Türk Düşünce Tarihi

Bu kitapta 20. yüzyılın başından günümüze uzanan tarih aralığında siyasal ve entelektüel hayatımızın parçası olmuş 21 ismin, her biri farklı bir yazar tarafından kaleme alınmış, portresi yer almaktadır. Okur, Türk siyasal hayatını arka planda takip edebileceği bu portrelerde Yakup Kadri Karaosmanloğlu’nun Kemalizm’i içeriden eleştiren; Şevket Süreyya Aydemir’in ütopyasını yitirirken ki sesini duyacaktır. Ercüment Ekrem Talu’nun ve Falih Rıfkı Atay’ın iktidar değiştikçe söylem değiştirdiğine şahit olacaktır. Şükrü Saracoğlu’nun dış politikadaki müzakereci yönünü; Fatin Rüştü Zorlu’nun bakan koltuğundan idam sehpasına uzanan yaşamını görecektir. Sabahattin Eyuboğlu’nun Anadolu’nun evrenselliği ile yerelliğini bütünleştirme çabasını takip edecek; kadın bir bilim insanı, sosyalist ve Senatör olarak Fatma Hikmet İşmen’i dünyasına dâhil edecektir. Attilâ İlhan’ı öncü ve cesur bir aydın olarak, onunla uzun yıllar teşrik-i mesaide bulunmuş bir ismin kaleminden okuyacaktır. Doğan Avcıoğlu’nu ömrünü devrime adayan bir isim; Yalçın Küçük’ü bir iktidar tutkunu olarak tanıyacaktır. Sınıf özneliği düşüncesini merkeze alan bir aydın olarak, İdris Küçükömer’in Gramsciyan; Kemalist bir tarihçi olarak Şerafettin Turan’ın tarih yazımı açısından birer değerlendirmesiyle karşılaşacaktır. Fethi Naci’yi Marksist bir edebiyat eleştirmeni; Muzaffer “İlhan” Erdost’u bir Ortodoks Marksist; Server Tanilli’yi Marksizm ile Kemalizm arasında bütünlük arayışında olan bir isim ve Ahmet Taner Kışlalı’yı sosyal demokrat bir Kemalist aydın olarak görecektir. Milliyetçi bir düşünür ve siyaset adamı olarak Nevzat Kösoğlu’yla buluşacak; İsmet Özel’in siyasetin uçlarında yaptığı geziye eşlik edecektir. Babasının gölgesinde kalan Aydın Menderes’in iç dünyasına ve siyaset sahnesindeki tecrübesine yakından bakacak; Sibel Eraslan ile İslamcı kadınların geçirdiği dönüşümü gözlemleyecektir. Bütün bunların ardından Kurtuluş Kayalı’nın kitap hakkındaki değerlendirme yazısına ulaşacaktır.

“Bu derlemede ifadelendirilenler bu topluma net bir şekilde değiyor. Ve dolayısıyla toplumla bağlantısı olan herkesi tam tekmil ilgilendiriyor.”

Kurtuluş Kayalı

(Arka Kapak Yazısından)

