Modern Türklük
Araştırmaları Dergisi
Cilt 14, Sayı 3 (Eylül 2017), ss. 191-211
DOI: 10.1501/MTAD.14.2017.3.31
Telif Hakkı©Ankara Üniversitesi
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü
Türk Hakanlığı Dönemi İlk Türkçe Satırarası
Kur'an Tercümesi TİEM 73: İlmî Keşfi ve İlmî
Neşri Meselesi
Abdullah Kök
Akdeniz Üniversitesi (Antalya)
ÖZET
Bu makale Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder danışmanlığında Abdullah Kök ve Suat Ünlü
tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
hakkındadır. TİEM 73’ün eksiksiz olması, söz varlığının devrin iki önemli eseriyle; Kutadgu
Bilig ve Dîvânu Lûgati't-Türk ile örtüşmesi, hatta bu eserlerde geçen tek veri sözcüklerin
TİEM 73'te geçmesi, bazı sözcüklerin ilk kez TİEM 73’te tanıklanması, eseri Türk dili tarihi
açısından farklı ve ayrıcalıklı bir yere konumlandırmaktadır. TİEM 73’ün Türk kültür
merkezlerinden Şiraz'da kopya edilmesi, müzehhep ve müzeyyen sayfalarının varlığı
yazmanın himaye altında istinsah edildiği fikrini kuvvetlendirmektedir. Türklerin İslâmiyet'i
devlet dini olarak kabul etmesinin üzerinden 300/350 yıllık süre geçtikten sonra Kur’ân’ın
Türkçeye çevrilmiş en eski nüshası olması da eser üzerinde ilgiyi artırmakta ve Türk ilim
çevrelerinin nazarını esere çevirmektedir. Bu yazı son zamanlarda Türkoloji çevrelerinde
TİEM 73’ün ilmî yayını yapılmamıştır söylemlerine cevap olarak hazırlanmıştır. Yazıda TİEM
73’ün Barutcu Özönder danışmanlığında Kök ve Ünlü tarafından doktora tezi olarak
hazırlanma sürecine kadar olan serüveni de anlatılacaktır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
TIEM 73, İlk Türkçe Satırarası Kur’ân Çevirisi, Türk Hakanlığı (Karahanlı) Dönemi, Şiraz.
ABSTRACT
This article is about of the doctoral dissertation thesis written by Abdullah Kök and Suat Ünlü
whose advisor was Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder. TIEM 73 is the first and complete
interlinear literal Turkish translation of the Qur’an. The Work’s lexis overlaps with two other
Works of the era, namely Kutadgu Bilig Bilig and Dîvânu Lûgati't-Türk. TIEM 73 has a special
192
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
place in the history of Turkish language. Being copied in Turk cultural center, Shiraz, with
glittering page sides, may give us some information about its polical patronage which shows
that it is ordered to be written. The fact that it is one of the earliest copies of the Quran
increases the interest on this manuscript and attracts attention of Turkology circles.
KEYWORDS
TIEM 73, The First Interlinear Literal Turkish Translation of The Qur’an, Turk Khanate
(Qarakhanid) Period, Shiraz.
Takdim
İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesiʹnde 73 kayıt numarası ile muhafaza edilen ve Türkoloji
literatüründe kısaca TİEM 73 olarak bilinen satırarası Türkçe Kurʹan tercümesinin Prof. Dr. F. Sema
Barutcu Özönderʹin danışmanlığında bu makalenin yazarı ile Suat Ünlü tarafından doktora tezi olarak
seçilip hazırlanmasının uzun bir hikâyesi vardır. Yazmanın doktora tezimize konu olmasının o zaman için
tek bir sebebi vardı: Danışmanımızın 2001 yılında sunduğu bir bildiri dolayısı ile TİEM 73 ile ilgilenmiş
olması1. Kurʹan araştırmaları ve Türk dinler tarihi araştırmaları kadar Kutadgu Bilig gibi Türk dili tarihi
araştırmaları açısından da baha biçilmez önemine şurada burada yapılan kısa değinmeler dışında TİEM
73ʹün hâlâ el sürülmemiş bir yazma olarak kalmış olmasının Hocamızda yarattığı şaşkınlık ve eseri kendi
ölçülerine göre yeniden keşfi, TİEM 73ʹün yükünü ve sorumluluğunu doktora tezi olarak üzerimize
yüklemiştir. Suatʹla ben TİEM 73 elyazmasının tamamının transkripsiyonlu metnini ve gramatikal dizinini
hazırlayarak, hem Türk dili alanında ʺdoktorʺ olma şerefine hem de bu gerçekten kıymetli yazmayı Türklük
bilimi çevrelerinin ilgi dairesine yeniden yerleştirmiş olmanın bahtiyarlığına eriştik.
2001’in 19 Nisanı Dil ve Tarih‐Coğrafya Fakültesi’nde Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nda 35.
maddeyle görevlendirilmiş bir araştırma görevlisiydim. Danışman Hocam Prof. Dr. F. Sema Barutcu
Özönder: “Abdullah, Dil Kurumu’na gidiyorsun. Abdülkadir İnan’ın, Kur’an‐ı Kerim’in Türkçe
Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1961) adlı çalışmasını iki
kopya çektirip geliyorsun.” dedi. Elime bir miktar para verip “Taksiyle çabuk git gel.” diye tembihledi.
Hemen TDK’ya gidip, ilgili yayını bulup, sonra İnan’ın Türkçe Kur’an Tercümeleri ile ilgili diğer yazılarını
da kopya yaptırıp hocama döndüm. Hocamı tanırım. 1997 yılından beri öğrencisiyim. Doktora döneminde
hocamdan dört ders, bir seminer dersi aldım. Türklük bilimi ile ilgili bir mutlu haber almışsa, bir sorun
görüp onun çözümüne odaklanmışsa, gözleri gülerdi. Sigarasını yaktı. “Çay içer misin?” (pek sormazdı,
yalnız kendisi içerdi. Birlikte doktora dersi aldığım arkadaşlar bilir.) dedi. Bakara 143. ayete kadar olan
kısımdaki bir cüzün tıpkıbasımını da vermişti. Bunun arkasından araya 23 Nisan resmî tatili girmişti. “Salı
günü istiyorum.” dedi. Tabiî, anlam verememiştim. Satırarası Türkçe Kur’an çevirileri ile ilgili bilgim sınırlı
idi. Bu tür bir yazma ile ilk kez karşılaşmıştım. Arap harfli bir metin nasıl okunursa öyle okudum. Salı günü
hocamın yanına gittim. Baktı, inceledi, “Tamam, talebem.” dedi. (Mutlu olduğunda söyler). “Doktora tez
konun TİEM 73.” dedi. Eseri araştırdık. Eser İstanbul’da Türk ve İslâm Eserleri Müzesi numara 73’te
kayıtlıydı. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nden gerekli izni aldık. İzin işlemleri ile
uğraşırken de lisanstan sınıf arkadaşım Suat Ünlü de hocamın danışmanlığında doktora tezine başlamaya
Barutcu Özönderʹin bildirisi daha sonra basılmıştır da (2003: 13‐31). Bu bildirinin 2 numaralı
dip notunda Barutcu Özönder, TİEM 73ʹün Kök ve Ünlü tarafından doktora tezi olarak
hazırlandığını da duyurmuş idi.
1
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
hazırlanıyordu. Hocam, “Tezi ikiniz yapacaksınız.” dedi. “Aranızda karar verin. Bana bildirin.” dedi. Mayıs
ortasında gerekli yasal izinleri de alıp Suat’la İstanbul’a trenle gittik. Sultan Ahmet’in karşısında Türk ve
İslâm Eserleri Müzesi’ne vardık. Memurlarla konuştuk. Memurlar durumu Müdire Nazan Ölçer Hanım’a
ilettiler. Nazan Ölçer Hanım’ın oluruyla Suat’la eseri gördük, dokunduk. Ama mikrofilm ya da herhangi bir
kaydını alamadık. Fakat eseri gördük, inceledik. Oradan İstanbul Üniversitesi Türkiyat’a geçtik. İstanbul
Üniversitesi Türkiyat’ta Fahir İz Hoca’nın ʺİstanbul Üniversitesi Türkoloji disiplini Vinci semestre
travailʹıʺ olarak hazırladığı Şuara suresinin kopyasını aldık ve döndük. Mayıs ayı ortasında İstanbul
seyahatinden tezi alamadan gelmiştik. Hocam ilgili makamlara ulaşıp işlemleri halletti. Mayıs ayı sonunda
Sanat Tarihi’nde araştırma görevlisi arkadaşım Mehmet Ekiz’e rica ettim. Fotoğraf makinası vardı, eseri
fotoğraflayabilirdi. Mehmet’le Mayıs sonu İstanbul’a gittik. Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Müdiresi Nazan
Ölçer Hanım, imkânlarının olmadığını, bu işi ancak Süleymaniye Kütüphanesi’nde çözebileceğimizi ifade
etti. Süleymaniye Kütüphanesi Müdürü Dr. Nevzat Kaya bizi karşıladı. “Önce bir yemek yiyelim, hal
olunur.” dedi. Meramımızı dinledi. “Eseri alın, mikro filmini hazırlatalım.” dedi. Süleymaniye
Kütüphanesi’nde yazmanın mikrofilm ve CD’si müdür beyin talimatı ile hazırlanıp bize teslim edildi. Ama
biz eseri fotoğraflamak da istedik. El yazması eser. Tek kopya. 2000’li yılların teknolojisi malûm. Elimizde
Mehmet Ekiz’in fotoğraf makinası var. Ama, teknik alet edevat eksik. Bununla fotoğraf çekemeyiz.
