ayrı kalan âşığın ağlamasının da makul karşılanması gerektiğini
ifade eder. Böylece sevgilinin mahallesinin toprağını, zorunlu nedenlerden dolayı
kavuşulamayan vatan olarak tasavvur eder:
Girye kılsam ne ‘aceb hâk-i rehinden dûram
Hep garîb aglamaga hubb-i vatandur bâ‘is (Bâkî, G.28/3)
“Heft iklîm” (Bâkî, G.236/3), “heft kişver” (Bâkî, Trc.3-IV/2), “fânî mülk” ve
“cihân mülkü” terkipleriyle dünya kastedilir. Bâkî, fani mülke gönül vermekle gaflete
düştüğünü (Bâkî, G.514/5) ifade ederek geçici varlıklara gönülden bağlanmaktan
duyduğu pişmanlığı dile getirir. Bâkîye göre geçici de olsa dünyayı değerli kılan duygu,
aşk gamıdır. Aşk gamından aldığı haz ile gurbet diyarında karşılaşılan bir tanıdığın
yaşattığı sevinç arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Böylece şair, dünya zevklerinin
geçiciliğini vurgulayarak burayı, gurbet diyarı olarak tasavvur eder:
Gam-ı ‘aşkun cihân mülkinde buldum şâdmân oldum
Kişi gurbet diyârında idermiş âşinâdan haz (Bâkî, G.223/2)
Baharın gelişiyle değişip dönüşen, güzelliğiyle göz kamaştıran bahçe, huzurlu
bir memleketin benzetileni olarak görülür. Bâkî’ye göre bahar sultanı, çimenlik ülkesine
teşrif edince güneş, memleket yollarını ipekli kumaşlar ile döşer (Bâkî, K.18/8). Bâkî bu
yaklaşımıyla baharda, tabiatta görülen olumlu değişime ve memdûhun döneminde
344
yaşanan zenginlik ve huzura işaret eder ve memleketi, güzellik ve renkliliğiyle kâinatın
özünü teşkil eden bir gül bahçesi olarak tasavvur eder. Böylece çok uluslu bir sosyal
dokuya sahip olmasına rağmen Osmanlı Devleti’nin içerde ve dışarda sağladığı
huzurdan duyduğu memnuniyete işaret eder:
Gülzâre gel ki cümle cihândan nümûnedür
Sahn-ı çemende hâsıl olur seyr-i her diyâr (Bâkî, K.17/2)
Genellikle övgü konusunun işlendiği kasidelerde memleket lale (Fuzûlî,
K.31/21) ve gül bahçesine benzetilir. Fuzûlî, bayır hâle gelmiş bir mülkün/memleketin
akıl mimarına olan muhtaçlık hâliyle kurumakta olan gül bahçesinin ilkbahar bulutuna
olan susamışlığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Böylece memdûhun aklını, bahar
yağmuruna, memleketi gül bahçesine benzetir. Memdûh sayesinde memleketin
müreffeh bir gül bahçesine dönüştüğünü düşünür:
Bayır olmuş mülke ta‘yîn etti mi‘mâr-i hıred
Susamış gülzâre irsâl etti ebr-i nev-bahâr (Fuzûlî, K.11/23)
“Mülk-i bâkî” ve sa‘âdet mülkü” terkipleriyle cennet kastedilir. Bâkî, sonsuzluk
ülkesini dileyen insanın/Âdem’in İrem Bağı’ndan çıkarıldığına bakmadan fani dünyada
gururlandığını (Bâkî, G.426/4) söyler. Böylece geçici arzu ve isteklerin peşine
düşmenin beraberinde getirdiği sıkıntıları, Hz. Âdem’in aslî vatandan maddî âleme
gönderilmek suretiyle yaşadığı düşüşle açıklar. Bâkî ayrıca Hallâc-ı Mansur’un
dünyanın geçici olduğunu bildiği için ahirete göçtüğünü, Allah’ın onu saadet ülkesinde
(cennet) başarılı kıldığını söyler. Bâkî, Hallâc-ı Mansur’a manevî mertebeler kazandıran
ölüm biçimini (dâra çekilme) yücelttiği için, cennete kavuşmanın madde âleminde
büyük bedeller gerektirdiğini düşünür:
Fenâsın bildi dünyânun çekildi dâr-ı ‘ukbâya
Sa‘âdet mülkine Bârî muzaffer kıldı Mansûrı (Bâkî, G.505/4)
Fuzûlî memdûhun, tebasını zenginlik ve emniyet içinde yaşattığını, böylece
memleketi cennete dönüştürdüğünü söyler. “Cennette azap olmaz.” ifadesiyle
memlekette sağlanan huzur ve emniyete işaret eder:
Verdi mülk ü mâl ü cism ü cânına halkın emân
Kıldı cennet ol yeri cennetde hod olmaz azâb (Fuzûlî, Trc.15-X/6)
Âşığın bedeni, sevgilinin hükümleriyle idare edilen bir memleket olarak
tasavvur edilir. Ten ülkesine âşığın canının değil, sevgilinin yan bakışlarının hâkim
345
olduğunu ileri süren Bâkî, bedenini memleket, canını köle, sevgilinin yan bakışlarını ise
hükümdar olarak tasavvur eder:
Sanma iklîm-i tene hâkim olan cânumdur
Sînede tîr-i gam-ı gamze-i cânânumdur (Bâkî, G.118/1)
Divanlarda “mülk” kelimesi, geçicilik konusunda dünya, ebedîlik konusunda ise
ahiret ile ilişkilendirilmiştir. Geçici bir mekân olan dünya, âşığı/sâliki düçar bıraktığı
sıkıntılar nedeniyle “dönüştürücü, olgunlaştırıcı” (İçli, 2012:1311) bir mekân olarak
hayâl edilir. Kişi üzerindeki etkisinin yanında, geçiciliği ön plana çıkarılarak geçiş
mekânı veya eşik mekân olarak değerlendirilir. Bazı özellikleriyle bekâ âlemiyle
karşılaştırılır. Değersizliği nazara sunularak terk edilmesi gerektiği savunulur. Fuzûlî,
aşk derdinden dolayı dünya mülkünde hastalandığını, çektiği sıkıntıların azalması için
dünyayı terk etmesi gerektiğini ifade eder (Fuzûlî, G.71/4). Ayrıca güneşin gökyüzünde
bulunmasını, dünyadan el etek çekme (uzlet) olarak ele alır. Böylece manevî mertebe
elde etmeyi ve beka mülkünün sakini olmayı, dünya mülkünün mutlak surette terk
edilmesine bağlar:
Bakâ mülkün dilersen varını yok eyle dünyâ tek
Etek çek gördüğünden âfitâb-ı âlem-ârâ tek (Fuzûlî, G.156/1)
Dünyanın geçiciliği, şairlerin duygu ve düşüncelerini daima etkilemiştir. Mülk
ve diyar sözcüklerinin klasik şiirde “‘adem” ve “fenâ” sözcükleriyle sıkça tavsif
edilmesinin temelinde, bu etkinin olduğu düşünülür. Şahlara bile kalmayan bu
dünyadan beka semtine/ahirete göçmeyi gam olarak görmeyen Bâkî, bu yaklaşımıyla
dünyayı, geçici bir mekân olarak tasavvur eder (Bâkî, G.533/5). Aşk şarabının kendisini
güçsüz kıldığını, dolayısıyla yokluk diyarına gidemediğini ifade eden şair, böylece bekâ
âlemi olarak bilinen ahreti yokluk ülkesi olarak tasavvur eder:
‘Adem diyârına çokdan giderdüm ey Bâkî
Şarâb-ı ‘aşk ile reftâra iktidârum yok (Bâkî, G.245/5)
Vahdet-i vücûd telakkisine göre, madde âleminde Mutlak Varlık dışında hiçbir
şey hakikî varlık olarak kabul edilmez. Bu düşünce bağlamında, maddî olan her varlığın
yokluğu tecrübe edeceğine inanılır. Yokluğa meyletme veya onu yüceltme, doğru
görülmez zira yok olmaya matuf varlıklar, âşık ile Mutlak Varlık arasında perde olarak
telakki edilir. Fuzûlî, âşığı fiziksel ve ruhsal açıdan kuşatıp yıpratan ve “pesimist bir
psikoloji içinde” (Kurnaz, 2011:24) bırakan aşk duygusunu, “tuğyân”; âşığı ise bu
tuğyandan korunmak için yokluk ülkesine sığınması gereken bir varlık olarak düşünür.
346
Yokluk mülküyle “Hakk’ta fânî olunan yer” (Tarlan, 2009:664) kastedildiği için söz
konusu edilen aşkın mecazî aşk, yokluk ülkesinin ise huzur ve sükûnetin sağlandığı
köşe olarak tasavvur edildiği düşünülür:
Gör Fuzûlî aşk tuğyânın adem mülkün gözet
Azm-i künc et kim hevânın i‘tidâli kalmadı (Fuzûlî, G.259/9)
Ayrıca Fuzûlî, madde âleminde mecazî aşkın oluşturduğu etkilerden dolayı
âşığın fena mülküne sığınmak ve ayrılık derdinden kurtulmak istediğini düşünür.
Yokluk mülkünü istemekle ayrılık derdinin bitmeyeceğini ileri süren Fuzûlî, bu
yaklaşımıyla aşkın, ezelî ve ebedî oluşuna işaret eder:
Fenâ mülküne çok azm etme ey dil çekme zahmet kim
Bu tedbîr ile def‘-i derd-i hicrân eylemek olmaz (Fuzûlî, G.112/3)
Tasavvufî anlayışa göre, maddî arzu ve isteklerden yüz çevrilmeden manevî
mertebeler elde edilmez. Bu bağlamda mülk yerine, mülkün gerçek sahibine
bağlanmanın gerekliliğine inanılır. Bu durum, fakr hâliyle ifade edilir. Hayatı yokluk ve
yoksulluk içinde geçen Fuzûlî fakr mülkünü, taht; dünyayı terk etmeyi ise taç
mesabesinde görür ve bu ebedî devleti kendisine bahşettiği için Allah’a şükreder.
Fuzûlî, bu yaklaşımıyla fakr hâlini, maddî anlamda büyük bir öneme sahip olan
mülk/memleket kadar değerli bulur, aynı zamanda kendisini manevî mülkün sultanı
olarak görür:
Fakr mülki taht u âlem terki efserdir bana
Şükr-li’llâh devlet-i bâkî müyesserdir bana (Fuzûlî, G.15/1)
Mülk; kanaat, tecrit ve melâmet gibi tasavvufî kavram ve hâllerle
ilişkilendirilerek tavsif edilir. Fuzûlî, mal ve mülkünü kanaatten ibaret gördüğü için fakr
ve fena âleminin zengini olduğunu (Fuzûlî, G.101/7); ev, aile ve dünya malını terk ettiği
için de tecrit mülkünde manevî bir huzur elde ettiğini ifade eder (Fuzûlî, G.50/3).
Ayrıca şimşek gibi -yakan- ahını, altın taç; gümüş gibi -parlayan- gözyaşlarını ise
fildişinden yapılmış taht olarak tasavvur ettiği için kendisini melâmet mülkünün sultanı
olarak görür. Böylece Allah’ın rızasını kazanma uğruna çektiği büyük sıkıntıları, dünya
saltanatının maddî unsurlarından daha değerli görür. Âşıkların, fanî dünyanın olmasa
bile beka mülkünün sultanı olacağını düşünür:
Ey Fuzûlî ben melâmet mülkünün sultânıyım
Berk-ı âhım tâc-i zer sîm-i sirişkim taht-ı âc (Fuzûlî, G.49/7)
347
Memleket/mülk, eğlence meclisiyle benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Rint
meşrepli şairlerin en fazla kullandıkları sözcük gruplarından biri, eğlence meclisidir.
Bâkî, elindeki kadehi, kâinatı gösteren aynaya benzettiği için kendisini eğlence
mülkünün (meclis) İskender’i olarak telakki eder. Bâkî’nin mülk veya memleketi
eğlence meclisi olarak tasavvur etmesinin temelinde, şairin eğlenceye olan
düşkünlüğünün yanında, memleketini, huzur ve güven noktasında bir eğlence meclisi
gibi tasavvur etmesi düşüncesi vardır:
Mülk-i ‘ayş u ‘işretün olsak n’ola İskenderi
Oldı elde câmumuz Âyîne-i ‘âlem-nümâ (Bâkî, G.3/3)
Klasik şairler, özellikle mahlas beyitlerinde şairlik kabiliyetleriyle ilgili
tasavvurlara yer verirler. Henüz yaşarken “Sultanü’ş-Şu‘ârâ” unvanını kazanan Bâkî,
mülk, kişver, milket, iklîm gibi kelimeleri, şairlik kabiliyetiyle ilişkilendirerek kendisine
verilen unvanı hakkettiğini düşünür. Bu bağlamla alakalı olarak Bâkî, bilgi ve hüner
memleketinin Dârâ’sı (Bâkî, G.315/4) ve Osmanlı ülkesinin yüzü suyu olduğunu (Bâkî,
G.13/4); şiirlerinin adeta yedi iklime (dünya) aktığını (Bâkî, G.23/6), söz ülkesinin
padişahı olduğu için kaside ve gazelin kendisine sunulduğunu ifade ederek gerek üslubu
gerek ilmî derinliği gerekse namının dünyaya yayılması hususlarında kendisini
memleket ve kâinatın en kabiliyetli şairi olarak görür:
Bu devr içinde benem pâdişâh-ı mülk-i suhan
Bana sunıldı kasîde bana virildi gazel (Bâkî, Mt.13)
Özellikle kaside nazım şekliyle yazılan şiirlerde mülk/memleket sözcüğünün
daha çok memdûh övgüsüyle ilgili tasavvurlara konu edildiği görülür. Bu bağlamda
Fuzûlî, memdûhun ilim ülkesinin padişahı olduğu için eşyanın sırrına vakıf olduğunu
(Fuzûlî, K.6/18), onunla bereketin memlekete yeniden döndüğünü (Fuzûlî, K.17/3),
hükümlerinin her memlekette geçerli olduğunu (Fuzûlî, K.31/9), İslâm’ı yüceltmek
veya yaymak amacıyla başka memleketleri fethettiğini (Fuzûlî, K.10/30), fethettiği
ülkelerin fitne belâsından kurtulduğunu (Fuzûlî, K.9/48) ifade ederek memdûhun
hakkaniyetli bir yönetici olduğunu, adaletinin eteğine ümitle tutunan memleketlerin
yakasına zulüm elinin bir daha erişmediğini ve adaleti mutlak manada tesis ettiğini
düşünür:
Ümîd ile tutalı dâmen-i adâletini
İrişmez oldu girîbân-ı mülke dest-i sitem (Fuzûlî, K.16/19)
348
“İktidar ve gücün timsali” (Pala, 1995:492) olarak bilinen Hz. Süleyman ve
veziri Asaf, klasik şiirde memleket ve mülkün hâkimi olarak bilinen memdûhun
benzetileni olarak görülür. Bu bağlamda Fuzûlî, Âsaf’ın yüce faziletlerinin memdûhun
vasıfları hâline geldiğini, Süleyman mülkünün aynasından nakış pasının temizlendiğini
söyleyerek memlekette sağlanan arınmaya işaret eder. Aynı zamanda İbrahim Bey’i
Asaf’a; Kanunî Sultan Süleyman’ı ise Hz. Süleyman’a benzettiği düşünülür:
Kemâl-i fazl-i zâtı Âsaf evsâfında hatm olmuş
Götürmüş jeng-i nakş âyîne-i mülk-i Süleymândan (Fuzûlî, K.25/18)
Bâkî, memdûhun; fazilet ve keremiyle mana ülkesine düzen verdiğini (Bâkî,
K.4/4), güzel düşünceleriyle din ve memleketin tükenmez güneşi olduğunu (Bâkî,
Trc.3-III/2), adaletle hükmettiği için gerek maiyetindeki memleketlerde gerekse
otoritesinin hissedildiği yerlerde insanların rahat bir biçimde uyuduğunu ifade ederek
memdûhu yüceltir:
Memâlik zıll-ı rif‘atde halâ’ik hâb-ı râhatde
Cihân âsûde ‘adlinde zamân emn ü emân üzre (Bâkî, K.8/11)
Ayrıca, memdûhun devlet ve memleketin hızlı süvarisi olduğunu (Bâkî, K.5/16)
söyleyerek savaşlardaki cesaret ve çevikliğini; doğruluk ve adalet memleketinin iyi at
binicisi olduğunu (Bâkî, K.6/11) ileri sürerek yönetimdeki adaletini; İslâm’ın
yayılmasına katkı sağladığını ifade ederek millet ve memleketin sığınağı olduğunu
düşünür. Böylece taşıdığı yüce hasletler ve yaptığı büyük hizmetler nedeniyle memdûhu
över:
Cihân-ı ma‘delet kân-ı mürüvvet
Penâh-ı mülk ü millet nusratü’d-dîn (Bâkî, K.4/1)
Yaşadıkları mekânlarda huzur bulamayan veya gönlünü teskin edemeyen
insanlar, tebdil-i mekânda ferahlık bulacağına, gönüllerinin sükûnete ereceğine inanarak
mekân değiştirirler. Bâkî, aşk duygusunun; sabırlarını yitiren ve yerlerinde duramayan
âşıkları, memleket memleket gezdirdiğini söyleyerek memleketi huzur bulma
noktasında âşık için bir yol, âşığı ise tekâmülünü sağlama çabası içinde olan bir yolcu
olarak tasavvur eder:
‘Âşıkı bî-sabr u ârâm eyleyüp seyyâh ider
Memleket seyr itdürür ‘aşkun vilâyet gösterür (Bâkî, G.51/5)
Fuzûlî, hikmet tabibinin hastayı memleket memleket dolaştırmasını makul
karşılar ve sıhhatin sağlanabilmesi için mekân değiştirmenin şart olduğunu ileri sürer.
349
Böylece âşığı hasta, sevgiliyi ise hekim olarak görür. Bu yaklaşımın, Fuzûlî’nin İstanbul
başta olmak üzere başka coğrafyalara gitme isteğine işaret olduğu gibi, şifa bulmaları
için hastaların diyar diyar gezdirilmesine de işarettir:
Mekân tağyîri sıhhat mûcibidir n’ola nakl etse
Tabîb-i hikmet-i Hak mülkden mülke bu bîmârı (Fuzûlî, K.18/7)
Devletlerin gücünü gösteren en önemli emarelerden biri, fetih veya işgâl yoluyla
toprak ele geçirme yani “mekân üzerinde üstünlük elde etme” (Durgun, 2013:11)
çabasıdır. Başka ülkelerin topraklarını ele geçirme veya “doğal bir mekânı siyasî
amaçlarla parselleme” edimi, dinî veya hamasî bazı gerekçelere bağlanarak
meşrulaştırılır. Bu durum “siyasî coğrafya” (Durgun, 2013:11) veya “mekânın
siyasallaşması” (Karabağ, 2006:3) kavramlarının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.
Osmanlı Devleti’nde fetih politikası uygulandığı için bir yerin ele geçirilmesi, dinî bir
vecibe olarak düşünülür. Bu bağlamda Fuzûlî, düşman memleketinde yeşil bayrağın
yürütülmesiyle (dalgalandırılması) şeytanî kötülüklerin bittiğini, meleklerin söz konusu
memlekete kol kanat gerdiğini düşünür. Bu yaklaşımıyla gerçekleşen dönüşümü açıklar.
Ayrıca Müslümanlaşan memleketlerde temin edilen huzur ve güvenliği yüceltmenin
yanında, düşman coğrafyasının ele geçirilmesini makul bir gerekçeye bağlar:
Hasm mülküne hırâmân eyledin hadrâ alem
Şerr-i şeytân def‘ine açdın melekveş perr ü bâl (Fuzûlî, K.13/12)
Klasik şiirde mekân veya mekânsal unsurlar, daha çok soyut kavramlarla tavsif
edilirken; memleket adları, genellikle coğrafî bir yeri veya o yerin belirgin bir özelliğini
yansıtacak şekilde kullanılır (Bedahşân-yakut, Tatar-misk). Divanlarda kullanılan
memleket adları, belirli/sınırlı bir coğrafyadan ziyade muhtelif kıtalardan seçilmiş geniş
bir coğrafyayı ihtiva eder. Memleket adları, genellikle kasidelerde geçtiği için diğer
mekânlara göre daha gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirilmişlerdir.
2.14.1.1. Acem ve İran
Acem, İran memleketi ve İranlılar için kullanılan bir sözcüktür. Arap olmayan
toplumlar için de Acem sözcüğü kullanılır (Yeniterzi, 2010:304). Fars edebiyatı
klasikleşme sürecini erken tamamladığı için klasik şairler, bu edebiyatı önce örnek
aldılar daha sonra gölgede bırakma (aşma) çabası içine girdiler. Bu durum nedeniyle
“Acem” sözcüğü özellikle kasidelerde “şairlik yeteneği” hususuyla ilgili tasavvurlara
konu edilmiştir.
350
Acem ülkesi (İran), memdûh övgüsüyle ilgili tasavvurlara konu edilir. Osmanlı
İmparatorluğu’nun doğudaki komşusu olan İran, gerek mezhep farklılığından
kaynaklanan sorunlar gerekse siyasî üstünlük elde etme düşüncesine binaen Osmanlı
Devleti’yle bazı sorunlar yaşamıştır. Osmanlı padişahları da birlik ve huzurun
sağlanması konusunda bu ülkenin fethinin elzem olduğunu düşünmüşlerdir. Bu
bağlamda Fuzûlî Divanı’nda, Irak-ı Arap’ta bulunan kılıcın Acem barışının kilidi
olduğu (Fuzûlî, K.16/36), meduhun kılıç darbeleriyle Acem ülkesinin fetholacağı ifade
edilir. Böylece memdûhun kılıcı, fetih ve barışın anahtarı olarak tasavvur edilir:
Hüsn-i re’yiyle bu gün hükme girer dîv ü perî
Darb-ı tîğiyle bu gün feth olur iklîm-i ‘Acem (Fuzûlî, K.24/21)
Bâkî Divanı’nda ise İran’ın dinsiz ve kâfirlerin toplandığı yer olduğu için viran
edildiği (Bâkî, K.2/30), devlet atının kâfirleri ayak altında ezmesi üzerine, Çin
hakanının Acem şahı gibi itaatkâr olması gerektiği (Bâkî, K.16/12) ifade edilir. Ayrıca
İran hükümdarının göz aydınlığı olan Mir Haydar’ın (Hz. Ali) geldiği ileri sürülür. Bu
yaklaşımla memdûh Hz. Ali’ye benzetilir. Hz. Ali’ye gösterilen muhabbetin memdûha
(Sulan Murad Han) da gösterilmesi gerektiği düşünülür:
Şâdmân olsun ‘Acemler gözleri aydın yine
Mîr Haydar nûr-ı çeşm-i husrev-i Îrân gelür (Bâkî, K.6/16)
Klasik şairlerin en çok dile getirdikleri konulardan biri, şiir vadisinde üstünlüğü
elde etme konusudur. Arap ve Fars edebiyatının şekil ve muhteva estetiğini benimseyen
klasik şairlerin en önemli amaçlarından biri, şiire kendi damgalarını vurarak örnek
aldıkları edebî anlayışları gölgede bırakmak ve özgün bir edebiyat oluşturmaktır. Bu
bağlamda kendisini Arap ve Fars şairlerinden üstün gören şairlerden biri de Bâkî’dir.
Bâkî’nin Rum diyarında, Selmân’ın ise Acem diyarında tanındığına dair ifade, Bâkî’nin,
Selmân-ı Savecî kadar yetenekli bir şair olduğunu göstermektedir. Bu yaklaşım aynı
zamanda Osmanlı şiirinin Fars şiiriyle boy ölçüşebilecek bir düzeye ulaştığına işarettir:
Degülsin medhine kâdir ne denlü tutsalar mâhir
Gerekse Rûmda Bâkî ‘Acem mülkinde Selmân ol (Bâkî, K.11/14)
Âşığın gönlüyle İran arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Adaletsiz hükümdarın
İran’ı harap ettiği gibi âşığın mamur gönlünün de harap edildiği düşünülür. Bu
yaklaşımla gönül, İran mülküne, sevgili ise İran mülkünü harap eden hükümdara
benzetilir. Bâkî’nin siyasal bir olayı aşk ile ilişkilendirmesi, “Osmanlının fetih
politikasının şiire yansıtılması” (Koç Keskin, 2010:406) bağlamında değerlendirilebilir:
351
Gönlümüz ma‘mûresin ol husrev-i bî-dâdger
Mülk-i Îrân sandı benzer turma vîrân itmede (Bâkî, G.414/6)
2.14.1.2. Azerbaycan
Azerbaycan, Kafkasya’nın doğusunda, Hazar Denizi’nin kenarında yer alan
Türk devletidir. Uzun süre İran ve Rusya’nın egemenliğinden kurtulamadı (Aktaş,
2003:83). Klasik şiirde fazla iltifat edilmeyen ülkelerden biridir.
Azerbaycan, Bâkî Divanı’nda fethedilecek ülke olarak tasavvur edilir.
Azerbaycan’ın fethi söz konusu edildiğinde çılgın bülbülün Acem ülkesinin
nevruzundan yeni bir ses/söz terennüm ettiği ileri sürülür. Bu yaklaşımla Azerbaycan’ın
fethiyle Osmanlı Devleti’nin yeni bir bahara kavuşmuşçasına rahatlayacağı düşünülür:
Ser-âgâz itdi nev-rûz-ı ‘Acemden bülbül-i şeydâ
Kılup bir savt peydâ feth-i Âzerbâycân üzre (Bâkî, G.419/6)
2.14.1.3. Bahreyn
Bahreyn, “iki deniz, Basra Körfeziyle Hint Denizi” (Devellioğlu, 1996:66)
anlamlarına gelir. Bir Arap eyaleti ve emirlik olan Bahreyn’in bazı adalarında çok eski
zamanlardan bu yana inci avcılığı yapılmaktadır (Yeniterzi, 2010:308).
Bahreyn, klasik şiirde sevgilinin güzellik unsurlarından kaş ve gözleriyle ilgili
tasavvurlara konu edilir. Bâkî Divanı’nda kullanılan “zü’l-bahreyn” terkibiyle “iki
deniz” ve Bahreyn ülkesi kastedilir. Sevgilinin boyunun hasretiyle âşığın gözlerinin iki
mısraya, kaşlarının ise iki denize (Bahreyn) dönüştüğü ifade edilir. Böylece kaşların
hareketliliğiyle iki denizin hareketliliği arasında benzerlik ilişkisi kurulur:
Aksa gözden kad-i mevzûnı gamından iki ‘ayn
İki mısrâ‘ döner kaşlarumuz zü’1-bahreyn (Bâkî, G.378/1)
Fuzûlî Divanı’nda, sevgilinin yüzü ve ayva tüylerinin hayâlinin, âşığın gözünü
makam edindiği, Şam ve Rum askerlerinin ise Bahreyn’i açmak için toplandıkları ifade
edilir. Bu yaklaşımla âşığın gözü Bahreyn’e; sevgilinin ayva tüyleri Şam’a, yüzü ise
Rum askerlerine benzetilir. Şam ve Rum askerlerinin ten renkleri işaret yoluyla söz
konusu kurgulamaya dâhil edilir:
Çehre vü hattın hayâli çeşmimi kılmış makâm
Açmağa Bahreyni cem‘ olmuş sipâh-i Rûm ü Şâm (Fuzûlî, K.14/1)
352
2.14.1.4. Bedahşân
Eski çağ kaynaklarında “Bakteria” adıyla geçen Bedahşân, bugün Afganistân ve
Rusya sınırları içinde kalan dağlık bir bölgedir. La‘l taşı olarak bilinen Bedahş yakutuna
ait madenlerin bu bölgede olduğu ve bölgenin ismini bu madenden aldığı düşünülür
(Pala, 1995:78). Bedahşân, klasik şiirde daha çok yakut mücevherine ait madenlerin
bulunduğu yer olması hususiyetiyle klasik şiire konu edilir. Fuzûlî Divanı’nda,
Bedahşân yakutunun, kara taşın kızıl kanla boyanmasıyla elde edilemeyeceği ileri
sürülerek Bedahşân yakutunun katışıksız bir maden oluşuna ve la‘l taşının kana
batırıldıktan sonra kırmızılaştığına dair inanca işaret edilir:
Ger kara taşı kızıl kan ile rengîn etsen
Tab‘a tağyîr verip lâ‘l-i Bedahşân olmaz (Fuzûlî, Mk.13/2)
Bâkî Divanı’nda, lâlenin gül bahçesindeki toprağı (Bâkî, K.7/10), âşığın kanlı
gözyaşlarının ise sevgilinin ayak toprağını Bedahşân madenine dönüştürdüğü ifade
edilir. Böylece şair veya âşığın dünyasında yaşanan olumlu dönüşüm anlatılır. Ayrıca
lale ve kanlı gözyaşlarının rengiyle yakutun la‘l rengi arasında benzerlik ilişkisi
oluşturulur:
La‘l-gûn katreler akıtduğı demler çeşmüm
Ayagun toprağına kân-ı Bedahşân dirler (Bâkî, G.144/5)
Klasik şiirde sevgilinin dudakları, renk bakımından yakut madenine; ağzı ise
değerli sözlerin kaynağı olması bakımından Bedahşân madenine benzetilir. Fuzûlî
Divanı’nda bu teşbihin yalnızca renk benzerliği üzerinden oluşturulması doğru
bulunmaz. Sevgilinin dudaklarının tatlı olup şeker saçtığı, dolayısıyla Bedahşân
yakutundan üstün olduğu düşünülür:
Didim lebine la‘l-i Bedehşândır bu
Güldi didi ey fakîr bühtândır bu
Bir taşa ne reng ile kılarsan nisbet
Şîrîn ü şeker-feşân u handândır bu (Fuzûlî, R.66)
Eğlence mekânlarından meyhaneyle Bedahşân arasında ilişki kurulur. Rint
halkasında döndürülen kadeh, Bedahşân yakutuna benzetilir (Bâkî, G.32/5). Meyhanede
saçılan şarap yudumları la‘l ve yakuttan üstün görülür. Böylece şarabın rengiyle
yakutun rengi arasında benzerlik ilişkisi kurulur:
Cür‘a saçdıkları yir kân-ı Bedahşâna deger
La‘l ü yâkûtı n’ider meykede kallâşları (Bâkî, G.483/6)
353
2.14.1.5. Berberistân
Afrika’nın kuzeybatısında Büyük Sahra ile Libya ve Moritanya’da yayaşan bir
kavme ait ülkedir. İsmi “barbarlar” anlamına gelen “Barbari” sözcüğünden gelir (Aktaş,
2003:110).
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan Berberistân, Bâkî Divanı’nda bu ülkeye ait
bazı beldelerin fethi sürecinde, düşman başlarının keskin kılıçla bir bir tıraş edildiği ileri
sürülür. Bu yaklaşımla eski dönemlerde gerçekleşen Berberistân fethinde düşmana
ödetilen büyük bedele işaret edilir:
Tırâş itdi ser-i a‘dâyı bir bir tîg-i bürrânı
Atan feth itdi kürsiyy-i bilâd-ı Berberistânı (Bâkî, G.546/5)
2.14.1.6. Cezayir
Cezayir, Kuzey Afrika ülkesi olup doğusunda Tunus, batısında Fas vardır.
Cezayir’in yerli halkının çoğu Berberî’dir. Menekşesiyle ünlü bir ülkedir. Klasik şiirde
fazla iltifat edilmeyen ülkelerden biridir (Aktaş, 2003:110).
Bâkî Divanı’nda kullanılmayan Cezayir, Fuzûlî Divanı’nda gerçekçi bir bakış
açısıyla değerlendirilmiş, Cezayir’in sosyal ve politik hâli bir tarihçi yaklaşımıyla tasvir
edilmiştir. Bu bağlamda Cezayir’de fitnenin fazla olduğu (Fuzûlî, Trc.15-I/2), fethinin
zor (Fuzûlî, Trc.15-I/7) ve elzem olduğu (Fuzûlî, K.19/28), Osmanlı Ordusunun
Cezayir’e hareketinin Dicle Nehri’nin taşkın hâlini anımsattığı (Fuzûlî, K.14/29) ve
Cezayir topraklarının Basra’ya ilhak edilmesinin gerekli olduğu ifade edilir:
Cezâyir mülkünü kıl Basra iklîmine mülhak kim
Pey-â-pey feth ü nusret ni‘met-i gayr-i mükerrerdir (Fuzûlî, K.19/30)
2.14.1.7. Çin
Uzak Doğu ve Asya ülkesi olan Çin, klasik şiirde en çok kullanılan memleket
adlarından biridir. Klasik şiirde sevgilinin yüzü, Çinli ressam Mani’nin resim ve
minyatürlerinin yanı sıra, Çin puthanelerindeki minyatür, nakış, sûret ve tasvîrlere
benzetilir. Sevgilinin saçları, Çin-Hıtâ ilişkisi bağlamında misk ve ahû ile birlikte
zikredilir. “Çîn” sözcüğü, kıvrım ve büklüm anlamına geldiği için tevriyeli olarak da
kullanılır (Yeniterzi, 2010:309) .
Çin, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında ideal güzelliğin tasviri bağlamında muhtelif
teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Bâkî Divanı’nda sevgilinin güzel gözleri, Çin
354
ceylanına (Bâkî, K.26/23), yüzü Çin resimlerine (Bâkî, G.131/2) kendisi Çin putuna
benzetilir (Bâkî, G.433/5). Gül bahçesi de doğal mekânlar içinde ideal güzelliği
yansıtacak özellikler taşıdığı için bahçenin unsurlarından gül, Çin resimlerine; ilkbahar,
Çinli ressam Mânî’ye; gül bahçesi ise Mânî’nin resim mecmuası olarak bilinen
“Nigârhâne”ye benzetilir:
Bülbülde savt-ı rengîn güllerde sûret-i Çîn
Fasl-ı bahâr Mânî gülşen Nigâr-hâne (Bâkî, G.470/3)
Fuzûlî, sevgilinin güzellikte Çin putuna benzetilmesini hata olarak değerlendirir.
Yani sevgilinin güzelliğini pürüzsüzlük, parlaklık güzellik konularında ideal güzelliği
temsil eden Çin putlarından üstün görür:
Sana derler büt-i Çin zülfüne zünnâr söylerler
Zihî îmânı yoklar küfr söylerler hatâ derler (Fuzûlî, G.80/4)
Çin ülkesinde değerli misk elde edildiği için âhû, gazâl, nâfe, Hıta/hata
sözcükleri, Çin sözcüğüyle birlikte kullanılır. Bâkî Divanı’nda sevgilinin saç (Bâkî,
G.310/4) ve kâkülleri (Bâkî, K.18/45) misk kokulu olarak hayâl edilir. Sevgilinin misk
kokulu saçlarına denk gelebilecek kokunun Çin’de olabileceği düşünülür:
Nâfe-i müşgîn-i zülfinden haber sor Çîne var
Ey sabâ geşt ü güzâr it kâ’inâtı turma yil (Bâkî, G.310/4)
Fuzûlî Divanı’nda ise Çin miskinin sevgilinin saçlarıyla güzel kokma konusunda
davaya kalkışmasının hata olduğu ifade edilir. Böylece “hatâ” sözcüğü gerçek
anlamının yanında Hıtay ülkesini anımsatacak şekilde kullanılır:
Müşg-i Çin zülfün ile eylese da‘vî ne aceb
Ne olur yüzü kara kulda hatâdan gayrı (Fuzûlî, G.271/4
Çin hükümdarları, güç ve ihtişamı temsil ettikleri için belirli özellikleriyle örnek
alınırlar. Bâkî, -Yaratıcı veya sevgili- mademki Mısır ülkesine bir köleyi sultan kıldıysa
bir kulunu da Çin diyarına hakan eylesin diyerek sevgilinin teveccüh ve tasavvuruyla
elde etmek istediği pâyeye işaret eder:
Mülk-i Mısra nitekim bir bendesin sultân ider
Bir kulın salsun diyâr-ı Çîne hâkân eylesün (Bâkî, Trc.3-V/7)
Çin sözcüğü, divanlarda hem “memleket adı” hem de “kıvrım, büklüm”
anlamlarına gelecek şekilde kullanılır. Bu bağlamda Bâkî, Çin’de sevgilinin saçı gibi
taze bir misk yok iken, onun misk kokulu saçlarında binlerce kıvrımın bulunduğunu;
355
Fuzûlî ise Çin miskinin, sevgilinin saçı gibi olduğunu, ancak onun gibi kıvrımlı
olmadığını ifade eder:
Çîn içre yok saçun gibi bir müşk-i ter velî
Müşgîn saçunda bulmag olur sad hezâr çîn (Bâkî, G.379/3)
Hîç sünbül sünbül-i zülfün kimi müşgîn değil
Nâfe-i Çînî saçın tek derler ammâ çîn değil (Fuzûlî, G.179/1)
2.14.1.8. Frengistân
Frengistân, Müslüman olmayan ülkelere ve Avrupa ülkelerinin tümüne verilen
addır. Klasik şiirde putları, güzelleri ve gayrimüslim olmaları yönüyle tasavvurlara
konu edilirler. Avrupa kıtası olarak da bilinen Frengistân, klasik şiirde fethedilmesi
gereken yer olarak ele alınır (Pala, 1995:192).
Klasik şiirin aşk anlayışına göre sevgiliden murat almak isteyen âşığın gönlü,
sevgilinin saç tuzağına takılır ve orada asılı kalır. Bâkî, bu imgeyle âşığın gönül
kayığının Frengistân sularına bırakılması arasında benzerlik ilişkisi kurar. Sevgilinin
saçları, Frengistân’a benzetilir. Saçlar siyah olup çekilen cevrin müsebbibi olarak
tasavvur edildiği için klasik şiirde kâfir veya Kâfiristân’a benzetilir. Frengistân da kâfir
coğrafyası olup Müslümanların zulme uğradığı yer olduğu için Bâkî’nin sevgilinin
saçıyla bu coğrafya arasında benzerlik ilişkisi kurduğu düşünülür:
Rûzgârun sitemin gör düşürüp gîsûna
Yine dil zevrakını saldı Firengistâne (Bâkî, G.410/3)
Frenk diyarı, memdûh övgüsüyle ilgili hayâllere konu edilir. Bir coğrafyada
hâkimiyet kurmanın sembolü, orada bayrak dalgalandırmaktır. Bâkî, -Osmanlıbayrağındaki perçemin ışığının Frengistân’a ulaştığını ifade eder. “Tâb” ışık ve güç
(Devellioğlu, 1996:1009) anlamlarına geldiği için Osmanlı’nın Avrupa devletlerine
korku saldığı, onların üzerinde hâkimiyet kurduğu ve aynı zamanda orayı aydınlattığı
düşünülür:
Perçem-i tûgından irdükçe Frengistâna tâb
Sâye-i serv-i bülend-i kaddin özler bân gelür (Bâkî, K.6/15)
Hak hizmeti için Necef’te kemer yerine, Frenk diyarında zünnarın bağladığını
ifade eden Fuzûlî, kemeri, İslâm’ın; zünnarı ise Hristiyanlığın sembolü olarak görür.
Söz konusu edilen durum, Hakk’a hizmet hususunda olduğu için kemer veya zünnarın
356
sembolik bir değeri kalmaz. Fuzûlî bu yaklaşımıyla, Frenk diyarında yapılan hizmetin
İlahî rızaya daha uygun olduğunu düşünür:
Necefde bağlamayam Hak hidmetine kemer
Gidip Firenk diyârına bağlayam zünnâr (Fuzûlî K.6/38)
2.14.1.9. Habeş
Habeşistân, Afrika’nın doğusunda Yemen’in karşı kıyısının iç kesiminde yer
alan ülkedir. Habeş halkı siyahî olduğu için ten rengi, köle olarak farklı coğrafyalarda
çalıştıkları için de meslekleri itibariyle klasik şiirde kullanılmışlardır. Özellikle
sevgilinin saçları ve ben’iyle Habeşlilerin ten rengi arasında muhtelif teşbihler
oluşturulur (Pala, 1995:2017).
Bâkî, Habeşistân’ı menekşe bahçesi olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımıyla ideal
güzellğin tasviri konusunda Habeşistân’ı teşbih unsurlarından benzetilen olarak
kullanılır. Bu teşbih ve tasavvur ilgileri oluşturulurken Habeş halkının ten renginden
yararlanılır:
Döndi diyâr-ı Rûma semenlerle sahn-ı bâg
Gûyâ sevâd-ı mülk-i Habeşdür benefşezâr (Bâkî, G.17/3)
Fuzûlî ise Hint diyarının siyahlığıyla Habeşistân çölünü sevgilinin çenesinde
bulunan amber kokulu ben olarak tasavvur eder. Çöl ceylanlarının göğsünden elde
edilen amber, renk ve koku bakımından sevgilinin ben’iyle ilişkilendirilir:
Vaktidir k’ola sevâd-ı Hind ü sahrâ-yı Habeş
Şâhid-i mülkün zenahdânında hâl-i anberîn (Fuzûlî, K.10/35)
2.14.1.10. Hicaz
Hicaz, “Arabistân yarımadasında Kızıldeniz’in doğu sahili boyunca uzanan ve
Haremeyn ile mîkât yerlerini içine alan coğrafî bölgedir.” (Küçükaşçı, 1998:432).
Mekke ile Medine, bu bölgede olduğu için İslâm coğrafyasının en önemli dinî
mekânıdır. Klasik şiirde Kâbe, Hicaz’da olduğu için sevgilinin bulunduğu yer, âşıkların
kıblesi olarak tasavvur edilir ve Hicaz’a benzetilir (Pala, 1995:250).