Türk modernleşme tecrübesinde asrileşmenin istikameti hususunda farklı bir yön tahayyül ve tavsiye eden her meşrepten müellifin teknik ve teknolojiyi olumladığı malumdur. Devlet ve toplumun ikbali hususunda bambaşka zihniyetlere sahip olanlar dahi mesele teknik ve teknoloji olduğunda aynı noktada bir araya gelir. Batı medeniyetinin Batı tekniği ve Batı ahlakı olarak parçalı bir şekilde tasavvur edildiği bu zihniyet, Batı’nın ahlakının değil fakat tekniğinin ithalini Türk asrileşmesi için bir zaruret olarak tasavvur eder. Tekniğin edinilmesinin zarureti bu doğrultuda ispatı üzerine kalem oynatılan en önemli hususlardan biri haline gelir. Bu durum doğrudan asrileşmede usul üzerine fikir üreten metinlerde görüldüğü kadar dini eserlerde de kendisini gösterir. Bu hususta en önemli örneklerden biri de Elmalılı Hamdi Efendi’nin Hak Dini Kur’an Dili serlevhalı tefsiri olur. Elmalılı Hamdi Efendi İslam’ın itikat ve muamelata taalluk eden alanlarında gelenekçi bir portre çizer. Mesele teknik ve teknoloji olduğunda yer yer gelenekçi bakışı muhafaza ederken yer yer modernist söylemlere kayan bir dil kullanır. Bu doğrultuda söylem analizi yönteminin kullanıldığı çalışma, modern dönem Türk düşüncesinde teknik ve teknoloji tasavvurunu Elmalılı Hamdi Efendi’nin Hak Dini Kur’an Dili isimli tefsiri etrafında tetkik etmektedir. Çalışma neticesinde ulaşılan sonuç Türk modernleşmesinin bir neticesi olarak ortaya çıkan teknikçi zihniyetin dini metinlere dahi sirayet ettiği ve Elmalılı Hamdi Efendi’nin de tüm gelenekçi tavrına rağmen bu zihniyetten etkilendiği olmuştur.

Modern Türk düşüncesinde ortaya konan İslamcılık çalışmalarında İslamcı düşüncenin sınıflandırması meselesi önemli problemlerden biri olmuştur. Genellikle modernleşmeyle olan ilişkinin niteliği ekseninde siyasî saiklerle şekillenen tasnifler, İslamcılığı da belli kalıplara hapsetmiş, bu durum modernleşme devri ve İslamcılık düşüncesinin anlaşılmasının önündeki önemli engellerden birini teşkil etmiştir. Yapılan tasniflerin tarihi vakıaya değil de belli bir siyasi programı kabul edip etmeme durumuna göre şekillendirilmesi, modernleşme devrinde ulus olarak inşa edilen Türklüğün de İslamcılıktan ayrılmasına neden olmuş, böylece Türk İslamcılığı düşüncenin üretildiği coğrafya ve dili ifade edecek kadar daralmış bir hale gelmiştir. Bu çalışma Türk İslamcılığını, İslamlaşma devrinden itibaren ortaya çıkan tarih tecrübesi ve bu tecrübe ekseninde inşa edilen gelenek ekseninde değerlendirmeyi ve bu gelenek dışında ortaya çıkan İslamcılık söylemlerini de gene bu geleneğin ötekiyi anlama ve ifade etme şekli doğrultusunda sınıflandırmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde hali hazırda literatürde bulunan sınıflandırmalar genel olarak ortaya konmuş, ikinci bölümde Türklüğün ne olduğu tasavvuf, Sünnilik ve cihat kavramları üzerinden tartışılarak Türk İslamcılığının bahsi geçen gelenekle rabıtası incelenmiştir. Ayrıca çalışmanın ikinci bölümünde modernleşmenin imkanlarını geleneği problem haline getirmekte bulan İslamcılık düşüncesi, Divan-ı Lügat’it Türk’te, Türk’ün ötekisini ifade eden “tat” kavramı doğrultusunda tetkik edilmiştir. Üçüncü ve dördüncü bölümde ise bu tasnifin örneklenmesi amacıyla, Türk İslamcılığını temsil eden Mehmet Akif Ersoy ve Tat İslamcılığın mümessili Şemseddin Günaltay’ın düşüncelerini inşa ettikleri kaynaklar, din ve tekniğe taalluk eden fikriyatları tetkik edilmiş ve çalışma sonuç bölümü ile hitama erdirilmiştir.