Cağaloğlu’ndan indik. O fotoğrafçı senin, bu fotoğrafçı benim geziyoruz. Biri hâlimizi anladı. Bize gerekli
olan teknik ekipmanı ücretsiz verdi. “İşiniz bitince getirirsiniz.” dedi. Bol miktarda film alıp müdür beyin
hazırladığı bir odada iki gün Mehmet Ekiz’le eseri fotoğrafladık. Haziran başında Ankara’ya döndüğümüzde
TİEM 73 nüshasının en güzel CD ve fotoğrafları bizdeydi artık. Hocam yine sigarasını yaktı ve “Büyük iş
başardınız.” dedi. Suat’la tezi ikiye ayırdık. Enbiya suresine kadar olan kısmı ben; kalan kısmını Suat
hazırlayacak. Kararımızı Hocamıza bildirdik. TİEM 73ʹün doktora tezi olarak çalışılmaya başlandığı haberi
Türkoloji çevresinde büyük olay olmuştu: Nasıl böyle bir eser bugüne kadar çalışıl(a)mamıştı. Bugüne kadar
böyle kıymeti haiz bir eser nasıl otoritelerin gözünden kaçmıştı, nasıl görememişlerdi. Bunu nasıl
atlamışlardı. Türk Hakanlığı’nın iki önemli eserinden sonra bu eser, Türklük biliminin birçok sorununu
çözmeye kaynaklık edebilirdi. Bir söylenti bizi telaşlandırdı. Tez çalışılıyordu ve bitmek üzereydi (hâlâ
bitecek). Her doktora öğrencisi gibi panikledik. Peşine düştük. Gizemli tez hikâyelerinin, söylencelerinin
kaynağını bulduk: O. Fikri Sertkaya. Sertkaya Eckmann’ın “Middle Turkic Glosses of The Rylands
Interlinear Koran Translation” adlı eserine yaptığı tanıtma yazısında TİEM 73’ün yazma özellikleri
hakkında kısa bilgi vermiştir (1977: 491‐496). Eser hakkında bir başka bilgi kaynağımız da Prof. Dr. Mustafa
Argunşah idi (şahsî ve telefon görüşmelerimizde): Eseri Ekrem Uralʹın, Arat’ın danışmanlığında
çalıştığını… ifade ediyordu. Eski Türk dili alanının büyük üstadı; hepimizin yetişmesine katkı sağlayan
merhum Ord. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat (d. 15 Mayıs 1900 ‐ ö. 29 Kasım 1964), TİEM 73’ü doktora
tezi olarak vermişti ve Ekrem Ural tezi 2002’de bitireceğini söylüyordu. Sene 2017, ama üzerinden
neredeyse 60 yıl geçmesine rağmen tez henüz bitmedi. Tezle ilgili bir ayrıntı da merhum Prof. Dr. Mehmet
Akalın Hoca’nın TİEM 73’ü doktora derslerinde okuttuğuna dairdir. Prof. Dr. Mustafa Argunşah’tan
öğrendiğimiz kadarı ile, merhum Mehmet Hoca doktora derslerinde TİEM 73’ten okuturmuş. TİEM 73’le
ilgili Erciyes Üniversitesi’nde Prof. Argunşah’ın danışmanlığında birkaç lisans bitirme tezi de yapılmıştır.
Suat’la farklı enstitülerde olduğumuzdan farklı tez izleme komiteleri oluşturuldu. Tez İzleme Komitesi ortak
üyemiz Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, TİEM 73 üzerine çalışmak arzusunda olduğunu Tez İzleme
Komitelerinin toplantılarında sıklıkla dile getirir idi. Sonuçta, Türkoloji’nin efsane metni Kök ve Ünlü
tarafından doktora tezi olarak savunuldu. Kök, 26 Nisan 2004 tarihinde danışmanı Prof. Dr. F. Sema
Barutcu Özönder, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof. Dr. Mustafa Argunşah, Doç. Dr. Jale Demirci,
Doç. Dr. Melek Özyetginʹden oluşan jüri karşısında, Ünlü ise 27 Aralık 2004 tarihinde danışmanı Prof. Dr.
193
194
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
F. Sema Barutcu Özönder, Prof. Dr. Hamza Zülfikar, Prof. Dr. Dursun Yıldırım, Prof. Dr. Ülkü Çelik
Şavk, Doç. Dr. Melek Özyetginʹden oluşan jüri karşısında tezlerini savunarak başarılı bulundular ve doktor
unvanını aldılar. Kök ve Ünlüʹnün doktora tezi olarak hazırladığı TİEM 73ʹün metin ve dizininin basılması
için zaman zaman gayret sarf edilmiştir. Eserin bugüne kadar basılı ortamda neşredilmemiş olmasının
kurumsal yayın tekelleşmesi ve kayırmalar kadar çeşitli imkânsızlıkların sebep olduğunu söyleyebiliriz.
Bunun bir hikâyesi varsa da, burada ayrıntılandırmak şimdilik gereksiz bulunmaktadır. Ancak Kök ve
Ünlüʹnün eserleri, tesliminden itibaren YÖKʹün Ulusal Tez Merkeziʹnde araştırmacıların hizmetine
141355 ve 144348 tez kayıt numaraları ile sunulmuş, 2004 yılından itibaren elektronik ortamda
Türkolojiyle ilgilenen yerli veya yabancı hemen herkesin dijital kütüphanesinde yerlerini almış, hatta tezleri
üzerinde bir kısmı dikkate alınabilecek düzeltmelerin de yapıldığı bir yazı (Sertkaya 2013) bile yazılmıştır.
Tez sahiplerine asıl mutluluk veren ise, tıpkı Prof. Aratʹın kurduğu Kutadgu Bilig metninde olduğu gibi,
2004 yılından bugüne kadar çeşitli konularda onların kurdukları yazı çevrimli metin ve dizinlerine
dayanarak birkaç yüksek lisans tezi ile iki doktora tezinin hazırlanmış olmasıdır. Kök ve Ünlüʹnün elektronik
ortamdaki bu ilmî neşirleri, basılı olarak da yakında araştırmacıların hizmetine sunulacaktır. Şimdi gelin
önümüzdeki aylarda basılı ortamda ilgililerin eline geçecek olan TİEM 73’ü bir kez daha tanıyalım ve daha
sonra özellikle Kök ve Ünlüʹnün doktora tezleri ile tam bir metni ve gramatikal dizini ortaya çıkmış olan
TİEM 73ʹün üzerine inşa edilerek hazırlatılmış yüksek lisans ve doktora tezlerine ve Kök ve Ünlüʹnün
eserlerinin ortaya çıkışına kadar yapılmış çalışmalara bir göz atıp eserin Türk dili tarihi açısından
değerlendirilmesini ve önemini uzmanlarına, okurlarının nazarlarına havale edelim.
1. TİEM 73 Satırlararası Türkçe Kur'an Tercümesi
Tek yazma nüshası bugün İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde 73 numarada
kayıtlıdır. Yazma bir hayırsever tarafından Eyüb Sultan Türbesi’ne vakfedilmiş, 1922
yılında Müessesatı Vakfiye’den müzeye getirilmiştir (Erdoğan 1938: 47). Ayrıca TİEM
yazmalarının kayıtlı olduğu defterde de Erdoğan’ın bahsettiği not bulunmaktadır.
