Anno XCV
2018
JACOPO PAGANELLI
L’epistolario di Filippo Belforti:
appunti per una nuova edizione
ISSN 0391-1837
RIVISTA D’ARTE E DI CULTURA
Editrice Accademia dei Sepolti
Volterra – 2019
JACOPO PAGANELLI
L’epistolario di Filippo Belforti:
appunti per una nuova edizione
Fra la fine degli anni Sessanta e l’inizio degli anni Settanta del secolo
scorso, due tesi di laurea (una di Antonella Innocenti, l’altra di Luciana
Cristofani Becherini) hanno reso disponibile il testo del manoscritto n. 5832
della Biblioteca Guarnacci di Volterra, intitolato Regestum litterarum domini Philippi Belforti episcopi Volaterrani inceptum anno 1348 et continuatum 1. Si tratta della raccolta delle lettere inviate dalla cancelleria del
vescovo Filippo (1348-1353), fratello di Bocchino e figlio di Ottaviano, il
quale, a sua volta, era fratello di un altro vescovo, Ranieri III. Come si
capisce, il manoscritto riveste un’importanza peculiare nell’indagine sulla
Volterra ‘signorile’, sulla fase, cioè, in cui la città fu oggetto della «tirannia
de’ figliuoli di messer Ottaviano» così efficacemente stigmatizzata da Matteo
Villani 2.
A. INNOCENTI, Regestum litterarum Philippi Belforti tesi di laurea presso l’Università
di Pisa, a. a. 1965-1966, rel. C. Violante; e L. CRISTOFANI BECHERINI, Regestum litterarum
domini Philippi Belforti episcopi Volaterrani, inceptum anno 1348 et continuatum, tesi di
laurea presso l’Università di Pisa, a. a. 1969-1970, rel. O. Banti.
2
La cit. dal Villani in Croniche di Giovanni, Matteo e Filippo Villani, II, Trieste 1858,
p. 147. Sul Belforti si deve ancora ricorrere allo studio di O. BANTI, Belforti, Filippo,
«Dizionario biografico degli italiani», VII (1970), pp. 567-568, allestito, però, senza l’apporto della documentazione dell’Archivio Storico Diocesano. Ma cfr. anche l’introduzione in V. DELLA VALLE, Le lettere in volgare di Filippo Belforti vescovo di Volterra (13481353), «Studi linguistici italiani», VIII (1982), pp. 155-263. Sul contesto politico della
Volterra trecentesca ancora fondamentale L. FABBRI, Autonomismo comunale ed egemonia fiorentina a Volterra tra ‘300 e ‘400, «Rassegna Volterrana», LXX (1994), pp. 97110, con bibliografia.
1
92
JACOPO PAGANELLI
In attesa del compimento di uno studio – tutto da realizzare – sulla figura del presule Filippo, non è inutile richiamare alcune suggestioni circa il
suo epistolario. Che la raccolta fosse in origine conservata presso l’Archivio Storico Diocesano lo rivelano non solo la sua ‘natura’ di prodotto della
cancelleria vescovile, ma anche le note apposte da ser Pietro di Bravisso da
Visso, scriba del presule Stefano da Prato (1411-1435), e l’indice da lui
compilato alle carte 115r-116r 3. Non si sa in che circostanze il quaderno
sia finito alla Biblioteca Guarnacci; forse ciò avvenne – come sosteneva
mons. Bocci – nel Seicento, quando la Diocesi di Volterra acquistò i locali
che ancor oggi affacciano su piazza dei Priori: circostanza che comportò
l’affidamento temporaneo delle carte vescovili al Comune cittadino 4. L’informazione, che Bocci presumibilmente trasse dalle deliberazioni consiliari di epoca moderna, andrà suffragata con una puntuale ricerca d’archivio.
Qui, per il momento, interessa notare come l’edizione dell’epistolario
di Filippo condotta nelle due tesi di laurea dianzi richiamate sia ormai
invecchiata, indebolita dai numerosi passi in cui la lettura del testo risulta
errata. Per dar conto della considerazione, si è scelto di pubblicare due
lettere del contenzioso per la giurisdizione su Montecastelli, il fortilizio
sottratto con la forza dai Volterrani al vescovo Ranieri II Ubertini (12731301) 5: un campione esplicativo, ma anche una sorta di premessa e, pour
ainsi dire, un cappello introduttivo a una nuova edizione dell’epistolario,
da condurre con l’apporto della documentazione inedita conservata nell’Archivio Storico Diocesano di Volterra.
