Devlet şiddeti

Bu çalışmada, günümüzde istikrarlı demokrasileri bile tehdit eden şiddet ile onun bir türevi olarak siyasal şiddet ve siyasal şiddetin etkili silahı olan terör üzerine yoğunlaşılmıştır. Demokratik siyasal iktidarın sınırlılığından hareketle, şiddet, siyasal şiddet ve terör kavramlarının farklılıkları ortaya konarak teorik tartışmalara yer verilmiş ve demokrasiyi istikrarsız kılmak adına ona karşı kuralsız savaş açan siyasal şiddet ve terör eylemlerine karşı demokrasinin kendini savunmak amacıyla alacağı tedbirler tartışılmış, çözüm önerileri paylaşılmıştır.

Idelber Avelar The Letter of Violence'ta şiddetle ilgili tartışmayı sorunun en yalın hâlinden başlatıyor: "İşkence, işkence edileni tam olarak neye maruz bırakır?" Bu makalede Avelar'ın sorusu başka bir bağlama taşınacak ve Türkiye'de "cezaevi" üzerine konuşurken, yazarken, akademik araştırma yürütürken dile gelmeyen konulardan biri, cinsel şiddet tartışılacaktır. Önce yakın tarihte gündeme gelmiş bir olay, ardından 12 Eylül sürecinde devletin cinsel şiddetine maruz kalmış kadınların anlatılarında devletin tecavüzü incelenirken, tecavüzün kurduğu devlet de incelenmeye çalışılacaktır. Devlet tecavüzünü anlatılaştırmanın zorlukları ve sınırları olay ile olay olmayan, belgelenenle belgelenmeyen, kamusallaşanla gizli kalan, dilin sahibi olmakla esaretinde kalmak gibi ikilikler üzerinden okunacaktır. "Gözaltında tecavüz, tecavüz edileni tam olarak neye maruz bırakır?" sorusunun cevabına devletin ürettiği arzunun ve erkekliğin tartışıldığı son bölümde yaklaşılacak ve bu yak(ın)laşmanın siyaset üretme açısından önemi de konu edinilecektir.

Gazilik, günümüz Türkiye’sinde erkeklik, devlet, milliyetçilik ve militarizm olguları beraber düşünüldüğünde akla ilk gelen meselelerden biri. Bu yazıda, gaziliğin Kürt sorunu çerçevesinde vücuda gelişini, Türkiye’de devlet ve erkek egemenliği arasında askerlik üzerinden kurulan cinsiyetçi kontrat üzerinden okuyorum.

Kuramsal tartışmalar, neyin şiddet olduğuna ve şiddetin etik veya siyasi meşruluk ekseninde nasıl kavranması gerektiğine ilişkin net bir yaklaşım ortaya koyamamışlarsa da devlet ve şiddet arasında karşılıklı bir zorunluluk ilişkisi vardır. Bu bağlamda birçok modern ulus-devlet gibi Türkiye Cumhuriyeti tarihini de “şiddet” üzerinden okumak mümkündür. Zira modern devletlerin kurulma süreçlerinde olduğu gibi tahkim edilme süreçlerinde de şiddet, merkezî bir konumda yer almıştır. Bu noktada özellikle Türkiye’de, devletin politik şiddet mekanizmalarını devreye sokma biçimleri açısından 90’lar özel bir yer tutar. Çünkü bu dönem, devlet şiddetinin en ciddi boyutlarda yaşandığı bir aralığa tekabül eder. Devlet şiddetinin sürekliliğini ele almamızla ilişkili olarak birçok örnekleme rastlayacağımız bu dönem üzerinden hareketle, ulus-devlet formuna sıkıştırılmış Türkiye Cumhuriyeti’nin şiddet üzerinden -şiddete ilişkin kuramsal verilerden de faydalanarak- bir kritiği yapılacak olup şiddet ile devlet arasındaki zorunluluk ilişkisi ele alınacaktır. Öte yandan bugün Kürt illeri özelinde 90’ları mümkün kılan siyasal ve toplumsal koşulların, kısmi dönüşümler geçirse de öz itibariyle sürmekte olduğu savunulacaktır.