1.1. İstinsah Tarihi ve Müstensihi
Yazma nüshanın sonunda yer alan Arapça ketebe kaydından metnin istinsah tarihi ve
müstensihini belirlemek mümkündür. Yazmanın sonundaki Arapça kayıt şöyledir:
“Bunu Allah’ın kullarının en zayıfı, en muhtacı olan günahkâr, hatalı yüce
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
Allah’ın affını dileyen (Allah durumunu düzeltsin) Muhammed b. El‐Hācc Devletşah
eş‐Şirazî H. 734/M. 1333/1334 yılının aylarında yazdı ve tezhip etti.”
İnan, “Eski Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi” adlı makalesinde eserin
istinsahı ile ilgili şu görüşleri ileri sürer:
“B nüshasının müstensihi kendisinin Şirazlı olduğunu kaydediyor. Her hâlde
bu tercümeyi Şiraz’da istinsah ettiğini kabul etmek mümkündür. Şirazlı
Muhammed b. Devletşah’ın bu çeviriyi yazdığı yıllarda İran Moğolları
tamamiyle İslâmlaşmış ve Türkleşmişlerdir. Fars eyaleti, Türk olan Ebu İshak
İnçu’nun idaresinde idi. İbn Batuta Şiraz şehrini tasvir ederken bu beyin anası
Taş Hatun’un haftada bir gün ülema ve hafızları camiye toplayıp güzel Kur’an
okuttuğunu ve vaaz dinlediğini yazmıştır. (İbn Batuta‐Şerif Paşa tercümesi,
C.I, s. 230). Adı Türkçe olan bu hatunun Kur’an’ın Türkçe tercümesini
dinlemeye ve okumaya heves etmiş olması tabiîdir. Şirazî’nin istinsahının da
bu hatunun yaşadığı zamana yani 1333 yılına rastlaması dikkate değer.” (İnan
1952: 327)
Yazmada kullanılan Türkçe sözcüklerin kullanım sıklığı ve oranı,
Türkçenin eriştiği ifade kabiliyeti İnan’ın bu tezini kuvvetlendirmektedir. Buna
göre, nüshanın istinsah tarihi H. 734/M. 1333/1334, müstensihi Muhammed b. El‐Hācc
Devletşah eş‐Şirazî’dir. Müstensihin adından onun Şirazlı olduğu açıktır. H. 734/M.
1333/1334 tarihi ise İlhanlı Devleti hükümranlığı Abū Sa’įd (1317‐1336) dönemine
rastlamaktadır.
1.2. Nüsha Özellikleri
Bordo meşin kaplı mukavvadan oluşan yazmanın cildi, yaldız zencirekli, sa’lbekli
beyzî şemseli olup sertaplı ve milkeplidir. Cilt sonradan yeşil cilt bezi ile kaplanmıştır.
Eserin ilk iki yaprağı ve sure başları müzehhep ve müzeyyen serlevhalıdır.
Serlevhalar altın yaldızla yazılmıştır. Duraklar hizip ve cüz gülleri yaldızlıdır. Kur’an
metni siyah, reyhanî hattı, satır arası tercümesi ise sürh olup nesih özellikleri
taşımaktadır. Varak ölçüsü 36 cm x 27 cm, yazma kalınlığı 14 cm’dir. Yazma 451 varak
olup her sayfasında 9 satır Arapça, 9 satır Türkçe çevirisi olmak üzere 18 satır vardır.
Sayfa altlarındaki yıpranmış kısımlar tamir görmüştür.
Eserin Sultan Abdülaziz Han zamanında, Abdülaziz Han’ın iradesiyle Ferid
Efendi’nin nezaretinde tamir gördüğünü Hazine Kitapları Müfettişi Abdurrrahman
Nacim tarafından H. 1281/M. 1864‐1865 yılında eserin baş tarafına düşürülen kayıttan
çıkarmaktayız:
“Selāŧįn-i Ǿižām firdevs-maķām ĥażarātınuŋ cevāmiǾ-i şerįflerinde vaķf u
vażǾ buyurmış olduķları maśāĥif-i şerįfenüŋ taǾmįrlerine sulŧān-ı selaŧįnüǿzzamān vä ħaķanüǿd-dehri veǿl-ekvān es- sulŧān ǾAbdüǿl-Ǿazįz ħān
ĥażretlerinüŋ irāde-i seniyye-i şāhāneleri üzre cennet-mekān ĥażretlerinüŋ
195
196
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
cāmiǾ-i şerįflerinde zįver-i raĥle-i... (olan) maśāhif-i şerįfeden işbu satırlı
muśĥaf-ı şerįfüŋ Ǿaŧūfetlü Ferįd Efendi ĥażretlerinüŋ şeref-i hümāyun
nežāretlerinde ve hicretüŋ biŋ iki yüz seksen bir senesinde lāyıķıyla taǾmįr
ü termįmi icrā olunaraķ şirāze-bendi ĥüsni ħıtām olduġını mübeyyin işbu
maŧbuǾ žaĥriyede şerĥ virildi. Ĥarrerehū ed-dāǾį ǾAbduǿr-raĥmān nācim
müfettiş-i ħazāǿinüǿl-kütüb. 1281.”
Yazmanın sonunda önce farklı bir stille harfler bitiştirilmeden çeşitli defalar
Kur’an’ın niçin hatmedildiğine dair cümleler vardır. Bu cümleler 30. maddeden
başlayarak Kur’an’ın ne için ve kime hatmedildiğini ebcedle ifade etmektedir.
Yine yazmanın sonunda 19 Cümade’l‐ula 1330/ 05. 06. 1912 ve 10 Saferüǿl‐hayr
1332/ 07/01/1914 tarihleri ve Malatyalı El‐Ĥāc Muĥammed ǾAlį’nin tuğrası yer
almaktadır. Esere sonradan eklenmiş olan “Muśĥafı vaķf idenüŋ ķabristānı pür‐nūr
oluna” kaydı da vardır. Bu kayıt ne yazmanın yazı özelliği ne de tamir kaydı düşülen
yazı özelliği ile örtüşmemektedir.
2. TİEM 73'ün İlmî Keşfi
2.1. Abdullah Kök ve Suat Ünlü'nün Doktora Tezlerine Dek (2004)
TİEM 73 Üzerinde Yapılan Çalışmalar
Eser üzerinde ilk çalışma Abdülkadir Erdoğan tarafından yapılmıştır. Erdoğan,
“Kur’an Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri” (1938: 47‐51) adlı çalışmasıyla bu
nüshayı tanıtmış ve eserin baştan sona Oğuz Türkçesi ile tercüme edildiğini öne
sürmüştür. Ayrıca Erdoğan, Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi
(TDK, İstanbul 1934) için eseri fişlemiştir
Yazma üzerinde ilk filolojik çalışma, Fahir İz tarafından bitirme tezi olarak
yapılmıştır. Bu tez bugün Türkiyat Enstitüsü 11 numarada kayıtlıdır:
Fahir İz, Uygurca Kur’an Tercümesi, İstanbul Üniversitesi Türkoloji Disiplini Vinci
Semestre Travail’ı, 1936‐1937.
F. İz’in tezi, TİEM 73’ün Şuara suresinin Türkçe kısmının yazı çevrimini, Türkiye
Türkçesine çevirisini ve sözlüğünü ihtiva etmektedir. Bu çalışma, daha sonra XXII.
Internationalen Orientalisten Kongress’de “Suretü’ş‐Şuara” adıyla bildiri olarak
sunulmuştur (İstanbul, 1951). Fahir İz, daha sonra yayımladığı bir yazısında yazmanın
önemini dile getirmiştir:
“Elimizdeki bu tek kopya 13. yüzyılda yazılmışsa da metnin dil özellikleri
yazmanın aslının üç yüz yıl öncesine götürülebileceğini kanıtlıyor. Bu eser,
Türk dilinin gelişme tarihi bakımından büyük bir değer taşır. Çünkü burada
görüyoruz ki, müslüman olan Türkler, o çağda, Buddhist atalarının
geleneklerini yakından izlemişler, yani binlerce Arapça sözcüğü toptan
Türkçeye aktarmak gibi kolay bir yola sapmamışlar, Kur’an’da kullanılan
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
sözcüklerin çoğuna uygun bir karşılık bulmaya çalışmışlar, Kur’an sözcüğü
bile okıgu (okuma kitabı, okunacak kitap) diye Türkçeye çevirmişlerdir” (İz
1987: 275)
Zeki Velidî Togan “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”
(1960: 133‐160) adlı çalışmasında Anonim Tefsir’in TİEM 73’ten daha sonra yazılmış
eksik bir nüshadan ibaret olduğunu ve TİEM 73’ün kopyası olduğunu belirtir. TİEM
73’le ilgili şu bilgiyi verir:
“İlhanlılar devrinde Şarkî İran’ı idare eden ve onlardan ilk olarak
Müslümanlığı kabul eden Uygur ve Uyratların ülkesinde, her hâlde onlar için
yazılmıştır. Bu nüsha Samanîler zamanında bir komisyon tarafından Taberî
tefsiri esas alınarak çevrilen Farsça satır arası Kur’an çevirisine dayanmaktadır.