Bu makalede biz daha çok Köprülü'nün farklı gibi gözüken çeşitli sahalara ait fikirlerini bir araya getirmek suretiyle memlekette teşekkül etmesini arzuladığı zihniyet yapıları ve telakki şekilleri hakkında toplu bir malumat vermeye; ve böylece "yenilik" ve "modernleşme"ye; dolayısıyla tersinden bir okumayla geleneğe, örf ve ananeye, geleneksel kurum ve yapılara bakış açısını ortaya koyarak değerlendirmeye gayret ettik. Özellikle II. Meşrutiyet yıllarında günlük gazete ve dergilerde kaleme aldığı yazılarında bir yandan eski müessese ve zihniyet yapılarını eleştiriye tâbi tutarken "Garb ilim ve fikri" etrafında dile getirdiklerinden hareketle "modernleşme/gelenek"e nasıl baktığını ortaya çıkarmak mümkün görünmektedir. Daha sonraki yıllarda Cumhuriyet idaresi altında da bu konulara ilişkin pek çok makale kaleme aldığından bu iki dönem zarfında ele aldığı meseleleri karşılaştırmalı olarak takip etme imkânı da yakalanmış olacaktır.

Türk kamuoyunda Japonya’ya duyulan ilginin kökleri, II. Abdülhamid döneminde ilk resmi temasların kurulmasına kadar götürülebilir. Bu dönemde, İmparator Meiji’nin yeğeni İstanbul’u ziyaret etmiş ve bunun ardından Ertuğrul Fırkateyni Japonya’yı ziyaret etmesi için gönderilmiştir. 1904 yılında başlamış olan Rus-Japon Savaşı sırasında Türk kamuoyunda Japonlara karşı güçlü bir sempati görülmüştür. Dönemin Türk entelektüel sınıfının Japonya’ya yönelik sempatik yaklaşımı, Cumhuriyet’in kurulmasından sonra da varlığını sürdürmeyi başarmıştır.

Erken Cumhuriyet dönemi düşünürleri, Japonya’ya üç temel imge atfemiştir. Bunlardan birincisi, “adanmış savaşçı” imgesi olup, Japonlar’ın askeri yeteneklerini ve savaş alanındaki korkusuzluklarını öne çıkarır. İkincisi “manevi örnek” imgesi olup, Japonların manevi hayatının gücüne vurgu yapar. Üçüncüsü “Garplılaşmış Asyalı” imgesi olup, Japonların Batı uygarlığını örnek almak suretiyle gelişmeyi başaran bir Asya kavmi olması hususunu öne çıkarır.

Bu çalışmamızın temel hedefi, erken Cumhuriyet dönemi literatüründe Japonya’ya atfedilen üç temel imgeyi incelemektir. Literatürü incelerken metod olarak ikincil kaynak araştırması benimsenmiştir. Kaynak incelemesi, Mustafa Kemal Atatürk’ün cumhurbaşkanlığı dönemindeki eserlerle sınırlı tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Erken Cumhuriyet Dönemi, Japonya, Pertev Demirhan, Faik Sabri Duran, Celal Nuri İleri.

https://www.youtube.com/watch?v=NOk3hEQ0mQQ

2020 yılında İmge Kitabevi Yayınları'ndan çıkan ve Türk Sosyal Bilimler Derneği 2019 Genç Sosyal Bilimciler Ödülü kazanan "Türkiye Solunda Osmanlı Toplum Yapısı 1960-1980" isimli doktora tezim temelinde, Akademik Düşünce Enstitüsü'nün "zoom" üzerinden gerçekleştirdiği söyleşilerden birisinin konuğu olacağım. Tarih: 28.02.2021/19.00

Ali Suâvî, bir bütün olarak okunduğu takdirde tezatlarla dolu bir düşünce dünyasının sahibi, seçerek okunması durumunda da Türkçülükten laikliğe kadar modern Türk düşüncesindeki pek çok ana eğilimin yaratıcısı gibi görülür. Muhbir ve Ulûm’daki bazı yazıları ile Hive adlı risalesinde Türkler, Türk tarihi, Türk dünyası ve Türk diline dair serdettiği düşünceler onun ilk Türkçülerden biri sayılmasını beraberinde getirmiştir. Ancak, Ali Suâvî’nin Türkçülüğü biraz tartışmalıdır. Çünkü onun karmaşık düşünce dünyasının bir tezahürü olarak seçilmiş metinler ve metin parçalarından hareketle Ali Suâvî’yi Osmanlıcı veya İslâmcı bir çerçeveye oturtmak da mümkündür. Bütün çelişik yanlarına rağmen, Ali Suâvî’nin Türklere, Türk tarihine ve Türk diline dair düşünceleri, onun Türklük şuuruna sahip olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda ilk defa onun tarafından seslendirilen kimi hususlar, daha sonraki kuşaklara ilham kaynağı olmuştur.

