Jeopolitik

Özet
Karadeniz geçmişten bu yana hem kıyıdaş ülkeler hem de küresel siyaset açısından jeopolitik önemini korumaktadır. Jeopolitik, coğrafi alandaki etkileşimleri ve bunlardan kaynaklanan güç mücadelelerini irdeler.  Bu açıdan Karadeniz, İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile ilgisi olması, Akdeniz’de (Ege) etkin olmak isteyen kıyıdaş ve siyasi, askeri ve ekonomik olarak etkin olmayı amaçlayan devletler için değerlidir. Tarihte Rusya’nın Akdeniz’e inmek için Osmanlı Devleti ile girmiş olduğu rekabet,2008 Gürcistan-Rusya Savaşı’nda yaşanan gelişmeler, Rusya’nın Karadeniz’de donanma açısından Türkiye ile rekabet halinde olması Karadeniz’in jeopolitik önemini ortaya koymuştur.
Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin 1459-1476 arası dönemde Karadeniz’e yönelik izlemiş olduğu siyaset Alfred T. Mahan tarafından ortaya koyulan Deniz Hâkimiyeti Teorisi açısından ele alınacaktır. Bu teoriye göre bir ülkenin deniz gücünü ve ulusal gücünü etkileyen unsurlar olarak coğrafi konum, ülkenin fiziki yapısı, arazinin büyüklüğü, nüfus sayısı, halkın karakteri ve hükümetin karakteri olarak belirlemiştir. 1459-1476 arasında devletin izlemiş olduğu siyaset teori ile test edilerek Mahan’ın ortaya koymuş olduğu teori açısından Osmanlı Devleti’nin Karadeniz siyasetinde ne kadar başarılı olduğu ortaya konulacaktır.
Karadeniz’in jeopolitik değeri tarihin her aşamasında olduğu gibi Osmanlı Devleti zamanında da öne çıkmıştır. Bu bağlamda Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’un fethinden sonra yönünü Anadolu ve Rumeli’ye çevirmiştir. Karadeniz’in önemini görerek bir Karadeniz siyaseti gütmüştür.
Fatih’in Karadeniz siyaseti, içine kısaca Boğazların güvenliğini sağlamak, Karadeniz’i bir Türk denizi haline getirmek, Bizans kalıntısı despotlukları ortadan kaldırarak Hıristiyan devletlerin Doğu Roma’yı yeniden canlandırma ümitlerini yok etmeyi alır. Bu hedefler doğrultusunda Fatih içte ve dışta Karadeniz’de hâkimiyet kurmak isteyen beylik ve devletlerle mücadele etmiştir. Karadeniz’in Anadolu yakasında Cenevizlilerden Amasra’yı, Candaroğulları’ndan Sinop ve havalisini almış, Trabzon Rum İmparatorluğu ile mücadele ederek Trabzon’u ele geçirmiştir. Dışta ise Altın Orda Devleti topraklarında kurulan Kırım Hanlığını kendine bağlamış,  Eflak ve Boğdan Prenslikleri’ni kontrol altına almıştır. Bu arada III. Ivan’ın hüküm sürdüğü Moskova Knezliği, bu dönemde Altın Orda tehdidi altında olduğu için Osmanlı ile ilişkilerini iyi tutmaya çalışmıştır ancak Knezlik IV. İvan’la birlikte Çarlık olunca Kırım ve dolayısıyla Karadeniz’de Osmanlı ile tekrar rekabete girecektir.