Her hâlde Türkçe çeviri de Farsça çeviri ile aynı zamanda, belki aynı
komisyonun Türk üyeleri tarafından yazılmış olabilir. Çünkü Samanîler
devrinde dili Türkçe olduğunu bildiğimiz İsbicap ve Mebus şehirlerine nispet
edilen iki âlim de Komisyon üyesi sıfatı ile anılır”. (Togan 1960: 135)
Togan, Manchester (Ryland) Kur’an çevirisinin 14. veya 15. asırlara ait Doğu
Türkçesi olduğunu Ali İmran suresinin 118. ayetinin Anonim Tefsir, Hekimoğlu Ali
ve Manchester nüshalarını karşılaştırarak “Çağatayca”dan önceki Doğu Türkçesi
olduğu fikrini ileri sürer (1960: 138).
Togan “The Earliest Translation of the Qur’an into Turkish” (1964: 18) adlı
çalışmasında ise, Taberî’nin tefsirinin çevrilmesi için Maveraünnehirli âlimlerden
kurulu heyetin üyelerinden birinin İspicap (Sayram)’lı bir Argu Türküʹnün olduğunu
belirtmiştir. Doğu Türkçesi Kur’an tercümelerinin asıl nüshasının ilk İslâmiyet’i kabul
eden Argu ve Karluk Türklerinin lehçesinde, Çü ve Sırderya civarındaki Oğuzların
ağzının da tesiri ile yazılmış olduğunu ifade eder (Togan 1963: 230).
Abdülkadir İnan da, eser üzerinde duran bilim adamlarındandır (İnan 1952: 19‐
20). İnan, yazma hakkında ilk olarak “Eski Türkçe Üç Kur’an Tercümesi” başlıklı
çalışmasında bahsetmiştir. İnan bu yazısında Anonim Tefsir, Hekimoğlu Ali Paşa
nüshası ve TİEM 73 yazmalarındaki Kehf suresinin bazı bölümlerini karşılaştırmış, bu
karşılaştırma sonunda, Anonim Tefsir’le TİEM 73 metninin aynı olduğunu ileri
sürmüştür. Anonim Tefsir’e hâkim iki farklı dil özelliğinin olduğu İnan tarafından da
ifade edilmiştir. Gerçekten de Anonim Tefsir’in sure tercümelerinin dili, hikâye ve
kıssalarla genişletilen yorum kısımlarındaki dile göre daha eskicil ve TİEM 73’ün
diline daha yakın gözükmektedir. Ancak, her iki metin ayet ayet birebir
karşılaştırıldığında, Anonim Tefsir ile TİEM 73’ün sure tercümelerinde birleştiği yerler
varsa da bütün olarak birebir örtüştüğünü söylemek mümkün gözükmemektedir. Bu
durum, her iki metnin de asıl bir metinden kopya edilmiş olabileceğini, dolayısıyla
şimdiye kadar bilinmeyen asıl bir nüshanın varlığını göstermektedir. İnan’ın da
belirttiği gibi hikâye ve kıssaların yer aldığı bölümlerin dili Nehcü’l‐ferâdis’in dilinden
197
198
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
farksızdır (İnan 1952: 20). İnan da konuyla ilgili aynı başlıklı bir başka yazısında bu
metinler hakkında “Her üç nüshanın bir asıl nüshaya dayandığını, tercümelerin
birbirine çok uygun olduğunu göstermektedir; hele her üç müstensihin asıl nüshaya
yakın kopyalardaki bazı kelimeleri okuyamamalarından dolayı geçtikleri zorlukların
da aynı kelimelerin tercümesinde rastlanması bilhassa dikkate değerdir.” (İnan 1952:
325‐398) görüşüne varır. Bu görüş, tercümelerin birbirine çok yakın olduğundan yola
çıkarak her üç nüshanın da bir asıl nüshaya dayandığı görüşü Anonim Tefsir’in sure
tercümeleri kısmı ve TİEM 73 için daha emin olarak söylenebilirse de, Hekimoğlu Ali
nüshasının söz varlığı ve gramer özelliklerinin bütünüyle Harezm sahası 13‐14. yüzyıl
metinlerinin diliyle birleşmesi, bu nüsha da diğerlerinin dayandığı Türkçe Kurʹan
metnine dayanmış olsa bile, onu düzenleyen/düzenleyenlerin daha bağımsız
davrandıklarını, sahanın ve döneminin diline mükemmel bir biçimde uyarladıklarını
göstermektedir. Bu çapta bir uyarlamanın yapılabilmesi ise, bizce sıradan bir
müstensihin değil, âlim bir çeviricinin işi olabilir.
İnan erken tarihli Batı ve Doğu Türk sahasına ait Türkçe Kurʹan metinleri ile ilgili
çalışmalarını Kur’an‐ı Kerimin Türkçe Tercümeleri Üzerinde Bir İnceleme adı altında, kitap
hâlinde Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını olarak 1961’de yayımlamıştır. İnan bu
eserinde TİEM 73 için “Şirazlının elindeki eski nüsha XI. yüzyılda yapılan tercemeye
çok yakın bir nüsha olsa gerektir” (1961: 12) diyerek metni gösterdiği dil özellikleri
itibariyle Anonim Tefsir’den de ayırmıştır. İnan, bu çalışmasında eserin baştan Bakara
suresinin 143. ayetine kadar olan kısmının tıpkıbasımını da vermiştir (1961:8). İnan’ın
bu eseri daha sonra Makaleler II’de (1998: 156‐177) de tekrar yayınlanmıştır.
Eser üzerinde çalışan başka bir bilim adamı da János Eckmann’dır. Eckmann,
eseri iki ayrı makalesinde ele almıştır. Eckmann, ilk makalesinde (1959: 72‐85)
Karahanlı Türkçesi Satır arası Kur’an Tercümesini fonetik ve morfolojik olarak
incelemiştir. Eckmann, metnin 35v/1=002/273 ile 55a/v=003/179 arasındaki kısmın
morfoloji ve söz varlığı açısından kalan asıl kısımla örtüşmediğini ifade etmiş; bunu
yazıcının kullandığı nüshada bu kısmın eksik olduğu veya yazıcının kendisi veya
başka biri tarafından on dördüncü yüzyılın diline yeniden tercüme edildiği keyfiyeti
ile açıklamıştır. Ayrıca Eckmann eserin önemini şu cümle ile dile getirmiştir:
“Bir dizin de ihtiva eden tıpkıbasım, kuşkusuz Türkoloji için Kaşgarlı’nın
sözlüğü kadar önemli bir kaynaktır.” (Eckmann 1959: 73)
Eckmann, diğer bir makalesinde (1971: 149‐159) de metnin 35a/=002/273 ile
55a/1=003/179 arasındaki kısmının morfoloji ve söz varlığı açısından metinle
örtüşmediğini ifade eder ve bunun sebebini 1959 tarihli makalesinde olduğu gibi
açıklar.
Gerçekten de 55v/1’den itibaren yazıcının (müstensihin) Türkçe kısımlar için
kalemini yenilediği, yazıların daha vurgulu ve koyu yazılmış olduğu görülmektedir.
