Osmanlı Düşünce Tarihi

Özet
Kâtip Çelebi “klasik İslam medeniyetinin geniş ve köklü” olduğu görüşü ile mensubu olduğu İslâm medeniyetinin köklerinin farkında, muhtemelen Osmanlı klasik medreselerinde örgün eğitim görmeyip, Osmanlı bürokrasisinde ve özel derslerle yetişmesi sayesinde dışarıya karşı ufku açık bir münevver; ordu kâtibi olarak seferlere katılması münasebetiyle coğrafya ve kozmografya ilimlerine merakı sayesinde büyük coğrafî keşiflerden sonraki Batı’daki ilmî ilerleyişin ve teknolojik gelişmelerin farkında [gerçekçi] bir âlim, Batı medeniyetine İslâm medeniyetinin katkılarını yazması itibariyle -günümüzden bir bakışla- muhafazakâr, çalışmalarındaki esas maksadının “müslümanların güçlenmesi” olduğunu yazması itibariyle de mensubiyetçi, Doğu’da ve Batı’daki ilmî gelişmeleri birlikte takip etmesi itibariyle de erken modernleşmeci bir medeniyet mütefekkiridir, denilebilir. Bu cümlelerden hareketle, çalışmamızda Kâtip Çelebi'nin "Medeniyet anlayışı" ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelime: Kâtip Çelebi, Medeniyet, Osmanlı, İslâm ve Batı

Osmanlı ilim dünyasında ortaya çıkmış irade-kaza ve kader risaleleri adet, yaygınlık ve muhteva itibariyle ayrı bir literatür oluşturacak cinstendir. Bu zamana kadar bazı risaleler üzerine müstakil çalışmalar yapılmasına rağmen literatürün geneli üzerine henüz bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmamızda mevcut kütüphane kataloglarımızdan hareketle bir literatür denemesine girişilecektir.

Bu yazının amacı Haşim Nahit Erbil’in tarih öğretimi üzerine görüşlerinin gelişimini ortaya koymaktır. Bu yazıda Haşim Nahit Erbil’in 1914’de kaleme aldığı “Hâile için Kahraman” eserinde ilkokul çocukları için yapmış olduğu tarih öğretim programı ile  28 yıl sonra 1942’de  bastırdığı  “Türkiye’de Modern Teknik Nasıl Meydana Gelebilir?” adlı kitabındaki tarih öğretimi görüşleri karşılaştırılarak analiz edilmektedir.

Öz: Değer, değer eğitimi ve karakter eğitimi kavramları son on beş yıldır eğitim sistemimiz içerisinde üzerinde durulan meselelerin başında gelmektedir. Literatüre bakıldığında hem değer, değer eğitim ve karakter eğitimi mefhumlarının kavramsal boyutu hem de bu kavramların sahadaki yansımaları üzerine pek çok araştırma ve projenin yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla değer ve değerler eğitimini kapsayan kavramlarla alakalı elimizde pek çek veri bulunmaktadır. Yapılan bu araştırmaların ilmî temellerine bakıldığında ise bütünüyle olmasa bile ekseriyetle ABD ve Avrupa düşünce sisteminden mülhem referansların öne sürdüğü teoriler doğrultusunda değer ve değer eğitimi meselelerinin ele alındığı görülmektedir. Hâlbuki geleneksel müktesebatımızda bu konular hakkında pek çok muteber entelektüel, fikir beyan etmiş; insan, erdem, ahlak, değer ve irfan meselelerini muhayyile ve hiss-i müşterek mefhumları odağında felsefi temellendirmelerle etraflıca tartışmışlardır. Bu çalışma, klasik düşünce sistemi dâhilinde değer ve değer eğitimi meselelerinin hangi hususiyetleri ihtiva ettiğini ortaya koymak ve geleneksel referanslarımıza dair bilim çevrelerinde bir farkındalık uyandırmak amacıyla yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Değer, değer eğitimi, muhayyile, hiss-i müşterek, irfan. Abstract:  The concepts of values, values education and character education are among the issues that have been emphasized in our education system for the last fifteen years. Scrutiny of relevant literature show that there are several studies and research projects carried out about the conceptual dimension of the concepts of value, value education and character education, as well as the reflections of these concepts in the field. Therefore, there is adequate amount of data related to concepts of values and values education. When the scientific foundations of these studies are examined, it is seen that values and values education issues are discussed to a certain extent in accordance with the theories proposed by the USA and the European thought systems. However, in our traditional accumulation, many respected intellectuals have expressed considerable opinions on these issues, and have thoroughly discussed human, virtue, morality, value and wisdom issues with philosophical basics in the focus of the imagination and common sense concepts. This study was carried out to reveal the characteristics of values and values education issues within the classical system of thought and to raise awareness in scientific enterprise through our traditional references.