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan Hicaz, Bâkî Divanı’nda âşığın gönlü (Bâkî,
G.41/3), sevgilinin yanağı (Bâkî, K.1/29), eşiği (Bâkî, G.453/2) ve mahallesiyle
benzerlik noktasında ilişkilendirilir. Bu bağlamda Bâkî (âşık), sevgilinin mahallesinin
başından yükselen feryat ve figanını Hicaz yolundaki kervanlardan gelen çan sesine
357
benzetir.
Böylece
sevgilinin
mahallesine
kutsallık
atfetmenin
yanında
hac
yolculuklarında yaşanan bir duruma (kervanlardan çan sesinin yükselmesi) işaret eder:
Ser-i kûyundaki efgân-ı Bâkî
Hicâzun kâfilesinde ceresdür (Bâkî, G.179/5)
2.14.1.11. Hind (Hindistân)
Hindistân, Güneydoğu Asya ülkesidir. “Umman deniziyle Bengal Körfezi
arasında, kuzeyde Himalaya sıradağlarından güneyde Hint Okyanusu’na doğru giderek
daralan bir üçgen biçiminde uzanır.” (Erinç, 1998:69). Coğrafî olarak yarımada ülkesi
olan Hindistân’da yaşayan insanların çoğu siyah ırka mensuptur. Klasik şairler,
özellikle sevgilinin güzellik unsurlarından saç, ben ve ayva tüylerini anlatırken yer yer
hind, hindû, hindî gibi kelimeler kullanarak bu kelimelere ‘siyah renk’ anlamı
yükleyerek zikretmişlerdir. Ayrıca baharat, köle, tüccar, Anadolu’ya uzaklığı sebebiyle
ulaşılması güç yer gibi kavramları simgelemekte vasıta olmuştur.” (Doğan, 2010:798799).
Bâkî Divanı’nda âşığın yara bere içinde kalmış bedeni, parçalanmış Hint hırkası
(Bâkî, Mt.5) olarak tasavvur edilir. Bunun yanı sıra -sevgilinin- menekşe bahçesi,
Hindistân’a benzetilir. Hint insanının ten rengi siyah olduğu için sevgilinin güzellik
unsurları veya sevgiliye nispet edilen mekânlar tasvir edildiğinde Hint ülkesinin daha
çok ideal güzelliğin tasvirinde mazmun olarak kullanıldığı görülür:
Diyâr-ı Rûma gülistânın eyledüm teşbîh
Benefşezârını Hindûsitâna benzetdüm (Bâkî, G.337/3)
Fuzûlî Divanı’nda Hindistân, -Osmanlı Devleti’nden- uzak olması (Fuzûlî,
Trc.15-VIII/3), savaş aletlerinden hançerinin sağlam olması (Fuzûlî, K.4/17),
sınırlarının fethedilmesi (Fuzûlî, K.13/24), ticaret yollarına tuzakların kurulması
(Fuzûlî, K.14/27), memdûhun azmiyle denizinin titremesi ve heybetiyle sabahının
akşam olması (Fuzûlî, K.14/31) hususlarında teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Ayrıca
sevgilinin beni renk bakımından Hint halkının ten rengine benzetilir ve peri kadar güzel
olan sevgilinin ben’inden murat alma isteğiyle Hint ülkesinden haraç alma aynı
mesabede görülür. Bu yaklaşımla Hindistân’ın ulaşılması güç bir ülke oluşuna işaret
edilir:
Bir perî zülfün tutup hâlinden alsan kâm-ı dil
Tut ki Çin mülkünü tutdun Hindden aldın harâc (Fuzûlî, G.49/4)
358
2.14.1.12. Horasan
Horasan, İran’ın doğusundaki bölgenin adıdır. “Hor” ve “âsân” sözcüklerinin
terkibinden oluşup, güneşin doğduğu yurt anlamına gelir. Madenleri ve verimli
arazisiyle klasik şiire sıkça konu edilir. Horasan; Belh ve Buhara gibi şehirlerle birlikte
Anadolu’daki tasavvufî cereyanların teşekkülü ve yayılmasında etkili olduğu için (Pala,
1995:255) klasik şiirin yanında tekke ve tasavvuf şiirinin de en önemli coğrafyalarından
biridir.
Horasan, Bâkî Divanı’nda Anadolu’yla karşılaştırılır. Memdûhun baht fidanının
temeli, Anadolu’da görüldüğü için Horasan’ın özlenmemesi gerektiği ifade edilir (Bâkî,
G.292/5). Bunun yanı sıra memdûhun baht binasının sağlamlaşması için Horasan’ın
fethedilmesi gerektiği ileri sürülür. Fethedilmesi elzem görülen yerler ya devlet için
sorun teşkil eden ya da stratejik önem taşıyan yerlerdir. Horasan, baht binasının cüzü
olarak tasavvur edildiği için bu bölgenin Osmanlı Devleti için stratejik bir öneme sahip
olduğu düşünülür:
Esâs-ı mülki muhkem kıl kıbâb-ı kadri müstahkem
Binâ-yı bahtuna lâzımdur alsunlar Horâsanı (Bâkî, G.546/7)
Horasan, Fuzûlî Divanı’nda da memdûh övgüsü hususuyla ilgili tasavvurlara
konu edilir. Horasan şahının bahçeleri övülür (Fuzûlî, K.26/20), memdûhun her bir
askeri, Irak ve Horasan ülkelerindeki yiğitlerle (asker) karşılaştırılır ve üstün görülür.
Bu yaklaşımlar, Horasan’ın o devirde belli yönleriyle gıpta edilecek veya olumlu
karşılaştırmalara konu edilebilecek vasıflar taşıdığını gösterir:
Her dil-âver nâdir-i mülk-i Horasan ü Irâk
Her mübâriz ser-hat-i mecmû‘a-i Hindüsitân (Fuzûlî, Trc.15-VIII/3)
2.14.1.13. Irak
Bir Ortadoğu ülkesi olan Irak, Şat Nehri’nin iki tarafında bulunan Dicle
Nehri’yle Basra arasında yer alır. Irak-ı Arap ve Irak-ı Acem olarak ikiye ayrılan bu
coğrafya, bugünkü Irak topraklarının bulunduğu bölgedir. Bu bölgenin ana kaynakları,
Fırat ve Dicle Nehirleridir. “Irak” klasik Türk müziğinde bir makam adı olduğu için
klasik şiirde kelime oyunları ve söz sanatlarıyla “Irâkî” şeklinde de kullanılır (Pala,
1995:271).
Bâkî Divanı’nda baht fidanının temelinin Anadolu’da olduğu, dolayısıyla
Horasan ve Irak topraklarının özlenmemesi gerektiği belirtilir. Böylece Irak,
359
Anadolu’yla mukayese edilir. Terk edilmesi gereken bir mekân olarak telakki edildiği
için kapalı mekân olarak algılanır:
Hıtta-ı Rûmdadur ‘ırk-ı nihâl-i ikbâl
Özleme hâk-i Horâsân u ‘Irâkı berü gel (Bâkî, G.292/5)
Irak, Fuzûlî Divanı’nda “Irâk” ve “Irak-ı Arap” (Tarlan, 2009:8) ifadeleriyle
kullanılır. Gül bahçesi olarak tasavvur edilmenin (Fuzûlî, K.25/21) yanında genellikle
memdûh övgüsüyle ilgili tasavvurlara konu edilir. Memdûhun, Irak topraklarına deniz
bulutu gibi katkı sağladığı (Fuzûlî, K.11/27), Yaratıcının marifet olgunluğuna mahal
olmasının bir lütuf olduğu (Fuzûlî, K.23/6), Acem barışının anahtarının Irak’ın fethiyle
olacağı ifade edilir. Bu yaklaşımla Irak’ın Osmanlı Devleti’nin fetih politikasındaki
stratejik önemine işaret edilir:
Müyesser ola ki tevfîk-i feth ile tîğin
Ola Irâk-ı Arabda kelîd-i sulh-i Acem (Fuzûlî, K.16/36)
2.14.1.14. Kâfiristân
Kâfiristân, İslâm dininden olmayanların ülkesi, Hristiyan ülkeleri ve
Hindistân’ın kuzeybatısında Kabil civarında bulunan dağlık bölge için kullanılan bir
mekân adıdır (Devellioğlu, 1996:480). Klasik şiirde sevgilinin güzellik unsurlarından
siyah renkli olanlar (saç, ben, göz), kâfirlik ile ilişkilendirilir. Kâfirlerin Müslümanlara
karşı uyguladıkları zulüm ile sevgilinin âşığa reva gördüğü cevr ve cefa arasında
benzerlik ilişkisi kurulur (Pala, 1995:301-302).
Bâkî Divanı’nda sevgilinin saçlarıyla Kâfiristân arasında benzerlik ilişkisi
kurulur. Gönlün, sevgilinin saçlarının ucunda çektiği mihnet ile Kâfiristân’a esir olan
kişinin (Müslüman) çektiği sıkıntı aynı mesabede görülür (Bâkî, G.81/5). Memdûhun
kahır kılıcının sevgilinin iç içe girmiş kıvrım kıvrım saçları gibi Kâfiristân’ı birbirine
düşürdüğü ifade edilir. Böylece sevgilinin zülüfleri Kâfiristân olarak tasavvur edilir.
Saçlar, sevgilinin güzellik ülkesini (yüzünü) örttüğü için de gerçekleri/mutlak güzelliği
örtme konusunda kâfire benzetilir. Zira kâfirin bir anlamı da hakikati örtendir:
Misâl-i halka-i zülf-i girih-gîr-i ham-ender-ham
Biri birine koydı tîg-i kahrun kâfiristânı (Bâkî, K.14/27)
Fuzûlî Divanı’nda aşk; mülk, memleket olarak tasavvur edilir ve Kâfiristân’a
benzetilir. Dinî yaşayışta belirleyici olan hasse akıldır. Akıl birçok noktada aşk ile
çeliştiği/çatıştığı için terk edilir. Marifetullah’ı kesbeden âşık, akıl dairesinin üstüne
360
çıktığı için (Tarlan, 2009:517) dinî nas ve ritüelleri önemsemez. Bu bağlamda
Kâfîristân’ın, dinin belirleyici olduğu bir coğrafyadan (Hristiyan âlemi) ziyade, aşkın
belirleyici olduğu üst/ideal/gaybî bir coğrafyayı karşıladığı düşünülür:
Ben eğer âşık olup dîn vermeseydim gârete
Kim bilirdi aşk mülkü kâfiristân olduğun (Fuzûlî, G.222/2)
2.14.1.15. Ken‘ân
Ken‘ân, bugünkü Filistin ve Suriye topraklarının bir bölümünü içine alan yerdir.
Hz. Yakup’un memleketi olarak bilinir. Adını Hz. Nuh’un oğlu veya torunu olarak
bilinen “Ken‘ân”dan alır. Ken‘ân, klasik şiirde genellikle Hz. Yakup ve Hz. Yusuf’un
memleketi olarak peygamberlerin kıssaları bağlamında teşbih ve tasavvurlara konu
edilir (Pala, 1995:322).
Bâkî Divanı’nda Ken‘ân, Hz. Yakup ve Hz. Yusuf’un memleketi anlamına
gelecek şekilde kullanılmıştır. Pîr-i Ken‘ân (Bâkî, K.2/2) terkibi, Hz. Yakup’u; mâh-ı
Ken‘ân (Bâkî, K.5/29) ve Yûsuf-ı Ken‘ân (Bâkî, G.308/2) terkipleri ise Hz. Yusuf’u
karşılar. Sevgili, klasik şiirde ideal güzelliği temsil ettiği için “Yusûf-ı sânî” olarak
kullanılır. Bu bağlamda Bâkî, “Ken‘ân’ın ayı, güzelliğini görseydi seni överdi. Böylece
yabancılar sana Yûsuf, ona Yusûf-ı sânî derdi.” diyerek sevgiliyi güzellik noktasında
Hz. Yusuf’tan üstün görür. Beyitte geçen “mâh-ı Ken‘ân” terkibi güzelliklerin
temaşasına ortam hazırlayan kozmik unsurlardan ay’ı karşılar, Hz. Yusuf’u ise
çağrıştırır:
Senâ-hvânun olurdı mâh-ı Ken‘ân tal‘atun görse
Sana Yûsuf diyeydi iller ana Yûsuf-ı sânî (Bâkî, K.5/29)
Fuzûlî, “Ken‘ânlı Yusuf’u gönül ülkesine (Mısır) sultan yaptım.” diyerek âşığın
gönlünü Mısır ülkesine, sevgiliyi ise Hz. Yusuf’a benzetir. Ken‘ân’ı Hz. Yusuf’un
memleketi olarak tasavvur eder. Hz. Yusuf’un tekâmül yolculuğunun ilk menzillerinden
biri olan kuyu, Ken‘ân topraklarındaydı. Klasik şairler Ken‘ân kuyusunda başlayıp
Mısır sarayında neticelenen tekâmül yolculuğuyla aşk yolculuğu arasında benzerlik
ilişkisi oluşturur. Dolayısıyla Ken‘ân aşk yolculuğunun çetin menzillerinden birini
karşılayacak şekilde teşbih ve tasavvurlara konu edilir:
Bir kul oğlunu gönül mülküne sultân etdim
Mısr-ı dil pâd-şehin Yûsuf-ı Ken‘ân etdim (Fuzûlî, G.200/1)
361
2.14.1.16. Kırım
Karadeniz’in kuzeyinde bir yarımada biçiminde olan Kırım, Fatih Sultan
Mehmet Dönemi’nde fethedildi. Kırım, hanlıklar biçiminde idare edildiği için klasik
şiirde “han” sözcüğüyle birlikte kullanılır.
Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan Kırım, Bâkî Divanı’nda memdûh övgüsü
bağlamında ele alınır. Kırım hanının, -memdûhun- eşiğini konak olarak benimsediği
ifade edilir. Eşik, memdûhun nazarında değersiz bir mekân iken Kırım hanı için yüce
bir mekândır. Eşik mekânlara kabul edilmek, kaderlerin değişimi ve dönüşümü
noktasında büyük bir anlam ifade eder. Memdûhu temsil eden değersiz bir mekân, bir
memleketin hanının sığınağı olarak telakki edildiğine göre Kırım’ın zayıflığına,
Osmanlı Devleti’nin gücüne ve sağladığı hâkimiyete işaret edilir:
Âsitânı hâkini kıldı Kırım hânı konak
İrte bir gün seyr idün hâkân-ı Türkistân gelür (Bâkî, K.6/13)
2.14.1.17. Kızılelma
Kızılelma, Hristiyanlık âleminin merkezi olan Roma’ya Osmanlılar tarafından
verilen addır. “Kızıl elma” terkibi fethedilecek en uç, en uzak ve en son coğrafî noktayı
karşılar. Klasik şiirde terkipte geçen “elma” sözcüğü üzerinde kelime oyunları yapılarak
anlam zenginliği sağlanır (Pala, 1995:333).
Bâkî Divanı’nda, nice düşmanın -memdûhun- elinden bozdoğan gürzünü yediği,
gürzün sesinin işitilmesiyle Kızılelma’dan eyvâ(h)ların koptuğu ifade edilir (Öztürk,
2015:50). Bu yaklaşımla, Osmanlı İmparatorluğu’nun fetih hareketlerindeki caydırıcı
gücü övülmüş, Kızılelma, uzak veya en uçtaki coğrafya olarak tasavvur edilmiştir.
“Eyvâ” sözcüğü “eyvah” anlamının yanında “ayva” anlamına gelecek şekilde
kullanılmıştır:
Elinden ol kadar düşmen yimişdür boz doganı kim
Kızılelmadan eyvâ kopdı nâ-geh işidüp anı (Bâkî, K.14/15)
2.14.1.18. Maçin
Maçin, Çin’in güney bölgesine verilen addır. Klasik şiirde genellikle Çin
sözcüğüyle birlikte kullanılır. Türkistân’ın doğusunda çöl ve dağlarda yaşayan bir Türk
kabilesine de Maçin adı verilir (Pala, 1995:353).
362
Maçin, Bâkî Divanı’nda Çin ve Türkistân sözcüğüyle birlikte âşığın veya şairin
varmak istediği yer anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Söz konusu komşu
memleketlerle birlikte kullanıldığı için uzak diyarları temsil eden coğrafî bir mekân
olarak kullanılmıştır:
Buyur kem-ter kulun şâhum irişsün Çîn ü Mâçîne
Açup iklîm-i Türkistânı alsun taht-ı Hâkânı (Bâkî, G.546/4)
2.14.1.19. Mısır
Mısır, Nil Nehri’nin aşağı mecrasında yer alan Kuzey Afrika ülkesidir. Mısır
isminin Hz. Nuh’un torunu “Kıbt” (Batislam, 2011:203) veya “Mısr”dan geldiği rivayet
edilir. Eskiler, Mısır için “Ümmü’d-dünya” tabirini kullanmıştır (Aybet, 1989:138).
Klasik şiir coğrafyası içinde önemli bir yere sahip olan Mısır, Hz. Yusuf ve Züleyha’nın
arasında yaşanan aşk, Hz. Yusuf’un kuyu ve zindandan sultanlığa yükselen yolculuğu,
savaş aletlerinden kılıçlarının değerli oluşu gibi hususlarla alakalı teşbih ve tasavvurlara
konu edilir. “Mısr” ülke, memleket anlamlarına da geldiği için genellikle sevgilinin
güzelliğinin tavsifinde tevriyeli olarak kullanılır (Pala, 1995:379).
Bâkî Divanı’nda Mısır, içinden akan Nil Nehri’yle etrafında menekşelerin
olduğu bir bahçe (Bâkî, K.7/15) olarak tasavvur edilir ve Mısır Azizi’nin zenginliği
bağlamında varlık (Bâkî, Ms.1-VII/2) kavramıyla tavsif edilir. Bunun yanı sıra Hz.
Yusuf’un yüz güzelliği (Bâkî, G.142/2), kölelikten sultanlığa terfi etmesi (Bâkî, Trc.3V/7) Mısır’a sultan olması (Bâkî, G.11/12) gibi tasavvurlara konu edilir. Bâkî ayrıca
güzellik Mısr’ının sultanının hâline bakmadığı için gözyaşlarının Nil gibi taştığını
söyleyerek karamsar ruh hâliyle Hz. Yusuf’un hâli arasında benzerlik ilişkisi oluşturur.
“Mısr” sözcüğünü “Mısır ülkesi” ve “memleket” anlamlarında kullanır. Hz. Yusuf’un
güzelliğine işaret eder:
Bakmaz ol sultân-ı Mısr-ı hüsn hergiz hâlüme
Nîlveş cûy-ı sirişküm turma tugyân itmede (Bâkî, G.414/5)
Mısır, Fuzûlî Divanı’nda çimenlik (Fuzûlî, K.1/13) ve gönül olarak tasavvur
edilir, Hz. Yusuf’un zindan veya (Fuzûlî, K.25/9) hapisten çıkıp Mısır’a sultan oluşuyla
(Fuzûlî, K.9/8) gülün goncasını açıp gül bahçesinin süsü oluşu arasında benzerlik
ilişkisi kurulur. Ayrıca sevgili, güzellik ülkesinin/mülkünün şahı, Mısır’a sultan olan Hz. Yusuf- ise sevgiliye köle olarak tasavvur edilir. Hz. Yusuf, peygamber olduğu için
sevgili Mutlak Varlık’ı, güzellik mülkü ise Mutlak Varlık’ın cemal tecellilerini karşılar:
363
Şâhsın mülk-i melâhatda sana kullar çok
Biri oldur ki varıp Mısrda sultân olmuş (Fuzûlî, G.136/2)
2.14.1.20. Rum
Rum, Roma ve Bizans İmparatorluğu için kullanılan bir sözcük iken sonraki
dönemlerde Anadolu ve Osmanlı için kullanılmaya başlandı. Rum coğrafyasında
yaşayan insanlar, beyaz ırktan oldukları için klasik şiirde sevgilinin güzelliği ve
yüzünün parlaklığı tasvir edilirken Rum sözcüğü, genellikle Habeş, Hint ve Zengibâr ile
karşılaştırılarak muhtelif tasavvurlara konu edilir (Pala, 1995:453).
Bâkî Divanı’nda, Rum şairlerinin gazel tarzını Bâkî’den öğrendiği (Bâkî,
G.508/7), ortasındaki yaseminlerle bahçenin Rum ülkesine dönüştüğü (Bâkî, K.17/3),
Rum ülkesinin (Osmanlı) şeriat ve din bahçesi olduğu (Bâkî, G.337/3) ifade edilir.
Ayrıca sevgilinin tavırları ve güzellik unsurları, Rum ülkesiyle ilişkilendirilir. Bu
bağlamda sevgilinin; gamzesinin Rum padişahının kılıcı gibi hücum ettiği (Bâkî,
G.326/1) ben ve ayva tüyleriyle Rum ülkesine asker saldığı (Bâkî, G.495/4), ahıyla
Rum memleketini yaktığı (Bâkî, G.11/12) işve ve nazıyla Rum şahini olarak geçindiği
(Bâkî, G.161/2), salınarak Rum memleketini gezdiği (Bâkî, G.494/3) gül bahçesinin
Rum ülkesine benzediği ifade edilir. “Sevgilinin gül bahçesi” tabiriyle yanaklarının
kastedildiği düşünülür. Bu teşbih ilgisiyle sevgilinin yanaklarının güzelliği ve
kırmızılığı, Rum ülkesindeki güzellerle benzerlik noktasında ilişkilendirilir:
Diyâr-ı Rûma gülistânın eyledüm teşbîh
Benefşezârını Hindûsitâna benzetdüm (Bâkî, G.337/3)
Fuzûlî Divanı’nda âşığın gönlü, Rum meyhanesi (Fuzûlî, G.203/7) olarak
tasavvur edilir. Rum diyarının adalet nuruyla aydınlandığı (Fuzûlî, Trk.12-IV/5), Rum
askerinin Basra’ya karşı saf tuttuğu (Fuzûlî, Trc.15-IX/2), Rum sultanının gaza kılıcını
bağladığı (Fuzûlî, K.11/8), Şam ve Rum askerinin Bahreyn’i açmak (ele geçirmek) için
toplandığı (Fuzûlî, K.14/1), Rum diyarına gitmenin, kişinin fazilet mertebesini artırdığı
(Fuzûlî, G.41/7) ifade edilir. Ayrıca Hindistân sınırını açan Rum (Osmanlı) valisi takdir
edilir ve bu hâlin, Rum’a benzeyen yanağın süsünü artırdığı ifade edilir. Rum halkı
beyaz, Hint halkı ise siyah tenli olduğu için “hâl” sözcüğü “durum, tavır” anlamının
yanında “ben” anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır. Siyasi bir olay da sevgilinin
güzelliğinin tasvirine konu edilecek şekilde kullanılmıştır:
364
Ser-had-i Hindûsitân açdın sana yüz âferin
Rûm ruhsârına haylî zînet artırdı bu hâl (Fuzûlî, K.13/24)
2.14.1.21. Tataristân
Tataristân, Volga Nehri havzasının orta kesiminde yer alır. İlk yurtları
Türkistân’ın doğusu olan Tatarlar, bir Türk kavmi olup Cengiz İmparatorluğu
zamanında Anadolu ve Kırım’ın da içinde olduğu Asya’nın birçok ülkesine yayılmıştır
(Aybet, 1989:139). Tatar diyarının miski meşhur olduğu için klasik şiirde “nâfe-i Tatar,
misk-i Tatar, ahû-yı Tatar” terkipleri sıkça kullanılır. Tatarlar, savaşçı ve zalim bir
kavim olduğu için sevgilinin güzellik unsurlarından gamze ve saçları, genellikle teşhis
yoluyla gam ve sıkıntının kaynağı olma hususunda Tatar sözcüğüyle ortak teşbih ve
tasavvurlara konu edilir (Pala, 1995:525).
Bâkî Divanı’nda Tatar diyarının miskinin kara olduğu (Bâkî, Ms.1-IV/4),
sevgilinin “ben”i gibi -kokusuyla- âlemde baş döndürdüğü ifade edilir. Böylece Tatar
diyarı ideal güzelliğin tasvirinde, araç olarak kullanılır. Olumlu bir bakış açısıyla
değerlendirilir:
Haylî dimâg bagladı ‘âlemde Bâkıyâ
Hâl-i nigâra benzeyeli nâfe-i Tatâr (Bâkî, G.48/5)
Fuzûlî Divanı’nda kalem, geçtiği yerlere misk kokusu saçan Tatar âhusuna
benzetilir. “Kalem”, övülen kişiyi karşılamaktadır. Tatar âhusundan elde edilen misk
meşhur olduğu için bu yaklaşımla övülen şahsiyetin idealize edildiği düşünülür:
Ne yerde kim yügürür nâfe nâfe müşg döker
Tutup durur revîş-i âhu-yi Tatar kalem (Fuzûlî, K.33/6)
2.14.1.22. Türkistân
Türkistân, klasik edebiyatta Türk yurdu olarak kullanılır. Türkistân’ın sözlük
anlamı güzel, mahbup ve sevgili olduğu için klasik şiirde daha çok “göz” sözcüğüyle
birlikte kullanılır (Aktaş, 2003:82).
Bâkî Divanı’nda Türkistân hakanının memdûhun eşiğinin toprağını mekân
edindiği (Bâkî K.6/13), Çin ve Maçin’e ulaşan -memdûhun-, Türkistân’a girip hakanın
tahtını getirmesi gerektiği ifade edilir. Böylece memdûhun gücü övülür, fetih politikası
hakkında bazı bilgi verilir:
365
Buyur kem-ter kulun şâhum irişsün Çîn ü Mâçîne
Açup iklîm-i Türkistânı alsun taht-ı Hâkânı (Bâkî G.546/4)
2.14.1.23. ‘Osmânî
Osmanlı İmparatorluğu, 13. yüzyılın sonlarında (1299) kurulup 20. yüzyılın
başlarında (1922) yıkılan bir Türk devletidir. Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin de
bakiyesi olduğu Osmanlı İmparatorluğu, Anadolu’da kurulmuş, Asya, Avrupa ve Afrika
kıtalarında geniş bir coğrafyaya hükmetmiştir. Osmanlı ülkesi, şairlerin memleketi
olmasına rağmen klasik şiirde coğrafî bir mekândan ziyade devlet veya aile olarak
özellikle kasidelerde memdûh övgüsü hususunda ele alınmıştır.
Osmanlı sözcüğü, Bâkî Divanı’nda 5 kez millet/devlet (‘Osmânî) anlamına
gelecek şekilde kullanılırken, 1 kez “milket-i ‘Osmânî” biçimiyle ülke anlamına gelecek
şekilde kullanılmıştır. Bâkî, kendisini Osmanlı ülkesinin yüz suyu olarak görür. “Yüz
suyu”, şan ve şeref anlamlarına geldiği için Bâkî, şairlik yeteneğiyle Osmanlı ülkesinin
en önemli şairi olduğunu, Osmanlıyı layıkıyla temsil ettiğini düşünür:
Mükedder kılmasun gerd-i küdûret çeşme-i cânı
Bilürsin âb-rûy-ı milket-i ‘Osmânîyüz cânâ (Bâkî, G.13/4)
2.14.1.24. Yemen
Yemen, Arabistân yarımadasının güneybatısındadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun
bir şehri olan Yemen, bugün bağımsız bir ülkedir. Yemen’in akik taşları meşhur olduğu
için klasik şiirde sevgili veya memdûh tasvir edildiğinde Yemen, genellikle değerli akik
taşlarıyla zikredilir (Aktaş, 2003:92).
Fuzûlî Divanı’nda -Hz. Peygamber’in- baht sancağı, Yemen’de baş çektiğinde
(dalgalanma) Hint şahının kılıcını bıraktığı ifade edilir. Bu yaklaşım, Yemen’in,
İslâm’ın hâkim olduğu yer ve yeni coğrafyaların fethi konusunda geçiş mekânı olarak
kullanıldığını gösterir:
Yemenden baş çekende mehçe-i râyât-i ikbâli
Bırakdı tîre toprağa şeh-i Hindûsitân hançer (Fuzûlî, K.4/17)
366
2.14.1.25. Zengibâr
Zengibâr, Sudan ükesi ve siyahî insanların memleketi olarak bilinir. Şeker
kamışının yetiştiği yer olan Zengibâr, klasik şiirde, genellikle Rum (Anadolu) ülkesiyle
birlikte karşıtlık ilgisi oluşturularak kullanılır (Pala, 1995:582).
Fuzûlî Divanı’nda kalemin, Zengibâr ve Hindistân ülkelerinin ürünü olduğu
ifade edilir. Böylece kalemin kamıştan elde edilme ve mürekkebinin siyah olma
özelliklerine işaret edildiği düşünülür. Kalem, memdûh övgüsü bağlamında ele alındığı
için bu yaklaşımla övülen şahsiyetin elindeki malzemenin değerliliği de yansıtılır:
Şikeste nâmeleri ya‘ni ehl-i hüsne satar
Metâ‘-i memleket-i Hind ü Zengibâr kalem (Fuzûlî, K.33/15)
2.14.1.26. Zulümât Ülkesi
Zulümât, karanlıklar ülkesi anlamına gelir. Gece ve gündüzün 6 ay olduğu
Kuzey Kutbu’nun Zulümât ülkesi olduğu ileri sürülür. Âb-ı hayat suyunun/çeşmesinin
burada olduğuna inanılır. Klasik şiirde Hz. İlyas, Hızır ve İskender’in âb-ı hayata
ulaşmak için verdikleri mücadeleyle ilgili tasavvurlara konu edilir. Ayrıca sevgilinin
güzellik unsurlarından dudağı âb-ı hayat, saçları ise zulümât ülkesine benzetilir
(Pala,1995:585).
Zulümât ülkesi, Fuzûlî Divanı’nda âb-ı hayatı Hızır’dan gizleyen yer olarak
tasavvur edilir (Fuzûlî, K.42/49). Bunun yanı sıra şairin kalemi, ölümsüzlük suyunu
içmek için karanlıklar ülkesine giden Hızır’a benzetilir. Kalem, parça-bütün ilgisi
bağlamında şairi karşılar. Kalem, mürekkep almak için hokkanın içine girer ve çıkar.
Mürekkep siyah olduğu için hokkanın içi karanlıktır. Bu bağlamda kalem şaire, hokka
zulümât ülkesine, mürekkep ise âb-ı hayata benzetilmiştir (Kılınç, 2007:141). Âb-ı
hayat ölümsüzlük suyu olduğu için, şairin ebediyete kadar anılma muradının
gerçekleştiği düşünülür:
Huceste Hızrdır âb-ı hayât içmek için
Zamân zamân zulemâta kılar güzâr kalem (Fuzûlî, K.33/7)
367
2.14.1.27. Memleket ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi2
Memleket ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 21, kullanım
oranını Grafik 21 vermektedir. Buna göre memleket ile ilgili sözcüklerin toplam
kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 208, Fuzûlî Divanı’nda 333 olarak tespit edilmiştir.
Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %38’e, Fuzûlî Divanı’nda %62’ye tekabül eder.
Memleket sözcüğünün Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Bâkî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “buk‘a”, “Cezayir”, “Yemen”, “Zengibâr” ve
“zulemât”
sözcüklerinin
yalnızca
Fuzûlî
Divanı’nda
kullanılmış
olması;
“mülk/milk/milket”, “diyâr”, “kişver/kişversitân”, “vatan”, “Hind/Hindûsitân”, “‘Irâk”
ve “Rûm” sözcüklerinin ise Bâkî Divanı’na göre daha fazla kullanılmış olmasıdır.
“Memleket” anlamına gelen sözcükler, Fuzûlî Divanı’nda 263, Bâkî Divanı’nda ise 114
kez kullanılmıştır. “Memleket adları”yla ilgili sözcüklerin toplam kullanım sayısı ise
Bâkî Divanı’nda 94, Fuzûlî Divanı’nda 70’tir. Bütün bu veriler, Fuzûlî’nin “memleket”
anlamına gelen sözcüklere Bâkî’nin ise “memleket adları”yla ilgili sözcüklere daha
fazla iltifat ettiğini gösterir. Bâkî, ümeradan (bürokrat) olduğu için hem farklı şehirlerde
görev almış hem de Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer devlet ve coğrafyalar için
geliştirdiği siyaset ve fetih politikasından haberdardı. Onun “memleket adlarına” daha
fazla yer vermesinin nedeni, söz konusu birikimini şiirlerine yansıtma düşüncesidir.
2
“Âcem”, “Habeş”, “Fireng “, “Hind”, “Tâtâr” ve “‘Osmânî” sözcükleri, divanlarda memleket anlamının
yanıda millet anlamına gelecek şekilde kullanılmışlardır. Memleket anlamı taşımayan sözcükler,
sözcüklerin toplam kullanım sayısına dâhil edilmemiştir.
368
Tablo 21: Memleket ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
‘Acem/Îrân
Âzerbâycân
Bahreyn
Bedahşân
Berberistân
Buk‘a
Cezayir
Çin
Diyâr
Fireng/Frengistân
Habeş
Hıtta
Hicâz
Hind/Hindûsitân
Horasan
‘Irâk
İklîm
Kâfiristân
Ken‘ân
Kırım
Kızılelmâ
Kişver/Kişversitân
Mâçîn
Memleket/Memâlik
Mısr
Mülk/Milk/Milket
Rûm
Tâtâr
Türkistân
‘Osmânî
Vatan
Yemen
Zengibâr
Zulemât
Toplam
Bâkî Divanı
7
2
1
9
1
25
12
2
1
3
6
2
3
1
11
2
4
1
1
12
1
10
8
63
12
2
2
1
3
208
Fuzûlî Divanı
4
1
2
13
8
9
21
1
1
3
12
2
5
10
1
1
19
8
5
179
13
1
10
1
1
2
333
369
%38
%62
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 21: Memleket ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Memleket (mülk/milk/milket, vatan, iklîm, kişver, diyâr, buk‘a, hıtta)
anlamına gelen sözcükler, Bâkî Divanı’nda 114, Fuzûlî Divanı’nda 263 kez
kullanılmıştır. İki şairin de fazla iltifat ettiği bu sözcüklerin divanlarda daha çok aynı
hususlarla alakalı tasavvurlara konu edildikleri görülür. Gönül (Bâkî, G.221/5; Fuzûlî,
G.115/6), aşk (Bâkî, G.13/1; Fuzûlî, G.113/5), gam (Bâkî, G.432/3; Fuzûlî, Mh.2/3),
delilik (Bâkî, G.544/4; Fuzûlî, G.295/7), güzellik (Bâkî, G.218/1; Fuzûlî, G.86/1), gül
bahçesi (Fuzûlî, K.11/23; Bâkî, K.17/2), cennet (Bâkî, G.505/4; Fuzûlî, Trc.15-X/6),
‘adem (Bâkî, G.245/5; Fuzûlî, G.259/9), fenâ (Bâkî, G.533/5; Fuzûlî, G.112/3) ve
memdûh övgüsü (Bâkî, K.8/11; Fuzûlî, K.25/18) bu hususlardan bazılarıdır.
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında memleket anlamına gelen sözcüklerin, coğrafî bir
mekândan ziyade, aşk bağlamında metafor olarak ele alındıkları görülür. Bu bağlamda
memleket, gönül (Bâkî, G.221/5; Fuzûlî, G.115/6) olarak tasavvur edilmiş; aşk (Bâkî,
G.13/1; Fuzûlî, G.113/5), gam (Bâkî, G.432/3; Fuzûlî, Mh.2/3) ve delilik kavramlarıyla
tavsif edilmiştir. Delilik, ideal aşkı layıkıyla yaşamak isteyen âşığın tecrübe ettiği
hâllerden biridir. Fuzûlî Divanı’nda delilik ülkesinin ele geçirilmesi gerektiği (Fuzûlî,
G.295/7) ifade edilirken, Bâkî Divanı’nda Mecnûn’un yerine kendisinin (âşık/şair)
delilik ülkesini idare ettiği ifade edilir. Bu yaklaşımlarla aşkta tekâmülün sağlanması
konusunda önemli bir süreci/hâli temsil eden delilik, aşk mülk/memleketiyle
özdeşletirilmiş bir hâl olarak tasavvur edilmiştir:
O Leylîveş gamından n’ola olsam pâdişâh-ı gam
Cünûn mülkin bana ısmarladı Mecnûn ise gitdi (Bâkî, G.544/4)
370
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında dikkat çeken hususlardan biri de memleketin
tasavvufî kavramlarla tavsif edilmesidir. Bu bağlamda Bâkî Divanı’nda mülk/memleket
‘adem (Bâkî, G.245/5) ve fenâ (Bâkî, G.533/5) kavramlarıyla tavsif edilirken; Fuzûlî
Divanı’nda bekâ (Fuzûlî, G.156/1), ‘adem (Fuzûlî, G.259/9), fenâ (Fuzûlî, G.112/3),
fakr (Fuzûlî, G.15/1), tecrit (Fuzûlî, G.50/3) ve melâmet (Fuzûlî, G.49/7) kavramlarıyla
tavsif edilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda mülkün/memleketin hem fenâ (geçicilik) hem de
bekâ (ebedîlik) kavramlarıyla tavsif edilmesi dikkate şayandır. Kavramsal olarak fenâ,
geçicliği, bekâ ise kalıcılığı karşılar. “Fenâ mülküne azmetme.” ifadesiyle geçici
varlıklara bağlanmanın yanlışlığı ifade edilir (Fuzûlî, G.112/3) ve bu durum aynı
zmanda bekâ mülküne varmanın yolu veya şartı olarak görülür:
Bakâ mülkün dilersen varını yok eyle dünyâ tek
Etek çek gördüğünden âfitâb-ı âlem-ârâ tek (Fuzûlî, G.156/1)
Bâkî Divanı’nda 22, Fuzûlî Divanı’nda 18 memleket adı kullanılmıştır. Bu
durum, Bâkî’nin sınırları belirlenmiş mamur coğrafî mekânlara daha fazla iltifat ettiğini
gösterir.
‘Acem sözcüğü, Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’nda 5 kez kullanılırken, Îrân
sözcüğü yalnızca Bâkî Divanı’nda 4 kez kullanılmıştır. İran/Acem, Bâkî Divanı’nda
âşığın gönlü (Bâkî, G.414/6), memdûh övgüsü (Bâkî, K.16/12), şairlik yeteneği (Bâkî,
K.11/14); Fuzûlî Divanı’nda ise memdûh övgüsü ve fethedilmesi gereken yer (Fuzûlî,
K.24/21) hususlarıyla alakalı tasavvurlara konu edilmiştir.
Azerbaycan, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 2 kez
kullanılmış, memdûh övgüsü (Bâkî, K.8/12) ve feth edilmesi gereken yer (Bâkî,
G.419/6) hususlarıyla alakalı tasavvurlara konu edilmiştir.
Bahreyn, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında birer kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda
sevgilinin kaşları (Bâkî, G.378/1), Fuzûlî Divanı’nda ise sevgilinin gözleri (Fuzûlî,
K.14/1) Bahreyn’in coğrafî özellikleriyle ilişkilendirilerek tasvir edilmiştir.
Bedahşân, Bâkî Divanı’nda 9, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır.
Bedahşân, “la‘l” taşının elde edildiği yer olduğu için, klasik şiirde genellikle sevgilinin
güzellik unsurlarının tasviriyle alakalı tasavvurlara konu edilir. Bu bağlamda Fuzûlî
Divanı’nda sevgilinin dudakları, Bedahşân yakutuna benzetilir (Fuzûlî, R.66). Bâkî
Divanı’nda ise âşığın kanlı gözyaşları (Bâkî, G.144/5) ve şarap (Bâkî, G.483/6) renk
bakımından Bedahşân yakutuyla ilişkilendirilerek tasvir edilir.
371
Berberistân, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez
kullanılmış, fethedilme biçimiyle ilgili tasavvurlara konu edilmiştir (Bâkî, G.546/5).
Cezayir,
Bâkî
Divanı’nda
kullanılmazken
Fuzûlî
Divanı’nda
8
kez
kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda sorunlu bir coğrafya olarak telakki edilen Cezayir
(Fuzûlî, Trc.15-I/2), fethedilmesi elzem görülen (Fuzûlî, K.19/28) ülkelerden biri olarak
tasavvur edilmiştir.
Çin, Bâkî Divanı’nda 25, Fuzûlî Divanı’nda 9 kez kullanılmıştır. Her iki
divanda sevgili, güzellik bakımından Çin putuna benzetilir (Bâkî, G.433/5; Fuzûlî,
G.80/4). Ayrıca Bâkî Divanı’nda sevgilinin güzellik unsurlarından gözleri (Bâkî,
K.26/23) Çin ceylanının -gözlerine-, yüzü (Bâkî, G.131/2) Çin resimlerine benzetilir.
Fuzûlî Divanı’nda ise sevgilinin saçları, güzel kokma hususunda çin miskine (Fuzûlî,
G.179/1) benzetilir.
Frengistân, Bâkî Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda “Firenk diyârı” biçimiyle 1
kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda memdûh övgüsü (Bâkî, K.6/15) ve sevgilinin
güzellik unsurlarından saçları (Bâkî, G.410/3); Fuzûlî Divanı’nda ise zünnar bağlama
(Fuzûlî K.6/38) hususlarıyla alakalı tasavvurlara konu edilmiştir.
Habeş, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında memleket anlamına gelecek şekilde birer
kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda Habeş ülkesi, memenekşe bahçesi (Bâkî, G.17/3)
olarak tasavvur edilerek Habeş halkının ten rengine atıfta bulunulmuştur. Fuzûlî
Divanı’nda ise Habeşistân çölü, sevgilinin amber kokulu beni (Fuzûlî, K.10/35) olarak
tasavvur edilmiştir.
Hicâz, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 6 kez kullanılmıştır.
Bâkî Divanı’nda Hicaz’ın aşk bağlamında ele alındığı ve sevgilinin güzellik
unsurlarıyla benzerlik noktasında ilişkilendirildiği görülür. Sevgilinin eşiği (Bâkî,
G.453/2) ve mahallesinin (Bâkî, G.179/5) Hicâz olarak düşünülmesi, sevgilinin tanrı
veya tanrısal özelliklere haiz bir varlık formda tasavvur edildiğini gösterir.