İlgi çekicidir ki 35v/1=002/273’den başlayıp 55v/1=003/179’a kadar olan kısımda
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
görülen hem Hakaniye hem de Harezm Türkçesi özelliklerinin karışık olarak bir
arada bulunması bitmiş, 55v/1’den itibaren Türkçe kısmın dili 1v/1=001/001 ile
35r/9=002/272 arasındaki dille örtüşmüştür. Yazı stilinin değişmemiş olması bu karışık
dilli kısmın bir başka yazıcının kaleminden çıkmadığını göstermektedir. Öte yandan
bu kısmın düzenlenmesinde, Hekimoğlu Ali (Sağol 1993) ve satır arası Arapça‐Farsça‐
Türkçe üç dilli Rylands Kur’an metinlerinden (Eckmann 1968: 51‐ 69)
yararlanılmadığını yapılan birebir karşılaştırma ortaya koymaktadır (Kök 2007:107‐
120). Bundan hareketle diyebiliriz ki, TİEM 73’ün bu kısmını yazıcı bugüne kadar
bilinmeyen bir başka Harezm Türkçesi ile yazılmış metinden yararlanarak
tamamlamıştır. Öte yandan Eckmann, anılan makalesinde “Bu tercüme tam
anlamıyla harfiyen yapılmış bir tercümedir. Arapça kelimelerin altına kırmızı
mürekkep ve daha küçük harflerle yazılan Türkçe kelimeler, Arapça metnin sırasını
takip eder. Yazıcı titizlikle Arap dilindeki nahiv kaidelerini, edatları (örnek: Arapça
soru edatı hal için nek) ve ibareleri dahi taklit etmiştir. Dolayısıyla, birçok hâllerde,
tercüme Arapça metin olmaksızın anlaşılmamaktadır” bilgisini vererek diğer erken
tarihli metinlerden TİEM 73’ü ayırır.
Macit Yaşaroğlu’nun Kur’an‐ı Kerimin Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Bibliyoğrafyası
(1965: 117) adlı çalışmasında TİEM 73’ün Fatiha ve Bakara Suresi 14. ayete kadar olan
kısmının yazı çevrimini verilir.
TİEM 73 üzerinde bir başka çalışma Hamza Zülfikâr’a (1974: 153‐195) aittir.
Zülfikar, yazısında TİEM 73’ün Bakara suresinin 40. ayetine kadar olan kısmının çeviri
yazısını vermiştir. Zülfikar yazmanın dil özellikleri bakımından değeri hakkında
“Kelime zenginliği bakımından birçok yerde Uygurca ile paralelizm gösteren bu
çeviride Anonim Kur’an Tefsirinde görüldüğü gibi “đ” ve “w” sesi korunmuştur. Siler
ikinci çoğul şahıs zamiri ile mengü ķalıġlılar örneğinde görüldüğü gibi –ıġlı/‐igli
partisiplerinin pek çok kullanılmış olması eserin kayda değer özelliklerindendir”
notunu düşer.
O. Fikri Sertkaya, J. Eckmann’ın Middle Turkic Glosses of The Rylands Interlinear
Koran Translation adlı eserine yaptığı tanıtma yazısında (1977: 491‐496) TİEM 73’ün
yazma özellikleri hakkında da kısa bilgi vermiştir. Selahattin Sönmezsoy da Les
Traductions Turques Manuscrites Du Coran (1987‐1988: 53‐62) adlı Türkçe Kurʹan
yazmaları ile ilgili doktora tezinde TİEM 73’ü tanıtmış, ayrıca Fatiha suresi ile Bakara
suresinin 14. ayetine kadar yazı çevrimini Yaşaroğlu’nun okuyuşuna dayanarak
vermiştir.
Yazma üzerinde Fahir İz’in dışında, 1990 yılında Erciyes Üniversitesi Fen‐
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümüʹnde birkaç bitirme tezi olarak da
çalışılmıştır. Mustafa Argunşah’ın danışmanlığında yaptırılan bu tezlerde TİEM 73’ün
1a‐40b kısmının yazı çevrimi ve dizinleri hazırlanmıştır:
199
200
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
Y. RÜZGAR (1990) Eski Türkçe Kur’an Tercümesi, 1a‐10b Metin‐Dizin. Erciyes
Üniversitesi Fen‐Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi,
Kayseri, 60 s.
Ş. KARAGÖZ (1990) Eski Türkçe Kur’an Tercümesi, 11a‐20b Metin‐Dizin. Erciyes
Üniversitesi, Fen‐Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi,
Kayseri, 87 s.
H. PALTA (1990) Eski Türkçe Kur’an Tercümesi, 21a‐30b Metin‐Dizin. Erciyes
Üniversitesi, Fen‐Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi,
Kayseri, 91 s.
F. Yaşar AKSOY (1990) Eski Türkçe Kur’an Tercümesi, 31a‐40b Metin‐Dizin, Erciyes
Üniversitesi, Fen‐Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Mezuniyet Tezi,
Kayseri, 93 s.
Son olarak, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde, Mehmet Akkuş’un
danışmanlığında yaptırılan lisans tezinde (Yücel 2000: 29) Macit Yaşaroğlu’nun
çalışmasından alınarak TİEM 73 ile ilgili bir kısma yer verilmiştir (Kök 2004: XXI‐
XXIX).
2.2. Abdullah Kök ve Suat Ünlü'nün Doktora Tezlerine Dayanarak
Hazırlanmış Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri
TOPAL, Erol (2012) Karahanlı Türkçesi Kur’an Tercümesi ile Yeni Uygur Türkçesi
Kur’an Tercümesinde Dinî Söz Varlığı ‐ Karşılaştırmalı İnceleme ‐. Danışman: Prof. Dr.
Hülya Kasapoğlu Çengel, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, 1224 s.
Muhammet Salihʹin Çağdaş Uygur Türkçesi Kurʹan tercümesinin çalışıldığı Tezin
İnceleme kısmındaki dinî terimlerle ilgili bölümde (49‐354. sayfalar) Çağdaş Uygur
Türkçesi terimler TİEM 73 ile karşılaştırılmış, karşılaştırma Kök ve Ünlüʹnün tezleri
üstüne kurulmuştur (s. 12).
AKAR, G. (2015) Karahanlı Türkçesi ile Yazılmış Kur’ân Tercümesi (TİEM 73) Üzerine
Bir Dil İncelemesi. Danışman: Prof. Dr. Mustafa Argunşah, Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
Kök ve Ünlü tarafından yapılan doktora tezlerindeki yazı çevrimli metin ile
gramatikal dizin üzerine inşa edilmiş bir dilbilgisi çalışmasını içermektedir. Tezde
TİEM 73 içerisinde yer alan sözcükler ve söz dizimleri yapısal açıdan incelenmiştir. Ses
bilgisi, şekil bilgisi, isim çekimi, fiil çekimi, soru, zamir, sıfat, zarf, edat, ünlem, birleşik
fiil, fiilimsiler başlıkları altında TİEM 73’ün söz varlığı incelenmiştir.
ÇÖKMEZ, H. (2016) Doğu Türkçesi Kur’ân Tercümelerinde İsim. Danışman: Doç. Dr.
Suat Ünlü, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
Tez, Doğu Türkçesi Kur’ân çevirilerinin isim söz varlığı üzerine yapılmıştır.
İsimler yapısal yönlerden incelenmiştir. Fonetik, morfolojik, isim çekim ekleri
açısından incelenen bir yüksek lisans tezidir.
DURGUNAY, B. (2016) Doğu Türkçesi İlk Kur’ân Çevirilerinde Fiiller. Danışman:
Doç. Dr. Suat Ünlü, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
Doğu Türkçesi İlk Kur’ân Çevirilerindeki fiiller üzerinde yapılmış ayrıntılı bir tez
çalışmasıdır. Fiiller yapısal açıdan morfolojik, fonetik ve fiil çekim ekleri açısından
ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir.
SÖKMEN, İ. (2016) Satıraltı Türkçe Kuran Tercümelerinin Karşılaştırmalı Söz Varlığı.
Danışman: Prof. Dr. Yakup Karasoy, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk
Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, 160 s.
Tez TİEM 73 (Kök 2004, Ünlü 2004), Millet Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa 951
(Sağol 1993), TİEM 40 (Topaloğlu 196) Kurʹan tercümelerinin yazıçevrimli metinleri
üzerine inşa edilmiştir. Kuran metnindeki fiiller, kök seslerine göre bir araya getirilmiş
ve hedef metinlerde verilen karşılıklar bulunarak karşılaştırmalı olarak köken,
birbirini takip ve tercüme tutumları bakımlarından araştırılmıştır.
3. Abdullah Kök ve Suat Ünlü'nün Çalışmaları
3.1. Yayımlanmış Makaleleri
ÜNLÜ, S. (2007) İlk Türkçe Kur’an Tercümelerine Göre Esmâ‐i Hüsnâ. Uludağ
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 16, s. 1‐63.