Deniz hâkimiyeti teorisi açısından 1459-1476 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin Karadeniz siyaseti incelendiğinde, devletin mevcut coğrafi konumundaki etkisini ve arazisinin büyüklüğünü arttırdığı tespit edilmiştir. Karadeniz’in bir Türk denizi haline gelmesi mevcut coğrafyada ve dönemin uluslararası siyasetinde de etkinliğin artmasına katkı sunmuştur. Katılan yeni topraklarla beraber nüfus sayısı artarken, izlenen iskân siyaseti Osmanlı Devleti’nin siyasetine uygun bir şekilde ilerlemiştir. Bu dönemde hükümetin fetih veya egemenliği genişletme siyaseti izlediği görülmüş, halkın ise devletin bu politikasını desteklediği tespit edilmiştir. Genel bir açıdan bakıldığında deniz hâkimiyeti teorisi açısından Osmanlı Devleti’nin Karadeniz siyasetinin başarılı olduğu görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Deniz Hâkimiyeti Teorisi, Jeopolitik, Karadeniz, Osmanlı Devleti

EXAMINATION OF BLACK SEA POLITICS OF OTTOMAN EMPIRE BETWEEN 1459-1476 IN THE CONTEXT OF SEA POWER THEORY
Abstract
Black Sea maintains its geopolitics importance both in terms of riparian countries and global politics from past to present. Geopolitics examines  interactions in geographical area and power struggles resulted from these interactions. Black sea, in this respect, is significant for the riparian states that politically, militarily and economically desire to be effective in Mediterranean Sea, as it is related to İstanbul and Dardanelles (Çanakkale) Straits. The competition Russia gets into with Ottoman Empire to enter in Mediterranean Sea, The developments in Georgia-Russia War 2008 and the competition between Russia and Turkey upon navy have emphasized the importance of Black Sea.
With this study, Ottoman Empire’s policy towards Black Sea will be considered with regard to Sea Power Theory propounded by Alfred T.Mahan. According to this theory, the factors that affect sea power and national power are geographical position, physical structure of the country, acreage, population and nature of nation and state. How successful the politics of Ottoman Empire towards Black Sea will be revealed in terms of the Mahan’s theory by testing the politics of Ottoman Empire in 1459-1476 with the theory herein.
The geopolitics of Black Sea was prominent during the time of Ottoman Empire as well as it has been throughout history. Accordingly, II. Mehmed known as Conqueror diverted his attention to Anatolia and Rumelia after the conquest of İstanbul.  He conducted Black Sea politics as he realized the importance of Black Sea.
Fatih’s Black Sea politics briefly includes the purposes providing the security of the straits, converting Black Sea into a Turkish sea and destroying the hopes of Christian States upon revitalization of The Eastern Roma Empire by wiping out the despotism inherited from the Byzantium. In accordance with these purposes, Fatih fighted against the principalities and states that desire to dominate Black Sea both inside and outside. In the Anatolian side of Black Sea, he took Amasra from Genoese and Sinop and its environs from Jandarids and also he conquered the Trabzon fighting against The Empire of Trebizond. On the outside, He annexed the Crimean Khanate established in the land of the Golden Horde and took the control of the Romanian principalities (Wallachia, Boğdan-currently known as Moldova, Ardeal). The Grand Duchy of Moscow ruled by III. Ivan tried to get on with Ottoman Empire as it was under the threat of the Golden Horde but when The Grand Duchy of Moscow would be Czarism with IV. Ivan, it would again enter into competition with Ottoman Empire in Crimea, accordingly in Black Sea.
When Ottoman Empire’s  Black Sea politics is examined in terms of Sea Power Theory, it was determined that the empire increased its influence in its present  geographical location and  acreage. Black Sea’s being a Turkish sea contributed to the increase in activity in the present geography and in the international politics of the period. As the population increases with the new lands acquired, the settlement politics pursued in that time proceeded in accordance with Ottoman Empire’s policy. In this period, it was observed that the government followed the policy of conquest or the policy upon expansion of the sovereignty and also it was determined that the nation supported this policy. When evaluated from a general point of view, it was detected that Black Sea politics of Ottoman Empire worked out in terms of the Sea Power Theory.
