Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Anno XCV 2018 JACOPO PAGANELLI L’epistolario di Filippo Belforti: appunti per una nuova edizione ISSN 0391-1837 RIVISTA D’ARTE E DI CULTURA Editrice Accademia dei Sepolti Volterra – 2019 JACOPO PAGANELLI L’epistolario di Filippo Belforti: appunti per una nuova edizione Fra la fine degli anni Sessanta e l’inizio degli anni Settanta del secolo scorso, due tesi di laurea (una di Antonella Innocenti, l’altra di Luciana Cristofani Becherini) hanno reso disponibile il testo del manoscritto n. 5832 della Biblioteca Guarnacci di Volterra, intitolato Regestum litterarum domini Philippi Belforti episcopi Volaterrani inceptum anno 1348 et continuatum 1. Si tratta della raccolta delle lettere inviate dalla cancelleria del vescovo Filippo (1348-1353), fratello di Bocchino e figlio di Ottaviano, il quale, a sua volta, era fratello di un altro vescovo, Ranieri III. Come si capisce, il manoscritto riveste un’importanza peculiare nell’indagine sulla Volterra ‘signorile’, sulla fase, cioè, in cui la città fu oggetto della «tirannia de’ figliuoli di messer Ottaviano» così efficacemente stigmatizzata da Matteo Villani 2. A. INNOCENTI, Regestum litterarum Philippi Belforti tesi di laurea presso l’Università di Pisa, a. a. 1965-1966, rel. C. Violante; e L. CRISTOFANI BECHERINI, Regestum litterarum domini Philippi Belforti episcopi Volaterrani, inceptum anno 1348 et continuatum, tesi di laurea presso l’Università di Pisa, a. a. 1969-1970, rel. O. Banti. 2 La cit. dal Villani in Croniche di Giovanni, Matteo e Filippo Villani, II, Trieste 1858, p. 147. Sul Belforti si deve ancora ricorrere allo studio di O. BANTI, Belforti, Filippo, «Dizionario biografico degli italiani», VII (1970), pp. 567-568, allestito, però, senza l’apporto della documentazione dell’Archivio Storico Diocesano. Ma cfr. anche l’introduzione in V. DELLA VALLE, Le lettere in volgare di Filippo Belforti vescovo di Volterra (13481353), «Studi linguistici italiani», VIII (1982), pp. 155-263. Sul contesto politico della Volterra trecentesca ancora fondamentale L. FABBRI, Autonomismo comunale ed egemonia fiorentina a Volterra tra ‘300 e ‘400, «Rassegna Volterrana», LXX (1994), pp. 97110, con bibliografia. 1 92 JACOPO PAGANELLI In attesa del compimento di uno studio – tutto da realizzare – sulla figura del presule Filippo, non è inutile richiamare alcune suggestioni circa il suo epistolario. Che la raccolta fosse in origine conservata presso l’Archivio Storico Diocesano lo rivelano non solo la sua ‘natura’ di prodotto della cancelleria vescovile, ma anche le note apposte da ser Pietro di Bravisso da Visso, scriba del presule Stefano da Prato (1411-1435), e l’indice da lui compilato alle carte 115r-116r 3. Non si sa in che circostanze il quaderno sia finito alla Biblioteca Guarnacci; forse ciò avvenne – come sosteneva mons. Bocci – nel Seicento, quando la Diocesi di Volterra acquistò i locali che ancor oggi affacciano su piazza dei Priori: circostanza che comportò l’affidamento temporaneo delle carte vescovili al Comune cittadino 4. L’informazione, che Bocci presumibilmente trasse dalle deliberazioni consiliari di epoca moderna, andrà suffragata con una puntuale ricerca d’archivio. Qui, per il momento, interessa notare come l’edizione dell’epistolario di Filippo condotta nelle due tesi di laurea dianzi richiamate sia ormai invecchiata, indebolita dai numerosi passi in cui la lettura del testo risulta errata. Per dar conto della considerazione, si è scelto di pubblicare due lettere del contenzioso per la giurisdizione su Montecastelli, il fortilizio sottratto con la forza dai Volterrani al vescovo Ranieri II Ubertini (12731301) 5: un campione esplicativo, ma anche una sorta di premessa e, pour ainsi dire, un cappello introduttivo a una nuova edizione dell’epistolario, da condurre con l’apporto della documentazione inedita conservata nell’Archivio Storico Diocesano di Volterra. Su ser Pietro e la sua opera nell’entourage del presule Stefano cenni in J. PAGANELLI, La Visita e i suoi notai, in Il vescovo Rainuccio Allegretti e la sua Visita pastorale (13251328). Chiesa, istituzioni e società della diocesi di Volterra agli inizi del XIV secolo, Volterra 2019, pp. 89-107. 