Su ser Pietro e la sua opera nell’entourage del presule Stefano cenni in J. PAGANELLI,
La Visita e i suoi notai, in Il vescovo Rainuccio Allegretti e la sua Visita pastorale (13251328). Chiesa, istituzioni e società della diocesi di Volterra agli inizi del XIV secolo,
Volterra 2019, pp. 89-107.
4
È quanto mi riferisce il dott. Alessandro Furiesi, archivista della Curia volterrana,
cui Bocci comunicò oralmente la notizia.
5
Sulla presa di Montecastelli cfr. J. PAGANELLI, Barone dei Mangiadori: alcune spigolature volterrane, «Bollettino dell’Accademia degli Euteleti della città di San Miniato al
Tedesco», LXXXIV (2017), pp. 65-70.
3
L’EPISTOLARIO DI FILIPPO BELFORTI:
APPUNTI PER UNA NUOVA EDIZIONE
93
Appendice documentaria
Biblioteca Guarnacci di Volterra, ms. 5832, cc. 61v-62v.
Rispetto alle due tesi summenzionate la punteggiatura è stata completamente rivista, così come l’uso delle maiuscole. Le notazioni di ser Pietro,
invece, sono state battute con un carattere differente, così come il testo
della rubrica laterale che identifica il destinatario; si è inoltre indicata con
una barretta verticale la fine del rigo, mentre la fine della carta è individuata da una doppia barretta. Infine, si sono segnalate le sviste commesse dal
precedente editore, riportando la lettura errata in nota.
[c. 61v] Super permutatione castri Montis Castelli. Santissimo ac beatissimo in Christo patri et domino domino Innocentio divina providentia
sacrosancte Romane ac universalis Ecclesie dignissimo summo pontifici.
Sanctissime pater et domine. Vestra Ecclesia Vulterrana pro eius episcopali mensa habet quoddam castrum Monteca|stellum vulgariter nuncupatum ad eandem pleno iure spectans et ab ipsa Ecclesia | retroactis temporibus possessum pacifice et quiete, quod iamdudum in anno Domini mcclxxxxviiii 6 Comune Vulterranum, pretendens 7 se partem iuris et iurisdictionis habere in eo, invasit hostiliter et, | destructis cassero, palatio et turri
dicte mense existentibus in eodem, occupavit et con|tinue detinuit et adhuc
detinet occupatum. Et quia dicte Ecclesie non est de facto po|ssibile ipsum
castrum recuperare, fuit per duos immediatos predecessores meos quedam
| cum ipso Comuni incoata concordia, super qua commissiones plures a
felicis recordationis domino Iohanne | papa xxii predecessore vestro manarunt, licet, superveniente morte predecessoris mei | et postmodum commissarii, non fuerint sortite 8 effectum. Ego autem pluries cum | instantia
maxima petens et requirens effectualem 9 restitutionem dicti castri, et videns obtinere 10 non posse et Comune paratum quoslibet graves processus
CRISTOFANI BECHERINI: mcclxxxxiiii.
CRISTOFANI BECHERINI: pretendit.
8
CRISTOFANI BECHERINI: fortite.
9
CRISTOFANI BECHERINI: effectualiter.
10
CRISTOFANI BECHERINI: obtineri.
6
7
94
JACOPO PAGANELLI
et sententias substinere, propter quod discensiones et scandala inter ipsum
Comune et me esse para|bantur, de prelatorum et peritorum utriusque iuris
Deum timentium 11 consilio pro salute et | remedio animarum subditorum
et quiete et tranquillitate prefate Ecclesie, similem fui 12 concordiam prosecutus: videlicet quod, ubi sanctitate vestre placeat, fiat 13 permutatio |
dicti castri et pertinentiarum suarum et bonorum que habet in dicto 14 castro et eius curte | dicta Ecclesia cum quibusdam possessionibus utilibus
dicte Ecclesie ab ipso Comuni emendis ubi | mihi magis 15 pro utilitate
Ecclesie placuerit, ut ante pedes sanctitatis vestre na|rabit Petrus Guiduccii
de Vulterris, quem ad hoc exponendum et impetrandum | dictum Comune
dirigit sanctitati, cui supplico humiliter et devote quatenus 16 dignetur | ut
munificus pacis dator suum prestare consensum permutationi prefate | pacem sine dubio allature subiectis. Sanctitatem vestram Altissimus per | longiora tempora preservet incolumem Ecclesie sue sancte. Datum Vulterris |
die xxvii maii, vii indictione. Sanctitatis vestre creatura devota. Philippus
Vulterranus episcopus ad pedem oscula beatorum. ||
[c. 62r] Super permutatione castri Montis Castelli. Reverendo in Christo patri et domino domino Francisco miseratione divina episcopo Montiscassini patri karissimo.