Hindistân, Bâkî Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda 12 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda Hindistân ile menekşe bahçesi arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Fuzûlî
Divanı’nda ise hem coğrafî özellikleri (Fuzûlî, K.14/31) hem de sevgilinin güzellik
unsurlarından siyah renkli olanlar tasvir edildiğinde Hindistân ideal güzelliğin
tasvirinde benzetilen olarak kullanılır(Fuzûlî, G.49/4).
Horasan, Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır. Horasan,
Bâkî Divanı’nda özlenmemesi gereken yer (Bâkî, G.292/5) olarak tasavvur edildiği için
372
kapalı mekân olarak algılanırken, Fuzûlî Divanı’nda memdûh övgüsü bağlamında
Horasan’ın bahçeleri yüceltildiği için açık mekân olarak algılanır (Fuzûlî, K.26/20).
Irak, Bâkî Divanı’nda 1 Fuzûlî Divanı’nda 5 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda Anadolu’yla mukayaese edilen Irak, terk edilmesi gereken bir yer olarak
tasavvur edildiği için (Bâkî, G.292/5) kapalı mekân olarak algılanır. Fuzûlî Divanı’nda
ise memdûh övgüsü bağlamında (Fuzûlî, K.11/27) ele alınan Irak, gül bahçesine
benzetildiği için açık mekân olarak algılanmıştır (Fuzûlî, K.25/21).
Kâfiristân, Bâkî Divanı’nda 2 Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda sevgilinin saçlarıyla Kâfiristân arasında benzerlik ilişkikisi kurulurken
(Bâkî, K.14/27) Fuzûlî Divanı’nda aşk kavramı Kâfiristân olarak tasavvur edilir (Fuzûlî,
G.222/2). Bu yaklaşımlarla Kâfiristân, bir coğrafyadan ziyade gerçek anlamını
çağrıştıracak bir metafor olarak kullanılmıştır.
Ken‘ân, Bâkî Divanı’nda 4, Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda Hz. Yakup (Bâkî, K.2/2) ve Hz. Yusuf’un memleketi (Bâkî, K.5/29)
anlamına gelecek şekilde kullanılırken Fuzûlî Divanı’nda yalnızca Hz. Yusuf’un
memleketi (Fuzûlî, G.200/1) anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır.
Kırım, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
memdûh övgüsü hususuyla alakalı tasavvurlara konu edilmiştir (Bâkî, K.6/13)
Kızılelma, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez
kullanılmış, Osmanlı coğrafyasından uzak olan bölgeyi (Bâkî, K.14/15) karşılayacak
mekân olarak tasavvur edilmiştir.
Maçin, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmış ve
âşığın/şairin varmak istediği yer olarak tasavvur edilmiştir (Bâkî, G.546/4).
Mısır, Bâkî Divanı’nda 8, Fuzûlî Divanı’nda 5 kez kullanılmıştır. Her iki
divanda coğrafî bir bölge adı (Bâkî, K.7/15; Fuzûlî, G.136/2) olarak geçen Mısır, Bâkî
Divanı’nda Hz. Yusuf’un kölelikten sultanlığa dönüşen (Bâkî, Trc.3-V/7) tekâmül
yolculuğu bağlamında, Fuzûlî Divanı’nda ise Hz. Yusuf’un zindan veya (Fuzûlî,
K.25/9) hapisten çıkıp Mısır’a sultan oluşu (Fuzûlî, K.9/8) bağlamında ele alınmıştır.
Rum, Bâkî Divanı’nda 12 Fuzûlî Divanı’nda 13 kez kullanılmıştır. Klasik
şairlerin en çok iltifat ettikleri coğrafî mekânlardan biri Rum diyarıdır. Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu edilen Rum diyarının, Bâkî
Divanı’nda bahçeyle benzerlik noktasında ilişkilendirilmesi (Bâkî, K.17/3), onun açık
mekân olarak algılandığını gösterir. Fuzûlî Divanı’nda ise âşığın gönlü Rum
373
meyhanesine (Fuzûlî, G.203/7), sevgilinin yanağı Rum diyarına benzetildiği (Fuzûlî,
K.13/24) için, Rum diyarının şairler nazarında önemli çağrışımlara kapı aralayabilecek
özelliklere sahip olduğu müşahede edilir.
Tatar diyarı, Bâkî Divanı’nda 2 Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Her iki
divanda güzel kokan miskin diyarı olması yönüyle teşbih ve tasavvurlara konu
edilmiştir (Bâkî, G.48/5; Fuzûlî, K.33/6).
Türkistân, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 2 kez
kullanılmış, memdûh övgüsü hususuyla (Bâkî K.6/13) ilgili tasavvurlara konu
edilmiştir.
‘Osmânî sözcüğü, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda “milket-i
‘Osmânî” biçimiyle bir kez kullanılmıştır. Bâkî, kendisini Osmanlı ülkesinin yüz suyu
(Bâkî, G.13/4) olarak görmek suretiyle ilim, sanat ve kültürel alanlarda mihver ülke
konumunda olan Osmanlı ülkesini şairlik yeteneğini övme hususuyla ilgili tasavvurlara
konu etmiştir.
Yemen, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
yeni memleketlerin fethi konusunda eşik mekân (Fuzûlî, K.4/17) olarak tasavvur
edilmiştir.
Zengibâr Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
memdûh övgüsü hususuyla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir (Fuzûlî, K.33/15).
Zulümât ülkesi, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda 2 kez
kullanılmıştır. Muhayyel bir mekân olan zulümât ülkesi, klasik şiirde en çok iltifat
edilen mekânlardan biridir. Klasik şairler, dünyevî ve uhrevî muratlarını âb-ı hayata,
madde âlemini ise zulümât ülkesine benzeterek amaçlarına ulaşmak uğruna verdikleri
mücadeleyi tasvir ederler. Fuzûlî’nin kalemi (şair), âb-ı hayatı içmek için zulümât
ülkesine giden Hızır’a benzetmesi bu bağlamda değerlendirilebilir (Fuzûlî, K.33/7).
2.14.2. Şehir (Vilâyet/Vilâyât, Eyâlet, Belde/Bilâd, Mahrûsa, Ma‘mûre)
Şehir; vilayet, eyâlet ve belde sözcükleriyle aynı anlama gelip”nüfusunun çoğu
ticaret, sanayi, hizmet veya yönetimle ilgili işlerle uğraşan yerleşim yeri” demektir
(Akalın vd., 2011:2211). Mahrûsa, büyük şehir (Devellioğlu, 1996:570) ma‘mûre ise
bayındır yer ve şehir anlamlarına gelir. Şehir; bireysel, sosyal, siyasal ve ekonomik
hayata yönelik faaliyetlerin yoğun bir biçimde yapıldığı yer olup insanlara sunduğu
imkân ve olanaklarla cazibe merkezi hâline gelir. Şehir, bireyin sosyalleşmesine katkı
374
sağlamanın yanı sıra, düşünce ve çabalarıyla oluşturduğu mirası koruduğu
için”toplumun belleği” olarak görülür (Bayrak, 2013:31).
Şehirleşme denildiğinde, akla gelen ilk yerleşim yerlerinden biri Anadolu’dur.
Anadolu, farklı inanış ve kültürel yapıya sahip birçok devletin egemenliğinde kalmış,
onların maddî ve manevî yaşantılarını yansıtan tarihî mirasın barınağı/beşiği hâline
gelmiştir. “Tarihte bilinen ilk şehirleşmenin milâttan önce 4400’lü yıllardan itibaren
Suriye, Filistin, Mısır ve Mezopotamya’da başladığı belirtilmekteyse de yeni arkeolojik
araştırmalar, Anadolu’da Konya’nın 52 kilometre. güneydoğusundaki Çatalhöyük’ün
milâttan önce 6800 yıllarına kadar inen şehir yerleşmesi olduğunu ortaya koymuştur.”
(Küçükaşçı, 2010:441).
Osmanlı
Devleti,
medenîleşmenin
önemli
göstergelerinden
biri
olan
şehirleşmeye büyük bir önem atfetmiş, kuruluşundan yıkılışına kadar birçok büyük şehir
inşa etmiştir. Osmanlı şehir mimarisinin şekillenmesinde “cuma camisi” veya “ulu
cami” olarak bilinen cami ve savunma amaçlı inşa edilen kalelerin konumu, büyük bir
önem arz etmiştir. Şehirlerin mahalle veya daha alt birimlere bölünmesinde coğrafik
özelliklerin yanında söz konusu yapıların katkısı yadsınamaz (Şahin, 2010:446).
Osmanlılar döneminde şehirler inşa edilirken barınma mekânlarında dayanaksız,
geçici malzeme kullanılırken “idarî, dinî ve toplum hizmeti gören han, hamam, çarşı
gibi yapılarda kalıcı malzeme” kullanılmıştır (Cansever, 2013:105). Bu anlayış
nedeniyle günümüzde bile gerek Anadolu gerekse Rumeli’deki şehirlerde inşa edilen
birçok yapının ayakta kaldığı görülür. Böylece şehirlerin tarihî ve kültürel mirası
muhafaza edilmiş, yüzyıllar sonra bile bu yapıları inceleme fırsatı bulan nesillerin
estetik anlayışlarına katkı sağlanmıştır.
Şehir, Bâkî Divanı’nda gönül, aşk, kûy, melâmet, yokluk (adem), dedikodu yeri
olma ve memdûh övgüsü; Fuzûlî Divanı’nda ise gönül, aşk, çimenlik, dünya, melâmet,
geçicilik (fenâ), baht, İslâm, Hz. Muhammed, dedikodu yeri olma, memdûh övgüsü gibi
hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Şehir, yağmalanma ve talan edilme konularında gönül ile benzerlik noktasında
ilişkilendirilir (Bâkî, G.414/6). Sevgilinin, âşığın gönlünü talan etmesiyle padişahın
sahibi olduğu ülkeyi talan etmesi aynı derecede yanlış görülür. Bu bağlamda Bâkî,
gönlü, sahibi tarafından yağmalanmış bir şehir olarak tasavvur eder. Gönül, taşıdığı gam
ve keder nedeniyle işgal edilip yağmalanan şehirler gibi harabeye dönüşür. Kültür ve
medeniyetlerin beşiği olan şehirlerin tarihin belli dönemlerinde yağmalandıkları vakidir.
375
Bu yaklaşımla vahim sonuçlar doğuran tarihî bir olay ile gönlün yağmalanması arasında
benzerlik ilişkisi oluşturulur. Böylece gönül yağmalamanın vebalinin büyüklüğü
vurgulanır:
Bâkıyâ dil mülkini dil-ber niçün târâc ider
Pâdişâh olan nedür şehrini yagmâdan garaz (Bâkî, G.221/5)
Fuzûlî’ye göre sevgilinin aşkından mahrum bırakılan gönül, gamdan harap
edilmiş şehre dönüşür. Fuzûlî, bu düşüncesiyle gönül ile şehir arasında benzerlik ilişkisi
oluşturur. Şehirlerin bayındır hâle gelmesi, yöneticilerin ilgi ve çabasına bağlıyken,
gönüllerin bayındır hâle gelmesi sevgilinin aşkına ve teveccühüne bağlıdır. Bu
yaklaşım, gönlün ilgi ve teveccüh ile canlılığını koruduğunu gösterir:
Gerçi pinhân eyledin mihrin Fuzûlî gönlüne
Gönlümün şehri gamından olsa vîrân n’eyleyim (Fuzûlî, G.188/6)
Şehir, aşk ile tavsif edilir. Fuzûlî, Ferhat’ın tasviri (Şirin’in Bîsütûn’a nakşedilen
resmi) sayesinde, çöllerde dolanmayı bırakıp aşk şehrinde oturmayı öğrendiğini söyler.
Âşık, duygularının esiri olup aklını kullanmadığı için ona layık görülen mekânlar çöl
veya ovalardır. Ferhat, prototip âşık örneği olduğu için Fuzûlî’ye rol model olmuştur.
Resmin dağa nakşedilmesi, âşığa yerleşik bir düzene geçme, mekân edinme fikrini
hatırlatmıştır. Şehir de aşk ile özdeşleştirildiği için mekân edinme, hayatı belli bir
düzene koyma yeri olarak tasavvur edilmiştir:
Sahrâ-neverd iken bana tasvîr-i kûh-ken
Öğretti şehr-i aşkda resm-i ikâmeti (Fuzûlî, G.301/4)
Bayındır bir yer olan âşığın gönlü, gamdan harap edilince, aşk şehrinin bayındır
hâle geldiği düşünülür. Gönüldeki gam ve kederin fazlalığı, aşka dinamizm katar, âşığı
canlandırır. Bâkî, bu yaklaşımıyla gamın âşıkta oluşturduğu etkiyle bayındır hâle gelmiş
şehir arasında benzerlik ilişkisi kurar:
Ma‘mûre-i derûnı harâb itdi gam velî
Mahrûsa-i mahabbetün âbâd olup gider (Bâkî, G.141/2)
Aşk derdinin külfetinden daralan ve sabırsızlaşan âşıkların başvurdukları
yollardan biri, başka şehir veya memleketleri gezerek huzur bulmaktır. Vilayet, bu
bağlamda âşığın olgunlaşma sürecinde içinde bir süreliğine kalıp bazı tecellilere mazhar
olduğu yer olarak tasavvur edilmiştir:
‘Âşıkı bî-sabr u ârâm eyleyüp seyyâh ider
Memleket seyr itdürür ‘aşkun vilâyet gösterür (Bâkî, G.51/5)
376
“Şehr-i yâr” terkibiyle sevgilinin mahallesi kastedilir. Bâkî, zulme uğrayan
âşığın sevgilinin mahallesini terk etme düşüncesine kapılmasını, bir kulun/kölenin
padişahını terk etmesi kadar yanlış bulur. Sevgili mutlak gücün sahibi olduğu için,
şehrinde istediği şekilde hareket etme hakkına sahiptir. Âşığın ise aynı mekânda sabır
ve tahammül ile bekleme dışında başka bir seçeneği yoktur. Sevgilinin mahallesi, âşığın
öz vatanıdır. Öz vatandan ayrılmanın imkânsızlığı, âşık- şehr-i yâr (kûy); kul-şehr-iyâr
(sultan) ilişkisiyle açıklanmıştır:
Cevr ile terk ider mi kişi şehr-i yârını
Lâyık mıdur ki terk ide kul şehr-iyârını (Bâkî, G.517/1)
Memdûh övgüsünde bulunulurken eyâlet (şehir) çimenliğe, övülen varlık ise
güle benzetilir. Gülün, çimenlik şehrinde hükümlerini bulut gibi icra ettiği düşünülür.
Bu yaklaşımla memdûh, rahmet ve bereketin kaynağı; memleket ise bahçe kadar
verimli, müreffeh ve huzurlu bir mekân olarak tasavvur edilir:
Çemen eyâletine oldu nasb husrev gül
Hevâya ebr-sıfat hükmün etmeğe icrâ (Fuzûlî, K.1/2)
Ma‘mûre (şehir), dünya anlamına gelecek şekilde kullanılır. Bâkî, bu ma‘mûrede
hazine gömecek bir harabenin olmadığını söyler. Bu yaklaşımıyla dünyayı bayındır bir
mekân olarak tasavvur eder ve açık mekân olarak algılar:
Bulunmaz bu ma‘mûrede bir harâbe
Defin olmağa genc-i dînâr ü dirhem (Fuzûlî, K.27/14)
Şehrin ilişkilendirildiği sözcüklerden biri melâmettir. Bâkî, melâmet şehrinde
şöhret kazanılmadan meyhane ehline dâhil olunamayacağını ileri sürerek âşıkların düçar
kaldıkları rüsvalıkların, ödedikleri bedellerin şehirlerde konuşulması gerektiğini
düşünür. Şehrin diline düşmek, rüsvalığın en büyüğüdür. Söz konusu edilen rüsvalık,
aşk uğruna olunca bu durum, âşıklar için övünme vesilesi olarak telakki edilir. Zira aşkı
gerçek anlamda yaşamanın şartı melâmete uğramaktan geçer:
Gelme bî-nâm u nişân ehl-i hârâbat içre
Yüri var şehr-i melâmetde biraz şöhret bul (Bâkî, G.207/2)
Fuzûlî, aşk uğruna rezil olma konusunda kendisini, Ferhat ve Mecnûn ile
mukayese eder. Ferhat ve Mecnûn’un dağı mekân tutmakla halka rezil olmaktan
kurtulduklarını, kendisinin ise şehri menzil tuttuğu için rezil ve rüsva olduğunu, büyük
belâlara düçar olduğunu düşünür. Bu düşüncesiyle Fuzûlî, dağı, tenha olması nedeniyle
rahat bir mekân olarak tasavvur ederken, şehri kalabalık olması ve âşığı “mahalle
377
baskısı”na maruz bırakması nedeniyle yıpratan, hırpalayan bir mekân olarak tasavvur
eder:
Belâdır şehrlerde ben kimi rüsvâ-yı halk olmak
Ne hoş Ferhâd ü Mecnûn menzil etmiş kûh u sahrâyı (Fuzûlî, G.277/4)
Varlık mülkünü gam ve sıkıntı vadisi olarak gören Fuzûlî, huzurun geçicilik
(fenâ) şehrine sığınmakla elde edileceğini düşünür. Beyitte geçen “şehr-i fenâ”
terkibiyle fenafillah makamı kastedilmiştir. Fenafillah makamına olan teveccüh, kişiyi
Allah’a yaklaştırdığı için tarikat ehli tarafından önemsenir. Fuzûlî’ye göre huzur, nefsin
doymak bilmeyen arzularını tatmin etmekle değil, onlardan feragat etmekle sağlanır:
Ser-be-ser vâdî-yi mihnetdir ü gam mülk-i vücûd
Bir ferâgat yeri yok şehr-i fenâdan gayrı (Fuzûlî, G.272/4)
Şehir, yokluk (adem) kavramıyla tavsif edilir. Bâkî, yokluk şehrine yolculuk
yakın olduğu için dünya süsünden el çekme zamanının geldiğini düşünür. Dünya,
albenisiyle insanları aldatır, onlara ölüm gerçeğini unutturur. Yokluk şehriyle berzah
âlemi veya ahiret kastedilir. Berzah âlemine yapılan yolculuk, yokluk olarak telakki
edilse bile devir nazariyesine göre ruhlar âleminde başlayan yolculuğun bir menzilini
teşkil eder. Yokluk şehri, âşığa ölümü hatırlattığı için destekleyici ve yönlendirici bir
mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Âlâyiş-i dünyâdan el çekmege niyyet var
Yakında ‘adem dirler bir şehre ‘azîmet var (Bâkî, G.171/1)
Şehir, baht sözcüğüyle tavsif edilir. Bâkî, âriflerin -memdûhun- baht şehrini kale
gibi koruduklarını ifade ederek memdûhun bahtını şehre yansıtarak mekân ile kişi
arasında özdeşlik kurar:
Zamâne inkılâbından ferâgat isteyen ârif
Anun ma‘mûre-i ikbâline hısn-i hisâr eyler (Fuzûlî, K.22/16)
Şehir, şahit formunda tasavvur edilir. Ayın, ışığını sevgilinin güneş gibi parlak
yüzünden aldığı, şehrin de bu duruma şahit olduğu düşünülür. Bu düşünceyle yüzün
parlaklığı, güzelliği kozmik bir olay ile ilişkilendirilir. Zira ayın ışığını güneşten aldığı
bilinir. Bu yaklaşımla sevgilinin yüzü, şehri aydınlatan güneş, şehir ise âşığın
düşüncesini destekleyen, inandırıcılığını perçinleyen bir şahit olarak tasavvur edilmiştir:
Nûrunu mâh mihr-i ruhundan alır müdâm
İnkâr ederse şehr güvâhım durur tamâm (Fuzûlî, G.180/1)
378
Şehirler, din adıyla tavsif edilir. Bu bağlamda Fuzûlî, İslâm şehrini kendine
viran edene, en büyük yardımcının şeytan olacağını ifade eder. Bu yaklaşımıyla şehre
dinî bir kimlik kazandırmanın yanı sıra, Müslümanlara ait şehirlere zarar verme
davranışını, şeytanî bir davranış olarak görür:
Etmeğe ma‘mûre-i İslâmı vîrân kendüye
A‘zam-ı a‘vân u ensâr eyleye şeytân seni (Fuzûlî, Mk.40/5)
Hz. Muhammed, birçok yönüyle övülür, ona duyulan ihtiram ve beslenen
muhabbet çeşitli vesilelerle dile getirilir. Fuzûlî de Hz. Muhammed’i cihanı
aydınlatacak şuur ve bilgi şehrinin mahzen kilidi olarak görerek onun biligisinin
genişliğini ve etkileyiciliğini anlatır. Bilginin şehir ile özdeşleştirilmesinin nedeni,
şehirlerin ilim ve irfan yuvası olan mektep ve medreselerin mekânı olarak tasavvur
edilmesindendir:
Cihânı açmak için tapşuruldu hazretine
Kelîd-i mahzen-i mahrûsa-ı vukûf ü şu‘ûr (Fuzûlî, K.2/12)
Şehir, otoritenin hükmettiği mekânlardan biri olduğu için memdûh övgüsüyle
ilişkilendirilir. Bâkî -memdûhun- adalet şehrini gören/gezen âriflere, bayındır
memleketlerin harabe olmuş köy gibi göründüğünü söyler. Böylece adil bir yönetici
olduğu için hükmettiği şehri adaletle özdeşleştirir ve diğer memleketlerden üstün görür:
Şehr-i dârü’1-mülk-i ‘adlin seyr iden ‘âriflere
Hıtta-i ma‘mûre-i ‘âlem dih-i vîrân gelür (Bâkî, K.6/11)
Fuzûlî hükümdarın, şehirlerini gariplere vatan kıldığını (Fuzûlî, K.11/15)
söyleyerek şehri, sahipsiz ve garip insanların ağırlandığı mekân olarak tasavvur eder.
Ayrıca şehirlerinde Nûşirevân gibi adaleti tesis ettiği için hükmettiği şehirlerin adalet
tahtına değiştiğini düşünür:
Destin etmiş seyr bin Hâtem kimi sahrâ-nişîn
Şehrin etmiş taht bin Nûşirevân tek şehryâr (Fuzûlî, K.11/12)
Memleketin her bir şehrini bayındır hâle getiren memdûh, yeni memleketler
fethetmek için harekete geçer. Fuzûlî, bu anlayışından dolayı memdûhun avam ve
seçkinlerin duasını aldığını söyler. Devlet yöneticilerinin en önemli vazifelerinden biri,
fethettiği şehirleri, memleketin diğer şehirleriyle aynı değerde görüp bayındır hâle
getirmektir. Bu yaklaşımla hükümdarın bu vasfı taşıdığı düşünülür:
Buk‘a buk‘a kıldı tayy ma‘mûre-i mahrûsayı
Aldı feyz-i feth-i mülk için du‘â-yı hâs u âm (Fuzûlî, Trc.15-IV/4)
379
Toplumsal mekânlardan biri olan şehirlerde sıkça görülen durumlardan biri
dedikoduların çabuk yayılmasıdır. Bâkî, “Ey gönül, hilalin leğeni bugün damdan düştü,
bunun dedikodusunun şehir ve pazar yerinde yapılmasında şaşılacak bir durum yoktur.”
ifadesi, ayıplı söz veya davranışların şehir dedikodularına malzeme olduğunu gösterir.
“Bâmdan düşmek” deyimi, duyulması istenilmeyen bir şeyin ortaya çıkması veya
sahibini utandırması anlamına gelir (Öztürk, 2008:331). Bu durum, şehirde insanların
biribirlerini tanıdığına, sosyal ilişkilerin güçlü olduğuna delalettir:
Bâmdan düşdi dilâ taşt-ı meh-i nev bu gice
Güft ü gûy ile pür olsa n’ola şehr ü bâzâr (Bâkî, K.25/15)
Aşk sırlarının gizli tutulması elzemdir. Zira sır saklamak, sadakatin
göstergesidir. Bu anlayışa rağmen sırların şehirde konuşulması, yani şehir dedikodusuna
malzeme olması, âşığı rahatsız eder. Sırrın ifşası, melâmeti kaçınılmaz kılar. Bu durum,
şehrin daraltıcı ve baskılayıcı bir mekân olarak algılandığını gösterir:
Bu ne sırdır sırr-ı aşkın demedin bir kimseye
Şehre düşmüş ben seni sevdim diye âvâzeler (Fuzûlî, G.79/2)
Sevgilinin güzellik unsurlarını hayâl etmek âşığın dert ve elemini daha da
arttırır. Bâkî, sevgilinin ağzını hayâl eden âşığın gönül ülkesini yaktığını, bu yangının
bir kıvılcımıyla bir şehrin yok edildiğini ifade ederek âşığın düçar olduğu gamın
büyüklüğünü anlatır. Şehrin aşk gamından etkilenmesi, yaşanan acının büyüklüğünü
gösterir. Bu yaklaşımla eski dönemlerde sıkça yaşanan büyük “şehir yangınları”na ve
bu yangınların bir kıvılcım ile başlamasına işaret edilmiştir:
Dil milketini yakdı hayâl-i dehân-ı yâr
Virdi fenâya gösgötüri şehri bir şirâr (Bâkî, G.101/1)
Fuzûlî, sevgilinin kaşına sevdalanan hilalin başının döndüğünü, avareler gibi
şehir şehir dolaştığını ileri sürerek sevgilinin kaşlarını, güzellik ve etkileyicilik
konusunda göksel bir unsur olan ve aynı zamanda kaşın benzetileni olarak görülen hilal
ile ilişkilendirir ve hatta ondan üstün görür. Bu yaklaşımıyla Fuzûlî, ayın belirli bir
zaman diliminde, belirli bir yörüngede gerçekleştirdiği dönüşünü, herhangi bir yerde
huzur bulamadığı için şehir şehir dolaşan âşığın sükûn bulmama hâliyle ilişkilendirir:
Mâh-ı nev olmuş kaşın sevdâsının ser-geştesi
Şehrden şehre gezer âvâreler tek mâh u sâl (Fuzûlî, G.172/2)
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında geçen şehir adları, memleket adları gibi ya coğrafî
bir bölgeyi ya da söz konusu bölgenin ön plana çıkan bir özelliğini yansıtacak şekilde
380
teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir (Aden-inci madeni, Huten-misk). Divanlarda
kullanılan şehirler, belirli/sınırlı bir coğrafyadan ziyade muhtelif memleketlerden
seçilmiş geniş bir coğrafyayı ihtiva eder.
2.14.2.1. Aden
Güney Arabistân’da Kızıldeniz’e bitişik bir sahil şehri olan Aden, büyük ve
değerli incilerin üretildiği tarihî bir liman kentidir (Pala, 1995:20). Klasik şiirde âşığın
gözyaşları, sevgilinin dişleri, bahçede oluşan çiğ taneleri, genellikle Aden incisi olarak
tasavvur edilir.
Bâkî Divanı’nda Aden, şehir anlamının yanı sıra, 2 kez deniz anlamına (Bahr-i
Aden) gelecek şekilde kullanılmıştır. Bâkî, sevgilinin dişlerini, parlaklık ve güzellik
bakımından (Bâkî, G.440/2); sevgili uğruna dökülen gözyaşlarını ise değer bakımından
Aden incisinden üstün görür. Sevgili uğruna dökülen gözyaşları, değerini, uğruna
döküldüğü varlığın yüceliğinden alır. Aden incisi bir maden olduğu için yalnızca maddî
değer taşırken, gözyaşları kutsallık atfedilen bir varlık uğruna döküldüğü için manevî
değer de taşır:
Bu bâzâr içre düşmez dâne-i eşküm gibi gevher
Gel ey cân riştesi şimden girü dürr-i ‘Adenden geç (Bâkî, G.30/4)
Fuzûlî de âşığın -akarsu- gibi akan gözyaşlarını Aden incilerine benzeterek hem
gözyaşlarına atfettiği değere hem de Aden’den çıkarılan incilerin çokluğuna ve
değerliliğine delalet eder:
Bunlar nedir ne dürr-i Âdendir dedim dedi
Ebsem Fuzûlî eşk-i revânın durur senin (Fuzûlî, Msd.1-VII/3)
2.14.2.2. Bâbil
Tarihî şehirlerden biri olan Bâbil, Bağdat’ın güneyinde yer alır. Surları, kulesi,
zindanı ve asma bahçeleriyle bilinir. Klasik edebiyatta genellikle Bâbil kuyusu ve
Harut-Marut söylencesiyle ilgili tasavvurlara konu edilir (Aktaş, 2003:136).
Bâkî Divanı’nda kullanılmayan Bâbil, Fuzûlî Divanı’nda memdûh övgüsü
bağlamında ele alınır. -Memdûhun- temiz Fırat gibi Bâbil’e ayak bastığı, böylece
Harut’un zindanının Zühre burcuna yükseldiği ifade edilir. Bu yaklaşımla Bâbil’in
doğal kaynakları hakkında bilgi verilmesinin yanı sıra, memdûhun teşrifine bağlı olarak
Harut’un içinde tutulduğu zindanda yaşanan olumlu dönüşüm anlatılır:
381
Fırât-i pâk tek Bâbil diyârına kadem basdın
Burûc-i zühresinde oldu ol Hârût zindânı (Fuzûlî K.26/15)
2.14.2.3. Bağdat (Darü’s-Selam)
Irak’ın başkenti olan Bağdat, önemli bir kültür ve edebiyat merkezi olduğu için
İslâm âleminin önemli şehirlerinden biridir. Fırat ve Dicle Nehri’nin içinden aktığı
Bağdat, aynı zamanda önemli bir ticaret merkezidir. 16. yüzyılda Osmanlı idaresine
geçmiş, 17. yüzyılda IV. Murat’ın Bağdat’ı ikinci kez fethetmesi üzerine, Topkapı
Sarayı’nda fethin anısına mimarî değeri yüksek bir köşk inşa edilmiştir. Fuzûlî ve Ruhî
gibi şairlerin de yetiştiği Bağdat, klasik şiirde daha çok tarihî olaylar münasebetiyle şiire
konu edilmiştir (Pala, 1995:70). Bu olaylardan biri de Bağdat’ın Moğol hükümdarı
Hülâgû Han tarafından yakılıp yağmalanmasıdır (Aktaş, 2003:136). Bağdat’ın diğer
isimleri; Dârü’s-Selâm, Medînetü’s-Selâm ve Behişt-âbâd’dır. Birçok âlim ve velinin
türbesi orada yer aldığı için Bağdat, kaynaklarda “Burc-ı Evliya” olarak da geçer
(Yeniterzi, 2010:306).
Bâkî Divanı’nda gül bahçesi (Bâkî, G.222/1) ve -sevgilinin- yüzüne benzetilen
Bağdat, ideal güzelliği temsil eden varlık olarak düşünülür. Ayrıca âşığın, sevgilinin
mahallesinin yolunda döktüğü gözyaşı selinin, Bağdat’ta akan Dicle olduğu ifade edilir.
Bu yaklaşım, Bağdat’ın doğal özellikleriyle sevgilinin mahallesini anımsattığını veya
sevgiliye şayeste bir mekân olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Kûyun yolında döne döne akdi göz yaşı
Seyl-âb-ı dîde Dicle-i Bagdâd olup gider (Bâkî, G.14/3)
Fuzûlî Divanı’nda ismi en çok zikredilen şehir Bağdat’tır. Bağdat’a olan bu
iltifatın temelinde, Bağdat’ın Fuzûlî’nin memleketi olması ve şairin duygu ve düşünce
dünyasının şekillenmesinde belirleyici olması düşüncesi vardır. Bağdat, Fuzûlî
Divanı’nda “Dârü’s-selâm” (Fuzûlî, K.11/2) ve “Burc-i Evliyâ” (Fuzûlî, K.13/10)
isimleriyle genellikle memdûh övgüsü bağlamında ele alınmıştır. Fuzûlî Divanı’nda
“Kaside Der Tavsif-i Bağdat ve Medh-i Sultân Süleymân” başlıklı Bağdat konulu
müstakil bir şiir de mevcuttur.
Bağdat, Fuzûlî’nin memleketi olup, divanında genellikle olumlu bir bakış
açısıyle tavsif edilmiştir. Bağdat’ın özellikle memdûh övgüsü bağlamında ele alındığı
beyitlerde,
devlet
(Osmanlı)
yöneticilerinin
(sultan/vâli)
sağladığı/sağlayacağı
imkânlarla yaşadığı/yaşayacağı olumlu dönüşüm ile ilgili tasavvurlara konu edilmiştir.
382
Bu bağlamda Bağdat’ın, Allah’ın rahmet eserlerine mazhar olduğu (Fuzûlî, K.11/4),
bahçelerinin ihsan, lütuf ve huzur ile dolduğu (Fuzûlî, K.25/15), şairin fazilet
mertebesinin artma şartının Bağdat topraklarından Rum diyarına göçmek olduğu
(Fuzûlî, G.41/7), Burc-ı Evliya’dan evliyalar göçtüğü için feyiz alınacak kimsenin
kalmadığı (Fuzûlî, K.13/10), karalığıyla yedi iklimin göz bebeği olduğu (Fuzûlî,
K.19/1), Bağdat hâkiminin şeriatı icra ettiği (Fuzûlî, K.40/14), Bağdat semasının,
aydınlığını -memdûhun- adaletinden aldığı (Fuzûlî, Trk.12-VI/6) ve Nuşirevan’ın
makamı olduğu (Fuzûlî, Mk.33/5), vasfının sulh ve selamet şehri olduğu ifade edilir:
Fuzûlî ister isen izdiyâd-i rütbe-i fazl
Diyâr-i Rûm-ı gözet terk-i hâk-i Bağdâd et (Fuzûlî, G.41/7)
Buk‘a-i Bağdâdın etmiş vasfını Dârü’s-selâm
Kim ana teslîm ü tahsîn ede her kişver ki var (Fuzûlî, K.11/2)
2.14.2.4. Basra
Basra, Irak’ın Bağdat’tan sonraki en büyük şehridir. Emevî ve Abbasiler
Dönemi’nde büyük, zengin ve bayındır bir şehir hâline gelmiştir. Moğollar tarafından
yakılıp yıkılmıştır (Yeniterzi, 2010:308). Klasik şiirde daha çok harap edilmesi
hususuyla alakalı teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Bâkî Divanı’nda kullanılmayan Basra, Fuzûlî Divanı’nda fethedilmesi gereken
yer olarak tasavvur edilir. Bu bağlamda Basra’nın perişan hâlde olduğu (Fuzûlî
K.13/19), Basra mülkünün Bağdat şehrine (Fuzûlî K.14/13) Cezayir’in de Basra
mülküne ilhak edilmesi gerektiği (Fuzûlî, K.19/30), fethinin zor olduğu (Fuzûlî, Trc.15I/7), Rum askerinin Basra’ya karşı saf tuttuğu (Fuzûlî, Trc.15-IX/2), Basra’da fitne ve
fesadın fazla olduğu (Fuzûlî, Trc.15-I/2), Basra’nın fethedilmesiyle fitne bahçesinde bir
gülün açtığı ifade edilir. Bu yaklaşımla fitne bahçesine benzetilen Basra’nın Osmanlı
İmparatorluğu’na ilhak edilmesiyle gül bahçesine dönüştüğüne işaret edilir:
Ol fezâ-yı mihnet-efzâdan yetince Basraya
Dehr bağ-ı fitneden bir gül açardı her zamân (Fuzûlî Trc.15-VIII/6)
2.14.2.5. Buhârâ
Türkistân’ın önemli şehirlerinden biri olan Buhârâ, bugün Özbekistân sınırları
içinde yer alır. Büyük bir ilim ve kültür merkezi olan Buhârâ, klasik şiir coğrafyasında
önemli bir yere sahip olup genellikle Semerkant ile birlikte anılır (Pala, 1995:95).
383
Bâkî Divanı’nda ideal güzelliği temsil noktasında sevgili menekşeye, sevgilinin
beni Hintliye benzetilir ve bu güzelliğin İstanbul, Semerkant ve Buhârâ’ya saçılması
istenir. Buhârâ, Semerkant ve İstanbul, dönemin önemli merkezleri oldukları için
sevgilinin güzellik unsurlarından ben’inin bu mekânlarda konuşulması istenir:
Zamâne hâl-i Hindû-yı benefşe zînetin görsün
Nisâr itsün Sitânbûla Semerkand ü Buhârâyı (Bâkî, K.15/4)
2.14.2.6. Hama
Hama, Suriye’nin orta kesiminde Asi Nehri üzerinde kurulan tarihî şehirlerden
biridir. Bâkî Divanı’nda kullanılmayan Hama, Fuzûlî Divanı’nda bey övgüsü
bağlamında ele alınmıştır. Memdûh (Veys Bey), Hama mülkünün koruyucusu olarak
görülmüştür. Bu yaklaşımla Veys Bey’in önceden Hama’da valilik yapma durumuna
işaret edilmiştir (Aybet, 1989:144):
Hâris-i ma‘mûre-i Bağdâd kutb-i ehl-i Rûm
Hâmi-i mülk-i Hama müstahfız-i ser-hadd-i Şâm (Fuzûlî, K.35/19)
2.14.2.7. Huten (Hatâ)
Huten, Çin’in kuzeyiyle Türkistân topraklarına verilen ad olup Moğolistân,
Mançurya ve Sibirya topraklarının bir bölümünü kapsar. Bugün Sincar Uygur Özerk
bölgesinin güneybatısındaki şehirdir (Yeniterzi, 2010:313). Moğolların “Hatâ” adlı
kabilesi bu bölgede yaşadığı için bu adla anılmıştır. “Hıtâ” ve “Huten” şekilleriyle de
kullanılan bu sözcük, özellikle ahû ve misk ile birlikte kullanılır. “Hatâ” sözcüğü,
“yanlış” anlamına da geldiği için tevriyeli olarak da kullanılır (Pala, 1995:240).
Bâkî Divanı’nda sevgilinin güzellik unsurları tasvir edilirken Huten muhtelif
teşbih ve tasavvurlara konu edilir. Bu bağlamda sevgilinin gözleri, Huten âhû’suna
(Bâkî, K.18/45); ayva tüyleri (Bâkî, G.284/3), saçları (Bâkî, Th.5-IV/1-2-3) ve “ben”i
Huten miskine benzetilir. Sevgilinin güzellik unsurlarından beninin güzel kokma
konusunda huten miskiyle karşılaştırılması hata olarak görülür. “Hatâyı gör.” ifadesinin
hem Huten topraklarını gezip görme hem de hatanın farkına varma anlamlarına geldiği
düşünülür:
Var ey Hutende hâli gibi misk olur diyen
Sahrâ-yı Çîni geşt ü güzâr it Hatâyı gör (Bâkî, G.129/2)
384
2.14.2.8. Isfahân (Sıfahân)
Isfahân, Safevîlerin başkenti olup bugün İran sınırları içinde kalır. Süslü ve
bayındır bir şehir olduğu için klasik şiirde ideal güzelliği temsil edecek şekilde
kullanılır. “Isfahân, nısf-ı cihân” (Yeniterzi, 2010:317) özlü sözü, bu ideal güzelliğin
halkın diline pelesenk olduğunu gösterir. Klasik şiirde coğrafî bir bölge olarak İstanbul
ile karşılaştırılır ve kaliteli sürmenin imal edildiği yer olması yönüyle işlenir (Pala,
1995:271).
Bâkî Divanı’nda Isfahan, ideal güzelliğin tasviri konusuyla ilgili imgelere konu
edilir. Bu bağlamda sevgilinin yolunun tozu, Isfahan sürmesi olarak tasavvur edilirken
(Bâkî, G.131/1), toprağı Isfahan sürmesinden üstün görülür (Bâkî, G.488/4). Ayrıca
sabah rüzgârının Isfahan semtine estiği ve -memdûhun- ayağının toprağını Isfahan’ın
ileri gelenlerinin gözüne sürme yaptığı ifade edilir. Böylece Isfahan, sürme diyarı olarak
tasavvur edilir ve memdûh, Isfahan’ın ileri gelenlerinden üstün görülür:
Turmadı çekdi Sıfâhân semtine bâd-ı sabâ
Hâk-i payın sürme-i eşraf u a‘yân eyledi (Bâkî, K.7/23)
2.14.2.9. İstanbul (Sıtanbûl)
İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti, İslâm dünyasının en önemli
kültür, sanat ve edebiyat merkezidir. Tarihî ve mimarî yapılarıyla methedilir. Başkent
olması hasebiyle klasik şairlerin teveccüh ettiği mekânların başında gelir. Klasik şiirde
“Dersaadet” adıyla da anılan İstanbul, cennet gibi güzelliği, hava ve suyunun latif oluşu,
güzellerinin benzersizliği, ticaret ve eğlence merkezi oluşu gibi yönleriyle teşbih ve
tasavvurlara konu edilir (Aktaş, 2003:132).
Bâkî Divanı’nda İstanbul, Kanunî Sultan Süleyman’ın Galata semtine içki
taşıyan gemileri yaktırması olayı bağlamında ele alınmıştır (Bâkî, G.279/1). Ayrıca
İstanbul yollarının, güzelleriyle gül bahçesi yoluna dönüştüğü (Bâkî, G.266/1), gönlün
İstanbul güzellerinden vazgeçemediği ifade edilir. Bu yaklaşımlarla İstanbul’un,
övülmeye layık benzersiz güzelleriyle bir güzellik diyarına dönüştüğü, teveccühe
şayeste bir mekân olduğu düşünülür:
Dil-rübâlarla ‘aceb kesreti var her yolun
Geçemez hûblarından gönül İstanbûlun (Bâkî, G.267/1)
385
2.14.2.9.1. Galata
İstanbul’un bir semtidir. Gayrimüslimlerin yoğunlukta yaşadığı yer olup
meyhane ve eğlence yerlerinin çokluğuyla bilinir. Güzellere ve içkiye düşkün kişilerin
uğrak yeridir. Klasik şiirde daha çok seyrangâh yeri olması ve eğlence merkezlerinin
başında gelmesi yönleriyle tasavvurlara konu edilir (Pala, 1995:195).