4 È quanto mi riferisce il dott. Alessandro Furiesi, archivista della Curia volterrana, cui Bocci comunicò oralmente la notizia. 5 Sulla presa di Montecastelli cfr. J. PAGANELLI, Barone dei Mangiadori: alcune spigolature volterrane, «Bollettino dell’Accademia degli Euteleti della città di San Miniato al Tedesco», LXXXIV (2017), pp. 65-70. 3 L’EPISTOLARIO DI FILIPPO BELFORTI: APPUNTI PER UNA NUOVA EDIZIONE 93 Appendice documentaria Biblioteca Guarnacci di Volterra, ms. 5832, cc. 61v-62v. Rispetto alle due tesi summenzionate la punteggiatura è stata completamente rivista, così come l’uso delle maiuscole. Le notazioni di ser Pietro, invece, sono state battute con un carattere differente, così come il testo della rubrica laterale che identifica il destinatario; si è inoltre indicata con una barretta verticale la fine del rigo, mentre la fine della carta è individuata da una doppia barretta. Infine, si sono segnalate le sviste commesse dal precedente editore, riportando la lettura errata in nota. [c. 61v] Super permutatione castri Montis Castelli. Santissimo ac beatissimo in Christo patri et domino domino Innocentio divina providentia sacrosancte Romane ac universalis Ecclesie dignissimo summo pontifici. Sanctissime pater et domine. Vestra Ecclesia Vulterrana pro eius episcopali mensa habet quoddam castrum Monteca|stellum vulgariter nuncupatum ad eandem pleno iure spectans et ab ipsa Ecclesia | retroactis temporibus possessum pacifice et quiete, quod iamdudum in anno Domini mcclxxxxviiii 6 Comune Vulterranum, pretendens 7 se partem iuris et iurisdictionis habere in eo, invasit hostiliter et, | destructis cassero, palatio et turri dicte mense existentibus in eodem, occupavit et con|tinue detinuit et adhuc detinet occupatum. Et quia dicte Ecclesie non est de facto po|ssibile ipsum castrum recuperare, fuit per duos immediatos predecessores meos quedam | cum ipso Comuni incoata concordia, super qua commissiones plures a felicis recordationis domino Iohanne | papa xxii predecessore vestro manarunt, licet, superveniente morte predecessoris mei | et postmodum commissarii, non fuerint sortite 8 effectum. Ego autem pluries cum | instantia maxima petens et requirens effectualem 9 restitutionem dicti castri, et videns obtinere 10 non posse et Comune paratum quoslibet graves processus CRISTOFANI BECHERINI: mcclxxxxiiii. CRISTOFANI BECHERINI: pretendit. 8 CRISTOFANI BECHERINI: fortite. 9 CRISTOFANI BECHERINI: effectualiter. 10 CRISTOFANI BECHERINI: obtineri. 6 7 94 JACOPO PAGANELLI et sententias substinere, propter quod discensiones et scandala inter ipsum Comune et me esse para|bantur, de prelatorum et peritorum utriusque iuris Deum timentium 11 consilio pro salute et | remedio animarum subditorum et quiete et tranquillitate prefate Ecclesie, similem fui 12 concordiam prosecutus: videlicet quod, ubi sanctitate vestre placeat, fiat 13 permutatio | dicti castri et pertinentiarum suarum et bonorum que habet in dicto 14 castro et eius curte | dicta Ecclesia cum quibusdam possessionibus utilibus dicte Ecclesie ab ipso Comuni emendis ubi | mihi magis 15 pro utilitate Ecclesie placuerit, ut ante pedes sanctitatis vestre na|rabit Petrus Guiduccii de Vulterris, quem ad hoc exponendum et impetrandum | dictum Comune dirigit sanctitati, cui supplico humiliter et devote quatenus 16 dignetur | ut munificus pacis dator suum prestare consensum permutationi prefate | pacem sine dubio