Key Words: Sea Power Theory, Geopolitics, Black Sea, Ottoman Empire

İpek Yolu sadece tarihi bir ticaret yolu değil, jeopolitik bir eksendir. Bu yola sahip olmak ya da bir kısmını kontrol etmek tarihte olduğu gibi günümüzde de siyasi, ekonomik ya da stratejik önem arz etmektedir. Bu yüzden birçok devlet bu yolu yeniden farklı araçlarla inşa etmeye çalışmakta ve nüfuzunu artırmak üzere girişimlerde bulunmaktadır. İpek Yolu artık tarihte develerle, atlarla gidilen nostaljik bir ticaret yolu değil, hızlı trenlerle, modern yollarla katedilen 21. yüzyılın mücadele alanıdır. Bu alan Çin'in ekonomik ve askeri güvenliği, Avrupa'nın ticari ilişkileri, ABD'nin hegemonyasını, Türkistan'ın ise bugününü ve yarınını ilgilendiren bir alandır. Bu yüzyıl İpek Yolu üzerindeki jeopolitik rekabetin yüzyılı olacaktır.

İki bölgesel güç olan Türkiye ve Rusya’nın Sovyetler Birliği’nin yıkılmasından sonraki dönemde ilişkilerini ağırlıklı olarak enerji projeleri üzerine geliştirme stratejileri, Kasım 2015’te Türkiye sınırını ihlâl eden Rus savaş uçağının düşürülmesi ile etkisini kaybetmiştir. Enerji tüketimi ihtiyacının sağlanmasında %95’lik oranla dışa bağımlı olan Türkiye’nin Rusya ile yaşadığı uçak krizi sonrasındaki gelişmeler, bir ülkenin enerji bağımlılığında karşılaşabileceği tehdidin ciddiyetini ortaya koymuştur. Yaşanan gelişmeler, Türkiye’nin enerji güvenliği için doğru çeşitlendirme politikası izlemesi gerektiğini bir daha kanıtlamıştır. Bu makalede, Sovyetler Birliği’nin yıkılmasından sonraki dönemden günümüze kadar iki ülke ilişkilerinde enerji politikaları, tarihsel süreçte incelenmektedir. Ankara-Moskova ilişkilerinde enerji alanında Mavi Akım, Güney Akım ve Türk Akımı gibi ortak boru hatları projelerinden detaylı bir şekilde bahsedilmektedir. İki ülkenin Akkuyu nükleer santrali örneğinde nükleer enerji alanındaki işbirliği anlatılarak, uçak krizi ile iptal edilen projelerin hem ikili ilişkilere hem de bölgesel enerji güvenliğine etkisine değinilmektedir.

ÖZ
Yerküre politikası olarak tanımlanan jeopolitik, 20. yüzyıl küresel siyaset ve güç ilişkilerinin şekillenmesinde etkin bir alt disiplin olarak ortaya çıkmıştır.
Kavramın ortaya çıkmasında temel ilke, yapısal güç ve iktidar odaklıdır. Bu bağlam üzerinden yerin politikası inşa edilir ve coğrafya kavramı işe koşulur.
Özellikle fiziki coğrafya unsurları ve güç üzerinden inşa edilen uluslararası ilişkiler ve alansal hâkimiyet yaklaşımları, dönemin siyaset bilimcileri ve
coğrafyacıların da katkısıyla, devletlerin savaş ve yıkım süreçlerini büyük ölçüde etkilemiştir. Bu yıkıcı etkiler, özellikle ikinci dünya savaşı sonlarında
jeopolitiğin ‘entelektüel zehir’ ya da ‘şüpheli bilim’ olarak adlandırılmasına neden olmuştur. Jeopolitik biliminin bu olumsuz sicil kaydı, coğrafyanın da ‘sabıkalı
bilim’ ya da ‘kanlı disiplin’ olarak yorumlanmasına ve disiplinin kimliğine dair şüphelerin artmasına neden olmuştur. 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ve
1991’de Sovyetler Birliği’nin çözülmesiyle çağdaş jeopolitik teoriler de bu etkilere paralel olarak şekillenmiştir. Özellikle 1970 ve 1980’lerde ortaya çıkan ve
mekânsal kalıpların siyaseti nasıl harekete geçirdiği ya da bu minvalde etkin aparatlar oluşturduklarıyla ilişkili yeni bir politik argüman üzerinden inşa edilen
‘eleştirel jeopolitik’ yaklaşım, sosyal bilim literatüründe geniş bir kabul görmüştür. Bu yaklaşımın esin kaynağı olarak başta Frankfurt Okulu olmak üzere;
Foucault, Said, Fanon, Lacoste ve Harvey gibi sosyal bilimcilerin etkinliği, eleştirel bilimin ve dolayısıyla eleştirel jeopolitik yaklaşımın da gelişmesine zemin
oluşturmuştur. Günümüzde Tuathail, Dalby, Dodds gibi coğrafyacıların çalışmalarıyla kuram, post-pozitivist söylemlerle jeopolitiği sorgular ve kendi
yaklaşımı üzerinden yeni bir jeopolitik okuması sunar. Bu çalışmanın amacı, yer politikalarının gelişimine dair güç ilişkilerinin ötesinde, sosyo-mekânsal
süreç ve örüntülerin tanımlanması ve eleştirel jeopolitik yaklaşımın nüvesine ilişkin nirengi bağlamların örnek çalışmalar üzerinden açıklanmasıdır.