Ali Şîr Nevâî, 1441 yılında Herat’ta doğmuş ve Hüseyin Baykara’nın yakın arkadaşı olmuştur. Ali Şîr Nevâî, yazdığı eserlerle fikrî ve edebî literatüre katkıda bulunmuş ve bugüne kadar kendisinden söz ettirebilmiş önemli bir düşünürdür. Üç kısımdan oluşan Mahbûbu’l Kulûb, ilk kısmında kırk bölümde toplumun tabakalarını ve çeşitli zümredeki insanları ele alır. İkinci kısımda övülen işlerle yerilen işleri konu edinmiştir. Üçüncü kısımda daha çok ahlaki konular ele alınmıştır. Bu bildiride, Ali Şîr Nevâî’nin, Mahbûbu’l Kulûb adlı eseri ahlak felsefesi açısından değerlendirilecektir.

Öz: Anadoluculuk, Türk tarihinde Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı ile başlayıp Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla biten sürecin yarattığı bir sonuçtur. Sürecin sonunda Osmanlı İmparatorluğu dağılmış, Anadolu üzerinde Türk millî devleti kurulmuştur. Bu süreç içerisinde Türk aydınlarının dikkati Anadolu'ya yönelmiştir. Türk aydınları bir yandan uzun savaş yıllarında harap olan, ekonomik ve toplumsal olarak geri kalan Anadolu'nun kalkınmasına öncelik vermişler, diğer yandan da Anadolu'daki bu teritoryal birim üzerinden yeni bir toplumsal kimlik inşa etmenin yollarını aramışlardır. Anadoluculuktan önce Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük olmak üzere üç kimlik siyaseti mevcuttu. Bu üç siyasetin de kendilerine mahsus birer millet, vatan ve tarih tasavvuru vardı. Söz konusu üç kimlik siyasetinin eleştirisi üzerine kurulan Anadoluculuk, yeni bir millet, vatan ve tarih tasavvuru inşa etmeye çalışmıştır. Anadolucular bu üç farklı millet, vatan ve tarih anlayışı karşısında kendi görüşlerini açıkladılar. Onlar toprağa ve tarihe dayalı yeni bir kimlik anlayışını temsil ediyorlardı. Buna göre Oğuz Türkleri Malazgirt Savaşı'ndan sonra Anadolu'da yeni bir vatan edinmişlerdi. Bu yeni coğrafyanın etkisiyle Anadolu'da diğer Türklerden ayrı yeni bir Türk milleti oluşmuştu. Bu makalenin amacı Anadoluculuğun inşa etmeye çalıştığı söz konusu yeni millet, vatan ve tarih anlayışını incelemektir. Abstract: Anatolianism is a result of a process that started with the Balkan Wars and World War I and ended with the establishment of the Republic of Turkey in Turkish history. At the end of the process, the Ottoman Empire was dispersed and the Turkish national state was established on Anatolia. In this process, the attention of the Turkish intellectuals turned to Anatolia. Turkish intellectuals, on the one hand, prioritized the development of Anatolia, which had been devastated during long war years, economically and socially, and on the other hand, they searched for ways to build a new social identity through this territorial unit in Anatolia.