Bâkî Divanı’nda Sultan’ın (Kanuni Sultan Süleyman) kahır kılıcının İstanbul ile
Galata arasını su gibi kesmesiyle meyhane yolunun kesildiği ifade edilir. Böylece
Galata’nın meyhane ve eğlence yeri oluşu nazara sunulur. Şarap gemilerinin yakılması
olayı şiirde ele alındığı için Bâkî’nin bir vakanüvis duyarlılığıyla hareket ettiği
düşünülür:
Reh-i mey-hâneyi kat‘ itdi tîg-i kahrı sultânun
Su gibi arasın kesdi Sıtanbûl u Kalâtânun (Bâkî, G.279/1)
2.14.2.10. Kazvîn
İran’da bir şehir ve eyaletin adı olan Kazvîn, Elburz Dağlarının güney eteğinde
yer alır. Bağ ve bahçelerinin fazlalığından dolayı Kazvîn, tarım ve ticaret merkezi
olarak bilinir. Sefevîler Dönemi’nde başkent olarak da kullanılmıştır (Bazın, 2002:154).
Bâkî Divanı’nda -memdûhun- atının nalındaki tozun düşman gözüne sürme
olduğu, -bu sürmenin- Tebriz, Kazvîn ve Isfahân atalarını (cet) dahi etkilediği ifade
edilir. Beyitte İran’ın önemli şehirleri zikredilmiştir. Bu şehirlerden Isfahan’ın sürmesi
Kazvin’in ise bağ ve bahçeleri meşhurdur. Bu yaklaşımla hem memdûhun savaşçılığına
işaret edilmiş hem de değersiz araç olarak bilinen ayak tozu, İran sürmesinden üstün
görülmüştür:
Gubâr-ı na‘l-i esbin dîde-i a‘dâya kühl itdi
Ne Tebrîzin kodı ceddün ne Kazvîn ü Sıfâhânı (Bâkî, G.546/6)
2.14.2.11. Kerbelâ
Kerbela, Irak’ta bir bölge ve şehrin adıdır. Hz. Hüseyin’in şehit edildiği ve
kabrinin bulunduğu yerdir (Pala, 1995:322). Kerbela, klasik şiirde özellikle “maktel-i
Hüseyn” konulu eserlerde sıkça anılır. Fuzûlî, bu şehre büyük bir önem atfetmiştir.
Kerbelâ, gerek Fuzûlî’nin ömrünün geçtiği coğrafyada yer alması gerekse temsil ettiği
manevî değer nedeniyle kutsanmıştır. Bu bağlamda Fuzûlî, “Benim şiirlerim altın değil,
386
gümüş değil, inci değil, topraktır. Fakat Kerbela toprağıdır.” (Tarlan, 2009:13).
diyerek şiirini Kerbela toprağıyla adeta özdeşleştirir.
Bâkî Divanı’nda geçmeyen Kerbelâ, Fuzûlî Divanı’nda Hz. Hüseyin’in şehit
edildiği olay ve memdûhun Kerbela’ya yaptığı hizmetlerle ilgili tasavvurlara konu
edilir. Bu bağlamda Kerbela şehidinin Hak sırları ortaya çıkardığı (Fuzûlî, K.11/9),
memdûhun güzellik mumuyla Kerbela’ya nur saçtığı (Fuzûlî, K.17/26) ve Kerbela
yoluna Hızır gibi rehber olduğu (Fuzûlî K.26/2), İslâm askerini Kerbela çölüne topladığı
(Fuzûlî, K.26/18), Kerbela şehidine su getirme amacını güttüğü ifade edilir. Böylece
Kerbela şehitlerinin susuzluktan ölme olayına işaret eder ve yaptığı hizmetler nedeniyle
memdûhu yüceltir:
Şehîd-i Kerbelâya su getirmek kasdın etmişsin
Seni elbette âlemde bu niyyet pâyidâr eyler (Fuzûlî, K.22/23)
2.14.2.12. Medine
Medine, Arap yarımadasındadır. İlim ve kültür yuvası olan Medine, hicret edilen
şehir olması ve Hz. Muhammed’in kabrinin (Ravza-i Mutahhara) içinde bulunması
hususlarında klasik şiirde sıkça kullanılır (Aktaş, 2003:180). Medine’nin sözlük anlamı
“şehir” olduğu için şiir metinlerinde genellikle tevriyeli olarak kullanılır.
Bâkî Divanı’nda kullanılmayan Medine, Fuzûlî Divanı’nda Hz. Muhammed’in
bazı özelliklerinin anlatıldığı gazelde, onun memleketi olarak kullanılmıştır. Hz.
Muhammed şöyle tasvir edilir: “Ey sen ki, bir ulu efendi, ümmi, Mekkeli ve tasfiye
edilmişsin (Mustafa). Haşim Kabilesi’nin Kureyş kolundan, Medinelisin.” (Tarlan,
2009:617):
Seyyid-i Ebtahî vü ümmî vü Mekkî vü zekî
Hâşimî vü Medenî vü Kureşî vü Arabî (Fuzûlî, G.279/2)
2.14.2.13. Mekke
Arap yarımadasında yer alır. Hz. Muhammed’in doğduğu, İslâm’ın ortaya çıkıp
yayıldığı, Müslümanların kutsal mabedi ve kıblesi olan Kâbe’nin içinde yer aldığı
şehirdir (Aktaş, 2003:179). Klasik şiirde genellikle Medine ile birlikte Hz. Muhammed
ile ilgili tasavvurlara konu edilir.
Fuzûlî Divanı’nda Mekke’nin Hz. Muhammed’in memleketi olduğu ifade
edilmiştir. Hz. Muhammed, Mekke’de doğmuş, peygamberlik ile görevlendirilinceye
387
kadar orada yaşamış, İslâm’ın yayılması konusundaki ilk mücadelesini bu şehirde
vermiştir. Özellikle Kâbe’nin Mekke’de oluşu, onun önemini daha da arttırmıştır:
Seyyid-i Ebtahî vü ümmî vü Mekkî vü zekî
Hâşimî vü Medenî vü Kureşî vü Arabî (Fuzûlî, G.279/2)
2.14.2.14. Necef
Necef, Bağdat’ın güneyinde Kûfe civarında yer alan bir Şii kentidir. Hz. Ali’nin
türbesi burada bulunduğu için Necef, klasik şiirde genellikle Hz. Ali ile ilgili
tasavvurlara konu edilir (Pala 1995:425).
Bâkî Divanı’nda sevgilinin sözleri, değerli olma hususunda Necef incisine
benzetildiği için Necef, kıymetli incinin çıkarıldığı yer olarak tasavvur edilmiştir:
Kıymet gerekse kavlüne dürr-i Necef gibi
Bîhûde yire açma dehânun sadef gibi (Bâkî, G.522/1)
Fuzûlî Divanında, -memdûhun- Necef yolunun rehberliğine layık olduğu (Fuzûlî
K.26/2), Allah’a hizmet etmek için Necef’te kemer bağlamayanın Frenk diyarında
papaz kuşağı bağladığı (Fuzûlî, K.6/38) ve savaş başlatma izni için Necef Şahı’nın
dergâhına gelindiği ifade edilir. Necef Şahı’yla kastedilen kişi Hz. Ali’dir. “Dergâh”
sözcüğü de Hz. Ali’nin türbesini karşılar. Hz. Ali’nin türbesi, isabetli karar alma
konusunda sığınak mesabesinde görülmüştür. Zira cengâverliği ile ünlü bir zat burada
yatmaktadır. Bu yaklaşımlar, Necef’in kutsal mekân mesabesinde telakki edildiğini
gösterir:
Ruhsat-i azm-i gazâ Şâh-i Necef’den isteyip
Geldi dergâhına gösterdi tarîk-i ihtirâm (Fuzûlî Trc.15-IV/2)
2.14.2.15. Semerkant
Semerkant, bugün Özbekistân’ın güneyinde yer alan önemli tarihî şehirlerden
biridir. Eski dönemlerden beri İslâm medeniyetinin en parlak kültür merkezlerinden biri
olarak görülür. Semerkant’ta bulunan Telâkârî, Şîrdâr ve Uluğ Bey Medreseleri, uzun
yıllar İslâm’ın ilim, kültür, sanat ve medeniyetine hizmet etmişlerdir (Aktaş, 2003:155).
“Semerkand” sözcüğünde geçen “kand”, şeker anlamına da geldiği için klasik şiirde
“şeker” anlamı da nazara sunularak Kandahar ile birlikte kullanılır (Yeniterzi,
2010:325).
388
Bâkî Divanı’nda “Zaman, menekşe olarak tasavvur edilen sevgilinin Hint’e
benzyen ben’in güzelliğini, Buhara, Semerkant ve İstanbul’a saçsın/göstersin.” diyerek
sevgilinin ben’in güzelliğinin büyük kültür şehirlerinde, başkentlerde konuşulmaya
layık olduğunu düşünür:
Zamâne hâl-i Hindû-yı benefşe zînetin görsün
Nisâr itsün Sitânbûla Semerkand ü Buhârâyı (Bâkî, K.15/4)
2.14.2.16. Şâm
Geçmişte Emevîlerin günümüzde ise Suriye’nin başkenti olan Şam, dünyanın en
eski yerleşim yerlerinden biridir. Tarihî bir şehir olan Şam, önemli bir kültür ve ticaret
merkezidir. “Şâm” sözcüğü Farsça “akşam” anlamına geldiği için klasik şiirde
genellikle tevriyeli kullanılır. Sevgilinin saçlarının siyahlığıyla ilgili tasavvurlara konu
edilir (Yeniterzi, 2010:325).
Bâkî Divanı’nda sevgilinin alnındaki saç lüleleri, Hicaz’a gitmek için hazırlanan
Şam hacılarına benzetilir (Bâkî, K.1/29). Ayrıca sevgilinin saçının kokusu, Hicaz
toprağına yetiştiği takdirde, hacıların çölde kalacağı, Şam’a varamayacakları ifade
edilir. Bu yaklaşımlarla Şam, hem hac yolculuğunda geçilen menzil hem de sevgilinin
saçlarının siyahlığı anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır:
Berr-i Hicâza şemme-i zülfün yitürse bâd
Huccâc kala bâdiyede Şâma çıkmaya (Bâkî, G.474/2)
2.14.2.17. Şirvân
Kafkasya’nın büyük bölgelerinden biri olan Şirvân, halılarıyla meşhur bir
Azerbaycan şehridir. Klasik şiirde ipek üretim yeri olması yönüyle teşbih ve
tasavvurlara konu edilir (Yeniterzi, 2010:327).
Bâkî Divanı’nda Şirvân’ın fethi nasip olduğu için Allah’a hamd edilir. Osmanlı
Devleti’nin hükmettiği coğrafyanın genişlemesinden duyulan memnuniyet dile getirilir:
Bi-hamdi’llâh ki yâri kıldı ferr-i baht-ı sultânî
Müyesser eyledi Bârî Te‘âlâ feth-i Şirvânı (Bâkî, G.546/1)
389
2.14.2.18. Tebriz
Tebriz, İran’ın kuzeybatısında yer alan büyük bir şehirdir. Klasik şiirde özellikle
Şii inancının yaygın olması özelliğiyle şiirlere konu edilir. Telli veya çizgili kumaşıyla
da zikredilir (Yeniterzi, 2010:328).
Tebriz, Bâkî Divanı’nda memdûh övgüsü bağlamında Kazvîn ve Isfahan
şehirleriyle birlikte anılır (Bâkî, G.546/6). Bunun yanında memdûhun, istediği takdirde
akarsuyu Tebriz toprağına, Tebriz toprağını akarsuya dökebileceği ifade edilir. Bu
yaklaşımla memdûhun güç ve kudretinin başka devletlere de yettiğine işaret edilir:
Dilerse akıdur âb-ı revânı hâk-i Tebrîze
Dilerse hâk-i Tebrîzi döker âb-ı revân üzre (Bâkî, K.8/14)
2.14.2.19. Şehir ile İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik Bakımından
Değerlendirilmesi
Şehir ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo 22, kullanım
oranını Grafik 22 vermektedir. Buna göre şehir ile ilgili sözcüklerin toplam kullanım
sayısı, Bâkî Divanı’nda 68, Fuzûlî Divanı’nda 88 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların
toplamı, Bâkî Divanı’nda %44’e, Fuzûlî Divanı’nda %56’ya tekabül eder. Şehir ve şehir
adlarının Fuzûlî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Bâkî Divanı’ndan
fazla olmasının nedeni, “eyâlet”, “Bâbil”, “Basra”, “Hama”, “Kerbelâ”, “Mekke” ve
“Medine”nin yalnızca Fuzûlî Divanı’nda kullanılmış olması; “mahrûsa”, “ma‘mûre” ve
“Bağdâd”ın ise Bâkî Divanı’na göre daha fazla kullanılmış olmasıdır.
“Bağdâd” Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî Divanı’ın 34 kez kullanılmıştır. “Bağdâd”
sözcüğüne sayı bakımından iltifatın bu kadar fazla oluşu, Fuzûlî Divanı’ndaki “şehr”in
toplam kullanım sayısını Bâkî Divanı’ndan fazla kılmıştır. Fuzûlî Divanı’ndaki sayı ve
oranın bu kadar fazla olmasının diğer bir nedeni de Fuzûlî’nin “Irak-ı Arap” (Tarlan,
2009:8) olarak tanımladığı şehirlerden Bağdat, Basra, Kerbela ve Necef’i daha fazla
kullanmasıdır. Bu şehir adları genellikle kasidelerde coğrafî bir yer adı ve memdûh
övgüsü hususuyla ilgili tasavvurlara konu edildiği için, Fuzûlî’nin şehir tasavvurunun
Bâkî’den daha gerçekçi olduğu düşünülür. Bâkî Mekke ve Medine kadılığı (Küçük,
2002:6) yapmasına rağmen bu şehirleri divanında kullanmamıştır. Bu durum Fuzûlî’nin,
hayatına nüfuz eden şehirlere karşı daha hassas olduğunu gösterir.
390
Tablo 22: Şehir ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
‘Aden
4
1
Bâbil
-
1
Bagdâd (Dârü’s-selâm, Burc-ı Evliyâ)
3
34
Basra
-
10
Belde/Bilâd
1
1
Buhârâ
1
-
Eyâlet
-
3
Hama
-
1
Huten, Hatâ
10
-
Isfahân/Sıfahân
6
-
İstanbûl/Sıtanbûl
4
-
Kalâtâ
1
-
Kazvîn
1
-
Kerbelâ
-
7
Mahrûsa
1
3
Ma‘mûre
3
6
Medine
-
1
Mekke
-
1
Necef
1
3
Semerkand
1
-
Şâm
2
-
Şehr
22
14
Şirvân
1
-
Tebriz
3
-
Vilâyet/Vilâyât
3
2
Toplam
68
88
391
%44
%56
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Grafik 22: Şehir ile ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım oranı
Şehri karşılayan sözcükler (vilâyet/vilâyât, eyâlet, belde/bilâd, mahrûsa,
ma‘mûre), Bâkî Divanı’nda 30, Fuzûlî Divanı’nda 29 kez kullanılmıştır. Bu sözcükler,
her iki divanda genellikle aynı teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir. Bu bağlamda
şehir, her iki divanda aşk sözcüğüyle tavsif edilmiş (Bâkî, G.141/2; Fuzûlî, G.301/4),
gönül olarak tasavvur edilmiştir. Bâkî Divanı’nda gönül, yağmalanmış (Bâkî, G.221/5),
Fuzûlî Divanı’nda ise gamdan harap olmuş bir şehir olarak tasavvur edilmiştir.
Şehirlerin yağmalanması, tarihte sıkça tekerrür eden olayalardan biridir. Bu durum
vuslat uğruna verilen mücadelede gönlün harap olma hâliyle benzerlik noktasında
ilişkilendirlmiştir:
Gerçi pinhân eyledin mihrin Fuzûlî gönlüne
Gönlümün şehri gamından olsa vîrân n’eyleyim (Fuzûlî, G.188/6)
Divanlarda dikkat çeken hususlardan biri de şehrin tasavvufî kavramlarla tavsif
edilmesidir. Yokluk (adem) (Bâkî, G.171/1) kavramı, Bâkî Divanı’nda; geçicilik (fenâ)
(Fuzûlî, G.272/4) kavramı ise Fuzûlî Divanı’nda şehrin vasfı olarak görülmüştür.
Melâmet ise her iki divanda şehrin vasfı olarak kullanılmıştır. Bu bağlamda, Fuzûlî
Divanı’nda şehirlerde rüsva olmak, “bela” veya “kabullenilmiş kader” (evet anlamında);
(Fuzûlî, G.277/4) Bâkî Divanı’nda ise şöhret elde etme mekânı olarak tasavvur
edilmiştir. Bu yaklaşımlar, şehrin Fuzûlî Divanı’nda kapalı mekân Bâkî Divanı’nda ise
açık mekân olarak algılandığını göstermektedir:
Gelme bî-nâm u nişân ehl-i hârâbat içre
Yüri var şehr-i melâmetde biraz şöhret bul (Bâkî, G.207/2)
392
Bâkî Divanı’nda 13, Fuzûlî Divanı’nda 9 şehir adı kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda kullanılan “şehir adı” fazla olsa bile bu adların toplam kullanım sayısı
Fuzûlî Divanı’nda daha fazladır.
Aden, Bâkî Divanı’nda 4, Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır. Her iki
Divan’da da âşığın gözyaşları (Bâkî, G.30/4; Fuzûlî, Msd.1-VII/3) Aden incisi olarak
tasavvur edilmiştir.
Bâbil, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken, Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
Harut’un zindana atılması ve memdûhun teşrifiyle yaşanan değişim ile ilgili hususlarda
teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir (Fuzûlî K.26/15).
Bagdât (Dârü’s-selâm, Burc-ı Evliyâ/Evliyâ Burcu), Bâkî Divanı’nda 3, Fuzûlî
Divanı’nda 34 kez kullanılmıştır. Bâkî Divanı’nda gül bahçesi (Bâkî, G.222/1) olarak
tasavvur edilen Bağdat, ideal güzelliğin tasviri bağlamında ele alınırken; Fuzûlî
Divanı’nda genellikle olumlu bir bakış açısıyla (Fuzûlî, K.19/1) memdûh övgüsü
bağlamında ele alınmıştır. Bağdat, Fuzûlî’nin memleketi olduğu için divanda en fazla
kullanılan şehirdir. Özellikle şehre atanan valiler ve Osmanlı yöneticilerinin Bağdat’a
sağladığı veya sağlamasını istediği ihsan ve ikramlarla alakalı (Fuzûlî, K.11/4; Fuzûlî,
Trk.12-VI/6) teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
Basra, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda 10 kez kullanılmıştır.
Fuzûlî Divanı’nda fitne ve kargaşanın çok olduğu bir mekân olarak tasavvur edilir
(Fuzûlî, Trc.15-I/2) dolayısıyla bu mekânın fethedilmesinin elzem olduğu ve fethiyle
güle dönüştüğü ifade edilmiştir (Fuzûlî, Trc.15-VIII/6).
Buhârâ,
Fuzûlî
Divanı’nda
kullanılmazken
Bâkî
Divanı’nda
1
kez
kullanılmıştır. Sevgilinin güzellik unsurlarından siyah ben’in konuşulduğu yer olarak
tasavvur edilmiştir (Bâkî, K.15/4).
Hama, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
memdûh övgüsü hususunda ele alınmıştır. Memdûh (Veys Bey), Hama’nın koruyucusu
olarak tasavvur edilmiştir (Fuzûlî, K.35/19).
Huten/Hatâ, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 10 kez
kullanılmıştır. Huten, kaliteli miskin elde edildiği yerdir. Bu bağlamda Bâkî Divanı’nda
sevgilinin güzellik unsurlarından gözleri (Bâkî, K.18/45), ayva tüyleri (Bâkî, G.284/3),
saçları (Bâkî, Th.5-IV/1-2-3) ve “ben”i (Bâkî, G.129/2), Huten miskiyle ilgili
tasavvurlara konu edilmiştir.
393
Isfahân,
Fuzûlî
Divanı’nda
kullanılmazken
Bâkî
Divanı’nda
6
kez
kullanılmıştır. Kaliteli sürmenin elde edildiği yer olan Isfahân, Bâkî Divanı’nda
sevgilinin yolunun tozu (Bâkî, G.131/1) ve -memdûhun- ayağının toprağıyla (Bâkî,
K.7/23) benzerlik noktasında ilişkilendirilmiştir.
İstanbul, Fuzûlî Divanı’nda doğrudan (sözcük olarak) kullanılmazken Bâkî
Divanı’nda 4 kez kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda geçen “bâb-ı sa‘adet” (Fuzûlî,
G.123/2) terkibi, İstanbul’u karşılar. İstanbul, şairin kadrinin bilinmesi veya kıymetinin
artması konusunda varılması gereken yer olarak düşünülmüştür. Bâkî Divanı’nda da
İstanbul, meşhur güzelleriyle (Bâkî, G.267/1) gül bahçesi olarak tasavvur edilmiştir
(Bâkî, G.266/1).
Galata, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır.
Gayrımüslimlerin yoğunlukta olduğu, eğlence muhitlerinin fazla bulunduğu bu İstanbul
semti, Galata’ya içki taşıyan gemilerin yakılması olayı bağlamında ele alınmıştır (Bâkî,
G.279/1).
Kazvîn, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmış,
memdûh övgüsü bağlamında ele alınmıştır (Bâkî, G.546/6).
Kerbelâ,
Bâkî
Divanı’nda
kullanılmazken
Fuzûlî
Divanı’nda
7
kez
kullanılmıştır. Taşıdığı manevî değer nedeniyle büyük bir öneme sahip olan Kerbela,
Fuzûlî Divanı’nda Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi (Fuzûlî, K.22/23) ve memdûhun
Kerbela’ya yaptığı/yapmayı murat ettiği hizmetlerle (Fuzûlî, K.17/26) alakalı
tasavvurlara konu edilmiştir.
Mekke ve Medine, Bâkî Divanı’nda kullanılmazken Fuzûlî Divanı’nda birer
kez kullanılmıştır. Divanda bu şehirlerin Hz. Muhammed’in memleketi olduğu ifade
edilmiştir (Fuzûlî, G.279/2).
Necef, Bâkî Divanı’nda 1, Fuzûlî Divanında 3 kez kullanılmıştır. Bâkî
Divanı’nda sevgilinin sözleri Necef incisine benzetilmiştir (Bâkî, G.522/1). Fuzûlî
Divanı’nda ise Necef memdûh övgüsü (Fuzûlî K.26/2) ve Hz. Ali’nin dergâhıyla
(türbesi) ilgili tasavvurlara konu edilmiştir (Fuzûlî Trc.15-IV/2).
Semerkand, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez
kullanılmıştır. Sevgilinin ben’inin güzelliğinin görülmesi veya konuşulması gereken
yerler arasında görülmüştür (Bâkî, K.15/4).
Şam, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 2 kez kullanılmıştır.
Şâm “akşam” anlamına da geldiği için Bâkî Divanı’nda sevgilinin saç lülelerinin
394
tasvirinde benzetme unsuru olarak kullanılmış (Bâkî, K.1/29) ve hac yolculuğunda
geçilen bir menzil olarak tasavvur edilmiştir (Bâkî, G.474/2).
Şirvân, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 1 kez kullanılmıştır.
Bâkî Divanı’nda Şirvân’ın fethinden duyulan memnuniyet dile getirilmiştir (Bâkî,
G.546/1).
Tebriz, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmazken Bâkî Divanı’nda 3 kez kullanılmıştır.
Şiilerin yoğunlukta yaşadığı bu şehir, Osmanlı’nın Safevîlere karşı sağlamak istedikleri
üstünlük mücadelesi bağlamında, memdûh övgüsü hususunda ele alınmıştır (Bâkî,
K.8/14).
2.14.3. Gurbet
Gurbet, insanın doğup büyüdüğü, duygusal ve fiziksel bağ kurduğu yerden uzak
olan çevre, diyar ve yabancı memleket demektir. İnsanın hayatında bir vesileyle yer
aldığı için ayrılık duygusuyla birlikte şiirin en yaygın tema veya konularından biri
hâline gelmiştir. Klasik şiirde daha çok “yârden ayrılık, ona kavuşamama veya
karşılıksız sevme şeklinde tezahür etmektedir.” (Ünal-Pektaş, 2014:104). Beşerî aşkın
işlendiği şiirlerde sevgilinin mekânı vatan, âşığın mekânı ise gurbet olarak telakki edilir.
Hakikî aşkın işlendiği şiirlerde cennet, aslî vatan; elest meclisi, Mutlak Varlık’la ülfetin
gerçekleştiği yani ilk vuslatın gerçekleştiği yer; dünya ise gurbet olarak tasavvur edilir.
Sevgiliden ayrı olunan her hâl, gurbet hâli mesabesinde görüldüğü için klasik
şairlerin en çok iltifat ettikleri mekânlardan biri gurbettir. Bâkî ve Fuzûlî divanlarında
gurbet, aşk ve ayrılık bağlamında ele alınır. Bâkî Divanı’nda gurbete âşığın dert
ortağının bulunmadığı, sinesinde yaraların oluştuğu ve gurbet elde tahassüs ettiği aşk
gamından memnun kaldığı ifade edilir. Fuzûlî Divanı’nda ise gurbet diyarına varan
yolların tehlikelerle dolu olduğu, âşığın gurbet elde sayısız belâya düçar kaldığı ve
gurbet esiri olduğu ifade edilir.
Gurbet ellerin mahiyeti ve sınırları tam olarak bilinmediği için bu mekânlara
yapılan yolculuklar büyük tehlikelerle doludur. Fuzûlî, gurbet yolundaki devenin
çanından çıkan sesi, yolcunun (âşık) korkudan yükselen feryadına benzetir (Fuzûlî,
G.128/2). Bu yolculuk, selametle neticelense bile gurbette âşığın başından belâlar eksik
olmaz. Âşık, gurbette hasta, yorgun ve perişan hâliyle ağlayıp inleyerek çaresizlik
içinde dövünür. Âşığın başına gelen bu belâlar, feleğin ters dönüşüne bağlanarak
çaresizliği makul bir gerekçeyle ortaya konur:
395
Ser-efrâzâ Fuzûlî hasteye bu mülk-i gurbetde
Sipihr-i nâ-muvâfık devri cevr-i bî-şümâr eyler (Fuzûlî, K.22/24)
Gurbet acısının etkileri gönül ve sinede belirir. Sine, gurbet gamından yaralarla
dolarken, gönül ayrılık eleminin esiri hâline gelir. Gurbette düşen kişi/âşık, “öteki”
olarak görüldüğü için yaşadığı sıkıntıları bastırarak varlık mücadelesini verir. Böylece
gönlü ve sinesi yaralarla dolar ve gamın esiri olur. Esaret, bir edilgenlik hâlidir. Zira
vatan veya sevgiliden ayrı kalan insanın gam ve elemini azaltma gayreti dışında, harici
bir uğraş içinde olma imkânı kalmadığı için özne olmaktan çıkar:
Sîne mecrûh-ı gam-ı gurbet ü efgâr-ı firâk
Dil esîr-i elem-i hecr ü giriftâr-ı firâk (Bâkî, G.244/1)
Gurbet, âşıklarla özdeşleşmiş bir mekândır. Sevgiliden ayrı olan âşıklar,
yaşadıkları her yeri gurbet olarak tasavvur ederler. “Gurbete düşmek” ifadesi, mücbir
nedenlerden dolayı insanın/âşığın vatanından/sevdiğinden ayrı kalması durumunda
kullanılır. İfadedeki düşüş, memnuniyetsizliğin işareti olduğu gibi, söz konusu durumun
kişinin ihtiyarı dışında geliştiğini gösterir. Bâkî, gurbete düştüğü için vatanından ayrı
kaldığını, gurbet ellerde sıkıntısını paylaşabilecek bir dert ortağı bulamadığını ileri
sürerek yaşamak zorunda kaldığı ayrılıktan duyduğu ızdırabı ve yalnızlığı dile getirir:
Diyâr-ı gurbete düşdüm cüdâ oldum mekânumdan
Bu yirlerde garîbem yok-durur yanunca hem-derdüm (Bâkî, G.344/3)
Gurbette yaşayanlar, kimsesizler oldukları için “garip” olarak anılırlar. Fuzûlî,
sevgiliden başka tanıdığı (kimsesi) olmadığı için âşığı gurbet esiri olarak görür ve
sevilinin, âşığın mihnet evinden ayağını kesmemesi gerektiğini ifade eder. Esaret,
şartların zorlamasıyla ortaya çıkan bir hâl olduğu için, âşığın ayrılık ve sahipsizlikten
kaynaklanan çaresizliği anlatılmaya çalışılmıştır. Sevgilinin iltifat etmediği mekânlar,
gam ve mihnet evine dönüşür. Sevgili tercih ve davranışlarından dolayı sorumlu
tutulmadığı için beyitte âşığın gurbetteki çaresizliği anlatılmaya çalışılmıştır:
Esîr-i gurbetiz biz senden özge âşinâmız yok
Ayağın kesme başınçün bizim mihnet-serâlardan (Fuzûlî, G.215/2)
İnsan gurbette bir tanıdıkla karşılaştığında keyiflenir, geçici de olsa rahatlar. Bu
durumu aşk ve ayrılık ile ilişkilendiren Bâkî, dünyada aşk gamıyla karşılaştığı için
gurbette tanıdığını gören kişi kadar mutlu olduğunu düşünür. Bu, ayrılık derdinden
alınan hazzın göstergesi olduğu gibi, dünyanın aslî vatana göre gurbet olarak tasavvur
edildiğini de gösterir:
396
Gam-ı ‘aşkun cihân mülkinde buldum şâdmân oldum
Kişi gurbet diyârında idermiş âşinâdan haz (Bâkî, G.223/2)
Gurbete zorunlu nedenlerden dolayı gidilir. Gurbet elde başa gelen her acı olay,
insanı daha fazla etkiler. Bu bağlamda Fuzûlî, gurbette ölen âşığa yerin -bile- acıdığını,
yakasını yırtarak mezarını hazırladığını söyler. Bu yaklaşımıyla Fuzûlî, âşıkların
naaşlarının gurbette sahipsiz kaldığını, üzüntüden yerin/toprağın yakasını yırtıp naaşı
sahiplendiğini anlatmaya çalışır:
Öldüğüm menzilde defnim kılmağa sanman lahid
Yer görüp gurbetde ahvâlim girîbân etdi çâk (Fuzûlî, G.154/2)
2.14.3.1.
Gurbet
Sözcüğünün
Sayı,
Oran
ve
İçerik
Bakımından
Değerlendirilmesi
Gurbet sözcüğünün divanlarda kullanım sayısını Tablo 23, kullanım oranını
Grafik 23 vermektedir. Buna göre gurbet sözcüğünün toplam kullanım sayısı, Bâkî
Divanı’nda 4, Fuzûlî Divanı’nda 10 olarak tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî
Divanı’nda %29’a, Fuzûlî Divanı’nda %71’e tekabül eder. Gurbet sözcüğünün Fuzûlî
tarafından fazla kullanımasının temelinde, Fuzûlî’nin yaşadığı coğrafyanın, gurbeti
aratmayacak kadar fazla sıkıntıyla dolu olması düşüncesi vardır.
Tablo 23: Gurbet sözcüğünün divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
Gurbet
4
10
Toplam
4
10
%29
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
%71
Grafik 23: Gurbet sözcüğünün divanlarda kullanım oranı
397
Gurbet, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında ayrılık hususu bağlamında ele alındığı için
kapalı mekân olarak algılanır. Fuzûlî, gurbet diyarını, âşığın başına sayısız belâların
geldiği (Fuzûlî, K.22/24) Bâkî ise sinesinin, gam yaralarıyla dolduğu bir mekân olarak
tasavvur eder. Klasik şiirin aşk telakkisine göre vuslat, muhal olduğu için âşıklara reva
görülen mekân gurbettir. Dolaysıyla âşıklar hâllerinden şikâyet etmeseler bile onların
mekân algısı genellikle kapalıdır:
Sîne mecrûh-ı gam-ı gurbet ü efgâr-ı firâk
Dil esîr-i elem-i hecr ü giriftâr-ı firâk (Bâkî, G.244/1)
Bâkî Divanı’nda gurbet, açık mekân olarak da algılanır. Bâkî “Dünya mülkünde
aşk gamını tattığım için mutluyum, zira gurbet diyarında tanıdık kişiden haz alınır.”
diyerek dünyayı gurbet, gamı tanıdık ile benzerlik noktasında ilişkilendirir. Hâlinden
memnun olduğu için gurbeti açık mekân olarak algılar:
Gam-ı ‘aşkun cihân mülkinde buldum şâdmân oldum
Kişi gurbet diyârında idermiş âşinâdan haz (Bâkî, G.223/2)
2.15. İmâret
İmâret, fakirlere ve medrese talebelerine yiyecek dağıtmak amacıyla kurulan
hayır kurumu, inşa ve imar yoluyla bayındır hâle getirilmiş yapıları içeren müessese
anlamlarına gelir. Bünyesinde cami, medrese, mektep, dârüşşifa gibi yapıların
bulunduğu imâret, kaynaklarda hem külliye hem de külliyenin cüzü olarak
kullanılmıştır (Tarım Ertuğ, 2000:219). Osmanlılar Dönemi’nde vakıf işlevi gören
imâret, klasik şiirde hem inşâî bir yapı hem de mekânsal bir metafor olarak
kullanılmıştır.
Divanlarda hayır kurumu anlamına gelecek şekilde kullanılmayan imâret, Bâkî
Divanı’nda mimarî bir yapı ve memdûh övgüsü; Fuzûlî Divanı’nda ise hava kabarcığı,
mimarî yapı ve memdûh övgüsü hususlarıyla ilgili tasavvurlara konu edilmiştir.
İmâret ile hava kabarcığı arasında benzerlik ilişkisi kurulur. Fuzûlî gözyaşı
selinin üstündeki hava kabarcığını imârete benzetir. Gözyaşı sevgili uğruna akar.
Gözyaşlarının üstünde oluşan hava kabarcığı, içindeki havayla mevcut varlıktan ayrı bir
varlık olarak telakki edilir. Hava kabarcığının içindeki hava alındığında nasıl ki
gözyaşlarına karışıp yok oluyorsa, heva (nefs/aşk) da insandan alındığında insan
amaçsız, anlamsız bir varlığa dönüşür. Beyitte hava kabarcığı, insanın madde
398
âlemindeki varlığını temsil eden bir imârete benzetilmiş, bu imâretin mamur kalması
konusunda büyük bir endişeye düşülmüştür:
Bozma ey mevc gözüm yaşı habâbın ki bu seyl
Koymadı hiç imâret bu binâdan gayrı (Fuzûlî, G.273/6)
İmâret, divanlarda mimarî bir yapı olarak ele alınır. Fuzûlî, dünyanın geçiciliği
bağlamında yüz bin imâret yapılsa bile bunların viran olacağını ifade eder. Bâkî ise bu
fani dünya asayiş yeri olamayacağına göre, bu yıkık yapının sağlam bir imârete
dönüştürülmesine gerek olmadığını söyler. Böylece imâret, dünyaya bağlılığı
simgeleyen inşâî bir yapı olarak tasavvur edilmiştir:
Ey Fuzûlî bu cihânda i‘tibârın kalmamış
Düzetir yüz bin imâret âhırı virân olur (Fuzûlî, G.95/6)
Cây-ı âsâyiş olur sanma cihân-ı fânî
Eyleme kasd-ı ‘imâret bu harâb eyvânı (Bâkî, Ms.2-I/1)
Memdûh övgüsünde bulunulurken ön plana çıkarılan hususlardan biri, onun
ülkeyi bayındır hâle getirme konusundaki çabasıdır. Bâkî, -memdûhun- lütfu sayesinde
dünyanın eski sarayının bayındır bir yapıya dönüştüğünü ifade eder. Bu yaklaşımla
imâreti, mimarî yapı olarak düşünür ve memleketi bayındır bir hâle getirme
hususundaki çabasını över (Bâkî, K.27/20). Fuzûlî ise sonbaharda -bahçede- yaşanan
dönüşüm ile memlekette yaşanan dönüşüm arasında ilişki kurar. Sonbaharda
yaprakların büründüğü renk ile imâretin altın işlemeli kubbesi arasında benzerlik ilişkisi
kurar. Bu yaklaşımıyla gerek mimarî yapılarda gerekse memleketin bayındır hâle
gelmesinde yaşanan değişime işaret eder:
Her turfa nahl berg-i hazân ile bağlamış
Meyl-i imâret eyleyüben tâk-i zer-nigâr (Fuzûlî, K.37/11)
2.15.1.
İmâret
Sözcüğünün
Sayı,
Oran
ve
İçerik
Bakımından
Değerlendirilmesi
Sosyal yardımlaşma mekânlarından imâret sözcüğünün divanlarda kullanım
sayısını Tablo 24, kullanım oranını Grafik 24 vermektedir. Buna göre imâret
sözcüğünün toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 2, Fuzûlî Divanı’nda 5 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %29’a, Fuzûlî Divanı’nda
%71’e tekabül eder. İmâret sözcüğünün Fuzûlî tarafından fazla kullanımasının
399
temelinde, âşığın ruh hâlinin tasvirinde araç olarak kullanılacak özelliklere sahip olması
olması düşüncesi vardır.
Tablo 24: İmâret sözcüğünün divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
İmâret
2
5
Toplam
2
5
%29
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
%71
Grafik 24: İmâret sözcüğünün divanlarda kullanım oranı
İmâret, Bâkî Divanı’nda mimarî bir yapı olarak ele alındığı için daha gerçekçi
bir bakış açısıyla değerlendirilirken, Fuzûlî Divanı’nda hava kabarcığıyla benzerlik
noktasında ilişkilendirildiği için mimarî bir yapının yanı sıra metafor olarak ele
alınmıştır:
Bozma ey mevc gözüm yaşı habâbın ki bu seyl
Koymadı hiç imâret bu binâdan gayrı (Fuzûlî, G.273/6)
2.16. Bahçe (Bağ, Ravzâ/Riyâz, Hadîka, İrem, Bûstân)
Bahçe, Farsçada “küçük bağ” anlamına gelen “bâğçe” sözcüğünün dönüşmüş
hâlidir (Devellioğlu, 1996:64). Hadîka, bağ, ravzâ/riyâz, firdevs, cennet ve bûstân
sözcükleri bahçe sözcüğünü karşılamaktadır. Bahçe düzenleme kültürü, tarihin eski
dönemlerine dayanır. Bu kültürün temelinde estetik kaygılar olsa da kaynağında dinî
inanışlar vardır. Bilinen en eski bahçe örneklerine Mısır, Mezopotamya ve İran’da
rastlanmaktadır. Grek ve Romalıların bu bahçeleri örnek aldıkları, ilk bahçelerini kutsal
400
ruhların yaşadığına inanılan toprak parçaları üzerinde inşa ettikleri/düzenledikleri ileri
sürülmüştür (Evyapan, 1991:477) .
İnsan, varlık mücadelesini doğal mekânlarda sürdürdüğü için bu mekânlar, işlev
ve özellikleriyle insan hayatının en önemli alanları hâline gelir. Dağ etekleri, ova, vadi,
orman gibi doğal mekânlarda bulunan güzellikler, insanın estetik anlayışını etkilediği
için insan, bu mekânları taklit etme ihtiyacını hissetmiştir. Doğal ve yapay mekân
özelliği taşıyan bahçelerin yapılma nedeninin “özünde tabiata bağlı olan bireyin,
tabiata olan özleminin yansıması” (Bayrak, 2013:27) olduğu düşünülür.
İslâm kültüründe bahçeye büyük bir önem atfedilmiştir. Müslüman milletlerin
bahçe tasarımının merkezinde, evren veya evrenin cüzü olan ve ideal güzelliği temsil
eden mekânlar vardır. “Bunlardan biri, bu dünyada bulunmayan ve idealize edilmiş,
mukaddes, mükemmel ve hayran olunan bir yer olarak cennettir. Diğeri ise dünyadaki
varlıkların en yücesi olarak sultan ve onun sıradan insanla aynı olmayan olağan dışı
ortamıdır. Bu iki husus bir araya gelerek dünyevi ve uhrevi ortamların en yücelerini
ortaya
koymuşlar,
yeryüzündekiyle
semadakine
atıfta
bulunarak
evreni
aksettirmişlerdir.” (Nazik, 2015:172). Din ve tasavvufun etkisinde kalan klasik şairler
için
yüce
olan
mekân
cennettir.
Dolayısıyla
onların
bahçeyi
cennet
ile
özdeşleştirmelerinin temelinde, hakikî âleme olan düşkünlükleri ve cennetin madde
âlenminde de ideal mekân formunu temsil etmesi düşüncesi vardır. “Görünen dünyanın
geçiciliğiyle öte dünyanın ebediliği bir arada düşünüldüğünde, divan şairi için
hakikatin görmekle alakalı olmadığı ortaya çıkar. Hakikat sahte olan bu dünya değil de
öteki dünya ise, hakikî tabiat da öte âlemdeki aşkın cennet olacaktır.” (Öztürk,
2010:66).
Dış mekân özelliği taşıyan bahçe, yapay müdahalelerle şekillendiği için mimarî
bir yapı olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda İslâm bahçelerinin mimarî özelliklerine
bakıldığında bahçenin evreni temsil ettiği, teşrifatında faydanın esas alındığı, köşk, kasır
gibi yapıları barındırdığı, temaşa ve seyrangâh yeri olduğu, en önemli unsurlarından
birinin su olduğu, çevrelendiği, belli bir geometrik düzene göre hazırlandığı
savunulmuştur (Bornovalı, 1999: X).