Yazar, Doğu ve Batı Türkçesi Kur’ân tercümelerindeki Allah’ın sıfatlarına yani
Esmâü’l‐Hüsnâ’nın ayrıntılı tanımını, Esmâü’l‐Hüsnâ tamlamasının geçtiği ayetleri
bağlamları ile birlikte vermiştir. Yazıda Esmâü’l‐Hüsnâ’nın sayısı ve bu sayı içerisinde
yer alan sıfat ve isimlerin anlamlarına göre tasnifi ve içerikleri, Türk edebiyatı ve
Arapça ve Farsça manzum/mensur eserler içerisindeki Esmâü’l‐Hüsnâ’nın kullanımı
üzerinde durulmuş, ilahiyat ve Türk dili ve edebiyatı alanında konu üzerine yapılmış
bildiri ve konferanslardan kısaca bahsedilmiştir. Beşinci bölümde ise, Türkçe Kur’ân
Tercümelerindeki Esmâü’l‐Hüsnâ kavramının ve Allah’ın 99 sıfatını karşılayan
kavramlar eser içinde geçen bağlamları ile birlikte verilmiştir.
ÜNLÜ, S. (2007) İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerinde Geçen Bazı Özel Adlar
Üzerine. Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi, VII/I, s. 143‐182.
Kur’ân‐ı Kerîm’de geçen özel adların İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerindeki
201
202
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
karşılıkları verilmiştir. Özel adların çoğunlukla Türkçe olarak karşılandığı ifade
edilmiştir.
ÜNLÜ, S. (2007) Kur’an‐ı Kerim’in Türkçeye Çevrilmesi ve İlk Türkçe Kur’an
Tercümeleri. Dinî Araştırmalar Dergisi, C. 9, s. 9‐57.
Doğu ve Batı Kur’ân Tercümelerinin Türk dili tarihi içerisindeki yeri hakkında ve
TİEM 73, Rylands, Anonim Tefsir, Hekimoğlu, TİEM 40, Manisa KT, Bursa KT
nüshaları hakkında bilgi verilmiştir. Kur’ân’ın Tercüme Konusu, Kur’ân‐ı Kerim’in
Türkçeye İlk Çevrilme İşi, Kur’ân Tercümelerinin Dil Çalışmaları Açısından Önemi,
Kur’ân Metninin Çeviri Türleri, Satırarası Birebir Çeviriler, Satırarası Doğu Türkçesi
Kur’ân Çevirileri Üzerine Yapılan Çalışmalardan Tefsirli Çeviriler, Tefsirler; Doğu
Türkçesi Kur’ân Tercümeleri, TİEM 73 çevirisi, çeviren, tarihi, nüshanın tanıtımı,
istinsah tarihi, TİEM 73 üzerindeki çalışmalar ve TİEM 73’ün dili hakkında ayrıntılı
bilgiler. Diğer çeviri Anonim Kur’ân Tefsiri, Eser Üzerindeki Çalışmalar, Rylands
Kur’ân Tercümesi ve Çalışmalar, Rylands’ın Dil Tarihimizdeki Yeri, Harezm Türkçesi
Kur’ân Çevirisi ve Dil Özellikleri Üzerine Çalışmalar başlıkları altında çeviriler
hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Bu başlıklardan sonra, TİEM 73, Anonim Tefsir,
Rylands, Hekimoğlu Kur’ân Tercümelerinin bazı alıntılar üzerinden karşılaştırması
yapılmıştır. Bu karşılaştırmadan sonra fonetik ve morfolojik bakımdan Divânü
Lügâti’t Türk, Kutadgu Bilig gibi eserlerle TİEM 73 arasında ilgi kurularak Kur’ân
çevirileri arasında en eskicil metnin TİEM 73 olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada en
son olarak Batı Türkçesi Kur’ân Çevirileri (Manisa, Bursa), TİEM 40 adlı eser üzerine
yapılan çalışmalardan ve dil özelliklerinden bahsedilmiştir. Bu makale, büyük ölçüde
Kökʹün doktora tezinin (2004) giriş kısmına dayandırılmıştır.
ÜNLÜ, S. (2007) İlk Türkçe Kur’an Tercümelerinde Geçen “Gün” Kavramı
Üzerine. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 7, Güz, 7, s. 33‐77.
Yazıda İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerindeki ʺgünʺ zaman kavramına dair on beş
sözcüğe yer verilmiştir. Öncelikle konu külliyatı içerisindeki TİEM 73, Rylands KT,
Anonim Tefsir, Hekimoğlu KT, TİEM 40, Manisa KT nüshaları hakkında bilgi
verilmiştir. ʺGünʺ sözcüğüne karşılık gelen “yevm” kavramı ve kullanım alanları
nüshalarda geçtiği bağlamlar ile verilmiştir. ʺGünʺe karşılık gelen on beş dünyevî ve
ahirî kavram da çevirilerdeki bağlamları ve meallerde geçen anlamları ile tanıklanarak
verilmiştir. Sonuç kısmında, Doğu Türkçesi Kurʹan çevirilerinin kavramları Türkçe
olarak karşılamada Batı Türkçesi çevirilerinden daha yetkin olduğu ifade edilmiştir.
KÖK, A. (2007) Hakaniye Türkçesi Kur’an Çevirileri Üzerine Bir Karşılaştırma
Denemesi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Kasım‐Aralık, S. 171, s. 107‐120.
Hakaniye (Karahanlı) sahasına ait Dîvânü Lugâti’t‐Türk, Kutadgu Bilig, TİEM 73
eserlerinden bayram sözcükleri derlenerek karşılaştırmalı bir çalışma yapılmıştır.
ÜNLÜ, S. (2008) Kur’an’da Geçen Bazı Arapça Deyimler ve Tabirlerin İlk Türkçe
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
Kur’an Tercümelerinden TİEM 73’teki Türkçe Karşılıkları Üzerine. Gazi Türkiyat
Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, s. 121‐168.
İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerinden TİEM 73 nüshasından toplam 194 deyim
derlenmiştir. Bu deyimlerin TİEM 73 içerisinde geçtiği bağlamları ile birlikte verildiği
görülür. Çalışmada Giriş kısmından sonra TİEM 73 üzerinde yapılan çalışmalardan
bahsedilmiştir. Deyim ve deyimlerin özellikleri hakkında bilgiler verilmiştir. İlgili
başlıklardan sonra Arapça deyim ve tabirlerin İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerinden
TİEM 73’teki karşılıkları verilmiştir. Sonuç kısmında ise, çevirileri zor olan deyimlerin
İlk Türkçe Kur’ân çevirilerinde ne kadar sağlam aktarıldığı tanıklarıyla birlikte ifade
edilmiştir.
KÖK, A. (2009) Türkçe İlk Kur’an Çevirilerinde Türlü ‘Cennet’ ler Üzerine. Türk
Dünyası Araştırmaları, Temmuz‐Ağustos, S. 181, s.181‐212.
Türkçe İlk Kur’ân Çevirilerinde Arapça cennet kavramı ele alınmıştır. Türkçe söz
varlığı ile Arapça ifadelerin ne kadar çok sıklıkta karşılandığı tespit edilmiştir. Bu
çalışmada Türkçenin dinî kavramları karşılayabilmedeki kudreti cennet kavramı ile
ortaya çıkarılmıştır.
KÖK, A. (2010) Hakaniye Müelliflerin Eserlerinde Peygamber, Türk Dünyası
Araştırmaları, 188, Eylül‐Ekim 2010, s. 95‐101.
İslâmiyet ile yeni tanışan Türk müelliflerin eserlerindeki peygamber tasvirleri
izah edilmiştir. Çalışmada kutsiyet atfedilen kişiliklerin/peygamberlerin özelliklerinin
TİEM 73 ve dönemin eserlerinden hareketle Türkçe söz varlığında hangi sözcüklerle
karşılandığı örneklerle verilmiştir. Bu konuya geçilmeden önce Hamidullah adlı
müellifin “İslâm Peygamberi” adlı eserinde Arap müelliflerin peygamberleri nasıl
tasvir ettiği bilgisi verilip Hakaniye müelliflerin peygamber tasvirlerinde kullandıkları
Türkçe söz varlığı TİEM 73 tanıklığında değerlendirilmiştir.
ÜNLÜ, S. (2011) İlk Türkçe Kur’an Tercümelerinde Uhrevi Yer Adları, Turkish
Studies‐ International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, C. 6, s. 985‐1032.
Dilbilim çalışmalarının alt alanlarından olan Ad bilim (Onomastik) konusu ile İlk
Türkçe Kur’ân Çevirilerinde uhrevî yer adlarının kullanım alanlarının tespit edildiği
görülür. Korpus kısmında TİEM 73, Rylands KT, Anonim Tefsir, Hekimoğlu KT,
TİEM 40, Manisa KT nüshaları verilmiştir. Giriş kısmında “Yer Adları” konusu ile
ilgili ayrıntılı bir açıklama yapılmıştır. İlgili başlıktan sonra gelen bölümde ise Kur’ân‐ı
Kerim’de geçen uhrevî yer adlarının İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerinde geçtiği
bağlamlarla 54 Türkçe uhrevî yer adının tanıklandığı görülür. Sonuç kısmında uhrevî
yer adlarının geçtiği sözcük ve söz dizimlerinin Arapça ve Farsça yanında İlk Türkçe
Kur’ân Çevirilerinde Türkçe olarak daha fazla oranda tanıklandığı ifade edilmiştir.