Devlet toplumu zapt etme yoluyla şekillendirir ve düzenler. Devlet erki ile birey, yurttaşlık ilişkisi içinde etkileşim içinde olmaya başladığından beri bir normalizasyon şartını taşıyan toplum bu bakımdan her dönem siyasaya tabidir. Neyin makul olduğunu tanımladığı gibi neyin suç olduğunu tanımlama yetkisi de devlete ait olduğundan zaptın öznesi de pek tabi devlet olacaktır. Bu anlamda bir biçimlendirme işi olan polisliğin tarihi devletin tarihi kadar eskidir (Neocleous, 2006) .

Giriş

“Artık kelimeler kendini gömmüştür,” dedi Mukaddes Hanım.
Yirmi yıl önce gözaltına alınan babasına ne olduğunu hâlâ öğrenememiş.
Mukaddes Hanım’ın kelimelerinin gömülmesine
sebep olan, sadece babasını alıp götüren, geri getirmeyen, babasının
yokluğunun hesabını vermeyen “devlet” değildi aslında.
Babaları, kardeşleri, çocukları, kocaları “yok” edilen “Kürt
vatandaşlarının” halini hatırını sormamış, sözlerine kulak vermemiş,
acılarını görmemiş diğer vatandaşlar, akademisyenler,
siyasetçiler, gazeteciler de, bazı kelimelerin gömülmesini yeğleyenlerdendi.
Yine de konuşmaya devam etmeye çalıştıkça ya
da susarak bekledikçe ikimiz de, bazı kelimeler geri geldi. Ama
kelimeler, bazı anlamlara gelmiyor.1 Hem gömülü kelimeleri
bulup çıkarmaya hem de bulup çıkardığımız kelimelerin ne anlama
geldiğini anlamaya çalışıyoruz yirmi yıl sonra. Oysa kelimelerin
yaşananları anlatmaya asla yetmeyeceğini kabul etmek
zorunda kalıyoruz çoğu zaman.
Yine de, insanlığa karşı işlenmiş suçların muhatapları olmuş,
devlet şiddetine maruz kalmış mağdurlar tarafından dile getirilen
duygulara, düşüncelere, taleplere kulak vermeyi, bu duyguları,
düşünceleri ve talepleri söz konusu devletlere ve bu suçlar
işlenirken sessiz kalmış olanlara taşımayı amaçlayan “geçmişle
yüzleşme” çalışmalarından birini yapmaya çalışıyoruz. Bunu
bir kurum olarak, Diyarbakır Siyasal ve Sosyal Araştırmalar
Enstitüsü olarak yapmaya çalışıyoruz. Bu çalışmanın yazarı
olarak ben, şahsen ne yapmaya çalışıyorum? Ben o sessiz kalanlardan
biri sayılabilirim. 90’larda Türkiye’nin batısında çocuk
olma, genç olma “şansına” sahiptim; siyasetten azade bir
“uluslararası ilişkiler” yüksek öğrenimi gördüm, ve ancak doktora
eğitimi sırasında, Türkiye’nin doğusundan, “Kürt meselesinden”
gerçek anlamda haberdar olma “şansına” eriştim. Yıllar
önce haberdar olduğuma, şimdi tanıklık etmeye çalışıyorum.
Mukaddes Hanım, bu çalışma için ziyaret ettiğimiz diğer
kişiler gibi, “Hoş geldiniz,” diyor; bizi dinleme ve bize anlatma
nezaketi gösteriyor. Babasının yokluğuyla gelen mağduriyeti
mağrurluğa çevirmiş bir inatla anlamaya çalışıyor, durup durup
“Neden?” diye soruyor.
Muş, Bitlis, Van, Hakkâri, Mardin, Batman, Diyarbakır ve
İstanbul hattında yaptığımız elli altı görüşme boyunca en sık
duyduğumuz kelime, “Neden?” oluyor. Bu soruya verilecek
anlamlı bir cevap yok. Hiçbir kelime, bu sorunun aradığı anlama
gelmiyor. Yine de söylenecek çok söz var, hiçbir zaman sözün
bittiği yerde değiliz; söz hiç bitmeyecek, çünkü asla yetmeyecek.
Bu çalışma da, söylenen onca söze eklenecek. Mukaddes
Hanım’ın ve bize kapısını açan diğer kişilerin söylediklerini,
dünyanın diğer yerlerinde, benzer acıları yaşayanların söyledikleriyle,
benzer durumlar için söylenmiş, adalete, bağışlamaya,
hınca dair felsefi, siyasi sözlerle birleştirecek. Sömürgeleştirilmiş,
fakirleştirilmiş, susturulmuş, yerinden edilmiş, yakınları
“yok edilmiş” insanların inatla yaşattıkları, mücadeleyle
ürettikleri değerleri, kelimeleri, siyasetleri, bu zulümleri görmemiş,
duymamış insanlara, hayatlara, bilimlere, “geçmişleriyle
yüzleşmeleri” için armağan etmelerine tanıklık edecek. Zulmün
tanıklığını aktarmak mümkün değil, belki tanık olduğumuz
“zulmün anlatısını” aktarabiliriz. Bu anlatıları bir öğretiye,
bir siyasete çevirebiliriz, zira Bhabha’nın dediği gibi, “yaşamaya
ve düşünmeye dair en ebedi derslerimizi, tarihin hükmü13
nün –boyun eğdirmenin, tahakkümün, diasporanın, yerinden
edilmenin– acısını çekmiş olanlardan alırız.”2
Tanıklıkları anlatmadan önce, ilk bölümde, bu tanıklıkların
konusu olan geçmişle yüzleşme çalışmalarına, bu çalışmaların
amaçlarına, araçlarına, muhataplarına bakmaya çalışacağım.