Türk kültür ve tarihinin en eski dönemlerine bakıldığında, tabiatın önemli
unsurlarından biri olan bahçeye ve onun temel unsurları olan ağaç ve çiçeklere büyük
bir önemin atfedildiği, sonraki dönemlerde de bu önemin giderek arttığı görülmüştür.
“Bahçe Türk için bir âlemdi. Bir zevk ve inşirâh âlemi. Orada bütün havas-ı hamsesini
401
tatmin eden bir muhit bulunurdu.” (Ayvazoğlu, 2013:67). Orta Asya’da göçebe bir
biçimde yaşayan Türklerin, yerleşik hayata geçtikten sonra, doğal ve sosyal hayatın
önemli bir parçası olan “bahçe mimarisinde Çin, Hint ve İran (Sasani) bahçelerinden
etkilenmiş oldukları sanılıyor.” (Ayvazoğlu, 2013:63-64). İslâmiyet’in kabulüyle,
Müslüman toplumların bahçe kültürünü örnek alan Türkler, “batılılaşmayla birlikte
Fransız bahçelerini taklit emiştir.” (Ayvazoğlu, 2013:63-64). Buna mukabil Türkler,
tabiat taklidine dayanan Çin bahçeleri ve estetiği kıstas alan Fransız bahçelerinden farklı
olarak fayda ve kullanışlılığı da esas almıştır (Ayvazoğlu, 2013:64). Böylece kendi
estetik algıları ve yaşam biçimlerinin gereği olarak yeni bir bahçe formunun oluşmasını
sağlamıştır. “İslâm sanatlarında üslûplaştırılmış ve süsleyici motifler olmanın ötesine”
(Ayvazoğlu, 2013:50) geçen bahçe, Türk milleti için sosyal hayatın vazgeçilmez
mekânları arasındaki yerini almıştır.
Klasik edebiyatın ana konularından biri tabiattır. Tabiatın temel unsurlarından
biri olan bahçe, doğal ve yapay güzelliklerin tezahür ettiği mekândır. Bu mekân “uyum,
renk ve manzarasıyla sevgiyi ilham eden uyarıcı bir nesne” (Narlı, 2007:73) olduğu için
insanı algısal açıdan dönüştürür. Güzelliğin ve estetiğin sembolü olarak bilinen bahçe,
klasik şairler tarafından yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Klasik şiirde “bahçeler, bir
tarafını suya yaslamış, bir kenarında servilerin dikildiği, çeşit çeşit çiçeğin tarhlarda
boy gösterdiği, çimenlerin bol su ile neşvünema bulduğu muntazam ve bakımlı
mekânlardır.” (Şenödeyici, 2014:145).
Klasik şiirde bahçe ve unsurları, haricî varlıklarla ilişkilendirilerek tasvir edildiği
için ortaya çıkan imge, bahçeden ziyade sosyal bir olay, doğal bir manzara veya
yüceltilmek istenen bir şahsiyet olabilir. Örneğin, eğlence meclisinin tasviri yapılırken
bahçe ve unsurlarının kullanılması, ortaya kusursuz bir muhit, müteal bir şahsiyet veya
“şahsiyet istiaresi” çıkarır. “Gül, lale, nergis, menekşe, sümbül, şakayık, reyhan hülasa
bütün çiçekler dünyası; yeni çiçek açmış meyve ağaçları, meyveler, çınar, servi, şemşir,
erguvan (bilhassa Bâkî’de) gibi süs ağaçlarıyla ayrı bir sınıf yaparlar. Bu sınıfın
hayâlleri toplanınca ortaya çiçek açmış tabiatın kendisi olan bir şahsiyet istiaresi, bir
çeşit şarap ve bahar tanrısı -isterseniz buna bir Cemşid-Dionysos birliği diyebilirizçıkar.” (Tanpınar, 2012:30).
“Divan edebiyatı Türk şiirinin has bahçesidir.” (Yörükoğlu, 2009:snb.) ifadesi,
her ne kadar divan edebiyatının üst/seçkin bir edebiyat olduğu düşüncesini içerse bile,
“has bahçe” teşbihiyle oluşturulan ilgi, bahçeye verilen önem şeklinde de
402
yorumlanabilir. Maddî ve manevî vasıflarıyla idealize edilen sevgilinin ağırlandığı
mekân bahçe olduğu için bahçe, genellikle sevgili ve memdûh övgüsü hususlarında
teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir. Bahçe, bazen tek başına bazen de gül, lale,
menekşe, erguvan, servi, çınar; bülbül, papağan; akarsu, rüzgâr gibi unsurlarla
ilişkilendirilerek muhtelif tasavvur ve imgelerle birlikte kullanılmıştır.
Klasik şiirde en fazla kullanılan dış/yapay mekânlardan biri bahçedir. Zengin
çağrışımlara kapı aralayabilecek özelliklere sahip olan bahçe, Bâkî Divanı’nda fanilik,
tecrit, cennet, âlem, İrem, eğlence meclisi, aşk, sevgilinin mahallesi ve gezinti yeri,
ideal güzelliğin yanında sevgilinin güzelliğini temsil etme, ömür, Mısır ülkesi, memdûh
övgüsü, bahar ve güz mevsiminde değişime uğrama, eğlence meclisi gibi hususlarla
ilgili tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî Divanı’nda yokluk (adem), hikmet, cennet,
İrem, talim tahtası, gezinti ve sükûnet bulma yeri, fitne, çarşı/pazar yeri, memdûh
övgüsü, ideal güzelliğin yanında sevgilinin güzelliğini temsil etme, bahar ve güz
mevsiminde değişime uğrama, eğlence meclisi gibi hususlarla ilgili tasavvurlara konu
edilmiştir.
Doğal güzelliklerin tezahür yeri olan bahçe, ferahlığın kaynağı olma ve ideal
güzelliği yansıtma konularında bazı tasavvurlarla ilişkilendirilerek kullanılır. Bahçenin
avlusunda etrafı servilerle çevrili bir havuzun bulunması (Bâkî, Mt.24), ortasına dizilen
lalelerin bahçenin süsü olarak görülmesi (Bâkî, G.135/4), bahar rüzgârının bahçede
feyiz kaynağı olarak tasavvur edilmesi (Fuzûlî, K.17/1), bülbülün burada şakıması
(Bâkî, G.419/1), goncaların açıldığı yer olması hasebiyle bahçenin seyrangâh hâline
gelmesi, ilkbahar bulutuyla bahçenin tazelenmesi gibi ifade ve tasvirler, bahçenin doğal
özellikleriyle ideal güzelliği temsil edecek şekilde tasavvur edildiğini gösterir:
Gonceler açıldı seyr-i bâğ edin ey ehl-i dil
Kim görüp güller gönüller açılan çağdır bu çağ (Fuzûlî, G.145/2)
Ravza-i ‘ilm tarâvetde nem-i hâmen ile
Tâzeler gülşen ü bâgı nitekim ebr-i bahâr (Bâkî, K.25/31)
Türk toplumunun estetik ve faydayı merkeze alarak düzenlediği bahçe ve
unsurları, edebî eserlerde hakikî ve mecazî güzelliklerin sembolü olarak kullanılmıştır.
Kâinattaki güzelliklerin, üzerinde vücut bulduğu ve hatta kâinatın özü şeklinde tavsif
edilen sevgilinin”yaşadığı mekânlar, çoğunlukla nebatlarla ilgili olarak adlandırılır.
Bunlar gülzâr, gülşen, gülistan, çemenzâr, sebzezâr, lâlezâr, şükûfezâr, bûsitân ve
bahçe anlamında kullanılan bağ’dır. Bu mekânlar çoğu zaman cennet kadar güzel
403
olarak düşünülür. Sevgiliye lâyık olan da budur.” (Sefercioğlu, 2000:68). Bununla
beraber “İlahî gerçekliğin bir dizi kozmik yansımasının simgesi olarak” (Andrews,
2009:190) tasavvur edilen bahçe, ideal güzelliği temsil etme konusunda, üstün vasıflarla
tavsif edilen sevgiliyle benzerlik noktasında ilişkilendirilmiştir.
Bâkî ve Fuzûlî, dış mekân olup yapay müdahalelerle şekillenen bahçenin belli
özelliklerini sevgilinin güzellik unsurlarıyla ilişkilendirir. Bu durumun, sevgilinin
güzellik unsurlarının bahçenin doğal güzellikleriyle bütünleştirilmesinden (Çınar,
2004:152) kaynaklandığı düşünülür. Bu bağlamda sevgilinin boyu, ardıç ağacı (Bâkî,
G.169/2) ve fidana (Fuzûlî, G.73/3); yürüyüşü erguvana benzetilir (Bâkî, G.123/2).
Bahçe unsurlarından servi, sevgilinin fidan boyu, yasemin ise yanağının benzetileni
olarak düşünüldüğü için bahçe, âşığın tasavvur ve tahayyül âleminde sevgiliyi
çağrıştıran bir mekân olarak görülür:
Hevâ-yı ravza-i kûyun bahâr-ı gülşen-i cânım
Nihâl-i kâmetin servim izârın yâsemînimdir (Fuzûlî, G.102/3)
Özelde bahçe genelde “tabiata ait unsurların en dikkate değer olanlarından gül,
lâle, sümbül, nergis, servî gibi çiçek veya ağaçların büyük çoğunluğu sevgiliye ait
güzellik unsurlarının mazmunu olarak kullanılmıştır.” (Demirel, 2009:995). Bu
bağlamda divanlarda sevgilinin boyu, servi (Fuzûlî, G.145/4; Bâkî, G.359/7) ve sidreye
(Bâkî, G.528/4); çenesi, elmaya (Fuzûlî, G.73/3; Bâkî, G.9/5); dudağı/ağzı, goncaya
(Bâkî, G.424/2); saçları, sümbüle (Bâkî, K.24/32); yanağı, gül (Fuzûlî, G.289/4; Bâkî,
G.305/4) ve yasemine (Fuzûlî, G.102/3); edâsı, Selsebîl’e (Bâkî, K.4/11); güzelliği
bütün bu unsurların içerisinde bulunduğu mekân olan bahçeye benzetilmiştir:
Bahâr u bâg ise maksûd hüsn-i yâri görün
Garaz cinân ise kûy-ı nigâra varı görün (Bâkî, G.257/1)
Oluşturulan bu benzerlik ilişkilerinin yanında sevgilinin “bahçe ve bahar” olarak
tasavvur edilmesi, âşığın varlık âlemindeki amacı ve anlamının sevgili olmasından
kaynaklandığı düşünülür:
Bülbül-i gam-zedeyim bâğ u bahârım sensin
Dehen ü kadd u ruhun gonce vü serv ü semenim (Fuzûlî, G.204/6)
Mevsimlere bağlı değişimin en fazla hissedildiği yer bahçedir. Baharın gelişiyle
kâinatta görülen canlılık, bahçede belirgin bir şekilde hissedilir. Dirilişi ve yeniden
doğuşu sembolize eden bahar, yeme, içme, eğlenme ve dünyadan zevk alma zamanı
olarak bilinir (Ayvazoğlu, 2013:36). Bahçe, rengârenk çiçeklerin oluşturduğu görsel
404
estetik ve baş döndüren kokusuyla klasik şairler tarafından muhtelif hayâllere konu
edilir. Bu bağlamda, ilkbaharda nakış ve resimlerle dolu bir yer olarak görülür (Bâkî,
G.385/1) ve muhtelif güzelliklerin tecelli ettiği mekân olarak düşünülür. Bâkî’ye göre
bahçenin güzellik ve aydınlığına, yüksek cennet bahçeleri bile özenir (Bâkî, K.26/1).
Bahçe, gül mevsimi olarak da anılan ilkbaharda güzelliğiyle gezip görülecek, keyif
alınacak yer olarak görülmenin yanı sıra, içerisinde kadehlerin içilip eğlencelerin
düzenlendiği mekân olarak da tasavvur edilir:
Seyr ile saldı bâğa güzer ol semen-‘izâr
Envâ‘-ı zîb ü zînet ile fasl-ı nev-bahâr (Fuzûlî, Msd.1-IV/1)
Devr-i gül eyyâm-ı ‘ayş u nûş-ı sahbâdur yine
Mevsim-i gül-geşt-i bâg u seyr-i sahrâdur yine (Bâkî, G.455/1)
Güz mevsiminde tabiattaki canlılık sona erdiği için oluşan manzara, insan
psikolojisi üzerinde olumsuz etkiler bırakır. Tabiatı, gerek sevgili gerekse âşık ile
özdeşleştiren klasik şairler, güzü “hüzün ve inkıraz mevsimi” (Ayvazoğlu, 2013:103)
olarak değerlendirirler. Âşığın/kişinin bu dünyada elde ettiği makam ve makam
kaynaklı huzur, hazan rüzgârı tarafından yerle bir edilen bir bahçeye benzetilir (Bâkî,
G.77/4). Hazan rüzgârının, bahçedeki yapraklar üzerinde oluşturduğu etkiyle (sararma),
gamın, âşık üzerinde oluşturduğu etki arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Ayrıca
“zeval, son buluş ve ümitsizlik” (Ayvazoğlu, 2013:254) vasıflarıyla tavsif edilen güz,
âşığın psikolojik açıdan daraldığı mevsimdir. Bu mevsimde âşığın, dar ve kapalı mekân
olarak tasvir edilen uzlet köşesine sığınıp orada huzur aramak zorunda kaldığı
düşünülür:
Evrâk-ı bâga n’eyledi bâd-ı hazânı gör
Bâkî gamunda şöyle perişân olup gezer (Bâkî, G.138/7)
Huzûr ilen gire bir künce ibtidâ-yı hazân
Sürûr ilen çıka bir bâğa intihâ-yı bahâr (Fuzûlî, K.6/8)
Eğlence meclisleri açık mekânlarda düzenlendiğinde yer olarak bahçe seçilir.
“Meclis için en iyi mekân, bahar mevsiminde, mehtabın aydınlattığı bir göğün altında,
bir bahçedir.” (Andrews, 2009:178). Bahçenin doğal unsurlarıyla (gül, gonca, nergis,
bülbül) meclis unsurları (sâkî/sevgili/hükümdar, bekçi, şarap, tellal) arasında benzerlik
ilişkisi oluşturulur. Bahçe, çimenlik, ova gibi dış mekânlarda eğlence meclisleri tertip
edildiğinde çadırlar kurulur. Bu bağlamda Fuzûlî, eğlenmek isteyenlerin bahçede gonca
405
gibi mekân tutup çadır kurması gerektiğini düşünür. Bu düşüncenin temelinde tertip
edilecek eğlencenin mahremiyetini koruma endişesi olduğu düşünülür:
Ayş için bir turfa menzildir bahâr eyyâmı bâğ
Anda tutsun gonceveş her kim ki ayş ister otağ (Fuzûlî, G.145/1)
Bâkî, eğlence meclisiyle bahçe arasında bazı ilgiler kurar. Bülbülü; yeme, içme
ve eğlenme zamanı geldi diye, insanları/meclis erkânını bahçeye çağıran tellal (Bâkî,
G.226/1); gülü, bahçe meclisinin en seçkin varlığı (hükümdar/sevgili) olarak tasavvur
eder (Bâkî, G.301/1). Aralarında muhabbet ve ülfet bulunan insanlar, meclis erkânını
oluşturduğu için meclis, ağyâr ve rakipten korunması gereken bir mekân olarak tasavvur
edilir. Bu bağlamda nergis, bahçe meclisinin gözcüsü/bekçisi olarak düşünülür (Bâkî,
G.328/6). Mecliste şarapla dolan kadehler, eğlence bahçesinin kenarında açılmış güzel
güllere benzetilir (Bâkî, G.135/1). Bunun yanı sıra bahçe meclislerinde; saf şarap, ney
sesi, güzel su ve latif bir hava bulunur (Bâkî, G.105/4), içerisinde gül renkli şarap
kadehleri kabak kabak içilir. Sonuç olarak bahçe, unsurlarıyla birlikte ideal bir eğlence
meclisini temsil eder:
Yâd-ı lebünle ‘işret içün bûstânlara
Allâh çekildi bâde-i gül-gûn kabak kabak (Bâkî, G.242/3)
Vahdet anlayışı üzerine inşa edilen tasavvufî aşk, klasik şiirin temel
konularından biridir. Tabiat unsurlarıyla, tasavvufî aşk bağlamında değerlendirildiğinde
varlığın birliği düşüncesi esas alınır. Tasavvufta doğanın tüm bileşenleri, Tanrı’nın
tecellisi olarak kabul edilmiş ve saygı görmüştür. (Çınar-Kırca, 2010:60). Bu bileşenler
içerisinde en yoğun kullanılan unsur/mekân bahçedir. “Tabiatın bahçe boyutu ağaçları,
çiçekleri, akarsuları, çimenleri, kuşları, hoş kokuları Allah’ın cemal sıfatlarının bir
tecellisi iken, tabiatın yıkan, tahrip eden, bozan tarafı O’nun celal sıfatlarının
yeryüzündeki yansımalarıdır.” (Yıldırım, 2004:158). Bâkî ve Fuzûlî, doğal özellikleri
ve içerisinde tezahür eden güzellikler nedeniyle bahçeye bazı tasavvufî anlamlar
yüklerler. “Fena bahçesi” teşbihiyle mecazî âlemin geçiciliğini, “yokluk bahçesi”
teşbihiyle mecazî âlemin, Mutlak Varlık’ın yanındaki hükümsüzlüğünü anlatmaya
çalışırlar:
Bu fenâ gülşeninün hâr u hasından göçürüp
Kurdılar bârgehin ravza-i Rıdvân üzre (Bâkî, Ms.2-II/5)
Yine açıldı gül kıldı cihânı hurrem
406
Çemen-ârâ-yı vücûd oldu gül-i bâğ-ı ‘adem (Fuzûlî, K.24/1)
Bahçedeki ağaçların yaprak dökmesi, tasavvufî hâllerden tecrit ile benzerlik
noktasında ilişkilendirilir. “Tecrit, kalbi masivadan arındırmak” (Uludağ, 2005:347)
dünyevî arzu ve isteklerden vazgeçmek demektir. Sonbaharda yaprakları dökülen
ağaçların, tecrit hırkasına giren dervişlerle; çınarın mürşit ile benzerlik noktasında
ilişkilendirilmesi, bahçede yaşanan görüntünün tasavvuf ehlinin tecrit hâlini
çağrıştırdığını gösterir. Böyle bir imgede zayıf varlığın (sabah rüzgârı/mürit), belirli bir
gücü temsil eden varlıktan (çınar/mürşit) himmet bekleme hâli söz konusu edildiği için
Tanpınar’ın, bu durumu “monarşi fikrinin tezahürü” (2011:282) olarak tasavvur ettiği
düşünülür:
Eşcâr-ı bâg hırka-i tecrîde girdiler
Bâd-ı hazân çemende el aldı çenârdan (Bâkî, G.371/2)
Klasik şairlerin, bahçeyi cennete benzetmek suretiyle oluşturdukları bahçe
tasavvuru, “Kur’ân’da tasvir edilen cennetin, Müslüman bahçeleri için en azından
başlangıçta bir model teşkil ettiğini” (Ayvazoğlu, 2013:60) gösterir. Bâkî ve
Fuzûlî’nin; Rıdvan, huri (Bâkî, G.420/3), Me’vâ (Fuzûlî, K.42/38), Kevser (Fuzûlî,
G.138/3), Selsebîl (Bâkî, K.4/11) gibi cennet ve unsurlarını dünya bahçesiyle
ilişkilendirmeleri, dünya bahçelerinin cenenet tasavvuru bağlamında şekillendirildiğini
gösterir.
Bahçenin âşık nazarında cennet olarak tasavvur edilmesinin nedeni, âşığın
sevgiliyle kurmak istediği dünyanın ebedî olması noktasındaki çabası ve “dünyevi bir
cennete kavuşma arzusu” (Çınar-Kırca, 2010:60) olduğu düşünülür. Bu bağlamda
yüceltilen bahçe sevgilinin bahçesidir. Bahçeye benzeyen sevgilinin kapısının veya
mahallesinin toprağı, cennet bahçesi kadar değerli görülür, cenneti isteyen kişinin söz
konusu yeri mekân tutması gerektiği düşünülür:
Ravza-i hâk-i derin bâğ-i gül-i cennetdir
Kim ki cennet diler ol ravzada me’vâ eyler (Fuzûlî, K.42/38)
İçerisinde bulunan değerli varlıklar/kişiler sayesinde mekân da değer kazanır.
Âşık, ideal güzelliklerin tezahür ettiği mekân olan dünya bahçesini, sevgiliyi ağırlaması
hasebiyle cennetten/cennet bahçelerinden üstün görür. Sevgilinin bahçesini mekân
edindiği için kutsal mekânlardan cennete ve İrem gül bahçesine meyledilmeyeceğini
ifade eder:
407
Fuzûlî haste-dil tâ ravza-i kûyunda sâkindir
Temennâ-yı behişt ü meyl-i gülzâr-ı İrem kılmaz (Fuzûlî, G.111/7)
Bâkî ise göç davulunun çalmasıyla (ölümün gerçekleşmesiyle) memdûhun
konacağı yerin cennet bostanı olacağını söyleyerek hem bahçeyi cennet olarak tasavvur
eder hem de cennetin bahçe gibi açık ve ferah yerinin memdûha layık görüleceğini
düşünür:
Âhir çalındı kûs-ı rahîl itdün irtihâl
Evvel konagun oldı cinân bûstânları (Bâkî, Ms.VI/7)
İdeal bahçe örneği olarak bilinen “Bâğ-ı İrem, Ad kavminin hükümdarı
Şeddâd’ın Tanrılık iddiasıyla ve bir yeryüzü cenneti kurmak amacıyla yaptırdığı, ne var
ki Allah’ın ceza olarak gönderdiği korkunç bir tufanla yerle bir olan bahçedir.”
(Ayvazoğlu, 2013:61). “Gururun ve tutkunun dünyasal cenneti” (Haydar, 1991:159)
olarak bilinen İrem, belli özellikleri ve inşa edilme amacına uygun bir biçimde
divanlarda bahçeyle ilişkilendirilerek kullanılmıştır. Bu bağlamda bahçe; sonsuza kadar
varlığını sürdüreceğine inanılan bir mülk olarak inşa edilme (Bâkî, G.426/4), şiddetli
esen bir rüzgârla yerle bir olma (Bâkî, K.16/11) ve ilkbaharda İrem bağını
kıskandıracak güzelliğe ulaşma gibi hususlarda İrem bağıyla ilişkilendirilmiştir:
İrişdi vakt ki gül basa bûstâna kadem
Cihânı eyleye lutf-i bahâr reşk-i İrem (Fuzûlî, K.16/1)
Sevgilinin mahallesi, sahip olduğu güzellikler konusunda açıklanırken, prototip
bahçe örneği olarak bilinen İrem bağıyla karşılaştırılır. Dünya cenneti şeklinde tahayyül
edilen İrem bağı, güzelliğini ve değerini sevgiliden alan ve cennete benzetilen kûy ile
karşılaştırıldığında, içerisinde bulunan varlıktan dolayı kûy’dan değersiz görülür:
Menzilin bâg-ı İrem kılsalar itmez ârâm
Ehl-i dil cennet-i kûyûn gibi me’vâ gözedür (Bâkî, G.67/2)
Bahçenin geçicilik bağlamında ilişkilendirildiği kavramlardan biri dünyadır.
“Dünya bir geçit/geçiş mekândır.” (İçli, 2012:1311). Ahirete göre geçici bir mekân
olarak görüldüğü için “fena bahçesi” olarak tasavvur edilir. Dünya bağından göç
davulunun sesinin duyulması (Fuzûlî, G.289/4), ömür elbisesinin dünyada bâkî
olmaması (Bâkî, G.303/4) gibi ifadelerle geçici mekân veya geçiş mekânı olarak
görülen dünyaya olumsuz anlamlar yüklenir. Bunun yanında gül devri (ilkbahar) gibi
geçici olsa bile, dünyada elde edilen fırsatların doğru bir şekilde değerlendirilmesi
gerektiği ifade edilerek âleme/dünyaya belli bir kıymet atfedilir:
408
Gâfil geçürme fursatı kim bâğ-ı ‘âlemün
Gül devri gibi devleti nâ-pâydârdur (Bâkî, G.152/3)
Âşık, ayrılık acısından ötürü bahçe gibi huzur veren mekânlarda bile büyük
belâlara düçar kalır. Çekilen dertlerin büyüklüğü ve sevgilinin servi gibi salınması
nedeniyle âşığın, belâ bahçesinde üveyik kuşu gibi inlediği (Bâkî, G.359/7), dert
bahçesinde, üzüm kütüğü yerine âşığın bedeninin kesildiği (Bâkî, G.539/3) düşünülür.
Ayrıca ayrılıktan âşığın sel gibi akan gözyaşları, oluşturduğu görüntü itibariyle servinin
ayağına takılan gümüş halhalı anımsatır. Böylece âşığın çektiği acılar, bahçenin
unsurları olarak bilinen servi, üveyik, üzüm kütüğü, su ve çimen gibi unsurlarla
ilişkilendirilerek âşığın karamsar ruh hâli tasvir edilmeye çalışılır:
Hasret-i kaddün ile bâgda seyl-i eşküm
Takdı serv-i çemenün pâyine sîmîn halhâl (Bâkî, G.294/2)
Klasik şairler, yönetim anlayışlarından memnun kaldıkları için devlet adamlarını
övmekle yetinmeyip, kendi kişisel mekânlarına tasarruf etme hakkını gönüllü olarak
bırakarak (Andrews, 2009:190) onların güvenlik düzeyinin nihaî noktası olan
mekânlarına sığınmak isterler. Sosyal ve siyasal hayatın merkezinde yer alan hükümdar
mekânları, şairler için “bir sığınak, insan doğasının özel, duygusal tarafının ortaya
çıkmasına fırsat verilen güvenli bir yer” (Andrews, 2009:192) olarak tasavvur edilir ve
bu mekânlar bahçeyle ilişkilendirilir.
Bahçe, hükümdar övgüsü konusunda muhtelif teşbih ve tasavvurlara konu edilir.
Özellikle bahar mevsiminde bahçede görülen canlılık, bolluk ve huzur, memdûhun
yönetim anlayışıyla ilişkilendirilir. Mekân olarak bahçe, huzur kaynağı olarak da
hükümdar, cazibelerinden dolayı meyledilen varlıklar şeklinde düşünülür. “Hükümdara
meyl, dünyevî otoritenin bahçesindeki merkezî şahsa da meyletmektir.” (Andrews,
2009:187). Böyle bir meyil veya teveccühün temelinde, şairin sıkıntılar içerisinde idame
ettirdiği dünyasının mekânsal boyutunun bahçe ferahlığına dönüşmesi noktasındaki
isteği olduğu düşünülür. Bâkî, dünya cennetinin inşası hayâliyle yapılan İrem bağını,
Ferîdûn Beg’in sarayıyla mukayese eder ve söz konusu bahçeyi, sarayın bir taşı kadar
kıymetli görmez:
İrem bâgı ana nisbet degül bir taşına kıymet
Egerçi kıymeti taş iledür bünyâdı ser-tâ-pâ (Bâkî, K.27/11)
Memdûhun yönetimde tesis ettiği adalet ve lütuf, dünya bahçesinde tezahür
ettiğinde, gül bahçesinin kıskandığı (Bâkî, K.7/17), lütuf bahçesindeki ihsan ve ikramın
409
bolluğu karşısında ay ve güneşin değersiz kaldığı düşünülür (Bâkî, K.24/21). Hilafet
bağının gülü olarak tasavvur edilen hükümdarın lütuf ve himmetiyle şairin sıkıntılarının
azaldığı, kendisini dikeninin cefâsını çekmeyen gül şeklinde hayâl ettiği düşünülür:
Ol gül-i bâğ-ı hilâfet kim bahâr-ı devleti
‘Âlem-efrûz olalı göremez cefâ-yı hâr gül (Fuzûlî, K.9/38)
Cömertlik bahçesi teşbihiyle (Bâkî, K.18/35), memdûhun cömertliği; sonbaharda
bahçede sararıp düşen yaprakların altına benzetilmesiyle (Bâkî, G.371/3) zenginliği
anlatılır. Bunun yanı sıra memdûh adalet baharının gülü, cömertlik gül bahçesinin
fidanı; lütuf çimenliğinin çiçeği ve kerem bahçesinin servi ağacı olarak tahayyül edilir:
Gül-i bahâr-ı adâlet nihâl-i gülşen-i cûd
Şükûfe-i çemen-i lutf ü serv-i bâğ-ı kerem (Fuzûlî, K.16/10)
Hükümdarın gerçekleştirdiği fetihler, gül bahçesinde açılan taze güllerle
ilişkilendirilir (Fuzûlî, K.9/61). Bu yaklaşımla sosyal/siyasal bir olay ile doğal bir olay
arasında ilişki oluşturulur. Yaşadığı dönemin güzelliklerini övmeyi amaç edinen şairler,
hâmîleri tarafından taltif edilirler. Bu bağlamda kendisini “senâ bahçesi”nin gönül kuşu
olarak gören Bâkî, memdûha/bahçeye değer atfetmenin yanı sıra, ilgi gördüğü için
kendisini de yüceltir:
Bâg-ı senâ vü gülşen-i medhûnde mürg-i dil
Bu nazm-ı rûh-bahşı okur su gibi revân (Bâkî, K.1/27)
Memdûh övgüsünde bulunulurken tabii olaylardan yararlanılır. Kış rüzgârının
bostanda oluşturduğu etki, taarruz sonucunda oluşan yağmalama görüntüsüne
benzetilerek doğal bir olay, benzetme yoluyla sosyal bir olayla ilişkilendirilir (Fuzûlî,
K.6/6). Ayrıca Fuzûlî, hükümdarın otoriter yönetiminden dolayı fitne bostanının bir
daha yeşermediğini söyleyerek memleket veya dünyada sağlanan huzur ve güvene işaret
eder, bu yaklaşımıyla memdûhu da yüceltir:
Sarsar-i kahr-i cihân-sûzından âgâh olalı
Açmaz oldu bûstân-i fitne-i eşrâr gül (Fuzûlî, K.9/41)
Kuy, sevgilinin yaşadığı yerdir. Varlık âlemindeki ideal güzellikler, sevgilinin
ikamet ettiği mekânlarda tezahür ettiği için sevgilinin mahallesi bahçeyle ilişkilendirilir.
Bahçenin ideal formu cennet bahçesidir. Dolayısıyla sevgilinin bahçesi cennet bahçesi
mesabesinde görülür. Bâkî, vaizin vasıflarını anlattığı cennetin aslında sevgilinin
mahallesi olduğunu düşünür (Bâkî, G.157/1). Sevgilinin mahallesi cennet olarak
görüldüğü için sevgili huriye benzetilir. Bâkî, sevgilinin mahallesinde sığınılacak bir
410
yer bulduğu takdirde âşığın, cennet bahçesini istemeyeceğini söyleyerek sevgilinin
mahallesini cennetten üstün görür:
Gülşen-i kûyında me’vâ bulsa ol hûrîveşün
İhtiyâr eyler mi bâg-ı huldi âdem ey gönül (Bâkî, G.300/4)
Bostan (bahçe), sevgilinin ağırlandığı mekân olarak da düşünülür. Sevgili,
bostana teşrif ettiğinde yasemin ve gül, sevgilinin yanağının güzelliği karşısında secde
ederken; servi, sevgilinin boyunun güzelliği ve zarafeti karşısında ayağa kalkar:
Kıldı sücûd haddüne karşu gül ü semen
İtdi kıyâm kâmetüne serv-i bûstân (Bâkî, K.1/34)
Bostandaki bitkiler, sevgiliyi anımsattığı için âşıklar, orada gezip dolaşırlar. Bu
gezintilerde servi, sevgilinin boyunu âşığa hatırlattığı için âşığın gözyaşları, sel gibi
akar ve bahçedeki servi fidanını koparıp sürükler. Böylece âşığın ayrılıktan kaynaklanan
teessürü, bahçedeki bitkilere yansıtılarak bostan gibi müreffeh bir mekân, dar ve
kasvetli mekân hâlini alır:
Kaçan kim kâmetinden ayrı seyr-i bûsitân etdim
Koparıp eşk seylâbiyle ben servi revân etdim (Fuzûlî, G.201/1)
Bahçeyle talim tahtası arasında oluşturulan benzerlik ilişkisinin temelinde,
reyhan sözcüğünün tevriyeli kullanılması düşüncesi vardır. Reyhan, bahçe bitkisi
olduğu gibi “muhakkak adlı yazının küçüğüdür. Bu yazı, nesih büyüklüğünde veya
sülüsle nesih arası bir boyda yazılır… Besmele için de tercih edilen yazı türlerinden
biridir.” (Eyduran, 2010:195). Bu durum, reyhan yazısının süs için de kullanıldığını
gösterir. Harflerin, noktalı ve noktasız bir şekilde bahçeye benzeyen talim tahtasına
reyhan yazısıyla yazılması, bahçe işçiliğinin kusursuzluğu ve bahçede tezahür eden
tecellilerin hâl diliyle verdiği dersleri karşıladığı düşünülür:
Hadîka tahta-i ta‘lîm olup reyâhînden
Yazıldı mühmel ü mu‘cem ana hurûf-i hecâ (Fuzûlî, K.1/15)
Sevgilinin elife benzeyen boyunun bahçe bitkilerinden fidana benzetilmesi,
âşıkta feda edilme duygusunu meydana getirir. Bu durum, bahçenin, aşk duygusunu
dinamik tutan yer olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Elifi serv gibi bâg-ı mahabbetde bu gün
Kad-i mevzûnun ile ol iki bâzûna fidâ (Bâkî, G.16/2)
Bahçe, sevgiliyi temsil eden gülün içinde yetiştiği mekân olması hasebiyle âşığın
meylettiği mekânların başında gelir. Fuzûlî’ye göre sevgilinin gül yüzünün şevki, âşığın
411
duygularını harekete geçirdiğinde âşık, bahçe gezintisine çıkar, orada gül kokusuyla
teskin olur. Gül, sevgiliyi anımsattığı için âşığın, sevgilinin hasretiyle dökülen
gözyaşları, çimenliğin üzerine saçılan inci olarak tasavvur edilir:
Gâlib oldu subh-dem şevk-ı gül-i rûyun bana
Seyr-i bâğ etdim ki bûy-ı gül vere teskîn ana
Gül görüp yâdınla dürr-i eşk saçdım her yana (Fuzûlî, Th.2-III/1-2-3)
Âşığın ömür bağındaki ümit goncasının açılmadığı düşünülür. Böylece âşığın
ömrü bahçeye, vuslat ile neticelenmeyen ümidi açılmamış goncaya benzetilir. Ömrün
bahçe olarak tasavvur edilmesinin nedeni, âşığın vuslata dair duygularıyla bahçenin
baharı müjdeleyen hâli arasında kurulan benzerlik ilgisindendir:
Gonca-i ümmîd-i bâg-ı ‘ömri handân görmedi
Dîde kim ebr-i bahârî gibi giryân olmadı (Bâkî, G.490/2)
Basra’da yaşanan siyasî veya sosyal çalkantılar, bahçelerde güllerin açılmasıyla
ilişkilendirilir. Fitne ve kargaşa, kanın dökülmesine neden olur. Şair, aralarında renk
benzerliği bulunan kanın yerine gülü kullanarak fitne bahçesi imajı oluşturur:
Ol fezâ-yı mihnet-efzâdan yetince Basraya
Dehr bâğ-i fitneden bir gül açardı her zamân (Fuzûlî, Trc.15-VIII/6)
Bahçenin etrafındaki menekşeler, şekil ve renk bakımından Nil Nehri’nin taşmış
hâlini anımsattığı için Bâkî bahçeyi Mısır’a, bahçenin etrafındaki menekşeleri ise Nil
Nehri’nin taşması sunucu ortaya çıkan manzaraya benzetir:
Tutdı etrâfın benefşe mülk-i Mısra döndi bâg
Sandılar seyr eyleyenler Nîl tugyân eyledi (Bâkî, K.7/15)
Bahçedeki söğüt ağaçlarının akarsuya düşen yaprakları, kılıfından çıkarılan altın
işlemeli kılıca benzetildiği için bahçenin, savaş araç gereci olan kılıcın teşhir edildiği
yer olarak tasavvur edildiği düşünülür:
Berg-i bîdi bâgda âb-ı revân üzre görüp
Didiler akmış gılâfından bu tîg-i zer-nişân (Bâkî, K.22/3)
Bahçedeki çiçekler, renk ve görüntü bakımından sarraf dükkânına, gül ise güzel
kokması bakımından attara benzetildiği için bahçe, çarşı/pazar yeri olarak tasavvur
edilmiştir:
Çâr-sû-yı bâğ seyrânı bu gün mergûbdur
Kim şükûfe anda sarrâf oldu vü ‘attâr gül (Fuzûlî, K.9/6)
412
Klasik şairler, devlet başkanlarını överken sahip oldukları bilgi ve birikimle
ülkenin kültürel mirasına katkı sağladıklarını inandıkları için kendilerini de överler. Bu
bağlamda Fuzûlî, memdûhu kıymet ve hikmet bahçesine; kendisini/kalemini ise
müstesna -özelliklere sahip- bir akarsuya benzetir. Böylece memdûhun hikmetli bakışı
ve kıymetiyle; kendisinin ise özgün düşünceleriyle devlet fidanlığına katkı sağladığını
düşünür:
Nihâl-i devlete kadrin riyâz-i hikmetdir
Riyâz-i kadrine bir turfa cûybâr kalem (Fuzûlî, K.33/24)
Tasavvur ve tahayyüllere yoğun bir biçimde konu olan mekânlardan biri
bahçedir. Bahçeyle aynı anlam çerçevesinde değerlendirilse bile içerisinde yetişen
bitkilerin/çiçeklerin türlerine göre farklı isimler alan gülzâr/gülsitân/gülşen, lâlezâr,
şükûfezâr, benefşezâr ve sünbülzâr sözcükleri, bahçenin alt başlıkları olarak ayrı ayrı
değerlendirilmiştir:
2.16.1. Gül Bahçesi (Gülzâr, Gülsitân, Gülşen)
Klasik şiirde gerek unsur veya motif olarak gerekse mecaz ve teşbihlerle en fazla
kullanılan çiçek türü güldür. “Farsçada genel anlamı çiçek olan gül, edebiyatımızda
gül, gül-i bâdâm (badem çiçeği), gül-i yâsemen (yasemin çiçeği) gibi ifadelerle aynı
mânâda kullanılmıştır.” (Kurnaz, 1996:219). Gül, biçimsel ve işlevsel özellikleriyle
ideal güzelliğin sembolü olarak tasavvur edilir.
Gül, doğal özellikleriyle bitki âleminin, sembolik anlamıyla sevgilinin,
otoritenin gücünü temsil etmesi nedeniyle de memdûh ve Allah’ın benzetileni olarak
görülür. “Tanpınar, gülün Divan şiirindeki merkezî konumunu, hükümdarın Osmanlı
toplumundaki konumuna benzeterek” (Aka, 2005:snb.) gülü, siyasal ve sosyal hayatın
merkezindeki varlık olarak tasavvur eder. Ayrıca “gülün bulunduğu yeri, tıpkı güneş
gibi parıltısıyla bir merkez, bir nevi saray yaptığını” (Tanpınar, 2012:27) söyleyerek
gülü kozmik bir unsur olarak tasavvur eder. Etkileyip dönüştürmesi bakımından da
yaratıcının veya hükümdarın kudret eli mesabesinde görür.
Gül “aşkın her çeşidinde sevgiliyi temsil eder. Hafız’dan Ronsard’a, Yunus’tan
Tagore’a, Hayyam’dan Goethe’ye, Fuzûlî’den Rilke’ye kadar bütün dünya şairlerinin
üzerinde birleştiği tek çiçek güldür.” (Ayvazoğlu, 2013:92). Kırmızı rengi, güzel
kokusu, tazeliği ve zarafetiyle sevgilinin benzetileni olarak görülmesinin yanı sıra,
güzellik unsurlarıyla da ilişkilendirilir.
413
Tasavvufî anlayışa göre gül, “tanrısal sevgilidir.” (Haydar, 1991:157;
Ayvazoğlu, 2013:101). Muhtelif anlamlara gelecek şekilde kullanılır. “Tasavvufî
sembolizmde gonca hâlinde gül birliği, açılmış gül ise birliğin çokluk hâlinde(ki)
görünüşünü temsil eder.” (Ayvazoğlu, 2013:95). Gül tecelli olarak düşünülürken “gül
bahçesi gönül açıklığı yahut kirinden, pasından temizlenerek İlahî güzelliğin
yansımasına hazır hâle gelmiş kalp” (Ayvazoğlu, 2013:95-96) olarak düşünülür.
Böylece gül bahçesi, özelde gülün genelde ise Mutlak Varlık’ın cemal sıfatlarının tecelli
yeri olarak tasavvur edilir.
Gülün klasik şiirde benzerlik noktasında en fazla ilişkilendirildiği şahsiyetlerden
biri Hz. Muhammed’dir. Gülün kokusunu Hz. Muhammed’in terinden aldığına inanılır.
Bu inanış nedeniyle “verd-i Muhammedî” veya “gül-i Muhammedî” adı verilen gül
şeklinde hilye-i şerifler hazırlanmıştır (Kurnaz, 1996:220). “Gülzâr-ı nübüvvet” ve
“gülzâr-ı risalet” gibi teşbihlerin oluşmasının temelinde de gülün Hz. Muhammed’in
benzetileni olarak telakki edilmesi düşüncesi vardır.