İslam mantık tarihinde mantığın konusuna dair tartışmalar neredeyse bu disiplinin İslam dünyasında ortaya çıkışına kadar geri gitmektedir. Bağdat Okulu’nun kurucu, büyük mantıkçısı Fârabî (ö. 950) dil-mantık ilişkisine dair hususları ele alırken anlamların ya da anlamlara delâlet etmeleri bakımından lafızların mantığın konusu olduğunu ifade etmektedir.
Ancak mantığın, başka araştırma sahalarından bağımsız olarak ele alınmasını gerektirecek biçimde, kendisine özgü bir konusunun olduğunu çok daha esaslı bir biçimde dillendiren filozof İbn Sînâ (ö. 1037) olmuştur. İlimlerin konularını ele aldığı eş-Şifâ’nın “el-İlâhiyat” kısmında İbn Sînâ “ikinci akledilir anlamları (el-meâni’l-ma‘kûlâti’s-sâniye)” mantığın konusu olarak belirlemektedir. İbn Sînâ’nın bu görüşünü sonraki geleneğin önemli simalarından olan Hûnecî (ö. 1248) kabul etmemiş ve bunun yerine bu ilmin konusunun “tasavvur ve tasdikle ilgili malumat (el-ma‘lûmâtü’t-tasavvuriyye ve’t-tasdîkiyye)” olduğunu ifade ederek İslam mantık tarihindeki başka bir etkili görüşü ortaya koymuştur. Hunecî’nin mantığın konusuyla ilgili yeni teklifi Ebherî (ö. 1264), Urmevî (1283) ve Kâtibî (ö. 1276) gibi mantıkçılar tarafından kabul görürken Nasîruddîn et-Tûsî (ö. 1274) ve Kutbuddin er-Râzî (ö. 1365) gibi mantıkçılar tarafından da reddedilmiştir.

Bu konu sonraki mantıkçıların da ilgisini çekmeye devam etmiştir. Zira, mantıkla ilgili eserlerin giriş kısımlarında bu hususun ele alınması dışında, Mevzûu’l-mantık başlığında bazı risalelerin kaleme alınmış olması bunu göstermektedir. Bu yazının konusu on sekizinci yüzyıl Osmanlı ilim dünyasının hiç şüphesiz en önemli mantıkçılarından olan Gelenbevî’ye (ö. 1791) nispet edilmiş bir Mevzûu’l-mantık risalesi olacaktır. Söz konusu risalede müellif İbn Sînâ’nın görüşünü “mütekaddimûn”, Hunecî’nin görüşünü ise “müteahhirûn” olarak andığı mantıkçılara nispet etmektedir. Yazar ilgili risalede, her iki görüşü ve bu görüşlere karşı itirazları değerlendirdikten sonra, hangi görüşün nasıl kabul gördüğüne dair betimlemeler yapmaktadır.

Bu yazıda amacımız problemin tarihi seyrini ve konuya yönelik mevcut ikincil literatürü değerlendirip, söz konusu risalenin içeriğini tasvir ve tahlil etmektir. Risalede savunulan görüşleri Gelenbevî’nin başka mantık eserleriyle mukayese ederek eserin Gelenbevî’ye nispetinin sıhhati de katkıda bulunmayı amaçladığımız hususlardan birisidir.