“Geçiş dönemi adaleti” adı verilen ve fakat bir sonraki bölümde
tartışılan nedenlerle “çatışma sonrası adalet” şeklinde adlandırdığım
çalışmaların sorunlarına ve vaat ettiklerine değineceğim.
Cezalandırıcı ve onarıcı adalet anlayışlarını inceleyerek; “mağdurlar,
tanıklar, hayatta kalanlar” ve “failler, sorumlular, seyirci
kalanlar” mefhumlarını tartışacak; hakikatin bu muhataplar
için anlamını ve hakikat komisyonlarının ve gayri-resmi hakikat
çalışmalarının niteliklerini ele alacağım.3 Cezalandırıcı adalet
anlayışı ile, esas olarak bu anlayışa getirilen itirazlarla şekillenen
onarıcı adalet anlayışı arasında yaptığım kıyaslama, bu
iki anlayış arasındaki ilişkinin yer yer bir zıtlık ilişkisi olarak
belirmesine yol açıyor. Oysa ki, çalışmanın ilerleyen bölümlerinde
ve özellikle yaptığımız görüşmelerin seyrinden de izleneceği
gibi, adaletin hem hukuki hem de toplumsal açıdan tesis
edilmesi bakımından, bu iki anlayış arasındaki ilişkinin, birbirini
tamamlayıcı bir ilişki olduğunu söylemek gerek.
İkinci Bölüm’de, söz konusu çalışmaların alt metni olan ve
90’larda Kürdistan’daki devlet şiddetine maruz kalmış tanıklarla
görüşmelerimize yön veren, “hafıza”, “yas tutma”, “bağışlama”,
“hınç ve küskünlük” ve “siyasal dostluk” kavramlarını
tartışacağım. Mağdurların failleri ve sorumluları bağışlama ihtimalini,
bu ihtimalin yokluğunda beliren hınç ve küskünlük
duygularını ve bu duyguların siyasal karşılığını araştırmayı değerli
bulduğum bu çalışmada, Türklerin genellikle büyük ağabey
koltuğundan kalkmaksızın tanımladıkları Kürtlerle “kardeşlik”
ilişkisini de, Kürtlerin dertlerine ve mücadelelerine ortak
görmek istedikleri Türklerle kurulabilecek muhtemel bir
siyasal dostluk etrafında yeniden düşünmek istedim. Üçüncü
Bölüm’de ise, Türkiye ve Kürdistan için bir “istisnai hal” olan
1990’ları tasvir etmeye çalışarak, tanıklık bölümünün siyasal
çerçevesini sunmayı amaçladım.
İzleyen üç bölüm, tanıklarla yaptığımız görüşmelere ayrıldı.
Bunlardan ilki olan Dördüncü Bölüm’de, görüşmelerimizin güzergâhını
ve ziyaretlerimizin çerçevesini aktaracak ve görüştüğümüz
kişileri tanıtmaya çalışacağım. Beşinci Bölüm’de, görüştüğümüz
kişilerin devletten beklentilerini yansıtan adalet arayışlarını,
faillerin ve sorumluların yargılanması ve cezalandırılması
taleplerini; cezasızlığa, itiraf ve hakikat karşılığında faillere
ve sorumlulara ceza indirimi uygulanmasına ve kendilerine
maddi tazminat ödenmesine itirazlarını; hakikatlerin ortaya
çıkarılması ve tanınması, devletin kendilerinden özür dilemesi
konusundaki görüşlerini ve “talepsizlik” hallerini aktaracağım.
Altıncı Bölüm’de, görüştüğümüz kişilerin faillerle ve sorumlularla
yüzleşme, onları bağışlama ve onlarla helalleşme ihtimalini,
Türklerle yeni bir kardeşlik kavline/siyasal dostluk ihtimaline
ilişkin beklentilerini, verdikleri itibar mücadelesini anlatacağım.
Görüşmelerden yola çıkarak edindiğim genel düşünceler
de aynı bölümün sonunda yer alıyor. Son bölüm ise, değerlendirmelere
ve önerilere ayrıldı.
Görüşmelerimizi, “mağduriyetin anlatılması ve tanımlanması”,
“adalet talebi”, “yüzleşme, bağışlama ve hınç” başlıklı üç
bölümden ve toplam yirmi dokuz sorudan oluşan bir çerçeve
içinde gerçekleştirmeye çalıştık. Bu soruları tek tek ve mutlaka
sormak durumunda olmadığımızı bilerek, görüşmenin seyrine
öncelik vererek ve fakat bazı önemli konuları, ilgili sorunun
amacına uygun şekilde dile getirerek, görüştüğümüz kişilerin
fikirlerini öğrenmeye çalıştık.
Görüşmelerimizi tamamladığımız akşam, on beş gün boyunca
gördüklerimiz ve dinlediklerimiz üzerine sohbet ederken,
“Hiçbir şey yerinde değil,” dedi Berivan, çalışmanın kapak
fotoğrafında yer alan, beşiklerin mezarların üstüne atıldığı
Şırnak’taki acıları hatırlatarak. Ne bebekler beşiklerinde, ne
de babalar, eşler, kardeşler sevdikleriyle; yirmi yıldır hiçbir şey
yerinde değil. Bu çalışma sadece bunu anlatabilse, yeri doldurulamaz
olanı yâd edebilse, naçizane bir söz söylemiş oluruz.
Bu çalışma ile Türkiye’deki “geçmişle yüzleşme” sürecine
cüzi bir katkı sunmayı umuyoruz. Bizimle görüşmeyi kabul
ederek bize evlerini ve kalplerini açan insanlara duyduğumuz
minneti ve hürmeti kelimelere dökmek imkânsız.