Reverende pater et domine. Sicut scribo domino nostro pape, licet 17
breviter ne tediosus existam, vobis | autem seriosius, ut sibi totum referre 18
possitis, castrum Montiscastelli Vulterrane 19 | diocesis, ad Ecclesiam Vulterranam pro mensa sua episcopali pleno iure spectans, Comune | civitatis
Vulterrane anno Domini mccic, pretendens se partem iuris et iurisdictionis
| habere in eo 20, invasit hostiliter, et turri, palatio et cassero episcopalis
CRISTOFANI BECHERINI: tementium.
CRISTOFANI BECHERINI: sui.
13
CRISTOFANI BECHERINI: fieri.
14
CRISTOFANI BECHERINI: dicti.
15
CRISTOFANI BECHERINI: maiore.
16
CRISTOFANI BECHERINI: quatemus.
17
CRISTOFANI BECHERINI: papa, alium.
18
CRISTOFANI BECHERINI: referere.
19
CRISTOFANI BECHERINI: Monticastelli vulterranam.
20
CRISTOFANI BECHERINI: meo.
11
12
L’EPISTOLARIO DI FILIPPO BELFORTI:
APPUNTI PER UNA NUOVA EDIZIONE
95
mense predicte | existentibus in eodem destructis, funditus temerarie 21 occupavit, detinuit et deti|net occupatum. Propter quod bone memorie dominus Matteus 22 episcopus Portuensis | tunc in partibus Tuscie Appostolice
Sedis legatus ad instantiam predecessoris mei | qui tunc preerat, et ipse
idem predecessor et alius immediate post eum | formaverunt 23 quosdam
processus contra ipsum Comune et singulares homines ipsius excomunicationis 24 | et interdicti sententias continentes; quos processus et sententias
per xviii annos substi|nuerunt 25 animis induratis. A quibus demum factis
Ecclesie Vulterrane quadam dicti castri | restitutione verbali et promissione de satisfaciendis dampnis et iniuriis in anno Domini mcccxviii obtinuerunt absolvi, ut sedarentur que prius fuerant inter | dictos 26 predecessores
meos et 27 dictum Comune, discensiones et scandala. Et tunc dicte
ab|solutionis tempore ad concordiam istam dictus predecessor meus et dictum Comune pervene|runt ut, si placeret domino nostro pape, fieret permutatio dicti castri et pertinentiarum eius | et bonorum que habet in dicto
castro et eius curte Ecclesia predicta cum quibusdam possessionibus utilibus pro ipsa | mensa emendis per Comune predictum ubi magis 28 mihi pro
utilitate Ecclesie placuerit usque in quantitatem sedecim milium librarum
huius monete. Pro qua 29 permutatione fienda felicis recordationis 30 dominus | Iohannes papa xxii pontificatus sui anno secundo mandavit per suas
appostolicas licteras domino episcopo | Florentino quatenus de predictis
inquireret diligentius veritatem et que inveniret per suas licteras | vel autentica documenta studeret seriosius 31 intimare. Superveniente tamen morte
predecessoris | mei, nichil retulit de premissis. Deinde successor suus et
proximus predecessor meus | et dictum Comune concordiam similem inieCRISTOFANI BECHERINI: temere.
CRISTOFANI BECHERINI: Mattheus.
23
CRISTOFANI BECHERINI: formaverint.
24
CRISTOFANI BECHERINI: ex comunicationis.
25
CRISTOFANI BECHERINI: sustinuerint.
26
CRISTOFANI BECHERINI: interdictos.
27
CRISTOFANI BECHERINI: ad.
28
CRISTOFANI BECHERINI: maiori.
29
CRISTOFANI BECHERINI: per qua.
30
CRISTOFANI BECHERINI: sacer reverendus.
31
CRISTOFANI BECHERINI: seriosus.