Gül, Mutlak Varlık’ı/İlahî sevgiliyi temsil ettiği için gül denildiğinde
zikredilmesi gereken diğer varlık derviş/âşık/bülbüldür. Gül, “İlahî güzelliği ve ihtişamı
en mükemmel biçimde yansıttığı için iştiyak içindeki ruhun sembolü olan bülbül
tarafından sevilmiştir.” (Ayvazoğlu, 2013:101). Bu durum, aşk ile yaratılan İlahî
tecellilerin âşıklar tarafından daha doğru bir biçimde anlaşıldığını gösterir. Gül bahçesi,
divanlarda gülistân, gülşen, gülzâr adlarıyla anılır. Mecazî veya hakikî aşk anlatırlırken,
gül bahçesi muhtelif imaj ve tasavvurlarda kullanır.
Gül bahçesi, Bâkî Divanı’nda gezinti yeri, sevgiliyi çağrıştırma, ideal güzelliği
temsil etme, sevgilinin mahallesi, gam, kan, cennet, âlem, geçicilik, aşk, can, eğlence
meclisi, meyhane, mâna, kâinat kitabı, Nigâr-hâne, beşik, memdûh övgüsü, Rum ve
Bağdat diyarları gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilirken; Fuzûlî
Divanı’nda gezinti yeri, sevgiliyi çağrıştırma, ideal güzelliği temsil etme, cennet,
zindan, kan, aşk, delilik, âlem, eğlence meclisi, şifâhâne, Mısır diyarı, peygamberlik,
memdûh övgüsü gibi hususlarda teşbih ve tasavvurlara konu edilmiştir.
“Gül mevsimi” (Ayvazoğlu, 2013:32) tabiatın canlandığı mevsim olarak bilinen
ilkbahardır. İlkbaharda doğada yaşanan canlılık, âşıkları psikolojik açıdan etkileyerek
onların vuslat ümidini diri tutar ve hayatlarına dinamizm katar. Bu bağlamda bahar
yağmuruyla bağ ve gül bahçesinin tazelendiği/canlandığı (Bâkî, K.25/31); gönlü, gonca
gibi daralan âşığın gül bahçesine yönelmesiyle yüreğinin gül gibi açıldığı düşünülür.
414
Yani bahar mevsiminde âşığın yaşamak istediği değişim ile gül bahçesindeki değişim
adeta özdeşleştirilir:
Nev-bahâr oldı gelün ‘azm-i gülistân idelüm
Açalum gonca-i kalbi gül-i handân idelüm (Bâkî, G.323/1)
Birçok çiçek, ağaç ve kuş çeşidine yuva olan gül bahçesi, bahar mevsiminin
getirdiği yeşillik, ferahlık, canlılık ile aldığı görünüm nedeniyle âşığın gönül iklimini
şenlendirir. Sevgilinin benzetileni olarak görülen unsurların mekânı olarak tasavvur
edildiği için âşığın teveccüh ettiği mekânların başında gelir. Gül bahçesi, ayrılık
acısından inleyen bülbülün yurdu (Fuzûlî, G.73/6), güzel koku (Bâkî, G.318/4) ve haber
taşıyıcısı olarak düşünülen sabah rüzgârının estiği yer (Fuzûlî, K.18/1), dikeniyle
bülbülün bağrında yaralar açan gülün asli vatanı, salınışı ve uzunluğuyla sevgilinin
boyuna benzetilen servinin mekânı olarak tasavvur edilir:
Hâr zahmından neler çekdügümi gülzârda
Bâgbân-ı bülbül-i giryâne söylen söylesün (Bâkî, G.395/4)
Hansı gülşen gülbünü serv-i hırâmânınca var
Hansı gülbün üzre gonca lâ‘l-i handânınca var (Fuzûlî, G.73/1)
Klasik şairler, ideal güzelliği tasvir etme (Ayvazoğlu, 2013:245) çabası içinde
oldukları için sevgiliyle gül bahçesi arasında benzerlik ilişkisi oluştururlar. Güzelliğiyle
lale yanaklı bir sanem (Bâkî, K.18/14) ve gül olarak tasavvur edilen sevgilinin güzellik
unsurları/uzuvları, gül bahçesinde biten muhtelif bitkilerle ilişkilendirilir. Bu bağlamda
sevgilinin yanağı, gül ve gül bahçesi (Fuzûlî, G.240/1; Bâkî, G.85/4); dudağı, gonca
(Bâkî, G.380/1) ve gül yaprağı (Fuzûlî, G.73/2); yüzü/çehresi, yasemin (Bâkî, G.284/3)
ve gül bahçesi (Bâkî, G.380/1); gözü, nergis (Bâkî, G.305/3); saçları, sümbül (Fuzûlî,
G.145/5; Bâkî, K.24/3); boyu, ardıç ağacı (Bâkî, G.100/3) ve servi (Bâkî, G.345/1);
beni, karanfil olarak tasavvur edilir. Bu tasavvur ve teşbihlere bakıldığında, gül
bahçesinin unsurlarıyla birlikte ideal güzelliği temsil ettiği düşünülür:
Hansı gülzâr içre bir gül açılır hüsnün kimi
Hansı gül bergi leb-i lâ‘l-i dür-efşânınca var (Fuzûlî, G.73/2)
Kad serv-i çemen yâre dehen gonca-i gülzâr
Hat müşg-i Huten çihre semen hâl karanfül (Bâkî, G.284/3)
Gül, güzelliğiyle sevgili olarak; gül bahçesi ise sevgiliye layık bir mekân olarak
hayâl edilir. Gül bahçesi, sevgilinin varlığında âşık için açık, yokluğunda ise kapalı
mekân hâlini alır (Bayrak, 2013:172). Sevgilinin ilgisizliği, müstağni hâli bu yakınlığı
415
ızdıraba dönüştürür. Bu bağlamda sevgili, gül bahçesinde huzur ve neşe içinde yaşarken
ten kafesinde daralan gönül kuşu (bülbül), aşk derdinden inler. Yani sevgili,
vurdumduymaz ve bencil tavrıyla gül bahçesinin keyfini sürerken; gönül (âşık), ten
kafesinin, sınırlandıran ve âşığa tutsaklık hâlini yaşatan özellikleriyle karşı karşıya kalır:
Sen gül gibi gülşende gülmekde açılmakda
İnler kafes-i tende mürg-i dil-i nâlânum (Bâkî, G.338/5)
Memdûhun/sevgilinin hareminin toprağı, uzun boylu servileriyle gül bahçesi
olarak tasavvur edilir. Bu yaklaşımın temelinde, söz konusu mekânın doğal güzelliğinin
yanında, içerisindeki varlığa atfedilen değerin olduğu düşünülür:
Mâh-simâlar ile arsâ-i bezmin gerdûn
Serv-i bâlâlar ile hâk-i harîmin gülzâr (Fuzûlî, K.40/26)
Gül bahçesi, canlılık ve renkliliğiyle (Fuzûlî, G.74/1) insan ruhuna neşe (Bâkî,
G.122/9), huzur ve dinginlik verdiği için divanlarda seyirlik yer ve gezinti yeri olarak
anılır. Sevgiliyle birlikte gül bahçesinde -hayâlî de olsa- yapılan bir gezinti (Bâkî, Th.6I/1-2-3), âşığa büyük bir mutluluk verir. Gül bahçesini görme ve dolaşma zevkinin diğer
zevklerden üstün görüldüğünü (Fuzûlî, G.74/5) düşünen Fuzûlî, bahar mevsimini
kastederek böyle bir mevsimde, yabancıların köşelere çekildiğini, kendisinin ise sabah
rüzgârı gibi gül bahçesine meylettiğini dile getirir. Gül bahçesinin, sevgiliyi hatırlatan
unsurları ve insana huzur veren yer olması yönleriyle teveccüh edilen mekân hâline
geldiğini düşünür:
El böyle fasıllarda temennâ-yı künc eder
Ben eyledim sabâ kimi gülşen yana güzâr (Fuzûlî, K.37/6)
Klasik şiirde âşığın yaşama nedeni olarak düşünülen sevgili ile sabah rüzgârı
arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. “Saba rüzgârının nefesi misk saçtığında yaşlı
âlem yeniden gençleşir, ölü âlem yeniden hayat bulur. Bu ise, İlahi nefese karşılık
gelmektedir.” (Yıldırım, 2004:169). Huzur ve mutluluğun kaynağı olarak tasavvur
edilen sevgilinin, sabah rüzgârı gibi hoş nefesiyle gül bahçesine gelip oraya/oradakilere
huzur vermesi istendiği için sevgili yaşam kaynağı mesabesinde görülmüştür:
Gülzâra gel nesîm-i sabâ gibi hoş-dem ol
Açıl derûn-ı gonca gibi şâd u hurrem ol (Bâkî, G.289/1)
Aşk ile gül bahçesi arasında benzerlik ilişkisinin oluşturulması, sevgilinin gül
bahçesinde yeni olgunlaşan fidana (Fuzûlî, K.37/43); âşığın “âh dumanı”nın bahçede
salınan serviye (Bâkî, G.354/4); göğsündeki yaraların gül ve nar çiçeğine benzetilmesi
416
nedeniyledir (Bâkî, G.335/1). Aşk, bedende yaralar oluşturur. Renk açısından ve
biçimsel açıdan nar çiçeğine benzetilen yaraların, aşk acısının büyüklüğünün emaresi
olarak görülmesinin yanı sıra, aşkın, gül bahçesi olarak tasavvur edilmesine zemin
hazırladığı düşünülür:
Açıldı dâglar sînemde çâk itdüm girîbânum
Mahabbet gülşeninde açılan gül-nârı görsünler (Bâkî, G.55/3)
Genellikle olumlu özelliklerle zikredilen gül bahçesi, renk ve görüntüsüyle
âşığın sinesinde oluşan yaraları hatırlattığı için gam bahçesi, feleğin cevri nedeniyle de
zindan olarak tasavvur edilir. Açık ve müreffeh bir mekânın kapalı ve dar bir mekân
olarak tasavvur edilmesi, psikolojik açıdan daralan âşığın ruh hâlinin gül bahçesine
yansıması şeklinde izah edilebilir:
Gülistân-ı gamundur sahn-ı sîne
Açılmış ak güldür penbe-i key (Bâkî, G.514/4)
Devr cevrin gör ki nüzhetgâh-ı ehl-i zevk iken
Cûybâr-ı gülşeni zencîr-i zindân eylemiş (Fuzûlî, G.130/4)
Âşığın sinesinde oluşan yaralar ile gül/gül bahçesi arasında hem renk açısından
hem de şekilsel açıdan benzerlik ilişkisi oluşturulur. Sevgili, serviye benzeyen hançerini
çekip gül bahçesine çıktığında, âşığın yaralı göğsünden akan kanların, gül bahçesindeki
gülleri kana boyadığı düşünülür. Ayrıca sevgilinin acımasızlığından âşığın kanlı
gözyaşlarının gül bahçesi gibi göründüğünü söyleyen Bâkî, seyredildiğinde/gezildiğinde
herkese huzur veren bu mekânın âşık için ızdırap veren bir mekâna dönüştüğüne işaret
eder:
Boyanıp kana olmuş pâre pâre güller a‘zâsı
Meger hançer çekip sen serv tek çıkdın gülistâna (Fuzûlî, G.251/5)
Dûd-ı âhın serv idüp kanlu yaşın gülşen bilen
Eylemez serve nazar seyr-i gülistân istemez (Bâkî, G.206/3)
Gül bahçesi, mekînin mekâna değer katması bağlamında düşünüldüğünde ise
bağ ve bostan gibi diğer dış/yapay mekânların fevkine çıkarılmak suretiyle cennet
bahçesi olarak tasavvur edilir (Bâkî, G.415/5). Fuzûlî’ye göre kıyamet vaktinde, cennet
olarak tavsif edilen gül bahçesine girebilmenin şartı sevgiliye/memdûha itaat etmektir
(Fuzûlî, K.36/18). Ayrıca sevgilinin yüzüyle cennet arasında benzerlik ilişkisi
oluşturulur. Mecaz âleminde “âşıkların cenneti, sevgilinin yüzüdür.” (Pala, 2005:21).
417
Sevgilinin yüz güzelliğinin hayâli bile âşıkta kavuşma ümidi oluşturduğu için cehennem
ateşinin, âşığın iç âleminde cennet bahçesine dönüştüğü düşünülür:
Hüsnün hayâli vaslun ümîdiyle ‘âşıka
Nâr-ı câhîmi gülşen-i bâg-ı cinân ider (Bâkî, G.109/3)
Eşik ve kûy gibi mekânlar, sevgiliyle özdeşleştiği için cennetten üstün görülür.
Âşık ile maşuk arasındaki sınırı belirten mekânlardan biri sevgilinin eşiğidir. Sevgili
için değersiz, âşık için yüz sürülecek kadar değerli olan bu mekân, gül bahçesine kıyasla
cennet mesabesinde görülür:
Bâkıyâ gülşen-i fırdevsi bana ‘arz itme
Asitânın ben anun menzil ü me’vâ bilürin (Bâkî, G.363/5)
Klasik şiirde sevgili, temsil ettiği güzellik itibariyle huriye benzetildiği için
sevgilinin mahallesi cennet ile ilişkilendirilir. Bu bağlamda sevgilinin mahallesinde
sığınılacak yer bulduğu takdirde âşığın cennet ve İrem gül bahçesini istemeyeceği
düşünülür:
Fuzûlî haste-dil tâ ravza-i kûyunda sâkindir
Temennâ-yı behişt ü meyl-i gülzâr-ı İrem kılmaz (Fuzûlî, G.111/7)
Gül bahçesiyle âlem arasında farklı ilgiler kurulur. Gül bahçesinin kâinatın
numunelerinin toplandığı yer olarak görülmesi (Bâkî, K.17/2), yaratılış rüzgârıyla İlahî
tecellilerin gül bahçesinde ortaya çıkması ve âlem olarak düşünülen gül bahçesinin
mevsim değişmelerinden etkilenmesi oluşturulan bu ilgilerden bazılarıdır. Baharın
hazana dönüşmesinin mukadderat olarak telakki edilmesiyle geçicilik fikrine işaret
edildiği düşünülür:
İlâhi tâ nesîm-i sun‘ tahrîkiyle âlemde
Olur dâmân-i gülşen pür-güher ebr-i dür-efşândan (Fuzûlî, K.25/24)
Bâg u bahâr-ı gülşen-i ‘âlem hazânludur
Bezm-i safâ hemîşe gül ü ergavânludur (Bâkî, G.102/1)
“Fenâ gül bahçesi” tabiriyle “gülün ömrünün kısalığı ve yaşamın faniliği”
(Yazar, 2009:2378) anlatılır. Âlem olarak düşünülen gül bahçesinde yetişen canlı ve
rengârenk güller, mevsimsel değişikliklerden dolayı çer çöpe dönüşerek değersizleşir.
Bu durum, bahçenin/dünyanın fâniliğinin göstergesidir. Fena gül bahçesinin, âşıkla
alakalı yönlerinden biri de dikenli olduğu için onu yaralayıp ağlatmasıdır. Bu ağlama ve
incinmenin huzur ve sükûnete dönüşmesi, gülün/sevgilinin bülbüle/âşığa teveccüh
etmesine bağlıdır:
418
Bu fenâ gülşeninün hâr u hasından göçürüp
Kurdılar bârgehin ravza-i Rıdvân üzre (Bâkî, Ms.2-II/5)
Aglamazdum zahm-ı hârından bu fânî gülşenün
Bir güle baksa hele ol gonca-i handân eger (Bâkî, K.13/5)
Can/ruh, varlıkların diriliğini sağlar. “Gönül gülşeninin gülü, müminlerin imamı
olan Hz. Ali’dir.” demekle Hz. Ali’yi bu bahçeye canlılık katan bir gül olarak düşünen
şair, gül bahçesinin canlılığıyla Hz. Ali’nin Müslümanlar üzerinde oluşturduğu etki
arasında ilgi kurmuştur. Sevgiliye kavuşmak için canını vermeye hazır olan âşık, gülün
yerine canların açıldığı gül bahçesine sevgilisini layık görür. Gül bahçesinin can/ruh ile
ilişkilendirilmesi ruhların yaratıldığı veya ruhlarla ülfetin sağlandığı elest bezmini
çağrıştırmaktadır:
Ya‘ni gül-i gülzâr-i cân Hayder imâm-i mü’minân
Ol kim anadır bî-gümân miskin Fuzûlî bir gedâ (Fuzûlî, K.8/28)
Sana cây-ı hırâm ey nahl-i bâlâ gülşen-i cândur
Nesîm-i nev-bahârî gibi gel sahn-ı çemenden geç (Bâkî, G.30/2)
Gül bahçesi, eğlence meclislerinin düzenlendiği dış mekânlardan biridir. Bâkî,
şarap kadehini şekil itibariyle güle benzettiği için şarap meclisini gül bahçesi olarak
tasavvur eder. Bu mekânın âşıkların canına can katma özelliğine sahip olduğunu
düşünür (Bâkî, K.26/9). Cemiyet için eğlence mekânı hâline getirilen gül bahçesinin
müdavimlerinden biri de âşıktır. Âşık eğlence mekânında bile perişan bir hâldedir. Bu
bağlamda Fuzûlî, âşığın perişanlığıyla gül yapraklarının dağınıklığı arasında benzerlik
ilgisi kurarak eğlence mekânlarının insanın psikolojisine göre anlam kazandığını ifade
eder:
Gülsitân bezm-i şarâb u câm-ı mey güldür bana
Kulkul-i halk-i surâhî savt-ı bülbüldür bana (Bâkî, G.12/1)
Perîşân olma kim gül-berg tek hâlâ bu gülşende
Neşât ü ayş için esbâb-ı cem‘iyyet müheyyâdır (Fuzûlî, Trc.2-I/2)
Meyhanenin maddî unsurlarından biri olan kadeh, güle benzetildiği için
meyhane gül bahçesi olarak tasavvur edilmiştir. Bu tasavvurun temelinde, her iki
mekânın unsurlarıyla insanı mest edecek derecede güzel ve etkili olması düşüncesi
vardır:
Gülşen istersen işte mey-hâne
Gül-i handân gerekse peymâne (Bâkî, G.471/1)
419
Bâkî, beyit biçiminde olan şiirlerini, mana ve ahenk noktasında üstün gördüğü
için gül bahçesine benzetir (Bâkî, G.24/5). Su ve çamurdan mana gül bahçesinin
güllerinin elde edilebilmesi için varlık toprağının âşığın gözyaşlarıyla ıslak tutulması
gerektiğini düşünür. Bu gözyaşı, Bâkî için ilham kaynağı olarak düşünülürken elde
edilen yeni manaların gül kadar değerli olduğu düşünülür:
Vücûdun hâkini ter tut gözün yaşıyla ey Bâkî
Gül-i gülzâr-ı ma‘nâ açılur bu âb u gilden bil (Bâkî, G.312/5)
Çinli bir nakkaş, ressam olan Mânî, “Zerdüşt diniyle Hristiyanlığı birleştirerek
yeni bir din meydana getirmiş, resimlerini mucize diye gösterip peygamberlik davasında
bulunmuştur.” (Onay, 2009:318) Resimleri çok güzel olduğu için müritlerinin arasında
gökten inen nur ve mucize olarak görülmüş ve yüceltilmiştir (Pala, 1995:357). Mani’nin
resimlerinin toplandığı resim mecmuasına, “Nigâr-hâne, Nigaristân” (Onay, 2009:356)
adı verilmiştir. Bâkî, doğada oluşturduğu müstesna manzaralardan dolayı bahar
mevsimini, Mânî olarak; gül bahçesini ise “Nigâr-hâne” olarak tasavvur etmiştir:
Bülbülde savt-ı rengîn güllerde sûret-i Çîn
Fasl-ı bahâr Mânî gülşen Nigâr-hâne (Bâkî, G.470/3)
Gül bahçesindeki her bir taze yaprak, varlık sırlarının inceliklerini şerh ettiği için
gül bahçesi, Allah’ın cemal sıfatlarının tezahür ettiği ve bu sırların anlaşıldığı mekân
olarak tasavvur edilmiştir. Gül bahçesi, unsurlarıyla Mutlak Varlık’ın sırlarını ârife
âşikâr etttiği için bu mekânın kâinat kitabı olarak tasavvur edildiği düşünülür:
Nükte-i sırr-ı vücûdı şerh ider her berg-i ter
‘Ârif-i âgâha bu gülşende besdür bir varak (Bâkî, G.243/4)
Gül bahçesinde her derde devanın bulunduğuna inanıldığı için (Fuzûlî, G.74/4)
sıkıntı köşesine sığınmak -zorunda kalan- aşk muzdaribinin, şifa bulmak için gül
bahçesine meylettiği düşünülür. Gül bahçesi, içerisindeki bitki ve kuşlarla huzur ve
dinginliği sağlayan mekânların başında gelir. Aşk uğruna akıllarını yitiren âşıklar, gül
bahçesinin huzur veren ortamında dertlerine şifa ararlar:
Yine dîvâne aşk eyledi dârü’ş-şifâ meyli
Yine gülzâre çıkdı kûşe-i mihnet giriftârı (Fuzûlî, K.18/3)
İffetin sembolü olarak bilinen Hz. Yusuf, emsalsiz bir güzelliğe sahip olduğu
için güle benzetilir. Gülün, gül bahçesindeki konumuyla Hz. Yusuf’un Mısır’a sultan
olması arasında oluşturulan ilişki nedeniyle gül bahçesi, Mısır ülkesine benzetilir. Gül
bahçesindeki serviler ile İstanbul’un servi boylu güzelleri arasında da ilgi kurularak gül
420
bahçesi İstanbul’a (Bâkî, G.266/1) teşbih edilir. Güzelliği hasebiyle gül bahçesiyle Rum
ülkesi (Bâkî, G.337/3), insanlarının ten rengi nedeniyle de menekşe bahçesiyle
Hindistan ülkesi arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Ayrıca -Bağdat’ta- akan suyun
üstündeki yaseminler, Şat Nehri’nde yüzen kazlara benzetildiği için gül bahçesi, Bağdat
şehri olarak tasavvur edilir:
Habsden Yûsuf çıkıp Sultân-i Mısr olmuş kimi
Oldu açıp goncesin ârâyiş-i gülzâr gül (Fuzûlî, K.9/8)
Sahn-ı gülşen mülk-i Bagdâd oldı âb-ı cûy Şat
Yâsemenler su yüzinde seyr ider mânend-i bat (Bâkî, G.222/1)
Gül bahçesinin maddî unsurlarından biri olan gonca, bebek olarak; bahar
yağmuru ise dadı olarak tahayyül edildiği için gül bahçesi beşiğe benzetilmiştir. Bu
imgeyle mutlu bir aile hayâlinin kurulduğu; gül bahçesinin huzur ve saadet veren bir
mekân olarak tasavvur edildiği düşünülür:
Mehd-i gülzâr üzre geldi dâye-i ebr-i bahâr
Tıfl-ı gonca agzın açdı meyl-i pistân eyledi (Bâkî, K.7/4)
Aşk kılıcının tesiriyle âşığın bedeninde çıkan yaralar, delilik gül bahçesi olarak
tasavvur edilir. Bu teşbihin temelinde aşk derdinden dolayı cinnet geçiren insanların
vücutlarında çıkan yaraların renk ve biçim noktasında güllere benzetilmesi ve bu
yaralardan âşıkların hicap duymaması düşüncesi vardır:
Çâkler cismimde tîğ-i aşkdan ayb etmeniz
Kim cünûn gülzârının bunlar gül-i handânıdır (Fuzûlî, G.86/4)
Gül, Mutlak Varlık’ın kâinattaki tecellilerinden biri olup güzelliği ve kokusuyla
Hz. Muhammed’in sembolü olarak kullanılır. Gülü, Hz. Muhammed’in yüzüne (Fuzûlî,
K.3/3); gül bahçesini, yanağına (Fuzûlî, K.9/11) ve peygamberlik makamına benzeten
Fuzûlî, Hz. Muhammed’in merhametiyle peygamberlik gül bahçesinin tazeliğinin
sağlandığını, parlaklığının arttığını düşünür. Gül bahçesi, doğal bir ortam içinde değişim
ve dönüşümünü sağladığı için hazan mevsimi veya susuz kalma gibi nedenlerden dolayı
solar. Bu durum, “Hz. İsa ile Hz. Muhammed arasında geçen yaklâşık altı yüzyıllık
zaman diliminde herhangi bir peygamberin gönderilmemesiyle (Pala, 2011/b:54)
ilişkilendirilir. Hz. İsa’dan sonra, uzun bir müddet peygamber gönderilmediği için
sosyal hayatta görülen ahlakî yozlaşma, kurumaya başlayan gül bahçesi imgesiyle
anlatılır. Ayrıca Hz. Muhammed’in nübüvvetiyle ahlakî açıdan dönüşen anlayış ve
yaşanan güzellikler, gül bahçesiyle ilişkilendirilir:
421
Kılmak için tâze gülzâr-i nübüvvet revnakın
Mu‘cizinden eylemiş izhâr seng-i hâre su (Fuzûlî, K.3/16)
Gül, çiçeklerin sultanı olarak görüldüğü için hükümdar ile ilişkilendirilir.
Hükümdar, siyasî egemenliği sağlamakla kalmayıp memleket için farklı çalışmalar
yapar. Bu çalışmalardan biri de “mülkün dört bir yanından bitki ve hayvanları bir
bahçede toplamak suretiyle, iktidar ve kontrol sembolleri yerleştirmeye yönelik
girişimlerdir.” (Andrews, 2009:184-185). Bâkî ve Fuzûlî, otoriteyi överken memdûh ile
gül bahçesi arasında bazı ilişkiler oluşturur. Yeni elde edilen bir makamın, vezirlik gül
bahçesinde yeni açılan bir gül olarak görülmesi (Fuzûlî, K.24/17), hükümdarın ideal
yönetimi sayesinde memleketin millet için emniyetli bir gül bahçesi, kâfirler için ise
kahır yerine dönüşmesi bu ililişkilerden bazılarıdır:
Âb-ı revân-ı gülşen-i emn ü emân yiter
Tîg-i cihân-güşâ-yı şehenşâh-ı pâk-dîn (Bâkî, G.379/4)
Halvet-i lutfunadır nûr-ı dil-i mü’min çerâğ
Gülşen-i kahrınadır dâğ-ı dil-i küffâr gül (Fuzûlî, K.9/42)
Memdûhun zenginliği ve cömertliği tasvir edilirken feyiz ve bereketin tecelli
ettiği mekân olan gül bahçesi (Fuzûlî, K.11/41), lütuf ve cömertliğin kaynağı olarak
düşünülen memdûhla birlikte anılır. Gül bahçesindeki toprağın Bedahşân madenine
dönüşmesi tasavvuru (Bâkî, K.7/10), memdûhun zenginlik ve lutfunun göstergesidir.
Mekîninden aldığı kıymet hasebiyle gül bahçesi, hoş sesli bülbül/âşık tarafından
övülmeyi hak eder (Bâkî, K.1/27; Fuzûlî, G.235/7). Ayrıca memdûhun cemal
sıfatlarının tecelli yeri olarak düşünülen gül bahçesine hüma kuşunun gölgesi düştüğü
için gül bahçesi, âşığın bahtının açıldığı mekân olarak da tasavvur edilir:
Hümâyveş varak-ı yâsemîn ü berg-i semen
Uçup hevâya gülistâna düşdü zıll-i hümâ (Fuzûlî, K.1/13)
Bâkî; lalenin, ovayı Bedehşan yakutunun çıkarıldığı madene dönüştürdüğünü,
çiy tanelerinin gül bahçesine iri inciler saçtığını (Bâkî, K.18/25) ifade eder. İnci saçan
bulutların gül bahçesinin eteğini mücevherle doldurması imajı (Fuzûlî, K.25/24),
memdûhun döneminde yaşanan zenginliğin göstergesidir. Yağmur damlaları ve şebnem,
bahar mevsiminin bereketi olup bahçeyi canlandırır. Biçimsel açıdan inci ve mücevhere
benzetilen bu doğal unsurlar, gerek işlevleri gerekse biçimsel benzerlik nedeniyle
zenginlik emareleri olarak tasavvur edilir. Sonbaharda gül bahçesinde sararıp dökülen
yapraklar, biçimsel açıdan altına benzetilir (Bâkî, K.5/5). Gülün/sevgilinin/ hükümdarın
422
gül bahçesine teşrif etmesiyle altın hazineleri saçılmak üzere hazırlanır. Hazan
mevsiminde kuyumcu dükkânı olarak tasavvur edilen gül bahçesi, dönemin ihtişam ve
zenginliğinin emaresi olarak tasavvur edilebileceği gibi şairin bu zenginlikten
faydalanma konusundaki düşüncesine işaret olabildiği de düşünülür:
Seyr-i gülzâr etdiğin peyk-i sabâdan fehm edip
Genc-i zer kılmış müheyyâ kılmağa îsâr gül (Fuzûlî, K.9/26)
Gülşene altun varaklar zeyn idüp bâd-ı hazân
Gûyiyâ zer-kûblar dükkânı oldı gülsitân (Bâkî, K.22/1 )
2.16.2. Lâle Bahçesi (Lâlezâr, Lâlesitân)
Farsça bir sözcük olan lâle; soğanlı, otsu bir bitkinin adı olup “zambakgillerden,
yaprakları uzun ve sivri, çiçekleri kadeh biçiminde, türlü renkte bir süs bitkisidir.”
(Akalın vd., 2011:1573). Türk edebiyatında gülden sonra en çok iltifat edilen çiçek
türüdür.
Klasik şiirde sıkça kullanılan lale, “taşradan gelen çiçek” (Ayvazoğlu,
2013:121) olarak bilinir, “utangaçlık ve çekingenliğin sembolü” (Ayvazoğlu, 2013:122)
olarak kullanılır. Lale; kırmızı rengi, dikensiz gövdesi, ortasının siyah oluşu, kokusunun
olmaması gibi özellikleriyle; “ateş, güneş, şafak, kına, Kızılbaş, şarap (şarab-ı lâlegûn), la‘lîn kadeh, kan, la‘l, kâse-i mercân, câm, şem‘, çerâğ, kanlı kefen, al sancak,
çadır, asker, attar, etfâl (çocuk), külah” gibi unsurların (Pala, 1995:242; BaytopKurnaz, 2003:80) sevgilinin yüzü ve yanağının; âşığın kanlı yüreği, gözyaşları ve
vücudundaki yaraların benzetileni olarak kullanılır.
Lale, gerek klasik şiirde gerekse tekke-tasavvuf şiirinde mazmun veya motif
olarak yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Ahmet Kartal, laleye yüklenen dinî ve tasavvufî
yorumu şöyle açıklar: “Lale soğanı, sadece bir sap ve bir çiçek verdiğinden lale tevhid
işareti sayılmıştır. Lalenin Arapça yazılışı da “kelime-i tevhid”in harfleriyle başlar.
Yine Arapça Allah’ın başındaki ‘elif’ harfi ile lale arasında bir benzerlik kurulabildiği
gibi laledeki ‘lamelif’, lam ve he harfleri ile İslâmiyetin sembolü olan “hilal” kelimesi
yazılmakta, bunun yanında yukarıda belirttiğimiz gibi ebced hesabıyla “Allah” ve
“lale” kelimeleri aynı sayıyı yani 66 sayısını vermektedir. İşte bundan dolayı diyebiliriz
ki, lale doğal ve estetik özellikleri bir yana İslâmî bir yorumlayışla kutsal sayılmış;
Allah’ın yaratıcılığını en güzel yansıtan varlık kabul edilmiştir.” (1997:110).
423
Bâkî Divanı’nda lale bahçesi; memdûhun hükmettiği yerler ve sevgilinin
mahallesiyle benzerlik noktasında ilişkilendirilirken; Fuzûlî Divanı’nda âşığın gönlü,
meyhane, eğlence meclisi ve memdûh övgüsüyle ilgili tasavvurlara konu edilmiştir:
Sevgilinin zulmünden âşığın kanla dolan ciğerlerinin parça parça olup dışarı
atılmasıyla sevgilinin mahallesindeki toprağın lale bahçesine dönüştüğü ileri sürülür. Bu
yaklaşımla ciğer kanı ile lalenin rengi; sevgilinin mahallesiyle lale bahçesi arasında
benzerlik ilişkisi oluşturulur:
Hâk-i harîm-i kûyun bir lâlezâre dönmiş
Hûn itdügün cigerler hep pâre pâre düşmiş (Bâkî, G.216/4)
Ayrılık derdinden âşığın yaralanan gönlü, lale bahçesiyle benzerlik noktasında
ilişkilendirilir. Yara, renk ve şekil bakımından laleye benzetildiği için yaralı gönül, lale
bahçesi olarak tasavvur edilir:
Ey Fuzûlî dâğ-ı hicrân ile yanmış gönlümü
Lâlezâr açsaydı seyr-i lâlezâr etmez midim (Fuzûlî, G.195/8)
Bahar mevsiminde eğlencelerin düzenlendiği mekânlardan biri lale bahçesidir.
Fuzûlî, lale bahçesini meyhaneye; âşığı ise meyhanenin maddî unsurlarından biri olan
muma benzeterek meyhanenin maddî unsurlarından şarap, kadeh, mum ile lalenin rengi
ve biçimi arasında benzerlik ilişkisi oluşturur. Böylece eğlence mekânı olan meyhane ve
lale bahçesini keyif verme ve huzuru sağlama konusunda birbiriyle özdeşleştirir:
Dolmuş kadeh şarâb ile gelmiş ayağa kim
Ger lâle bitdi ise benim şem‘-i lâlezâr (Fuzûlî, K.37/8 )
Ayrıca Fuzûlî’ye göre saadet mevsiminde (ilkbaharda) bahçe ve ova, lale
bahçesine dönüştüğü için sâkînin kadeh getirmesi gerektiği düşünülür. Böylece lalezar,
açık mekânlarda düzenlenen eğlence meclisi olarak hayâl edilir:
Getir sâkî kadeh kim bâğ u sahrâ lâlezâr oldu
‘Aceb fasl-ı huceste mevsîm-i hoş-rûzgâr oldu (Fuzûlî, Trc.2-III/1)
Fuzûlî; memdûhun savaşçılığını, cesaretini ve memleket yönetiminde huzuru
sağlamak için verdiği mücadeleyi tasvir ederken lale bahçesinin kırmızılığıyla
belirlenen amaç uğruna dökülen kanın kırmızılığı arasında benzerlik ilişkisi oluşturur.
Gül mevsiminde emniyet sağlanmadığı için lale bahçesinin dağın kılıcıyla kana gark
edildiğini düşünür. Böylece memdûhun güç ve ihtişamını dağa, akan kanın oluşturduğu
manzarayı (kanlı yaraları) ise lale bahçesine benzetir:
424
Fasl-i gül tab‘ında emniyetden olsaydı eser
Gark-ı hûn-ı lâlezâr olmazdı tîğ-i kûhsâr (Fuzûlî, K.28/7)
Kılıç, hükümdarın gücünü temsil eder. Huzurun sağlanması konusunda önemli
bir araç olarak tasavvur edilir. Lale bahçesi, insanın kendisini güvende hissedip huzur
bulduğu bir mekân olduğu için memdûhun kılıcı, safa gül bahçesinin akarsuyu; kılıcın
geçtiği/hükmettiği yerler ise lale bahçesi olarak tasavvur edilmiştir:
Bir âbdur ki akdugı yir lâlezâr olur
Tîgun ki gülsitân-ı safâ cûybârıdur (Bâkî, G.99/2)
2.16.3. Çiçek Bahçesi (Şükûfezâr)
Şükûfe, çiçek ve çiçek minyatürü anlamlarına gelir (Birol, 2010:258). Bahçenin
aslî unsuru olan çiçek, Türk bahçe kültürünün doğal unsuru olduğu gibi mimarî
eserlerde figür, tezhip sanatında ise minyatür olarak sıkça kullanılmıştır. “Şükûfe tarzı
bezeme, dinî eserler başta olmak üzere padişah için hazırlanan divan, yazma eserler,
tuğra ve fermanlar, hilye-i nebevî, levha, hatime sayfaları, cilt bezemeleri gibi birçok
yerde kullanılmıştır.” (Birol, 2010:258).
Çiçeği fazla olan yer veya çiçek bahçesi anlamlarına gelen şükûfezâr, belli bir
çiçekten ziyade, birçok çiçek türünün yetiştiği yer olarak bilinir. Türk kültür ve
medeniyet tarihine bakıldığında “sadece XVI-XVIII. yüzyıllar arasında İstanbul’da
toplam 2000 çeşit lâlenin yetiştirildiği çiçek kültürü üzerine yazılmış risale, mecmua ve
şükûfenâmelerde kayıtlıdır.” (Önal, 2009:913). Bu durum Türk kültüründe çiçeğe
verilen önemin anlaşılması noktasında önem arz eder. Günlük hayatta da “çiçek,
temizliğin simgesi olarak görülmüştür. Zira bir şeyin çok temiz olduğunu belirtmek için
günümüzde de ‘çiçek gibi’ tabiri kullanılır.” (Ayvazoğlu, 2013:20).
Çiçek, klasik şiirde unsur, motif veya sembol olarak yoğun bir biçimde
kullanılırken çiçek bahçesi, gül ve lale bahçesi gibi mekânlara göre daha az
kullanılmıştır. Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan “şükûfezâr” sözcüğü, Bâkî Divanı’nda
bir defa kullanılmış, “yeni gelin” olarak tasavvur edilmiştir.
Taze geline benzetilen çiçek bahçesi, bağda dolaşan tavus kuşuyla
ilişkilendirilir. Tavus kuşu, “başındaki sorgucu, rengârenk kanat tüyleri ve yelpaze gibi
açılan kuyruğu ile kuşlar âleminin alımlı üyelerinden biri olarak görülür.” (Ceylan,
2005:3). Rengârenk çiçeklerin rüzgârın etkisiyle salınmasıyla tavus kuşunun, rengârenk
tüyleri ve edalı yürüyüşü arasında benzerlik ilişkisi oluşturulur. Ayrıca taze gelin
425
teşbihiyle bahar mevsiminde çiçek bahçesinde görülen tazelik ve güzellik idealize
edilmeye çalışılır. Çiçek bahçesi sevgiliye layık bir mekân olarak görüldüğü için tavus
kuşunun/sevgilinin çiçek bahçesinde dolanması, söz konusu mekânın güzelliğine ayrı
bir değer kattığı düşünülür:
Tâvûsvâr cilveler itmekde bâgda
Gûyâ ki nev-‘arûsa dönüpdür şükûfezâr (Bâkî, G.180/3)
2.16.4. Sümbül Bahçesi (Sünbülzâr)
Çiçek çeşitlerinden biri olan sünbül/sümbül; renk, koku ve şekil bakımından
sevgilinin güzellik unsurlarından saçının benzetileni olarak görülür. “Sümbülün divan
şairlerinin ilgisini çeken en belirgin bitkisel özellikleri sırayla; güzel kokulu olması
(müşgîn, ‘abîr, mu‘anber, ‘anberîn); kıvrımlı, dalgalı ve karmaşık görünümü (âşüfte,
perîşân, târmâr, halka halka, çîn, târ); genellikle siyaha yakın rengi (siyâh, kara,
lâciverd, mâ’î, kebûdî, gömgök) ve açıldığı dönem itibariyla baharın habercisi
olmasıdır.” (Bayram, 2007:213).
Sümbül sözcüğü, divanlarda yoğun bir biçimde kullanılmışken, “sünbülzâr”
sözcüğü, Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış Bâkî Divanı’nda ise bir defa kullanılmış ve
sevgilinin saçlarına olan özlem ile ilgili imgeye konu edilmiştir.
Klasik şiirde sevgilinin saçları; koku, renk ve salkım saçak olarak hayâl edilme
gibi özellikleriyle sümbüle benzetilir (Kandemir, 2008:92). Bâkî’ye göre, sevgilinin
saçlarının gamından âşığın rüzgâra benzeyen ahı, dağdan geçse dağ çöle, çöl bahçeye,
bahçe sümbül bahçesine dönüşür. Bu yaklaşımla Bâkî, âşığın ayrılıktan kaynaklanan
büyük acısını dağ, ova, çöl, bahçe ve sümbül bahçesi gibi mekânlara yansıtarak âşığı
söz konusu mekânlar ile bütünleştirir. Sağlanan bu büyük dönüşüm ile âşığın sevgilinin
saçlarına olan özlemini tasvir etmeye çalışır:
Kûhdan geçse gam-ı zülfünle âhum sarsarı
Kûh deşt ü deşt bâg u bâg sünbülzâr olur (Bâkî, G.114/4)
2.16.5. Menekşe Bahçesi (Benefşezâr)
Çiçek çeşitlerinden biri olan menekşe (benefşe); “menekşegillerden, kısa boylu,
güzel kokulu, genellikle mor çiçekli otsu bir bitkidir. Siyaha yakın koyu rengi, kokusu ve
boynunun eğriliğiyle sevgilinin saçı, beni ve ayva tüyüne benzetilir.” (Güfta,
2009:1356). Klasik şiirde insana ait uzuvların yanında âbid, mürîd, günahkâr, mestâne,
426
gedâ, kul, hidû-beççe, utangaç kişi ve âşığın benzetileni olarak da görülür (Bayram,
2007:2015). Fuzûlî Divanı’nda kullanılmayan menekşe bahçesi, Bâkî Divanı’nda
sevgilinin ayva tüylerinin ve muhtelif milletlerin ten renklerinin benzetileni olarak
kullanılmıştır:
Sevgilinin yüzü/yanağı, ideal güzelliğin tezahür ettiği yer konumunda görüldüğü
için bahçe olarak tasavvur edilir. Klasik şiirde âşığın karanlık dünyasını aydınlatacak
kadar beyaz ve parlak görülen bu güzellik unsurunun üstündeki ayva tüyleri, siyah veya
sarı olduğu için sevgilinin güzelliğine güzellik katar. Böylece sevgilinin yanağı, etrafı
menekşelerle çevrili bir bahçe (menekşe bahçesi) olarak düşünülür:
Bir hüsn dahı bagladı hatdan ‘izâr-ı yâr
Etrâf-ı bâg hûb olur olsa benefşezâr (Bâkî, G.111/1)
Rum (Osmanlı) ülkesindeki insanların ten rengi beyaz olduğu için Rum diyarı,
ortası yaseminlerle bezenmiş bir gül bahçesine benzetilirken, Hindistân (Bâkî, G.337/3)
ve Habeşistân’da yaşayan insanların ten renkleri siyah/esmer olduğu için bu diyarlar
menekşe bahçesine benzetilmiştir. Reel mekânlardan Habeşistân ve Hindistân’da
yaşayan insanların ten renklerinin menekşe; memleketlerinin menekşe bahçesi olarak
tasavvur edilmesi, harici mekânların bahçe mesabesinde görüldüğünü, ten renklerinin
bir zenginlik/renklilik olarak tasavvur edildiğini gösterir:
Döndi diyâr-ı Rûma semenlerle sahn-ı bâg
Gûyâ sevâd-ı mülk-i Habeşdür benefşezâr (Bâkî, K.17/3)
2.16.6. Bahçe ve Bahçe Çeşitleriyle İlgili Sözcüklerin Sayı, Oran ve İçerik
Bakımından Değerlendirilmesi
Bahçe ve bahçe çeşitleriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısını Tablo
25, kullanım oranını Grafik 25 vermektedir. Buna göre bahçe ve bahçe çeşitleriyle ilgili
sözcüklerin toplam kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 426, Fuzûlî Divanı’nda 234 olarak
tespit edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %64’e, Fuzûlî Divanı’nda
%35’e tekabül eder. Bâkî Divanı’ndaki toplam kullanım sayısı ve oranının Fuzûlî
Divanı’ndan fazla olmasının nedeni, “bâğ”, “İrem”, “gülşen” ve gülistân” sözcüklerinin
Bâkî Divanı’nda daha fazla kullanılması ve “benefşezâr”, “sünbülzâr”, “şükûfezâr”
sözcüklerinin Fuzûlî Divanı’nda kullanılmamış olmasıdır. Bâkî Divanı’ndaki sayı ve
oranın bu kadar fazla olmasının temelinde, Bâkî’nin dışa dönük ve rahat yaşamaya
düşkün bir kişiliğe sahip olması düşüncesi vardır.