Bu yazı, bin yıllardır bir arada yaşadığımız ve hem çözümlemesi hem de kurtulması titiz ve sabırlı düşünsel ve pratik yolculuklar gerektiren şiddet olgusunu çözümleme iddiasında değildir. Şiddet çözümlemesi ve şiddetsizliği mümkün kılma arayışı adına şimdiye kadar yapılan çalışmalar sonucu elde edilen bazı görüşlerden bir seçki niteliğindedir. Özellikle şiddeti şiddetsizliğe bir yol arayışıyla analiz eden iki düşünürün görüşleri üzerinde durulmuştur: Almanya’da Yahudi soykırımını yaşamış bir Yahudi siyaset bilimcisi olan Hannah Arendt ve yine ailesinin büyük bir kısmını Yahudi soykırımında kaybetmiş birinden doğup felsefeye Yahudi etiği derslerinde merak salan, en geniş şiddet alanlarından biri olan cinsiyet ayrımcılığı üzerine çalışmalar yapan ve kendisi de bu ayrımcılığın menzilindeki bir lezbiyen olan Judith Butler.

Savaşın çeşitli yönlerine dair çalışmalarıyla tanınan antropolog R. Brian Ferguson, kabile toplumları, antik devletler, yakın dönemdeki iç savaşlar, arkeoloji, biyoloji, kültür ve primatolojiyi içeren savaşla ilgili 30 yıllık araştırmalarının sonuçlarını 2008 yılında yayınlanan "Ten Points on War" başlıklı makalesinde on madde halinde özetledi. Ben de onun özetini tekrar özetledim.