KÖK, A. (2014) Tarihî Türk Yurdundan XI. Yüzyıla Ait Toponimik Tanık: Çiye.
203
204
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
Kazak Kızlar Pedagoji Üniversitesi’nin 70. Yıl Armağan Sayısı, Almatı/Kazakistan, 74/4, s.
432‐433.
Günümüzde Kazakistan’da tarihî bir yer adı olan Şiye+li sözcüğünün 11.
yüzyılda Türkistan coğrafyasında fonetik değişimler sonucu (ç>ş) Çiye şeklinde
yaşadığı morfolojik ve fonetik değişimlerle tanıklanmıştır. Çalışmada, bu
bağlamlardan hareketle örneklendirmeler de yapılmıştır. Çalışmada İlk Türkçe
Kur’ân Çevirisi TİEM 73’ten hareketle örnek verilmiştir.
KÖK A., S. ÜNLÜ (2016) Türkçe İlk Kur’ân Çevirilerinin Tanıklığında Toponimi.
Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, s. 42‐103.
Kur’ân tercümelerine dilbilim çalışmalarının alt alanlarından olan Toponimi/ yer
adları açısından bakılmıştır. Giriş kısmında Toponimi ve öneminden bahsedilmiştir.
TİEM 73, Hekimoğlu, Manisa, TİEM 40 eserlerinden gerçek ve uhrevî yer adları
derlenerek bağlamları içerisinde gösterilmiştir. Türkçenin soyut kavramları
karşılamadaki gücü tanıklarıyla verilmiştir.
KÖK, A. (2016) “Hakaniye Dönemi Türkçülerinin Tanıklığında XI. Yüzyıl
Türkistan’ında Adalet’in Anlamı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, vol. 113, 2016, s.
135‐183.
17‐19 Kasım 2014 tarihlerinde Ankaraʹda toplanan Çağdaş Türklük Araştırmaları
Sempozyumu ʺUygur Türkleri: Dil, Tarih ve Coğrafyaʺ toplantısında sunulan bildiriden
hareketle yazılmıştır. XI. yy Türk dünyasının adalet anlayışı TİEM 73, Dîvânu Lûgati’t‐
Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü’l‐Hakayık’tan hareketle tespit edilmiştir. Çalışmada
“Adalet” kavramı hakkında geniş bir bilgi verilmiştir. Kur’ân‐ı Kerim’de geçen
Arapça “adalet” sözcükleri liste yöntemi ile verildikten sonra Arapça “adalet”
sözcüklerini karşılayan Türkçe sözcükler TİEM 73, Dîvânu Lûgati’t‐Türk, Kutadgu Bilig,
Atabetü’l‐Hakayık’tan taranarak tespit edilmiştir. Adalet sözcüğünü karşılayan Türkçe
sözcükler tarihî metin örnekleri ile birlikte verilmiştir. Çalışmanın son kısmında
toplamda 217 “adalet”i karşılayan Türkçe sözcük liste hâlinde düzenli bir şekilde
verilmiştir.
ÜNLÜ S., DURGUNAY B. (2016) Tarihî Türk Dilinin Yabancı Kavramları
Karşılamada Yetkinliği: Ashâb Kavramının Türkçe İlk Kur’an Çevirilerindeki
Karşılıkları. TEKE Dergisi, 5/4, s. 1490‐1531.
TİEM 73, Rylands, Hekimoğlu, Özbekistan, Anonim Tefsir, TİEM 40, Manisa KT
çevirilerinden hareketle ashâb kavramının anlamlarına işaret edilerek Türkçenin dinî
kavramları karşılamadaki önemi gösterilmiştir. Korpus ve Giriş kısımlarından sonra,
“Ashâb Kavramının Kur’ân’da Geçen Anlamları ve Türkçe İlk Kur’ân Çevirilerindeki
Karşılıkları”, Ashâb Kavramının Tamlamalarda Topluluk Adları İçinde Kullanılması”
başlıkları altında toplam seksen bir bağlam içerisinde ashâb kavramı Türkçe olarak
karşılanmıştır. Sonuç kısmında ise TİEM 73, Rylands, Hekimoğlu, Özbekistan,
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
Anonim Tefsir, TİEM 40, Manisa KT çevirileri içerisinde ashâb kavramının Türkçe
yoğunluklu istatistikleri de verilmiştir. Arapça ve Farsça karşılanma oranlarının da
Türkçe oranların oldukça gerisinde olduğu ifade edilmiştir.
3.2. Bildirileri
3.2.1. Yayımlanmış Bildirileri
KÖK, A. (2004) Türkçe İlk Kur’an Çevirilerinde Özel Adlar. V. Uluslararası Türk
Dil Kurultayı Bildirileri, 20‐26 Eylül, Ankara, TDK 855/II, s. 2035‐2050.
Rylands, TİEM 73, Hekimoğlu, Anonim Tefsir, Manisa, TİEM 40 metinlerinden
Arap, Hristiyan, Yahudi toplumlarını yansıtan özel adlar sıralanmıştır. Sıralanan özel
adlar bulundukları bağlamlar içerisinde verilmiştir.
KÖK, A. (2007) Türkçe İlk Kur’an Çevirisi/Çevirileri Nerede Yapıldı. V.
Uluslararası Türk Dünyasının Geleceği ve Sosyal Bilimler Kongresi, Calalabad/Kırgızistan,
11‐13 Haziran, s. 665‐670.
Rylands, TİEM 73, Semenov, Anonim Tefsir çevirilerinin nerede yapıldığı konusu
işlenmiştir. Samanîler devrindeki Türkçe Kur’ân Çeviri faaliyetleri, Semerkant, Buhara
ve Türk dünyası içerisindeki ilim ve çeviri faaliyetlerinden bahsedilmiştir. İlk Türkçe
Kur’ân Çeviri faaliyetlerinin nerede yapıldığı sorusu Türkistan merkez gösterilerek
cevaplandırılmıştır.
KÖK, A. (2008) Doğu Türkçesi İlk Kur’an Çevirilerinde Türlü ‘Cehennemler’
Üzerine. VI. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, 20‐25 Ekim 2008, Ankara, TDK 1067/III,
2919‐2950.
Cehennem sözcüğünün Doğu Türkçesi Kur’ân Çevirilerinde hangi sözcüklerle
karşılandığı sorusuna yanıt aranmıştır. Doğu Türkçesi İlk Kur’an Çevirilerinde geçen
bütün cehennem kavramları bağlamları ile verilmiştir. Çalışmada cehennem
sözcüğünün Türkçe karşılıklarının çok olduğu görülmektedir. Bu durum da İlk
Türkçe Kur’ân Çevirilerindeki Türkçe bakış açısını göstermektedir.
3.2.2. Yayımlanmamış Bildirileri
KÖK, A. (2004) Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinde Metonimli Kullanımlar
Üzerine. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih‐
Coğrafya Fakültesi, 4‐7 Mayıs, Ankara.
İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerine dilbilimsel açıdan yaklaşılmıştır. Rylands, TİEM 73,
Hekimoğlu, Anonim Tefsir, TİEM 40, Manisa ve Bursa Türkçe ilk Kur’an çevirilerinde
geçen metonimli kullanımların tespit edildiği görülmüştür. İlk olarak metonimi
hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra metonimli kullanımların bağlamları ile
205
206
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
birlikte belirtilmiştir.
KÖK, A. (2005) Türkçe Erken Kur’an Çevirilerinin Dil Tarihi Açısından Önemi.
Kırım Devlet Mühendislik ve Pedogoji Üniversitesi, 18 ‐ 22 Nisan, Akmescit/ Ukrayna. “XI
научно‐теоретическая конференция профессорско‐преподавательского состава,
аспирантов и студентов Крымского государственного инженерно‐
педагогического университета”.
Türklerin X. yüzyılda Karahanlılar döneminde kabul ettikleri İslâm dinini
gerektiği gibi öğrenmek için büyük bir titizlikle yaptıkları Kur’ân çevirilerinin önemi
anlatılmaktadır.