allature subiectis. Sanctitatem vestram Altissimus per | longiora tempora preservet incolumem Ecclesie sue sancte. Datum Vulterris | die xxvii maii, vii indictione. Sanctitatis vestre creatura devota. Philippus Vulterranus episcopus ad pedem oscula beatorum. || [c. 62r] Super permutatione castri Montis Castelli. Reverendo in Christo patri et domino domino Francisco miseratione divina episcopo Montiscassini patri karissimo. Reverende pater et domine. Sicut scribo domino nostro pape, licet 17 breviter ne tediosus existam, vobis | autem seriosius, ut sibi totum referre 18 possitis, castrum Montiscastelli Vulterrane 19 | diocesis, ad Ecclesiam Vulterranam pro mensa sua episcopali pleno iure spectans, Comune | civitatis Vulterrane anno Domini mccic, pretendens se partem iuris et iurisdictionis | habere in eo 20, invasit hostiliter, et turri, palatio et cassero episcopalis CRISTOFANI BECHERINI: tementium. CRISTOFANI BECHERINI: sui. 13 CRISTOFANI BECHERINI: fieri. 14 CRISTOFANI BECHERINI: dicti. 15 CRISTOFANI BECHERINI: maiore. 16 CRISTOFANI BECHERINI: quatemus. 17 CRISTOFANI BECHERINI: papa, alium. 18 CRISTOFANI BECHERINI: referere. 19 CRISTOFANI BECHERINI: Monticastelli vulterranam. 20 CRISTOFANI BECHERINI: meo. 11 12 L’EPISTOLARIO DI FILIPPO BELFORTI: APPUNTI PER UNA NUOVA EDIZIONE 95 mense predicte | existentibus in eodem destructis, funditus temerarie 21 occupavit, detinuit et deti|net occupatum. Propter quod bone memorie dominus Matteus 22 episcopus Portuensis | tunc in partibus Tuscie Appostolice Sedis legatus ad instantiam predecessoris mei | qui tunc preerat, et ipse idem predecessor et alius immediate post eum | formaverunt 23 quosdam processus contra ipsum Comune et singulares homines ipsius excomunicationis 24 | et interdicti sententias continentes; quos processus et sententias per xviii annos substi|nuerunt 25 animis induratis. A quibus demum factis Ecclesie Vulterrane quadam dicti castri | restitutione verbali et promissione de satisfaciendis dampnis et iniuriis in anno Domini mcccxviii obtinuerunt absolvi, ut sedarentur que prius fuerant inter | dictos 26 predecessores meos et 27 dictum Comune, discensiones et scandala. Et tunc dicte ab|solutionis tempore ad concordiam istam dictus predecessor meus et dictum Comune pervene|runt ut, si placeret domino nostro pape, fieret permutatio dicti castri et pertinentiarum eius | et bonorum que habet in dicto castro et eius curte Ecclesia predicta cum quibusdam possessionibus utilibus pro ipsa | mensa emendis per Comune predictum ubi magis 28 mihi pro utilitate Ecclesie placuerit usque in quantitatem sedecim milium librarum huius monete. Pro qua 29 permutatione fienda felicis recordationis 30 dominus | Iohannes papa xxii pontificatus sui anno secundo mandavit per suas appostolicas licteras domino episcopo | Florentino quatenus de predictis inquireret diligentius veritatem et que inveniret per suas licteras | vel autentica documenta studeret seriosius 31 intimare. Superveniente tamen morte predecessoris | mei, nichil retulit de premissis. Deinde successor suus et proximus predecessor meus | et dictum Comune concordiam similem inieCRISTOFANI BECHERINI: temere. CRISTOFANI BECHERINI: Mattheus. 23 CRISTOFANI BECHERINI: formaverint. 24 CRISTOFANI BECHERINI: ex comunicationis. 25 CRISTOFANI BECHERINI: sustinuerint. 26 CRISTOFANI BECHERINI: interdictos. 27 CRISTOFANI BECHERINI: ad. 28 CRISTOFANI BECHERINI: maiori. 29 CRISTOFANI BECHERINI: per qua. 30 CRISTOFANI BECHERINI: sacer reverendus. 31 CRISTOFANI BECHERINI: seriosus. 