Elinizdeki makalenin amacı, baskının siyasal aktivizm üzerindeki etkisini incelemektir. Bu amaçla, Devrimci Yol militanlarının siyasal yol haritalarının 12 Eylül askerî darbesi döneminde uygulanan devlet baskısı ve şiddetinden nasıl etkilendiğini ele almaktadır. Devlet şiddetinin etkilerini bireysel, örgütsel ve yapısal etmenlerin bileşiminden hareketle üç düzeyde tartışan makale, militanların, hangi koşullarda siyasal alanda “kalmaya”, hangi koşullarda “gitmeye” karar verdiklerini inceler. Ayrıca baskının etkilerinin, baskının biçimleri kadar örgütlenme biçimlerine ve yaşam döngülerine de bağlı olduğunu göstermeyi hedefler. Araştırma verileri, yazar tarafından gerçekleştirilen yarı yapılandırılmış derinlemesine mülakatlar ile başka yazarlar tarafından yayınlanmış biyografi ve söyleşilerden oluşmaktadır ki bu veriler, yapısal faktörlerin yanında, bireylerin duygularının (korku, öfke, yalnızlık, yenilmişlik, vs.) da aktivizmlerinin akıbetinde etkili olabildiğini göstermeye olanak tanır.

Yıl 1609, uzuncadır Anadolu’nun çeşitli yerlerinde ve Rumeli’de tarihçilerin verdiği adıyla “Celâlî” ayaklanmaları yaşanmakta. Çeşitli tarihçilere göre bu “isyanlar” (devlet tarafından bakınca isyan; diğer taraftan bakınca ise mücadeleler) siyasî ve ekonomik sebeplerden dolayı çıkmış.  Bunları burada sıralayacak değilim ancak tarihçi Mustafa Akdağ’ın bu olaylar için kullandığı terimi aktarmakta yarar görüyorum: “Türk halkının dirlik düzenlik kavgası”. Bu isyanların sayısı az değil; Moğolların atlarla yoldaş olmasından dillerinde ata dair birçok kelimesi olması gibi, bu dönemde de Osmanlı devlet vakanüvislerinin kelime haznesi isyan ve asilerle haşır neşir olmaktan bu konuda  benzer  bir zenginliğe sahip.

Birikim’in  Ocak sayısındaki  “Kapitalizm, Suçlulaştırma ve Siyaset” başlıklı yazımda,  Hasan Ferit Gedik’in öldürülmesinin ardından gündeme gelen “Gülsuyu ve benzeri mahallelerde neler oluyor?” sorusuna cevap vermeye çalışıp, bu mahallerdeki, mahallelilerin tabiriyle çeteler, polis ve devrimci gençler arasındaki çatışmalı ilişkinin analizini yapmıştım. Bu makalede biraz daha geriye gidip,  yoğunluklu olarak Alevilerin yaşadığı mahallelerin 1990’lardan itibaren nasıl şiddetin gündelik hayatın bir parçası olduğu mekanlara dönüştüğünü tartışıp ve bu mahallelerde şiddetin normalleşmesinin toplumsal ve siyasi etkileri üzerinde duracağım. Ocak sayısındaki yazıda siyasetsizleştirmenin (depolitizasyon) ve bunun araçlarından biri olan suçlulaştırmanın kapitalist üretim ve sömürü ilişkilerinin yeniden üretilmesini sağlayan en önemli süreçlerden biri olduğuna değinmiştim. Bu makalede ise yine önemli iktidar teknikleri olan farklılaştırma (differentiation),  mekânsal  ayrıştırma ve izolasyon süreçleri üzerinde duracağım.

The Purge serisinin konusunu ilk duyan herkes, gerilim sinemasına yeni bir soluk katabileceğini düşünmüştür. Seri henüz kendi potansiyeline erişememiş olsa da, arka planında “kurban etme” kültürüne dair şahane göndermeler barındırıyor. Doğru yerden bakıldığı zaman, kurban işleminin insanlık tarihinde oynadığı yere dair oldukça başarılı bir çerçeve çizdiğini görüyoruz filmin. Bu yazıda, filmi René Girard’ın “Şiddet ve Kutsal” kitabından da yardım alarak, bazı anahtar konular çerçevesinde yeniden okumayı deneyeceğiz ve bu sayede filmin kolektif bilinçdışında dokunduğu birkaç noktayı ifşa etmeye çalışacağız.