427
Tablo 25: Bahçe ve bahçe çeşitleriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım sayısı
Sözcükler
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
178
58
Benefşezâr
3
-
Bûstân/Bûsitân
13
16
Gülistân/Gülsitân
52
13
Gülşen
87
50
Gülzâr
55
62
Hadîka
-
3
İrem
11
3
Lâlezâr
5
7
Ravzâ/Riyâz
20
22
Sünbülzâr
1
-
Şükûfezâr
1
-
426
234
Bâğ
Toplam
%35
Bâkî Divanı
%65
Fuzûlî Divanı
Grafik 25: Bahçe ve bahçe çeşitleriyle ilgili sözcüklerin divanlarda kullanım
oranı
Bahçe, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında en çok kullanılan mekânların başında gelir.
Çerçevesel açıdan açık mekân olan bahçe ve çeşitleri, Bâkî Divanı’nda daha zengin bir
bağlam içerisinde ele alınmıştır.
428
Kâinat veya âlemin bir numunesi olan bahçe, mevsimsel değişikliklerden en
fazla etkilenen mekândır. Yeniden doğuşun sembolü olan bahar ile ölümün sembolü
olan hazanın etkileri bahçede aynı düzeyde hissedilir. Zaman mefhumunun
somutlaşması ve etkilerinin anlaşılması konusunda bahçe ideal bir temsil yeri olarak
görülür. İlkbaharda ideal güzelliğin tezahür yeri olduğu için yasemin yanaklı sevgilinin
gezinti yeri ve seyrangâhına dönüşür:
Seyr ile saldı bâğa güzer ol semen-izâr
Envâ‘-ı zîb ü zînet ile fasl-ı nev-bahâr (Fuzûlî, Msd.1-IV/1)
Hazan rüzgârının etkisiyle oluşan sararma ve yıpranmayla âşığın/şairin gamlı
hâli arasında benzerlik ilişkisi oluşturulduğu için bahçe, âşığın/şairin perişanlığının
tezahür yeri olarak tasavvur edilir. Bu bağlamda bahçe, mekân olarak veya algılanma
biçimine göre insanın iyimser ve kötümser hâllerinin anlaşılması konusunda önemli bir
metafor olarak görülebilir:
Evrâk-ı bâga n’eyledi bâd-ı hazânı gör
Bâkî gamunda şöyle perişân olup gezer (Bâkî, G.138/7)
Kış mevsiminde ise bahçe, dökülen yaprakları ve yok edilen meyveleri
nedeniyle taaruza uğramış ve yağmalanmış bir mekân olarak tasavvur edilmiştir:
Açıp ta'arruz elin zemherîr eşcâra
Ne berg kala bu gârette bûstânda ne bâr (Fuzûlî, K.6/6)
Mutlak Varlık’ın cemal sıfatlarının tecelli yeri olan bahçe, Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında tasavvufî bazı hâllerin anlaşılması konusunda araç olarak görülmüşür.
Bâkî, bahçedeki ağaçların hazan mevsiminde yapraklarını dökmesini tasavvuf ehlinin
arınma süreçlerinden biri olarak bilinen “tecrit” hâliyla ilişkilendirir. Bu yaklaşımıyla
doğal bir olayı hayâlî bir durum ile açıklamaya çalışır. Tecrit, sâlikin erginleşme
sürecinin önemli menzillerinden biri olduğu için bahçenin özellikle sonbahardaki
hâlinin tecrit hâlini layıkıyla ifade ettiği düşünülür:
Eşcâr-ı bâg hırka-i tecrîde girdiler
Bâd-ı hazân çemende el aldı çenârdan (Bâkî, G.371/2)
Dünyanın geçiciliği anlatılırken kavram veya metafor olarak kullanılabilecek en
önemli mekân bahçedir. Çünkü bahçenin tedaisi geniştir. Madde âleminden berzah
âlemine yolculuk mukadder olduğu için dünya bahçesinde keyif ve rahatlık içinde bir
hayat yaşansa bile bunun sona ereceği bilinir. Bahar mevsiminde yeşerip olgunlaştıktan
429
sonra hazan mevsiminde sararan bir bahçe, dünyanın geçiciliğini anlatma noktasında
ideal bir zemin olarak görülür:
Yeter oldu kulağa bang-i rihlet dehr bâğından
Ne durmuşsun temâşâ-yı gül-i ruhsâr yetmez mi (Fuzûlî, G.289/4)
Hayatı ızdırap ve acıyla özdeşleşen Fuzûlî’nin yaşadığı coğrafyada fitne ve
fesadın; çatışma ve kaosun eksilmediği bilinir. Bu bağlamda Kerbelâ ve Basra’nın
kaderini nispeten yaşadığı düşünülen Fuzûlî’nin, bahçeyi “fitne” sözcüğüyle
ilişkilendirmesi (Fuzûlî, K.9/41), söz konusu problemin şairin yaşadığı coğrafyayla
adeta aynileştiğini gösterir. Fuzûlî, “fitne bahçesinde gülün açmaması” imgesiyle
yaşadığı coğrafyada sağlanan birlik ve kardeşliği anlatırken; “Fitne bahçesinde her gün
bir gül açardı.” ifadesiyle yaşadığı dönemde fitnenin yaygınlığına işaret eder. Fitnenin
bahçe gibi açık ve ferah bir mekânla ilişkilendirilmesi ve bahçe unsurlarından gül ile
tavsif edilmesi bu davranışın söz konusu coğrafyada kanıksanıp normalleştiğini gösterir:
Ol fezâ-yi mihnet-efzâdan yetince Basraya
Dehr bâğ-i fitneden bir gül açardı her zamân (Fuzûlî, Trc.15-VIII/6)
Gül bahçesi, Bâkî ve Fuzûlî divanlarında hem açık hem de kapalı mekân olarak
algılanmıştır. “Olgusal mekân anlayışında; fiziksel boyutlar değil, anlatı karakterinin o
andaki ruhsal durumu, bağlamı ve mekânı nasıl algıladığı asıl belirleyici unsurdur.”
Korkmaz, 2007:403). Bu bağlamda Fuzûlî Divanı’nda gül bahçesinin kapalı mekân
olarak algılanma durumunun Bâkî Divanı’na göre daha fazla olduğu tespit edilmiştir.
İnsan, iç durumunu dış dünyaya yansıttığı (Haydar, 1991:134) için gül bahçesinin,
hayatı ızdırap ile özdeşleşen Fuzûlî’de kapalı mekân olarak algılanması, makul
karşılanmalıdır. Fuzûlî, devrin zulmünden seyir yeri olan gül bahçesini zindan olarak
algıladığını ve sevgilinin hançeriyle gül bahçesindeki güllerin kana boyandığını söyler
(Fuzûlî, G.251/5). Böylece karamsar ruh hâlini gül bahçesine yansıtır. Tanpınar’ın
Fuzûlî’de gülü “kanayan bir yara” (Tanpınar, 2011:115) olarak tasavvur etmesinin
nedeninin söz konusu algıdan kaynaklandığı düşünülür:
Devr cevrin gör ki nüzhetgâh-ı ehl-i zevk iken
Cûybâr-ı gülşeni zencîr-i zindân eylemiş (Fuzûlî, G.130/4)
Bâkî de gül bahçesinde âşığın bedeninde oluşan yaraların âşığa büyük acılar
çektirdiğini ileri sürerek insanların huzur bulduğu bir mekânı çekilen acının zemini
olarak görür. Aynı zamanda gülün yara, gül bahçesinin ise âşığın benzetileni olarak
tasavvur edilme düşüncesine atıfta bulunur:
430
Hâr zahmından neler çekdügümi gülzârda
Bâgbân-ı bülbül-i giryâne söylen söylesün (Bâkî, G.395/4)
Kapalı mekân algısı nasıl ki durgun, içe dönük ve karamsar kişiliğin göstergesi
ise açık mekân algısı da hareketli, dışa dönük, iyimser kişiliğin göstergesidir
(Temizkan, 2012:229). Bu bağlamda Bâkî ve Fuzûlî divanları incelendiğinde iki şairin
de gül bahçesini yer yer açık mekân olarak algıladığı görülür. Bâkî, sevgilinin
güzelliğinin hayâli, âşıkta vuslat ümidi oluşturduğu için cehennem ateşinin cennet
bağının gül bahçesi olarak algılandığını düşünür. Fuzûlî ise bahar mevsiminde
yabancıların (ağyâr/rakip) köşelere, kendisinin sabah rüzgârı gibi gül bahçesine gittiğini
söyler, böylece rüzgâr ile özdeşleştirdiği coşkun ruh hâliyle çerçevesel açıdan açık ve
ferah bir mekân olan gül bahçesine katkı sağlamayı düşünür:
Hüsnün hayâli vaslun ümîdiyle ‘âşıka
Nâr-ı câhîmi gülşen-i bâg-ı cinân ider (Bâkî, G.109/3)
El böyle fasıllarda temennâ-yı künc eder
Ben eyledim sabâ kimi gülşen yana güzâr (Fuzûlî, K.37/6)
Lale bahçesi, Fuzûlî Divanı’nda daha fazla teşbih ve tasavvura konu edilmiştir.
Fuzûlî, âşığın ayrılık derdinden yaralarla dolan gönlünü, gezilip görülmeye layık bir lale
bahçesi olarak tasavvur eder. Bu mekân çerçevesel açıdan kapalı olduğu için âşık,
burayı gezme veya tefekkür etme imkânından mahrum kalır. Yaralı gönlün lale bahçesi
olarak tasavvur edilmesinin temelinde, renk ve şekil benzerliklerinin yanında âşığın
hâlinden memnun olma düşüncesi vardır:
Ey Fuzûlî dâğ-ı hicrân ile yanmış gönlümü
Lâlezâr açsaydı seyr-i lâlezâr etmez midim (Fuzûlî, G.195/8)
Bâkî, sevgilinin etkisiyle dökülen kan ile oluşan manzarayı lale behçesi) olarak
tasavvur ederek (Bâkî, G.99/2) olumsuz çağrışımlara kapı aralayan bir manzarayı
olumlu görür. Ciğerlerin parça parça yere serilmiş olması hâliyle lale bahçesi arasında
bir bağlantı kurulmakta. Bu durum, sevgiliden/memdûhtan kaynaklanmaktadır.
Sevgilinin âşığa reva gördüğü cevr ve cefa ilgi ve iltifat mesabesinde değerlendirildiği
için sevgilinin kahrı lütuf olarak tasavvur edilir. Bu etki, âşığın menzil olarak görüp
ulaşmaya çalıştığı mekânlara (sevgilinin mahallesi) dahi yansıtılır:
Hâk-i harîm-i kûyun bir lâlezâre dönmiş
Hûn itdügün cigerler hep pâre pâre düşmiş (Bâkî, G.216/4)
431
Çiçek bahçesi, ideal güzelliği temsil eden sevgilinin mekânı olarak tasavvur
edildiği için onun güzelliğiyle adeta özdeşleştirilir. Edalı tavırları, cilveli salınışıyla
tavus kuşuna benzetilen sevgili, bağda dolanınca çiçek bahçesi taze bir gelin
görünümüne kavuşur. Bu durum, mekânın güzellik ve canlılık noktasında ideal bir kişi
veya kişilik olarak tasavvur edildiğinin göstergesidir. Bu yaklaşım, mekân ile kişinin
değer noktasında aynileştirildiğini gösterir:
Tâvûsvâr cilveler itmekde bâgda
Gûyâ ki nev-‘arûsa dönüpdür şükûfezâr (Bâkî, G.180/3)
Sümbül bahçesi, kokusu, rengi ve dağınıklığıyla sevgilinin güzellik
unusurlarından saçlarıyla ilişkilendirilir. Âşık, sevgilinin saçlarını görme veya kokusunu
alma hasretiyle yaşar. Bâkî, bu özleminin âşığın ah rüzgârının bazı mekânları
dönüştürmek suretiyle bitebileceğine işeret eder. Genelde duyguların özelde hasret ve
acının mekânlara yansıtılmasıyla mekânların insanla aynileşecek şekilde değişip
dönüşmesi, yani beşerîleşmesi sağlanır (Kaplan, 2009/b:55). Bu yansıtma veya
aynileşme
sayesinde,
âşığın
iç
âlemindeki
bunalım
ve
buhranın
anlaşılmasına/somutlaşmasına da katkı sağlanır:
Kûhdan geçse gam-ı zülfünle âhum sarsarı
Kûh deşt ü deşt bâg u bâg sünbülzâr olur (Bâkî, G.114/4)
Menekşe bahçesinin, ideal güzelliğin sembolü olarak tasavvur edilmesinin
temelinde menekşenin, renk ve biçimiyle sevgilinin güzellik unsurlarının (saç, kâkül,
hat) tasvirinde benzetilen olarak kullanılması düşüncesi vardır. Klasik şiirde sevgilinin
güzellik unsurlarından bahsedildiğinde akla gelen ilk ve en önemli yer sevgilinin
yüzü/yanağı olduğu için Bâkî, sevgilinin yanağını üstündeki ayva tüyleriyle etrafı
menekşelerle çevrili bir bahçe olarak tasavvur eder. Bu yaklaşımıyla Bâkî’nin gerçekte
hüsnüne/cemaline mazhar olamadığı sevgilinin güzellik unsurlarını yapay mekânlara
yansıtarak ayrılık acısını hafifletmeye çalıştığı düşünülür:
Bir hüsn dahı bagladı hatdan ‘izâr-ı yâr
Etrâf-ı bâg hûb olur olsa benefşezâr (Bâkî, G.111/1)
432
SONUÇ
Güçlü bir gelenekten beslenen klasik Türk şiiri, İslâmiyet’in etkisiyle Arap ve
Fars kültüründen yararlanarak tekâmülünü gerçekleştirmiştir. Gelenek, klasik Türk
şiirini şekil ve muhteva estetiği açısından sınırlandırdığı için, özgün söyleyiş ve “bikr-i
mana arayışı” şairler tarafından önemsenmiştir. Bâkî ve Fuzûlî, geleneğin dayattığı
sınırlar içinde, özgün üslupları ve derin imgelerle dolu şiirleriyle divan şiirinin
“klasikleşme sürecine” sağladıkları katkı ile Türk edebiyatının en önemli şairleri
arasında anılagelmişlerdir. Dolayısıyla bu şairlerin divanlarıyla ilgili tematik
çalışmaların gerekliliğine inanılarak bu tez hazırlanmıştır.
Bu çalışmada, klasik Türk şiirinin iki önemli eseri olan Bâkî ve Fuzûlî
divanlarında, mekânın tasavvur edilme biçimi ele alınmıştır. Mekânlar “Doğal
Mekânlar” ve “Yapay Mekânlar” olmak üzere iki ana başlık altında incelenmiştir.
Hayatiyetin devamı konusunda ihtiyaç duyulan ve insan iradesinin dışında vücut bulan
mekânlar doğal mekânlardır. Doğal mekânların tasavvur edilme biçimi ve bu mekânlara
olan iltifat, şairlerin kişilikleri ve edebî yönleri hakkında bazı ip uçlar verdiği için bu
mekânların tespiti ve tasavvur edilme biçimi önem arz eder. Bu bağlamda divanlara
bakıldığında, Bâkî Divanı’nda doğal mekânları karşılayan aynı (bahr, derya, deniz) veya
farklı (caygâh, deniz, deşt, kuhsâr, vadi) anlamlara gelen 36, Fuzûlî Divanı’nda ise 30
sözcüğün kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu durumdan, Bâkî’nin doğal mekânlarla alakalı
farklı sözcükleri kullanma hususunda daha işlevsel bir dile sahip olduğu anlaşılmıştır.
Doğal mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda toplam kullanım sayısı ve oranını Tablo
26 ve Grafik 26 vermektedir.
Tablo 26: Doğal mekânların toplam kullanım sayısı
Sözcükler
Doğal mekânlar
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
527
431
433
Bâkî Divanı
%45
%55
Fuzûlî Divanı
Grafik 26: Doğal mekânların toplam kullanım oranı
Bu Tablo ve Grafiğe göre, doğal mekânları karşılayan sözcüklerin toplam
kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 527, Fuzûlî Divanı’ nda 431 olarak tespit edilmiştir.
Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %55’e, Fuzûlî Divanı’nda %45’e tekabül
etmektedir. Bâkî Divanı’nda doğal mekânların daha fazla kullanılması, Bâkî’nin dışa
dönük, canlı ve renkli bir kişiliğe sahip olduğunu, bir imge veya tasavvuru işlerken
gözlem duyusundan daha fazla yararlandığını, tasvir ve tavsiflerinde nispeten daha
gerçekçi olduğunu ortaya koyar. Divanlarda doğal mekânların tasavvur edilme
biçimlerine bakıldığında, klasik şiir geleneğinin muhteva estetiği hususunda karşılaşılan
sınırlılıklar nedeniyle doğal mekânların genellikle soyut kavramlarla ilişkilendirilerek
hayâlî bir bağlam içinde ele alındıkları görülmüştür. Bâkî Divanı’nda somut
kavramların teşbih unsuru olarak daha fazla kullanılması, mekânların daha gerçekçi bir
bakış açısıyla divanına yansıtıldığını gösterir.
Doğal mekânlardan deniz, dağ ve çimenliğin Bâkî Divanı’nda; çöl ve vadinin ise
Fuzûlî Divanı’nda daha fazla kullanılışı dikkate değer bir durumdur. Bu mekânlardan
özellikle vadi ve çöl, sahip oldukları doğal özellikler ile sıkıntı ve gam gibi duyguların
ifade edilmesinde sembol olarak kullanılabilecek mekânların başında gelir. “Izdırabı
yaşanacak tek iklim” olarak gören Fuzûlî’nin, bu mekânlara Bâkî’den daha fazla iltifat
etmesi, sanat telakkisini şiire gerçekçi bir biçimde yansıttığını gösterir.
Yapay mekânlar, maddî ve manevî ihtiyaçların karşılanması için inşâ edilen
mekânlardır. Barınma, korunma ve eğlence mekânları sayesinde, maddî ihtiyaçlar
karşılanırken; dinî ve kültürel mekânlar sayesinde manevî ihtiyaçlar karşılanır. Yapay
434
mekânlar, inşâî mekân özelliği taşıdığı için mimarî unsurlar olarak maddî kültürün en
önemli yönlerinden birini teşkil ederler. Bu yapılar sayesinde, eski dönemlerden
geleceğe maddî ve manevî kültür aktarılmış olur. Mekânsal tasavvur ve imgeler, manevî
kültürün en önemli şubelerinden birini teşkil ettiği için yapay mekân çözümlemeleri
sayesinde, dönemin kültürel belleğiyle ilgili bazı çıkarımlar ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Yapay mekânlara olan teveccüh ve bu mekânların algılanma biçimi önemlidir.
Bu bağlamda Bâkî Divanı’na bakıldığında, toplamda yapay mekânlarla ilgili aynı veya
farklı anlamlara gelen 179, Fuzûlî Divanı’nda ise 175 sözcüğün kullanıldığı tespit
edilmiştir. Bu durum, yapay mekânları karşılayan sözcüklere, her iki şairin fazla ve
birbirlerine yakın oranlarda iltifat ettiklerini, bu sözcüklerin şairlerin tasavvur âleminde
aynı oranda canlı kaldığını gösterir. Sosyal hayatın her yönünü (barınma, dinî hayat,
eğlence) yansıtacak kadar geniş bir kelime kadrosundan oluşan bu sözcüklerin içinde,
otoriteyi temsil eden mekânlar (saray, konak) bulunduğu gibi halkı (ev, mescit,
meyhane, zindan) temsil eden mekânlar da bulunur. Bu durum şairlerin, mekânları
gerçeküstü imgelere konu etseler bile sosyal gerçekliklerini şiirlerine yansıttıklarını
gösterir. Yapay mekânlarla ilgili sözcüklerin divanlarda toplam kullanım sayısını Tablo
27, kullanım oranını Grafik 27 vermektedir.
Tablo 27: Yapay mekânların toplam kullanım sayısı
Sözcükler
Yapay mekânlar
%48
Bâkî Divanı
Fuzûlî Divanı
1777
1664
Bâkî Divanı
%52
Grafik 27: Yapay mekânların toplam kullanım oranı
Fuzûlî Divanı
435
Bu Tablo ve Grafiğe göre yapay mekânları karşılayan sözcüklerin toplam
kullanım sayısı, Bâkî Divanı’nda 1777, Fuzûlî Divanı’nda ise 1664 olarak tespit
edilmiştir. Bu sayıların toplamı, Bâkî Divanı’nda %52’ye, Fuzûlî Divanı’nda %48’e
tekabül etmektedir. Yapay mekânlara olan iltifatın her iki divanda fazla olması, sosyal
hayatın önemli bir maddî unsurunun divanlara yansıtıldığını ve bu mekânların her iki
şair tarafından önemsendiğini gösterir.
Bâkî Divanı’nda
yapay mekânların toplam kullanımının fazla çıkma
nedenlerinden biri, “bahçe”nin –Fuzûlî Divanına göre- belirgin bir fazlalıkla (426/234)
kullanılmasıdır. Bahçe, dış mekân özelliği taşdığı için bu durum, Bâkî’nin dışa dönük
kişiliğini yapay mekânlara yansıttığını gösterir. Yapay mekânlardan “bahçe”nin yanı
sıra “barınma”, “eğlence” ve “otoriteyi temsil eden” mekânların Bâkî Divanı’nda fazla
oluşu, şairin maddî hayata olana bağlılığını, dünyevî isteklere düşkün yaratılışını ve
devlet yöneticileriyle olan iyi ilişkilerini ortaya koyar. Fuzûlî Divanı’nda ise genellikle
olumsuz durumları çağrıştıran “korunma” ve “cezalandırma” mekânlarının fazla
kullanılması, Fuzûlî’nin, karamsar dünyasını ve mahrumiyet bölgesinin yaşattığı ruh
hâlini şiirine yansıttığını gösterir.
Coğrafî mekânlardan memleket ve şehirler, sosyal hayatın en önemli
şubelerinden birini teşkil ettiği için, bu mekânların tasavvur edilme biçimi önem arz
eder. Bu bağlamda memleket adlarından Irak’ın, şehir adlarından ise Bağdat’ın büyük
bir farkla Fuzûlî Divanı’nda, İstanbul’un ise yalnızca Bâkî Divanı’nda kullanılması,
şairlerin yaşadıkları coğrafyayı şiirlerine yansıttıklarını gösterir. Bu durumun nazara
alınmadığı yaklaşımlara da rast gelinmiştir. Örneğin, Bâkî, Mekke ve Medine kadılığı
yapmasına rağmen divanında bu mekânlara hiç yer vermemiştir.
Dinî ve tasavvufî mekânlar, Bâkî Divanı’nda 77, Fuzûlî Divanı’nda 65 kez
kullanılmıştır. Fuzûlî gerek din ve tasavvufu eserlerinde yoğun bir biçimde işleme,
gerekse
“dindarlık”
kimliğiyle
anılma
hususlarında,
eski
Türk
edebiyatı
araştırmacılarının üzerinde fikir birliğine vardığı bir şahsiyet iken, Bâkî’nin dinî ve
tasavvufî sözcüklere Fuzûlî’den daha fazla iltifat etmesi ve geleneğin belirlediği
sınırlılıklar dışında bu mekânları olumsuz bir biçimde tasavvur etmemesi, Bâkî
hakkında ileri sürülen kategorik yaklaşımların (epiküryen, hazperver) yeniden
sorgulanması gerektiği sonucunu ortaya koymuştur. Bu mekânların tasavvur edilme
biçimlerine bakıldığında ise her iki divanda da dinî ve tasavvufî mekânların harabatî
mekânlar ile karşılaştırmalı olarak ele alındıklarında olumsuz özelliklerle tavsif
436
edildikleri, diğer kullanımlarda ise geleneğin belirlediği çerçeve içinde ele alındıkları
tespit edilmiştir.
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında madde âlemi, aşkın/müteâl bir âlem formuyla
tasavvur edildiği için bu âlemin önemli bir cüzü olan mekânların tasavvufî bazı
kavramlarla (belâ, fakr, fenâ, hayret, hikmet, istiğna, kanaat, melâmet, tecrit, uzlet vb.)
tavsif edildiği görülür. Fuzûlî, şiirlerinde İlahî aşkı terennüm ettiği için bu durum, onun
sanat telakkisiyle temellendirilirken, Bâkî’nin şiirlerinde yer alan mekân tavsiflerinde
tasavvufî kavramların azımsanmayacak oranda olması, klasik şairlerin beslendiği asıl
kaynakların din ve tasavvuf olduğunu gösterir.
Klasik şiirin en yaygın konusu, aşk olduğu için, sevgilinin ideal bir varlık olarak
tasavvur edilerek “Mutlak Varlık”; sevgiliye ait mekânların (eşik, kûy vb.) ise tasavvufî
kavramlarla tavsif edilmenin yanı sıra dinî mekân olarak tasavvur edilmesi (Kâbe,
Mescid-i Aksâ, cennet vb.) mecazî aşk bağlamında bile sevgilinin Mutlak Varlık’a
yakınlaştırılmış bir tip olarak tasavvur edildiğini gösterir. İdeal varlığı temsil eden
sevgiliye ait mekânların daima yüceltilmesi, mahviyyetkârlığı temsil eden âşığa ait
mekânların ise değersiz görülmesi de bu bağlamda değerlendirilmelidir.
Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekân, “olgusal” ve “çevresel” olmak üzere iki
anlayışla ele alınır. Çevresel anlayışta mekân doğrudan veya göndermelerle nispeten
yapısal özellikleriyle ele alınırken; olgusal anlayışta mekân dönüştürülerek şairin ruh
hâlini, kişiliğini yansıtacak şekilde ele alınır. Divanlarda mekânların insana ait duygu ve
hayâllerle tavsif edildiği, şairin ruh hâlinin mekâna yansıtılarak “kişi-mekân özdeşliği”
veya “kişi-mekân aynileşmesi”nin sağlandığı görülür. Şairlerin sanat telakkileri ve
psikolojik hâllerinin anlaşılması konusunda yapılması gereken en önemli işlerden biri,
eserlerinin incelenmesidir. Mekân/coğrafya “kader” olarak tasavvur edildiği için mekân
tahlilleri sayesinde şairin dünya tasavvuru, ruh hâli hakkında birtakım bilgilerin elde
edilebileceği düşünülmektedir. Bu bağlamda divanlara bakıldığında, mekânların
genellikle aşk, ayrılık, dert, gam, mihnet, sabır ve neşe gibi duygu belirten sözcüklerle
tavsif edildiği görülür. Olumsuz durumları karşılayan kavramların fazlalığı, şairlerin ruh
hâllerinden kaynaklandığı gibi, klasik şiir geleneğinin gereği olarak platonik aşk
kurgusunun/anlayışının divanlara yansıtılmasından kaynaklanır.
Şair, ruh hâlini mekâna yansıttığı için mekânların algılanma biçimlerinin ortaya
konulması zorunluluk arz eder. Çerçeve açısından kapalı olan mekânların (zindan, ev,
köşe) karamsar ruh hâllerinin tasvirinde araç olarak kullanılması makul karşılanır.
437
Ancak çerçeve açısından açık ve ferah olan mekânların (bahçe, dağ, deniz) karamsar ruh
hâllerinin tasvirinde kullanılması, mekânların algılanma biçiminde “çerçeve” veya
“fiziksel yapının” nazara alınmadığını ortaya koyar. Bu bağlamda Bâkî ve Fuzûlî
divanlarına bakıldığında, mekânların, daha çok olumsuz hâllerin tasvirinde kullanılan
kavramlarla (gam, belâ, mihnet) tavsif edilerek kapalı mekân algısıyla ele alındığı tespit
edilmiştir. Fuzûlî Divanı’nda “gül bahçesinin zindan” olarak, Bâkî Divanı’nda ise
“sevgilinin ağyâr tarafından seyredilmesi hasebiyle dönme dolaptan çıkan sesin, inleme
olarak algılanması ve bayram yerinin çilehaneye dönüşmesi” kapalı mekân algısıyla
ilgili tespitlerden bazılarıdır. Kapalı mekân algısının Fuzûlî Divanı’nda daha fazla
olduğu tespit edilmiştir. Bu durum, Fuzûlî’nin içe dönük ve karamsar kişiliğini sanatına
yansıttığını gösterir. Klasik şairler kendilerini âşık formunda telakki ettikleri için sevgili
uğruna çektikleri sıkıntılardan haz alırlar. Bu yaklaşım da mekânların olumsuz
durumları
çağrıştıran
sözcüklerle
tavsif
edilse
bile
açık
mekân
algısı
değerlendirildiklerini gösterir.
Divanlarda yaygın olmamakla beraber doğal ve yapay mekânların “açık mekân
algısı” ile ele alındıkları görülür. Özellikle olumsuz durumları çağrıştıran mekânların
şairler tarafından olumlu bir bakış açısıyla ele alınması, bu bağlamda değerlendirilebilir.
Bâkî Divanı’nda “vuslat ümidinin, cehennem ateşini cennet bahçesine dönüştürmesi”
Fuzûlî Divanı’nda ise “mâtem evinin, âşığa yeterli gelmesi ve âşığın mâtem evinde
mutlu olması” tasavvurları, işlevleri bakımından olumsuz özellikler taşıyan mekânların,
âşıkların tasavvur âleminde olumlu durumları çağrıştırdığı, âşığın söz konusu
mekânlarda kendisini huzurlu hissettiğini ortaya koyar. Klasik şiirde platonik aşk
işlendiği için karamsar bir dünyanın şiire hâkim olduğu bilinir. Bâkî ve Fuzûlî bu
konuda karşılaştırıldığında, maddî hayata bağlı, dışa dönük bir kişiliğe sahip olan
Bâkî’nin, mekânları Fuzûlî’den daha fazla açık mekân olarak algıladığı tespit edilmiştir.
Mekânların
divanlarda
genellikle
teşbih
ve
mecaz
yoluyla
aynı
kavramlarla/hususlarla ilgili tasavvurlara konu edildiği görülür. Aşk, gönül, vuslat; belâ,
fena, melâmet; gözyaşı, gam, delilik; bahçe, dünya, felek, sevgilinin güzellik unsurları
ve
memdûh
övgüsü
doğal
ve
yapay
mekânlarla
en
fazla
ilişkilendirilen
kavram/hususlardır. Tasavvufî kavramlar, Fuzûlî Divanı’nda teşbih veya tavsif unsuru
olarak daha fazla kullanılsa da ortak teşbih ve tasavvurların fazlalığı, şairlerin şiir
dünyalarını, hayâl ve tasavvurlarını besleyen kültürün aynı olmasından kaynaklanır.
438
Ayrıca klasik Türk şiirinin muhteva estetiğinin âşığa dayattığı sınırlılıkların, aynı
tasavvurların kullanımında etkili olduğunu gösterir.
Sanatçının asıl gayesi, bir gerçekliği olduğu gibi yansıtmaktan ziyade, duygu ve
düşüncelerini estetize ederek aktarmaktır. Bu bağlamda klasik şairlerin mekân
tasavvurlarına bakıldığında, estetik kaygı ve ideal olanı yansıtma çabasından dolayı
onların, daha çok gerçeküstü imge ve tasavvurlardan yararlandıkları görülür.
Dolayısıyla mekânlar, “çevresel mekân anlayışı”ndan ziyade, “olgusal” mekân anlayışı”
ile değerlendirilmiştir. Klasik şairler, gerçeküstü imge ve tasavvurları fazla kullandıkarı
için suçlama mesabesinde bazı eleştirilere maruz kalmışlardır. Bâkî ve Fuzûlî
divanlarına bu bağlamda bakıldığında, mekânların, gazellerde dolaylı olarak; kaside ve
musammatlarda ise doğrudan “çevresel mekân anlayışı” ile ele alındığı görülür. Bâkî
Divanında çölün, “ceylan ve kaplanların mekânı”, Fuzûlî Divanı’nda ise “Mecnûn’un
gezinti/seyir yeri” olarak tasavvur edilmesi, bu bağlamda değerlendirilebilir. Mekânlara
dair halk inanışlarının doğrudan veya göndermelerle şiirlerde işlenmesi, sosyal
gerçekliğin şiire yansıtılması konusunda önemli olsa gerektir. Karşılaştırmalı olarak
divanlara bakıldığında “çevresel mekân anlayışı”nın Bâkî Divanı’nda daha fazla olduğu
tespit edilmiştir.
Mekân tahlillerinde Bâkî ve Fuzûlî’nin gerçeküstü imgelerden yararlanma
düzeylerinin farklı olduğu görülmüştür. “Savaş yeri”nin Bâkî Divanı’nda “bahçe”,
“deniz” ve “gökyüzü” gibi somut; Fuzûlî Divanı’nda ise “aşk” ve “fitne” gibi soyut
kavramlarla benzerlik noktasında ilişkilendirilerek kullanılması, şairlerin teşbih veya
tavsif unsuru olarak kullandıkları sözcüklerin metafizik derecelerinin farklı olduğunu
gösterir.
Divanlarda mekân, gerçeküstü imgelere konu edilip soyut kavramlarla tavsif
edildiği için reel mekândan ziyade mekânsal metafor olarak kullanılmıştır. “Vâdî”
sözcüğünün “vâdî-i hicrân”, “vâdî-i gam”, “vâdî-i dert”, “vâdî-i mihnet” formuyla
kullanılması ve bu kullanımın bütün mekânlarda görülmesi, mekânsal metaforların
yaygınlığını ortaya koyar. Mekân tahlillerinde dikkat çeken hususlardan biri, aynı
mekânın karşıt anlamlı sözcüklerle tavsif edilmesidir. “Eğlence meclisi”nin Bâkî
Divanı’nda “vuslat” ve “ayrılık”, Fuzûlî Divanı’nda ise “cennet” ve “cehennem” olarak
tasavvur edilmesi, şairlerin gazel veya kaside söyleme/yazma sürecindeki psikolojik
hâllerinin metne yansıtılması bağlamında değerlendirilmiştir.
439
Sonuç olarak Bâkî ve Fuzûlî divanlarında mekânın tasavvur edilme biçiminin
ortaya konulmaya çalışıldığı bu çalışmada, klasik şiir geleneğinin, şairlerin mekân
tasavvurları üzerinde belirleyici olduğu görülmüştür. Buna mukabil, şairlerin
yaratılıştan kaynaklanan kişilik ve farklı sosyal ortamlarda yetişmenin sunduğu algı ve
hayat tasavvurlarını divanlarına yansıttıkları tespit edilmiştir. Yalnızca iki divan
üzerinde yapılan bu çalışmanın -mevcut çalışmalar içinde- “eşik” düzeyinde olduğu
düşünülmektedir. Olaya dayalı metinlerin yapısal unsurlarından biri mekân olduğu için,
mesnevilerde mekânın tasavvur edilme biçimiyle ilgili tez çalışmalarının daha isabetli
olacağı düşüncesine varılmıştır. Bu çalışmanın, klasik Türk şiirinde “mekân” konusuyla
alakalı yapılacak sonraki çalışmalara, gerek istatistikî veriler gerekse mekânların
tasavvur edilme biçimi konularında katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
440
KAYNAKÇA
Aclûnî, (İsmâîl b. Muhammed) (2001), Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs I-II, C. 2, Thk.
Yûsuf b. Muhammed el-Hac Ahmed, Dımeşk: Mektebetü’l-İlmi’l-Hadîs.
Afîfî (Ebu’l-A‘lâ) (2009), Tasavvuf: İslâm’da Manevi Hayat, Çev. Ekrem DemirliAbdullah Kartal, İstanbul: İz Yayıncılık
Aka, Pınar (2005), “Divan Edebiyatı ve Bütünlük”, Littera, Aralık C. 173, (E.T.:
21.06.2016)
Akalın, Şükrü Hâluk vd. (2011), Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları
Akar, Metin (2000), Su Kasidesi Şerhi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı
Akarpınar, Bahar-Arslan, Mustafa (2004), Tekke-Tasavvuf Edebiyatı, Ankara: Grafiker
Yayınları
Akdemir, Ayşegül (2007), “Divan Şiirinde “Cünûn” ve “Mecnûn” Kavramları ile Bu
Kavramların Fehîm-i Kadîm Dîvânı’ndaki Kullanımı”, Bilig, Bahar 2007, S. 41,
s. 23-43, (E.T.: 09.02.2016)
Akın, Adnan (2010), “Kültür Penceresinden Türk İş Sisteminin Temelleri ve Atasözleri
Bağlamında Bir Model Önerisi”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C. 7, S 2,
s. 809-838, (E.T.: 09.12.2015)
Aksan, Doğan (2005), Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara: Engin Yayınevi
Aksoy, Ömer Asım (1998), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, İstanbul: İnkılap
Yayınları
Aksu, Cemal (2014), “Hanif’in Manzum Kırk Hadis Tercümesi Şerhi”, İlmî
Araştırmalar, S. 17, İstanbul, s. 17-34, (E.T.: 06.12.2016)
Aktaş, Hasan (2003), Çağdaş Türk Şiirinde Coğrafya, Edirne: Yort Savul Yayınları
Aktaş, Hasan, (2006), Çağdaş Türk Şiirinde Sosyal Hayat, Edirne: Yort Savul Yayınları
Aktaş, Şerif (1991), Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Ankara: Akçağ
Yayınları
Aktaş, Şerif (2009), Şiir Tahlili Teori- Uygulama, Ankara: Akçağ Yayınları
Altıkulaç Demirbağ, Refika (2012), “Ahmet Haşim’de Ev-Yuva ve Doğa İmgesi”,
Turkish Studies, S. 7/4, s. 739-746
Aliyyü’l-Kârî (1994), el-Masnû‘ fî Ma‘rifeti’l-Hadîsi’l-Mevzû‘, Thk. Abdülfettah Ebu
Gudde, Halep: Mektebetü’l-Matbuati’l-İslâmiyye
441
Andrews, Walter G. (2009), Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı, Çev. Tansel Güney, İstanbul:
İletişim Yayınları
Araz, Rıfat (2007), “İlâhî Aşk Çağrışımlarına Dönüşen Tutku”, Bizim Külliye, S. 31, s.