21 22 96 JACOPO PAGANELLI runt 32, pro qua perficienda idem dominus papa pontificatus sui anno quinto | eidemmet domino episcopo Florentino 33 mandavit quatenus quecumque per inquisitionem 34 huius reperisset instrumentis | redacta fideliter sub suo sigillo quam citius 35 procuraret resignare 36 et cum de circumstan|tiis omnibus in talibus attendendis plenarie informare. Post que, superveniente morte domini | episcopi Florentini 37, cum nulla de predictis relatio facta esset, idem dominus Iohannes papa pontificatus sui anno | xv domino Iohanni Sancti Teodori diacono cardinali tunc in partibus Tuscie Appostolice Sedis | legato mandavit 38 quatenus de permutatione predicta et quibusdam aliis in eius mandato contentis || [c. 62v] et an 39 expediret episcopo et Ecclesie Vulterrane hanc 40 permutationem fieri, et de circumstantiis universis circa hec attendendis se diligenter et plenarie informaret, et que reperiret 41 | significare sibi quam citius 42 procuraret. Et cum adhuc dicta permutatio non esset 43 sic effectui | demandata, ego pluries cum instantia maxima mihi fieri effectualem 44 restitutionem dicti castri quesivi, et demum de multorum peritorum utriusuqe iuris 45 consilio videns et cognoscens | Comune Vulterranum fecisse sibi dictum castrum proprium et speciale peculium et nullo modo | dispositum 46 ad effectualem restitutionem ipsius, ymmo obstinatum quoslibet graves proce|ssus et sententias substinere, et Ecclesiam Vulterranam non posse illud recuperare, potentia cum prevaleat | nimium Comunis potentie 47 illi Ecclesie Vulterrane, et cupiat dictum ComuCRISTOFANI BECHERINI: inieret. CRISTOFANI BECHERINI: Florentie. 34 CRISTOFANI BECHERINI: inquisitus. 35 CRISTOFANI BECHERINI: totius. 36 CRISTOFANI BECHERINI: reficere. 37 CRISTOFANI BECHERINI: Florentie. 38 CRISTOFANI BECHERINI: mandaverit. 39 CRISTOFANI BECHERINI: antea. 40 CRISTOFANI BECHERINI: huius. 41 CRISTOFANI BECHERINI: reperiet. 42 CRISTOFANI BECHERINI: pro totius. 43 In interlinea superiore, su un precedente sit. CRISTOFANI BECHERINI: est. 44 CRISTOFANI BECHERINI: effervalem. 45 CRISTOFANI BECHERINI: utriusquejiris. 46 CRISTOFANI BECHERINI: dispositus. 47 CRISTOFANI BECHERINI: potentia. 32 33 L’EPISTOLARIO DI FILIPPO BELFORTI: APPUNTI PER UNA NUOVA EDIZIONE 97 ne dictum castrum titulo permutationis habere et alia bona immobilia utilia mense | predicte assignare eidem, ad similem concordiam ad quem dicti duo predecessores mei | pervenerant nunc cum dicto Comuni perveni, ad quod impetrandum ser Petrum 48 Guiduccii | notarium 49 de Vulterris dictum Comune transmictit ut per suas licteras vobis scribit et idem | ser Petrus vobis verbaliter enarabit. Quare precor paternitatem vestram precibus | quibus possum quatenus 50 eidem placeat, pro salute et remedio animarum subditorum, | quiete et pace Ecclesie Vulterrane, intuito Comunis Vulterrani 51: ad paternitatem vestram | dumtaxat cum singulari affectione, spe et fiducia recurretis et mei gratia et | amore sic effectualiter 52 supplicare domino nostro pape quod dicte permutationi | fiende, ex qua indubie mei consideratione 53 nunc maior utilitas et prero|gativa melior erit Ecclesie Vulterrane quam fuisset in temporibus retroactis vel esse | posset forsitan in futuro 54, dignetur suum iuridicum prestare consensum. Et si | contingat aliquam commissionem fieri super predictis, confido de venerabilibus 55 pa|tribus dominis archiepiscopo Pisano 56 et episcopis Massano et Grossetano 57, quorum noti|tiam puto dominum nostrum papam habere, ad cuius sanctitatis pedes me | eiusdem creaturam devotam, debita commoditate captata, reverenter | et humiliter commendentis. Datum Vulterris die xxvii maii, sexte | indictionis. | Phylippus | Vulterranus | episcopus. CRISTOFANI BECHERINI: Petrus. CRISTOFANI BECHERINI: notarius. 50 CRISTOFANI BECHERINI: quatemus. 51 CRISTOFANI BECHERINI: Vulterris. 52 CRISTOFANI BECHERINI: effervaliter. 53 CRISTOFANI BECHERINI: considerationem. 54 CRISTOFANI BECHERINI: infutus. 55 CRISTOFANI BECHERINI: venerabilibus tralasciato. 56 CRISTOFANI BECHERINI: Pisis. 57 CRISTOFANI BECHERINI: et episcopis Massanis et Grossetanis. 48 49