Anahtar Kelimeler: Jeopolitik, Eleştirel Jeopolitik, Eleştirel Teori, Coğrafya, Jeopolitik Dönüşüm.
ABSTRACT
Geopolitics, defined as the policy of the Earth, appeared as an effective sub-discipline in shaping global politics and power relations in the 20th century. The
basic principle in the appearance of the concept is focused on structural power and power. Through this context, the policy of the earth is built and the
concept of geography is applied. In particular, international relations and spatial dominance approaches built on physical geography elements and power
influenced the war and destruction processes of the states with the contribution of political scientists and geographers of the period. These devastating
effects, led to the geopolitics being called “intellectual poison ”or a questionable science, especially at the end of the second world war. This negative record
of geopolitical science has caused geography to be interpreted as “criminal science” or “bloody discipline and increased doubts about the identity of the
discipline. In particular, the geopolitical approach, which emerged in the 1970s and 1980s and was built on new political arguments related to how spatial
patterns mobilize politics or form effective apparatuses, has been widely accepted in the social science literature. Together with the fall of the Berlin Wall in
1989 and the dissolution of the Soviet Union in 1991, contemporary geopolitical theories have been shaped in parallel with these influences. As sources of
Inspiration, beginning with Frankfurt School, The activity of social scientists such as Foucault, Said, Fanon, Lacoste, Chomsky and Harvey has been the basis
for the development of critical science and thus critical geopolitical approach. Today, with the work of geographers such as Tuathail, Dalby and Dodds, the
theory questions classical geopolitics with post-positivist discourses and presents new geopolitical readings with different approaches.
Keywords: Geopolitics, Critical Geopolitics, Critical Theory, Geography, Geopolitics Transform.

Ülkelerin coğrafyaları sabit kalsa da mevcut alanın jeopolitik öneminin değişebildiğini söylemek, genellikle İbn-i Haldun’a atfedilen "coğrafya kaderdir” sözünden hareketle, doğru bir telaffuz olacaktır. Önemsiz gibi görünen bölgelerin iklim değişikliği, küresel ısıtma ve buzulların erimesi gibi farklı nedenlerle stratejik bir konuma gelebildiği görülmüştür. Günümüzde ise jeopolitik önemi en çok artan bölge Arktika Bölgesi’dir (Rusya, ABD, Kanada, Norveç ve Danimarka). Gerek sahip olduğu daha kısa deniz ticareti yolları gerekse varlığı ispat edilen maden ve hidrokarbon enerji kaynaklarıyla bölgesel ve küresel güçlerin rekabet alanına dönüşen Arktika Bölgesi, ülkemizde hemen hemen ilgi görmeyen alanların başında gelmektedir. Bu çerçevede bu kitap, Arktika Bölgesi’nin sahip olduğu potansiyel kaynak zenginliği ile bir yandan ilgili devletler için rekabet unsuru oluşturduğunu, diğer yandan bölgesel ve küresel açıdan uluslararası sistemde güvensizlik ortamı yarattığını öne sürmektedir.