ÜNLÜ, S. (2006) İlk Türkçe Doğu ve Batı Kur’ân Çevirilerinde Peygamber
Kavramı. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih‐
Coğrafya Fakültesi, 10‐13 Mayıs, Ankara.
Kur’ân‐ı Kerîm’de geçen peygamber kavramının İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerindeki
karşılıkları verilmiştir. Önemli bir kutsiyet barındıran peygamber kavramı gibi önemli
bir dinî terimin Türkçe olarak büyük oranda karşılanması Kur’ân Çevirilerinin büyük
bir titizlik ve Türkçe bakış açısıyla yapıldığı ifade edilmiştir.
ÜNLÜ, S. (2007) İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerinde Akrabalık Adları Üzerine.
Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 27‐30 Kasım, Ankara.
İlk Türkçe Kur’ân Çevirilerinden hareketle akrabalık adları derlenerek bir
anlamda karşılaştırmalı bir çalışma yapılmıştır. Kur’ân çevirilerinde geçen akrabalık
adları taranarak Türkçenin temel söz varlığında yer alan ve Kur’ân’da geçen Arapça
akrabalık adlarının Türkçe olarak karşıladığı ifade edilmiştir.
KÖK, A. (2014) Hakaniye Dönemi Türkçülerinin Tanıklığında XI. Yüzyıl
Türkistan’ında Adalet, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu ʺUygur Türkleri: Dil,
Tarih ve Coğrafyaʺ, 17‐19 Kasım 2014, Ankara.
XI. yüzyılda Türklerin, “adalet” sözcüğüne karşılılık hangi sözcükleri kullandığı,
Türk idrak semantiğinde adalet algısı ve olgusunun nasıl ve hangi Türkçe sözcüklerle
karşılandığı belirlenmiş ve ayrıntılı bir değerlendirme yapılmıştır.
ÜNLÜ, S. (2014) İlk Türkçe Kurʹan Çevrisinde Kitap Kavramı, Çağdaş Türklük
Araştırmaları Sempozyumu ʺUygur Türkleri: Dil, Tarih ve Coğrafyaʺ, 17‐19 Kasım 2014,
Ankara.
3.3. Sözlükler
ÜNLÜ, S. (2012) Doğu ve Batı Türkçesi Kur’ân Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim
Yayınları.
TİEM 73 ve Harezm Türkçesi Kur’ân Çevirisi söz varlığı üzerine oluşturulmuş
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
sözlüktür.
4. Sonuç
Türk Hakanlığı döneminin önemli dil yadigârlarından olan TİEM 73’ün varlığından
haberdar olunduğu günden bugüne kadar üzerinden 80 yıl geçmiştir. Erdoğan’ın ilim
âlemine tanıttığı yazmanın, A. İnan ve Z. V. Toganʹla nispeten önemi kavranmış, Fahir
İz’den başlayarak yazma ilgili onlarca çalışmalar yapılmış ve yapılmaya devam
edilmektedir. Kök ve Ünlü’nün doktora tezleri TİEM 73’le ilgili yapılmış yerli ve
yabancı çevrelerce de iyi bilinen ve takdir edilen en prestijli ilmî yayınlardır. Bilim
statik değildir, hele sosyal bilimde tekâmül hep devam eder. Mutlak doğru hiçbir
zaman olmaz, daima daha doğru vardır. Kök ve Ünlü’nün TİEM 73’le alakalı
yaptıkları gerek tezleri gerek makaleleri gerekse bildirileri en somut ilmî çalışma
vesikalarıdır. Kök ve Ünlü yazdıklarının kusursuz oldukları iddiasında değillerdir.
TİEM 73, Kök ve Ünlü’nün tapulu mal varlığı değil, bütün Türklüğün/Türk sosyal
biliminin ortak ve eşsiz tarihî/yazılı miraslarından biridir. TİEM 73 merkezli yapılan
her yayın Türklük bilimine katkıdır. Katkı bir çakıl taşı da olsa kıymetlidir. Gerisi lâf‐ı
güzâftır.
Kaynaklar
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (2003). Erken Orta Türkçede Buddhist ve İslâmî Terminoloji
Üzerine Bir Karşılaştırma. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi : Kök Araştırmalar, Cilt
V, Sayı 1, (Bahar 2003), 13‐31.
ECKMANN J. (1959) Eine Ostmitteltürkische İnterlineare Koranübersetzung. Ural‐Altaische
Jahrbücher, XXXI, 72‐85.
ECKMANN, J. (1968) Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi. TDAY‐ Belleten, Ankara, 51‐69.
ECKMANN J. (1971) Eastern Turkic Translations of the Koran. Studia Turcica, Budapest, 149‐159.
Türkçeye çevirisi: Ekrem URAL (1975) Kur’anʹın Doğu Türkçesine Tercümeleri. Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi XXI, 15‐24.
ERDOĞAN, A. (1938) Kur’an Tercümelerinin Dil bakımından Değerleri. Vakıflar Dergisi, C. I.
Ankara, 47‐51.
İNAN, A. (1952) Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi. Türk Dili, C. 1, S. 6, Mart 1952, 324‐327.
İNAN, A. (1952) Eski Türkçe Üç Kuran Tercümesi. Türk Dili, C. 1, S. 7, Nisan 1952, 395‐398.
İNAN, A. (1952) Eski Kurʹan tercümelerinin dili meselesi I. Türk Dili, C. 1, S. 7, Nisan 1952, 19‐
22.
İNAN, A. (1952) Eski Kuran Tercümelerinin Dili Meselesi‐II. Türk Dili, C. 1, S. 9, Haziran 1952,
510‐512.
İNAN, A. (1961). Kur’an‐ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme. Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları.
İZ, F. (1987) Atatürk ve Türk Dili. Türk Dili, C. LII, S. 425, Mayıs 1987, 273‐284.
KÖK, A. (2004) Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi (TİEM 73 1v‐ 235v/2) Giriş‐
İnceleme ‐ Metin ‐ Dizin. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi.
207
208
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
SERTKAYA, O. F. (1977) Karahanlı Türkçesi üzerine Yeni Neşriyat. Türk Kültürü, C. XV, S. 176,
Haziran 1977, 491‐ 496.
SERTKAYA, O. F. (2013) ʹYüksek Lisansʹ Tezi, ʹDoktora Teziʹ ve ʹDoçentlik Takdim Teziʹ üzerine
bazı görüşler. Makaleler ‐ 2. (Seçme Araştırmalar ve İncelemeler), 167‐181.
SÖNMEZSOY, S. (1987‐1988) Les Traductions Turques Mansucrites Du Coran. Thése pule doctorat
de 3 é cycle, Paris.
TOGAN, Z. V. (1960) Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair. İslâm Tetkikleri
Enstitüsü Dergisi, C. III, Cüz: 1‐2, 1959‐1960, 133‐160.
TOGAN, Z. V. (1963) Zentralasiatische Türkische Literaturen II, Die İslamische Zeit. Handbuch
der Orientalistik V/I, Leiden‐Köln, 229‐249.
TOGAN, Z. V. (1964) The Earliest of the Qur’an into Turkish. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi,
C. IV, Cüz: 1‐2, 1‐19.
ÜNLÜ, S. (2004) Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’ân Tercümesi TİEM 73, Giriş ‐ Metin ‐ İnceleme ‐
Analitik Dizin, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
YAŞAROĞLU, M. (1965) Kur’an‐ı Kerimin Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Bibliyoğrafyası, Diyanet
İşleri Başkanlığı, İstanbul.
YÜCEL, N. (2000) Tarihten Günümüze Türkçe Kur’an Tercümeleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi, Ankara.
ZÜLFİKAR, H. (1974) Çağatayca Bir Kur’an Tefsiri. Türkoloji Dergisi, VI/1, 153‐195.
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
Ekler:
İstanbul, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, No. 73, iç kapak (zahriye) sayfası
İstanbul, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, No. 73, 1v‐2r
209
210
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3. Eylül 2017
İstanbul, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, No. 73, 2v‐3r
İstanbul, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi, No. 73, Arapça ketebe kaydı
TİEM 73 Türkçe Satırarası Kur'an Tercümesi
Abdullah Kök
Abdullah Kök
Prof. Dr., Akdeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
Antalya/Türkiye.
E-posta: akok9@yahoo.com
Yazı bilgisi:
Alındığı tarih: 3 Eylül 2017
Yayına kabul edildiği tarih: 29 Eylül 2017
E-yayın tarihi: 15 Ocak 2018
Çıktı sayfa sayısı: 21
Kaynak sayısı: 22
211