39-43, (E.T.: 21.01.2014)
Artun, Erman (2010), Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, İstanbul: Kitabevi Yayınları
Ataseven,
Asaf
(1985),
“Tarihimizde
Vakfedilmiş
Sağlık
Müesseseleri”
http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/628/Ataseven.p
df?sequence=1&isAllowed=y (E.T.; 23.12.2015)
Ateş, Süleyman (1992), İslâm Tasavvufu, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat
Avşar, Ziya (2007), “Şairlerin Görüp Unuttukları Bir Rüya: Belâgat”, Turkish Studies,
C. 2/4, s. 161-184
Aybar, Servet, (2003), “Sahne Tasarımında Dramatik Aksiyonun Belirleyiciliği”,
Atatürk Üniversitesi Tiyatro Araştırmaları Dergisi, S. 17, s. 67-75
Aybet, Nahid (1989), Fuzûlî Dîvânı’nda Maddî Kültür, Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları
Aydemir, Mustafa (2012), “Tarihsel Bir Polisiye Roman: İstanbul Hatırası”, Turkish
Studies, C. 7, S.3, s. 351-367
Aydın, Abdullah (2013/a), “Asude Bahar Ülkesine Yolculuk Olan Ölümün Şair
Biyografilerinde İfade Edilmesi”, Turkish Studies, C. 8, S.8, s. 161-188
Aydın, Abdullah (2013/b), Divan Şiirinde Rakip Portresi, Ankara: Sonçağ Yayınları
Aydın, Hüseyin (2012), İlim Felsefe ve Din Açısından Yaratılış ve Gayelik (Teoloji),
Ankara: DİB Yayınları
Aytaç, Ömer (2007), “Kent Mekânlarının Sosyo-Kültürel Coğrafyası” Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.17, S.2, s. 199-226
Aytekin, Feride (2005), Behiştî’de Tabiat ve Eşya, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Ayvazoğlu, Beşir (2013), Güller Kitabı, İstanbul: Kapı Yayınları
Ayvazoğlu, Beşir (2014), Aşk Estetiği, İstanbul: Kapı Yayınları
Bachelard, Gaston (1996), Mekânın Poetikası, Çev. Aykut Derman, İstanbul: Kesit
Yayınları
Bâkî, Bâkî Dîvânı-Tenkitli Basım, Haz. Sabahattin Küçük, Ankara: TDK Yayınları,
1994
442
Balkaya, Adem (2008), “Oğuz Kağan Destanı’nda Mekân”, Turkish Studies, C. 3, S. 2,
s. 150-163
Batislam, H. Dilek (2011), “Divan Şairinin Benzetme Dünyasında Mısır ve Nil”,
Turkish Studies, C. 6, S.1, s. 203-210
Bayat, Fuzûlî (1993), Oğuz Epik Ananesi ve Oğuz Kağan Destânı, Bakü: M. Neşriyat
Bayrak, Özcan (2013), Tevfik Fikret’in Şiirlerinde Mekân ve Algı, İstanbul: Kesit
Yayıncılık
Bayram, Yavuz (2007) “Klasik Türk Şiirinde Duyguların Dili: Çiçekler”, Turkish
Studies, C.2, S. 4, s. 209-219
Bayramoğlu, Selcan (2012), Edip Cansever’in Bezik Oynayan Kadınlar, Şiirde Zaman
ve Mekanın Poetikası, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Karşılaştırmalı Edebiyat Ana Bilim Dalı, İstanbul (Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi)
Baytop, Turhan-Kurnaz, Cemal (2003), “Lâle” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 27, s. 7981, İstanbul: TDV Yayınları
Bazın, Marcel (2002), “Kazvin” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 25, İstanbul: TDV
Yayınları, s. 154-155
Beyatlı, Yahya Kemal (2015), Edebiyata Dair, İstanbul: Arı Matbaası
Bilge, Yunus (2013), Abdülhak Şinasi Hisar’ın Romanlarında Mekân-İnsan İlişkisi,
Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim
Dalı, İstanbul (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Birici, Sevim (2007), “Klasik Türk Edebiyatında Âsiyâ”, Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C.17, S.1, Elazığ, s. 97-113
Birol, İnci Ayan (2010) “Şükûfe” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul: TDV
Yayınları, s. 258-259
Bornovalı, Sedat (1999), İslâm Dünyasında Bahçe ve Evren Anlatımı, İstanbul Teknik
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Bozkurt, Nebi (2003/a), “Medrese”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, s. 323-327,
İstanbul: TDV Yayınları
Bozkurt, Nebi (2003/b), “Meclis”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, s. 241-242 İstanbul:
TDV Yayınları
Bozkurt, Nebi (2004/a), “Mektep”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 29, s. 5-6, İstanbul:
TDV Yayınları
443
Bozkurt, Nebi (2004/b), “Mezarlık” TDV İslâm Ansiklopedisi, 2004, C. 29, s. 519-522,
İstanbul: TDV Yayınları
Bozkurt, Nebi (2006) “Namazgâh”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.32, s. 357-358,
İstanbul: TDV Yayınları
Buhârî, (Ebû Abdullah Muhammed bin İsmail) (1976), Sahîhu’l-Buhârî, Thk. Mustafa
Dîb el-Buğâ, C.4, Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr
Burckhardt, Titus (1994), Aklın Aynası Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat Üzerine
Denemeler, İstanbul: İnsan Yayınları
Cansever, Turgut (2013), İslâm’da Şehir ve Mimari, İstanbul: Timaş Yayınları
Ceylan, Ömür (2005), “Tâvûs ile Câmûs-Gaybî’nin Bir Deverân Gazeli ve Şerhi”, I.
Uluslararası Sun‘ullah-ı Gaybî Sempozyumu, s. 1-6
Chittick, William (2013), Varolmanın Boyutları, İstanbul: İnsan Yayınları
Coşkun, Menderes- Öbek, Ali İhsan- Bayram, Yavuz (2009), “Klasik Çağlar Boyunca
Seçme” Gazel Şerhleri, İstanbul: Kriter Yayınları
Çabuklu, Yaşar (2006), Uzam ve Kötülük, İstanbul: Everest Yayınları
Çamyar, Erol (2012), “Fuzûlî ve Bâkî Divânı’nda Belâ Kavramının Karşılaştırılması”,
Dede Korkut, C.1, S.2, s. 58-99
Çetin, Nurullah (2004), Roman Çözümleme Yöntemi, Ankara: Öncü Basımevi
Çetişli, İsmail (2009), Metin Tahlillerine Giriş/2 Hikâye-Roman-Tiyatro, Ankara:
Akçağ Yayınları
Çınar, Mustafa (2004), “16. Yüzyıl Divan Edebiyatında Bahçe Tasviri”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 26, s. 149-158
Çınar, Sanem-Kırca, Simay (2010), “Türk Kültüründe Bahçeyi Algılamak”, İstanbul
Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, C. 60 S.2, s. 59-68
Demir, Ayşe (2011/a), Mekânın Hikâyesi Hikâyenin Mekânı, İstanbul: Kesit Yayınları
Demir, Haki (2013/a), “Mekan ve Varlık”, http://www.fikirteknesi.com/mekan-vevarlik/. (E.T.: 08.10.2015)
Demir, Haki (2013/b), “Mekan-2”, http://www.fikirteknesi.com/mekan-2/ (E.T.:
06.11.2015)
Demir, Necati (2011/b), “Türk Düşünce Dünyasında Hazret-i Ali”, Türk Kültürü ve
Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, C. 60, s. 85-104
Demirel, H. Gamze (2014), “Klasik Türk Şiirinde “Mekân”ın Sembolik Yorumu”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S. 34, s. 53-58
444
Demirel, Şener (2007), “Mazmundan İmgeye Yolculuk”, Atatürk Üniversitesi Bayburt
Eğitim Fakültesi Dergisi, C.2, S. 2, s. 138-151
Demirel, Şener (2009), “Divan Şiirinde Erguvan”, Turkish Studies, S. 4/8, s. 995-1014
Deniz, Sabahat (2011), “Fuzûlî’nin Şiirlerinde Bazı Kozmik Unsurlar”, Bu Alâmet ile
Bulur Beni Soran Fuzûlî Kitabı, Haz. Hanife Koncu-Müjgân Çakır, s. 379-401,
İstanbul: Kesit Yayınları
Denknalbant, Ayşe (2003), “Kütüphane”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 27, İstanbul:
TDV Yayınları, s. 32-35
Devellioğlu, Ferit (1996), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât, Ankara: Aydın
Kitabevi Yayınları
Doğan, Ahmet (2006), “Bireyleşim/Kemalat Sürecinde Kapalı ve Dar Mekânlar”, Bilig,
S. 37, s. 115-130
Doğan, Ahmet (2012), “Enderunlu Vâsıf’ın “Gönlümdeki” Redifli Gazelinde Tasavvufî
Söylem”, Turkish Studies, C. 7, S. 3, s. 973-984
Doğan, Hasan (2010), “Divan Şiirinin Kara İncisi: Hind Ülkesi/Klasik Türk Şiirinde
Hind Metaforu”, III. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi,
İstanbul, C.1, s. 797-809
Doğan, Sema (2003), “Ortaçağ Manastır Sistemi: Doğu ve Batı manastırları”, Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 20, S.2, s. 73-89
Doğramacıoğlu, Hüseyin (2010), “Türk Hikâyeciliğinin Prototipi Sayılabilecek HeftHân’da Mekân” Bilig, S. 52, s. 33-46
Durak, Mustafa (2015), “Dağ Bahanesiyle, Türk Şiirinde Kısa Bir Gezinti”,
http://www.siirpenceresi.com/poetikmetinler/mustafa_durak2.htm
(E.T.:
29.11.2015)
Durgun, Sezgin (2013), “Arzın Seyahati: Gaia’dan Google Earth’e”, Felsefe Logos, S.
50, s. 7-15, İstanbul: Fesatoder Yayınları
Durmuş, İsmail (2004), “Methiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 29, s. 406-408,
İstanbul: TDV Yayınları
Ecer, A.Vehbi (2011), “Hira Dağı’ndan Erciyes Dağı’na Dağların Kutsallığı”, Kayseri
Ticaret Odası Dergisi, S. 8, s. 100-105
Elçin, Şükrü (1993), Türk Edebiyatında Tabiat, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları
Eliade, Mircae (2003), Dinler Tarihine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları
445
Eliuz, Ülkü (2001), “Atilla İlhan’ın Şiirlerinde Mekânın Postmodernist Açıdan
Yorumu”, Türk Dili, S. 594, s. 647-657
Eraydın, Selçuk (2008), Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi Vakfı Yayınları
Eren, Abdullah (2010), “Fuzûlî, Bâkî, Hayâlî ve Yahyâ Bey Divanı’ndan Hareketle
Sevgili Eşiği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 3/10, s. 272-285
Ergün, Elif (2013), “Foucault Düşüncesinde Mekânın Politikası- Hapishane ve
Tımarhane Bağlamında-” Felsefelogos, S.50, s. 31-43, İstanbul: Fesatoder
Yayınları
Eriçok, Ayşegül Keleş (2014), “Bursa Tarihi Ticaret Merkezinde 16. Yüzyıldan
Günümüze Ticari Fonksiyonların Değişimi”, Planlama, C.24, S. 3, s. 173-181
http://www.journalagent.com/planlama/pdfs/PLAN-66375RESEARCHARTICL
-KELES_ERICOK.pdf (E T.: 21.09.2015)
Erinç, Sırrı (1998), “Hindistan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.18, s. 69-73, İstanbul:
TDV Yayınları
Erkul, Rasih (2009), Fuzûlî’nin Türkçe Kıt’alarındaki Düşünce Dünyası, Turkish
Studies, C. 4, S. 2. s. 479-492
Ersoylu, Halil (2005), “Fuzûlî ile Mecnûn”, Osmanlı Araştırmaları, s. 167-186
Ertürk, Mustafa (1997), “Havz-ı Kevser”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 16, s. 546-549,
İstanbul: TDV Yayınları
Evren, Mustafa Ökkeş (2017), “Adana’nın Gölgeliği Ulu Cami Medresesi (Şadırvan)”,
Mekân Hikâyeleri, Editörler: Köksal Alver-Duran Boz, 17-29, İstanbul: İz
Yayıncılık
Evyapan, Gönül (1991), “Bahçe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 4, 477-481, İstanbul:
TDV Yayınları
Eyduran, Aysun (2010), “Klâsik Türk Edebiyatında Bir Güzellik Unsuru Olarak
Hâl/Şâme”, Turkish Studies, C. 5, S.3 s. 177-207
Eyice, Semavi (2001), “Kale” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 24, s. 234-235 İstanbul:
TDV Yayınları
Furrer, Priska (2000), “Mekânın Anlamlandırılması ve Tarihsel Romanda Tarih
Bilinci”, Tarih ve Toplum, Çev. İnci Tuna, S. 198, s. 27-32
Fuzûlî, Fuzûlî Divanı, Haz. Kenan Akyüz-Süheyl Beken-Sedit Yüksel-Müjgan Cunbur
(1990), Ankara: Akçağ Yayınları
446
Gazâlî (Ebû Hâmid Muhammed) (1975), Kimyâ-yı Saadet I-II, Çev. A. Faruk Meyan,
İstanbul: Bedir Yayınevi
Germen, Murat- Tanyeli, Gülsün- Sözen, Metin (2000), Türkiye’nin Köprüleri: Bir
Kültür Öğesi Olarak Köprü, İstanbul: Koç Allianz Hayat Sigorta Yayını
Göka, Şenol (2001), İnsan ve Mekân, İstanbul: Pınar Yayınları
Gökalp, Haluk (2005), “Divan Şairlerinin Gözüyle Mevlevî Mekânları”, Ç.Ü. Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 14, S. 2, 2005, s. 281-298
Gölpınarlı, Abdülbaki (1999), “Tabiat ve Divan Edebiyatı”, Osmanlı Divan Şiiri
Üzerine Metinler, Haz. Mehmet Kalpaklı, s. 92-93, İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları
Gönel, Hüseyin (2010), “Divan Şiirinde Sevgiliye Dair”, Turkish Studies, C. 5, S.3, s.
208-222
Göregenli, Melek (2013), Çevre Psikolojisi İnsan Mekan İlişkileri, İstanbul: İstanbul
Bilgi Üniversitesi Yayınları
Göz, Kemal (2013), “Sühreverdi Düşüncesinde Ruh-Beden İlişkisi”, The Journal of
Academic Social Science Studies, C. 6 , S. 2, s. 469-484
Güç, Ahmet (2003), “Mâbed”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.27, s. 276-280, İstanbul:
TDV Yayınları
Güç, Ahmet (2007), “Put” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 34, s. 364-365, İstanbul: TDV
Yayınları
Güfta, Hüseyin (2009), “Bâkî Divanı’nda Siyah Renkli Unsurlar”, Turkish Studies, C. 4,
S. 8, s. 1314-1373
Gülhan, Abdülkerim (2005), “Güneş Redifli Kasideler ve Övgülerinde Hükümdar
Tiplemeleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, s. 297-328
Gümüş, Hüseyin (1989), Roman Dünyası ve İncelemesi, Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları
Gündüz, Şinasi (2003) , “Mecûsîlik” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, s. 279-284
İstanbul: TDV Yayınları
Güngör, Şeyma (1997), “Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Çağın Sosyal Hayatı ve
Manevî Özellikleri” Türkiyat Mecmuası, S. 20. s. 255-272
Gürsu, Uğur (2011), “Kanunî Sultan Süleyman Han İçin Yazılan İki Mersiyenin
Karşılaştırılması”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 192, s. 1-34
447
Güzel, Abdurrahman (1984), “Minbernâme ve Salatnâme”, Hacettepe Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, S.2, s. 29-35
Hakverdioğlu, Metin (2012), “Fuzûlî’de Aşk ve Âşık Kavramı,” The Journal of
Academic, C. 5, S. 1, s. 131-155
Hançerlioğlu, Orhan (1993), Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi
Harman, Ömer Faruk (1993), “Dağ” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 8, s. 400-4001,
İstanbul: TDV Yayınları
Haydar, Gülzar (1991), Şehirlerin Ruhu, İstanbul: İnsan Yayınları
Işık, Rukiye (2014), “Cemal Süreya Şiirinde Sokak”, Kahramanoğlu Mehmet Bey
Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergı̇ si, S. 16, s. 138-145
Işık, Şemsettin (2003), İlk Ahit, İstanbul: Pınar Yayınları
İbn-i Arabî (1998), İlâhî Aşk, Çev. Mahmut Kanık, İstanbul: İnsan Yayınları
İbn-i Haldûn (2005), Mukaddime I-II, Haz. Süleyman Uludağ, C. I, İstanbul: Dergâh
Yayınları
İçli, Ahmet (2008), “Yusuf u Züleyha Mesnevisinde Mekân”, Fırat Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, C.13, S.2, s. 339-351
İçli, Ahmet (2012), “Fuzûlî’nin Rind ü Zahid Eserinde Mekân: Meyhane ve Mescit”,
Turkish Studies, C. 7, S.1, s. 1305-1317
İmam Nevevî (2006), Riyâzü’s-Sâlihîn, Haz. Bekir Tuna, Konya: Konevi Yayınları
İnalcık, Halil (2010), Has-bağçede Ayş u Tarab (Nedimler Şairler Mutribler), İstanbul:
Türkiye İş Bankası Yayınları
İnalcık, Halil (2011), Şâir ve Patron, Ankara: Doğu Batı Yayınları
İpekten, Haluk (1996), Divan Edebiyatında Edebî Muhitler, Ankara: MEB Basımevi
İsen-Durmuş, Tûbâ Işınsu (2006), II. Selim Dönemi Sonuna Kadar Osmanlı Edebî
Hâmîlik Geleneği, Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Türk Edebiyatı Bölümü, Ankara (Basılmamış Doktora Tezi)
Kahramanoğlu, Kemal (2006), Divan Şiiri Değişen Dünyada Kaybolmuş Paradigma,
İstanbul: Çizgi Kitabevi
Kanar, Mehmet (2003), Örnekli Etimlojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Derin
Yayınları
Kandemir, Fatma (2008), Bâkî ve Nedîm’in Gazellerinde Sevgilideki Güzellik
Unsurları, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı
Ana Bilim Dalı, Edirne (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
448
Kanter, Beyhan (2013), Şiirsel Kimlikten Mekânsal Sınırlara İkinci Yeni Şairlerinin
Mekân Algısı, İstanbul: Metamorfoz Yayıncılık
Kaplan, Mahmut (2001), “Divan Şiirinde Ölüm Düşüncesi” Köprü, S.76, snb.,
http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&Ya
ziNo=12 (E.T. 20.04.2016)
Kaplan, Mahmut (2008), “Aşk Redifli Gazellere Göre Klasik Türk Şiirinde Aşk”,
Köprü,
S.101,
s.
153-182
http://www.koprudergisi.com/index.asp?
Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=904 (E.T.: 19.10.2016)
Kaplan, Mehmet (1952), İki Destan ve İki İnsan Tipi, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, C.4, S. 4, s. 399-417
Kaplan, Mehmet (1974), Edebiyat Coğrafyası, Nesillerin Ruhu, İstanbul: Hareket
Yayınları
Kaplan, Mehmet (2009/a), Şiir Tahlilleri-1 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, İstanbul:
Dergah Yayınları
Kaplan, Mehmet (2009/b), Şiir Tahlilleri-2, İstanbul: Dergâh Yayınları
Kaplan, Yunus (2015), Klasik Türk Edebiyatında Hammâmiyyeler, Ankara: Akçağ
Yayınları
Karabağ, Servet (2006), Mekânın Siyasallaşması, Ankara: Gazi Kitabevi
Karabey, Turgut (2007), “Fuzûlî’nin Bazı Türkçe Şiirlerinde Görülen Bâtınî
Temayüller”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,
S.35, s. 59-72
Karabulut, Mustafa (2015), “İmge ve Cumhuriyet Dönemi Türk Şiirinde “Su” İmgesi”,
Littera Turca, C.1, S. 2, s. 65-84
Karadaş, Cafer (2009), Zaman ve Mekan İçinde İnsan ve Kaderi, Bursa: Emin Yayınları
Karahan, Abdulkadir (1996), Fuzulî (Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti), İstanbul: MEB
Basımevi
Karahan, Abdülkadir (1980), Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri, İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası, https://issuu.com/aysupdf/docs/abd__
lkadir_karahan_-_eski_t__rk_ed/69 (E.T.: 19.06. 2017)
Karaman, Fikret- Karagöz, İsmail- Paçacı, İbrahim- Canbulat, Mehmet- Gelişen,
Ahmet- Ural, İbrahim (2006), Dinî Kavramlar Sözlüğü, Ankara: DİB Yayınları
Karakoç, Sezai (1989), Günlük Yazılar-II, Sütun, İstanbul: Diriliş Yayınları
449
Karaköse, Saadet (2015), “Klâsik Türk Edebiyatında Tenasüh İnancı ve İzleri”, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.54, s. 209-238
Kardaş, Sedat (2012), “Divan Şiirinde Resim ve Heykel”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 47, s. 119-146
Kartal, Ahmet (1997), “Klasik Türk Edebiyatında Lâle”, Bilig, S.4, s. 108-122
Keklik, Murat (2006), Bâkî’nin Gazellerinde Anlam Çerçevesi, Yüzüncü Yıl
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı,
Van (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Kemikli, Bilal (2007), “Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi”, Uludağ Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C.16, S.1, s. 19-36
Kılınç, Abdulhakim (2007), Fuzûlî’nin Türkçe Divanı’nda Zaman, Çukurova
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı,
Adana (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Koç Keskin, Neslihan (2010), “Maşûk, Âşık ve Rakip Arasındaki Hiyerarşik İlişkiler”,
Turkish Studies, C.5, S. 4, s. 400-420
Korkmaz, Ramazan (2007), “Romanda Mekânın Poetiği”, Edebiyat ve Dil Yazıları, s.
399-415, Ankara: Grafiker Yayınları
Korkut, Ece (2009), “Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Şiir Dili ve Evreni”, Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.26, S.1, s. 121-134
Kortantamer, Tunca (1993), “Nedim’in Şiirlerinde İstanbul Hayatından Sahneler”, Eski
Türk Edebiyatı Makaleler, s. 337-390, Ankara: Akçağ Yayınları
Kurnaz, Cemal (1996), “Gül”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 14, s. 219-222, İstanbul:
TDV Yayınları
Kurnaz, Cemal (2011), Gazeller Arasında, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları
Kurnaz, Cemal (2012), Hayâlî Bey Dîvânı Tahlili, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları
Küçük, Abdurrahman (1992), “Beytül-Ma‘mûr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.6, s. 9495, İstanbul: TDV Yayınları
Küçük, Sabahattin (2002), Bâkî ve Dîvânı’ndan Seçmeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu
Basımevi
Küçük, Sabahattin (2011), “Fuzûlî’nin Bâkî Üzerindeki Tesiri ve Dîvânında Yer
Almayan Bir Şiiri Hakkında”, Bu Alâmet ile Bulur Beni Soran Fuzûlî Kitabı,
Haz. Hanife Koncu-Müjgân Çakır, s.373-378, İstabul: Kesit Yayınları
450
Küçükaşçı, Mustafa Sabri (1998), “Hicaz”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.17, s. 432-437,
İstanbul: TDV Yayınları
Küçükaşçı, Mustafa Sabri (2010), “Şehir”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 38, s. 441-446,
İstanbul: TDV Yayınları
Lekesiz, Ömer (2006), Sevgilinin Evi Ev-Kâbe Simgeciliği Üzerine Bir Çözümleme,
İstanbul: Selis Yayınları
Mazıoğlu, Hasibe (1992), Fuzûlı̂ ve Türkçe Divanı’ndan Seçmeler, Ankara: Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları
Mermer, Ahmet- Alıci, Lütfi- Eflatun, Muvaffak- Bayram, Yavuz- Koç Keskin,
Neslihan (2007), Eski Türk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları
Muhammed Hamidullah, (1989), İslâm’a Giriş, Çev. Cemal Aydın, İstanbul: TDV
Yayınları
Muhammed Hamidullah, (2000), Aziz Kur’ân Çeviri ve Açıklama, Çev. Abdülaziz
Hatip-Mahmut Kanık, İstanbul: Beyan Yayınları
Mutlu, Betül (2012), Divân Şiirinde Deniz İmgesi ve Şiir Öğretiminde Kullanılması,
Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi Ana Bilim
Dalı, İzmir (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Narlı, Mehmet (2002), “Romanda Zaman ve Mekân Kavramları”, Balıkesir Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, C.5, S.7, s. 91-106
Narlı, Mehmet (2004), “Roman İncelemesi Üzerine Notlar”, Türk Dili, S. 634, s. 463475
Narlı, Mehmet (2007), Şiir ve Mekân Cumhuriyet Dönemi (1920-1950) Türk Şiirinde
Şiir-Mekân İlişkisi, Ankara: Hece Yayınları
Nazik, Sıtkı (2012), “Bâkî Dîvânı’nda Sevgilinin Otorite Sahibine Teşbihi”, Turkish
Studies, C. 7, S.3, s. 1859-1883
Nazik, Sıtkı (2015), Klasik Türk Şiirinde Cennet ve Cehennem, Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Elazığ (Basılmamış
Doktora Tezi)
Oğuz, Öcal (2007), “Folklor ve Kültürel Mekân”, Millî Folklor, S.76, s. 30-32
Okumuş, Ejder (2010), “Zaman Sosyolojisi: Bir Giriş Denemesi”, Din Bilimleri
Akademik Araştırma Dergisi, C. 10, S. 2, s. 121-174
Okuyan, Mehmet (2014), Kısa Surelerin Tefsiri-2, İstanbul: Düşün Yayıncılık
451
Onay, Ahmet Talat (2009), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında
Mazmunlar ve İzahı, Haz. Cemal Kurnaz, İstanbul: H Yayınları
Okuyucu, Cihan (2010), Divan Edebiyatı Estetiği, İstanbul: Kapı Yayınları
Okuyucu, Cihan (2011), “Fuzûlî’yi Yetiştiren Kültür” Bu Alâmet ile Bulur Beni Soran
Fuzûlî Kitabı, Haz. Hanife Koncu-Müjgân Çakır, s. 169-177, İstanbul: Kesit
Yayınları
Orhonlu, Cengiz (1998), “Hazine”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 17, s. 130-133
İstanbul: TDV Yayınları
Ortaylı, İlber (2007), Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul: Pan Yayıncılık
Önal, Sevda (2009), “Klasik Türk Edebiyatında Lâle ve Edebî Bir Tür Örneği Olarak
Lâle Şiirleri”, Turkish Studies, C.4, S. 2, s. 911-927
Öntürk, Tolga (2015), “Bâkî Divânı’nda Efsânevi ve Mitolojik Kahramanlar”, Dede
Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 8, s. 84-100
Özarslan, Ersin (2010), Şiirden Coğrafyaya, İstanbul: Ötüken Yayınları
Özcan, Tarık (2004), “Sultan Süleyman’dan Süleyman Efendiye İki Şiirin Metinler
Arası İlişki Bağlamında Değerlendirilmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C. 14, S.2, s. 129-134
Özdemir, Mehmet (2012), “Fuzûlî’nin “Yüceldün Kabrüm Ey Bîderdler Seng-i
Melâmetden” Matla‘lı Gazelinin Düşünce Alanı Merkezli (Dam) Metin
Çözümleme Yöntemine Göre Şerhi”, Turkish Studies, C. 7, S.1, s. 1737-1750
Özerol, Nazmi (2012), “Bâkî’de Gözyaşı”, Turkish Studies, C. 7, S.3, s. 2027-2039
Özkan, Ömer (2007), Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı, (XIV-XV.
Yüzyıl), İstanbul: Kitabevi Yayınları
Öztepe, Ozan (2007), “Mekan ve Şiir İlişkisi”, Özgür Edebiyat, S.5, s. 121-127,
http://www.mtfproje.com.tr/tr/mekan-ve-siir (E.T.: 18.09.2015)
Öztürk, Furkan (2008), “İşlevsel Sözlük ve Osmanlı Şiirinde Bağlam”, Turkish Studies,
C.3, S.1, s. 326-334
Öztürk, Furkan (2015), Bâkî Dîvân, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
Öztürk, Mustafa (2007), Fuzûlî Dîvânı’nda Şikâyet, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Elazığ (Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi)
452
Öztürk, Veysel (2010), Türk Şiirinin Romantik Kökleri: Abdulhak Hamid’in Şiirinde
Romantik Öznellik, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
Edebiyatı Ana Bilim Dalı, İstanbul (Basılmamış Doktora Tezi)
Öztürkmen, Neriman Malkoç (1958), Mehmed Akif’te Mekân (Safahat’ta Geçen Yapı
Unsurlarının Sitilistik Bir Tahlili), İstanbul: Şehir Matbaası
Özyurt, Osman (1986), “Teknik Yönleriyle Bazı Konya Camilerinin Şadırvanları ve
Bunların Türk Şadırvan Mimarisindeki Yeri”, http://acikerisim.fsm.edu.tr:
8080/xmlui/bitstream/handle/11352/441/%C3%96zyurt.pdf?sequence=1&isAllo
wed=y (E.T.: 09.03.2016)
Pala, İskender (1995), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları
Pala, İskender (2002), Âh Mine’l-Aşk, İstanbul: L ve M Yayınları
Pala, İskender (2005), Kitâb-ı Aşk, İstanbul: Alfa Yayınları
Pala, İskender (2006), Efsane Güzeller, İstanbul: Kapı Yayınları
Pala, İskender (2011/a), Mir’at, İstanbul: Kapı Yayınları
Pala, İskender (2011/b), Su Kasidesi, İstanbul: Kapı Yayınları
Parlatır, İsmail (2012), Fuzulî Türkçe Divan, İstanbul: Akçağ Yayınları
Pekyürek, H. Emre (2007), Bâkî Dîvânı’nda Maddî Kültür, Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Tokat
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Pürcevâdî, Nasrullah (1998), Can Esintisi-İslâm’da Şiir Metafiziği, Çev. Hicabi
Kırlangıç, İstanbul: İnsan Yayınları
Püsküllüoğlu, Ali (2004/a), Türk Atasözleri Sözlüğü, Ankara: Arkadaş Yayınevi
Püsküllüoğlu, Ali (2004/b), Türkçe Deyimler Sözlüğü, Ankara: Arkadaş Yayınevi
Sağlık, Şaban (2002), “Kurmaca Âlemin Sözcüklerinden Romanda Zaman - Mekân Tasvir”, Hece Türk Romanı Özel Sayısı, S. 65, 66, 67, s.130-163
Saraç, M. A. Yekta (1997), “Emrî’nin Hayatı ve Edebî Kişiliği”, İstanbul Üniversitesi
Türkiyat Mecmuası, C.20, s. 315-331
Savran, Ömer (2009), “Klâsik Şiirimizde Ölüm Teması ve Ölümle İlgili Bazı Âdetler”,
Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, S.2, s. 170-188
Schimmel, Annemarie (2001), İslâm’ın Mistik Boyutları, Çev. Ergun Kocabıyık,
İstanbul: Kabalcı Yayınları
Schimmel, Annemarie (2004), Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri, Çev. Ekrem Demirli,
İstanbul: Kabalcı Yayınevi
453
Sefercioğlu, Nejat (2000), “Divan Şiirinin Çevreye Bakışı”, Türk Kültür İncelemeleri
Dergisi, S. 1, s. 67-86
Sefercioğlu, M. Nejat (2001), Nev’î Divanı Tahlili, Ankara: Akçağ Yayınları
Selçuk, Bahir (2007), “Fuzûlî’de Melâmet Kavramı”, Çukurova Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 16, S. 2, s. 487-502
Simmel, Georg (2013), “Köprü ve Kapı”, Felsefe Logos, Çev. Özgü Ayvaz, S. 50, s. 1729, İstanbul: Fesatoder Yayınları
Solmaz, Süleyman (2005), “Divan Şiirinde Sefer”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.17, s. 133-145
Soyyiğit, İsmail (2006), Bâkî’nin Kasidelerinde Edebî Tasvirler, İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, İstanbul (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi)
Sözen, Metin (2001), Türklerde Ev Kültürü, İstanbul: Doğan Kitap
Sühreverdi (1995), Nur Heykelleri, Çev. Saffet Yetkin, İstanbul: MEB Yayınları
Şahin, Esma (2014), “Bâkî Dîvânı’nda Tasavvufî ve Batınî Kültür”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, C.7, S.33, s. 261-273
Şahin, İlhan (2010), “Osmanlılarda Şehir” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 38, s. 446-449,
İstanbul: TDV Yayınları
Şengül, Mehmet Bakır (2010), “Romanda Mekân Kavramı”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, , C. 3, S. 11, s. 528-538
Şenödeyici, Özer (2014), Osmanlı Şiir Şerhleri Gazeller ve Güzeller Üzerine, İstanbul:
Kesit Yayınları
Şentürk, Rıtvan (2010), “Mekânsal Bilişime Ontolojik Bir Yaklaşım”, Akademik
Bilişim’10-XII. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri, s. 105-116, Muğla
Şişmanoğlu, Şehnaz (2003), Behçet Necatigil ve Şiirin Ev Hali, Bilkent Üniversitesi,
Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü, Ankara
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Tanman, M. Baha (2003), “Mahfil”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.27, s. 331-333,
İstanbul: TDV Yayınları
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2006), Yaşadığım Gibi, Haz. Birol Emil, İstanbul: Dergâh
Yayınları
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2011), Edebiyat Üzerine Makaleler, Haz. Zeynep Kerman,
İstanbul: Dergâh Yayınları
454
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2012), On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Haz.
Abdullah Uçman, İstanbul: Dergâh Yayınları
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2015), Yahya Kemal, İstanbul: Dergah Yayınları
Tarım Ertuğ, Zeynep (2000), “İmâret”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 22, s. 219-220
İstanbul: TDV Yayınları
Tarım Ertuğ, Zeynep (2007), “On Altıncı Yüzyılda Osmanlı Sarayı’nda Eğlence ve
Meclis”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C. 4, S. 1. S. 1-15
Tarım, Zeynep (2013), “Bir Kültür Muhiti Olarak Meclis”, Osmanlı Sohbet Meclisleri
Üzerine Bir Günlük Toplantı, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, Pera Müzesi, s.
3-11,
http://www.iae.org.tr/Repo/StaticContent/Attachments/2013_meclis.pdf
(E.T.: 19.07.2015)
Tarlan, Ali Nihat (2009), Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara: Akçağ Yayınları
Temizkan, Mehmet (2012), “Yaratıcı Yazmaya Kaynaklık Etmesi Bakımından Halid
Ziya Uşaklıgil’in Aşk-ı Memnu Adlı Romanında Mekân Kullanımı”, The
Journal of Academic Social Science Studies, C. 5 , S. 3, s. 223-241
Tolasa, Harun (2001), Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yayınları
Tosun, Necdet (2009), “İmâm-ı Rabbânî’ye Göre Vahdet-i Vücûd ve Vahdet-i Şuhûd”,
Tasavvuf/İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi -İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2, S. 23,
s. 181-192
Tunç, Gökhan (2014) , “Hilmi Yavuz’un “Çöl ve Ay” Şiirinde Metaforik İkilik ve Dilin
Merkeziliği”, Erdem, C.11, S.66, s. 117-124
Turan, Selami (2009), “Necâtî Beğ’in Şiirlerinde Yer Adları” Süleyman Demirel
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 20, s. 135-154
Turgut, Ali Kürşat (2013), “İbn-i Haldûn Felsefesinde Tabiat-İnsan İlişkisi”, Süleyman
Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 31, s. 173-190
Türkdoğan, Melike Gökcan (2011/a), “Aşk Mesnevileri ve Gazellerdeki Sevgili İmajına
Dair Bir Karşılaştırma.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi,
C. 1, S. 29, s. 111-124
Türkdoğan, Melike Gökcan (2011/b), Klasik Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyha
Mesnevileri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
/Eklenti/10695,klasik-turk-edebiyatinda-yusuf-u-zuleyha-mesnevileripdf.pdf?0
(E.T.: 22.04.2015)
455
Türkmenoğlu, Sevgül (2012), “Türk Şiirinde İstanbul Çeşmeleri”, Turkish Studies, C.7,
S.2, s. 1093-1102
Uludağ, Süleyman (2003), “Mârifet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, s. 54-56 İstanbul:
TDV Yayınları
Uludağ, Süleyman (2005), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları
Uludağ, Süleyman (2012), “Uzlet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 42, s. 256257, İstanbul: TDV Yayınları
Ülkü, Osman (2007), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Savunma Sistemi Olarak Tabya
Mimarisi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S.27, s. 245-270
Ünal, Mehmet-Pektaş, Mehmet (2014), “Fehîm-i Kadîm’in Şiirlerinde Gurbet”, SDÜ
Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 31, s. 99-109
Ünver, Günay-Güngür, Harun (2007), Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi,
İstanbul: Rağbet Yayınları
Üstüner, Kaplan (2008), “XIV. ve XV. Yüzyıl Divanlarında Tasavvuf”, Tübar, S. 24, s.
271-294
Vardar, Kadriye Figen (2002), “Anadolu’da Türk Çadır Sanatı ile İlgili Mezar
Yapıları” Sanat Tarihi Yıllığı 15, s. 91-114, http://www.anadiliegitimi.com
/download/article-file/12968 (E.T.: 15.05.2016)
Wannıg, Klaus Detlev, (1982), “Geleneksel Türk Halk Şiirinde Doğa”, Çev. Mustafa
Özdemir, II. Milletlerarası Türk FoIklor Kongresi Bildirileri, C.2, s. 431-452,
Ankara: Kültür ve Turizim Bakanlığı Yayınları
Wellek R.-Warren A. (2011), Yazın Kuramı, Çev. Yurdanur Salman-Suat Karantay,
İstanbul: Adam Yayıncılık
Yağcıoğlu, Songül Aydın (2009), Fuzûlî ve Bâkî Divanlarının Karşılaştırılması,
İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana
Bilim Dalı, İstanbul (Basılmamış Doktora Tezi)
Yaşar, Selâhaddin (2011), Ehlibeyt Sevdalısı Fuzuli Hayatı-Eserleri, İstanbul: Yeni
Asya Neşriyat
Yavuz, Yusuf Şevki (1992), “Bezm-i Elest”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 6, s. 106-108,
İstanbul: TDV Yayınları
Yazar, İlyas (2009), “Necâtî Bey’in Gazellerinde Açan Çiçeklerin Sultanı ‘Gül’”,
Turkish Studies C. 4, S.8, s. 2369-2382
456
Yeniterzi, Emine (1999), “Divan Şiirinde Ölüme Dair Bazı Hususlar”, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.5, s. 115-139
Yeniterzi, Emine (2010), “Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları
Özel Sayısı -Prof. Dr. Turgut Karabey Armağanı, C.3, S. 15, s. 301-334
Yıldırım, Ali (2004), “İslâm’ın Tabiat Anlayışı ve Divan Şiirine Yansımaları”, İlmî
Araştırmalar Dergisi, S. 17, s. 155-173
Yıldırım, Ali (2007/a), “Taşlıcalı Yahya İle Şeyhülİslâm Yahya Divanlarında Zühdî ve
Harâbâtî Kelimelerin Kullanımı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
C.17, S.2, s. 69-88
Yıldırım, Ali (2007/b), “Eski Türk Edebiyatı Kaynaklarında Görülen Yanlış ve
Çelişkiler”, Turkish Studies, C. 2, S.4, s. 1045-1054
Yıldırım, Ali (2012), “Epikürizm ve Bâkî’nin Bir Gazeli Üzerine”, Turkish Studies, C.7,
S.3, s. 2701-2709
Yıldırım, Ali-Akdemir, Ayşegül (2012), Söz… Bir… Âteş… Gazel Çözümlemeleri,
Malatya: Yılmaz Matbaacılık
Yıldırım, Bekir (tsz.), “Şiir-Mekan İlişkisi ve Edip Cansever”, Ege Mimarlık, 50-51,
http://www.egemimarlik.org/1994-3/50.pdf (E.T.: 01.04.2015)
Yıldızhan, Rizvan (1997), Fuzûlî, Bâkî, Nef‘î ve Nedîm Divanları’nda İç Mekân,
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana
Bilim Dalı, Adana (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)
Yılmaz, Basri (2007), Elif Şafak’ın Romanlarında Mekân Ögesinin Zaman-Kişi ve Olay
Bağlamında İncelenmesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi)
Yoldaş, Kazım (2004), “Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı’nda Sosyal Hayatın Mekân
Boyutu”, Ekev Akademi Dergisi, S. 20, s. 329-334
Yörükoğlu, Deniz Serap (2009), “Aşkın Fuzûlî Hâli”, Yitik Ülke Edebiyat ve Kültür
Sanat
Dergisi,
http://www.yitikulke.com/askin-fuzuli-hali/,
snb.,
(E.T.:
10.03.2016)
Yüceer, Duygu (2012), “İlköğretim II. Kademe Türkçe Dersi Hedef Kitlesi İçin Masal
ve Bir Masal Örneğinin İç Yapı İle Dil Bilgisi Özellikleri Bakımından
457
İncelenmesi”, Gazi Üniversitesi Türkçe Araştırmaları Akademik Öğrenci
Dergisi, S.2, s. 95-108
Yüksel, Yahya (2015), “Nâbî Dîvânında Ticârî ve İktisâdî Unsurlar”, Turkish Studies,
C.10, S.8, s. 2285-2312
458
EKLER
Ek 1. Orjinallik Raporu
459
ÖZ GEÇMİŞ
1977 yılında Bingöl’de doğdu. 1984-1989 yılları arasında Derinçay köyü
ilkokulu, 1989-1992 yılları arasında Hacılar köyü ortaokulu, 1992-1995 yılları arasında
Bingöl lisesinde okudu. Bir yıl arayla Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’nde
başladığı lisans öğrenimini 2000 yılında bitirdi. Diyarbakır ve Bingöl İl Milli Eğitim
Müdürlüklerine bağlı okullarda 10 yıl Türkçe/Edebiyat öğretmeni olarak çalıştı. 2008
yılında Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı alanında
gördüğü yüksek lisans öğrenimini 2011 yılında tamamladı. Aynı yıl içinde Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı alanında doktoraya başladı.
2010 yılında Bingöl Üniversitesi Genç Meslek Yüksek Okulunda Türk dili okutmanı
olarak göreve başladı. Halen aynı kurumda okutmanlık görevine devam etmektedir.
RELATED PAPERS
2015 •
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, Sivas
İbrahim Halil TUĞLUK, (2019). Kitâbı Nesîmî, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, Sivas.2019 •
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 38, s. 221-263
Baki'yi Yenilemeye Çalışan Bir Şair Ümidi ve Baki'ye Nazireleri2015 •
Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları
XVII. Yüzyıla Ait Bir Tabir: “Kat Kat Helâl Olsun” Üzerine-OSMANLI EDEBÎ METİNLERİNİN ANLAM DÜNYASI SEMPOZYUMU 12-13 Mayıs / May 20172019 •
2019 •
I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Sempozyumu (OTUDES)
CENGİZ DAĞCI’NIN “ONLAR DA İNSANDI” ROMANINDA GÖÇ OLGUSU The Migration Events in “Onlar da İnsandı” Novels of Cengiz Dağcı YUNUS EMRE HANDERE2017 •
Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi
KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA AKREP VE ANLAM ÇERÇEVESİ2019 •
TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi TURUK International Language, Literature and Folklore Researches Journal
KLASİK ŞİİRDE BAĞLAMLI DİZİN ÇALIŞMALARINA DAİR (HAYRETÎ DİVANI ÖRNEĞİ)2019 •