21
22
96
JACOPO PAGANELLI
runt 32, pro qua perficienda idem dominus papa pontificatus sui anno quinto | eidemmet domino episcopo Florentino 33 mandavit quatenus quecumque per inquisitionem 34 huius reperisset instrumentis | redacta fideliter
sub suo sigillo quam citius 35 procuraret resignare 36 et cum de circumstan|tiis
omnibus in talibus attendendis plenarie informare. Post que, superveniente
morte domini | episcopi Florentini 37, cum nulla de predictis relatio facta
esset, idem dominus Iohannes papa pontificatus sui anno | xv domino Iohanni
Sancti Teodori diacono cardinali tunc in partibus Tuscie Appostolice Sedis
| legato mandavit 38 quatenus de permutatione predicta et quibusdam aliis
in eius mandato contentis || [c. 62v] et an 39 expediret episcopo et Ecclesie
Vulterrane hanc 40 permutationem fieri, et de circumstantiis universis circa
hec attendendis se diligenter et plenarie informaret, et que reperiret 41 |
significare sibi quam citius 42 procuraret. Et cum adhuc dicta permutatio
non esset 43 sic effectui | demandata, ego pluries cum instantia maxima
mihi fieri effectualem 44 restitutionem dicti castri quesivi, et demum de
multorum peritorum utriusuqe iuris 45 consilio videns et cognoscens | Comune Vulterranum fecisse sibi dictum castrum proprium et speciale peculium et nullo modo | dispositum 46 ad effectualem restitutionem ipsius, ymmo
obstinatum quoslibet graves proce|ssus et sententias substinere, et Ecclesiam Vulterranam non posse illud recuperare, potentia cum prevaleat | nimium Comunis potentie 47 illi Ecclesie Vulterrane, et cupiat dictum ComuCRISTOFANI BECHERINI: inieret.
CRISTOFANI BECHERINI: Florentie.
34
CRISTOFANI BECHERINI: inquisitus.
35
CRISTOFANI BECHERINI: totius.
36
CRISTOFANI BECHERINI: reficere.
37
CRISTOFANI BECHERINI: Florentie.
38
CRISTOFANI BECHERINI: mandaverit.
39
CRISTOFANI BECHERINI: antea.
40
CRISTOFANI BECHERINI: huius.
41
CRISTOFANI BECHERINI: reperiet.
42
CRISTOFANI BECHERINI: pro totius.
43
In interlinea superiore, su un precedente sit. CRISTOFANI BECHERINI: est.
44
CRISTOFANI BECHERINI: effervalem.
45
CRISTOFANI BECHERINI: utriusquejiris.
46
CRISTOFANI BECHERINI: dispositus.
47
CRISTOFANI BECHERINI: potentia.
32
33
L’EPISTOLARIO DI FILIPPO BELFORTI:
APPUNTI PER UNA NUOVA EDIZIONE
97
ne dictum castrum titulo permutationis habere et alia bona immobilia utilia
mense | predicte assignare eidem, ad similem concordiam ad quem dicti
duo predecessores mei | pervenerant nunc cum dicto Comuni perveni, ad
quod impetrandum ser Petrum 48 Guiduccii | notarium 49 de Vulterris dictum Comune transmictit ut per suas licteras vobis scribit et idem | ser Petrus vobis verbaliter enarabit. Quare precor paternitatem vestram precibus
| quibus possum quatenus 50 eidem placeat, pro salute et remedio animarum
subditorum, | quiete et pace Ecclesie Vulterrane, intuito Comunis Vulterrani 51: ad paternitatem vestram | dumtaxat cum singulari affectione, spe et
fiducia recurretis et mei gratia et | amore sic effectualiter 52 supplicare domino nostro pape quod dicte permutationi | fiende, ex qua indubie mei
consideratione 53 nunc maior utilitas et prero|gativa melior erit Ecclesie
Vulterrane quam fuisset in temporibus retroactis vel esse | posset forsitan
in futuro 54, dignetur suum iuridicum prestare consensum. Et si | contingat
aliquam commissionem fieri super predictis, confido de venerabilibus 55
pa|tribus dominis archiepiscopo Pisano 56 et episcopis Massano et Grossetano 57, quorum noti|tiam puto dominum nostrum papam habere, ad cuius
sanctitatis pedes me | eiusdem creaturam devotam, debita commoditate
captata, reverenter | et humiliter commendentis. Datum Vulterris die xxvii
maii, sexte | indictionis. | Phylippus | Vulterranus | episcopus.
CRISTOFANI BECHERINI: Petrus.
CRISTOFANI BECHERINI: notarius.
50
CRISTOFANI BECHERINI: quatemus.
51
CRISTOFANI BECHERINI: Vulterris.
52
CRISTOFANI BECHERINI: effervaliter.
53
CRISTOFANI BECHERINI: considerationem.
54
CRISTOFANI BECHERINI: infutus.
55
CRISTOFANI BECHERINI: venerabilibus tralasciato.
56
CRISTOFANI BECHERINI: Pisis.
57
CRISTOFANI BECHERINI: et episcopis Massanis et Grossetanis.
48
49