Öz

Türk tarihinin yetiştirdiği dünyâca ünlü ilim ve fikir adamlarından biri olan Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966), özellikle Osmanlı tarihinin kuruluş devri hakkındaki tartışmaların iyice alevlendiği bir dönemde en zorlu tartışmalara eğilerek, ortaya koyduğu keskin ve iddiâlı tezlerle bir döneme damgasını vuran en önemli isimlerden biri olmuştur. Onun bu tezlerinin en meşhur olanları; Wittek'in Kayı menşei ile ilgili itirazlarına yönelik güçlü savunması ve Osmanlılar'ın atalarının Anadolu'ya göçünün -bilinenin aksine- Cengiz istilâsı sırasında değil, Anadolu'nun ilk fethi sırasında gerçekleştiği yönündeki iddiâsıdır. Bu iki konu Köprülü'nün ölümünden sonra da uzun yıllar tartışılmış; ancak her ikisi hakkında da çağdaş kaynaklar ışığında kalıcı bir çözüme ulaşılamamıştır.

Bu makale, hâlâ üzerinde tartışılan bu iki konu hakkında, şimdiye kadar devrin aslî kaynaklarına bakılmaksızın geliştirilen yüzeysel ve şahsî düşüncelere dayalı tezlerin aksine, ilk kez dönemin İslâm kaynakları ve Bizans kroniklerindeki kayıtları Osmanlı rivâyetleriyle karşılaştıran bir tez ortaya koyarak, ikisi hakkında da kesin ve kalıcı bir çözüme ulaşmak amacıyla kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Mehmed Fuad Köprülü, Osmanlı Kuruluş devri, göç ve yerleşim, Cengiz Han istilâsı, Anadolu’nun fethi.


Abstract

Mehmed Fuad Köprülü (1890-1966) who is one of the worldwide known scientists and intellectuals raised by Turkish history, was one of the most important names who left his mark on an era by giving thoughts on the most difficult discussions and putting forward sharp and assertive hypothesis in an environment where the debates about Ottoman Empire’s establishment period had escalated. His most famous hypotheses in this regard were; his strong defense against Wittek’s objections towards origins of Kayı and his claim that migration of Ottomans’ ancestors to Anatolia took place during the first conquest of Anatolia and -contrary to general belief- not in the course of Cenghis invasion. These two issues have been discussed for a long time even after Köprülü’s death, but no permanent conclusion was able drawn in the light of contemporary sources for neither of them.

This article is written to put forward a hypothesis which for the first time compares Islamic sources and records in Byzantine chronicles to Ottoman narratives contrary to the superficial and personal opinion based claims that were raised without going through main sources of the time and to reach a precise and permanent conclusion for both of the two issues which are still being debated over.

Keywords: Mehmed Fuad Köprülü, Ottoman Establishment Period, Migration and Settlement, Cenghis Khan’s Invasion, Conquest of Anatolia.

Bu makalede Yusuf Has Hacib’in ahlak ve siyaset felsefesini ele alıyorum. Bugüne kadar
Kutadgu Bilig’le felsefecilerden çok filoloji, tarih, edebiyat vs. başka disiplinlerden gelen
akademisyenler ilgilenmiştir. Felsefi ilgi cılız kalmıştır. Bu akademisyenler de kendi ilgilerine
göre bir Kutadgu Bilig portresi çıkarmıştır. Bu yazıda bu portreyi eleştirip, Kutadgu Bilig’in
orijinal bir ahlak ve siyaset felsefesi ortaya koyduğunu, bir kısım ilk ve ortaçağ yazarların
fikirlerinin şairane bir kolajı olmadığını, salt bilgelikle değerlendirilemeyecek kadar felsefi
teorik bir eser olduğunu iddia ediyorum. Yusuf Has Hacib ile iddia edilen yazarlar arasındaki
benzerlik çok yüzeyseldir. Her şeyden önce siyaset felsefesinin merkezini oluşturan kut, törü
gibi kavramlar bütünüyle Türk kültür çevresine aittir. Bunun yanında, Yusuf Has Hacib
çağımıza ışık tutacak kadar ileri bir hukuk devleti modeli öngörmektedir. Ahlak felsefesinde
ise, Yusuf Has Hacib yararcı-hazcı ahlak anlayışını savunmaktadır; bu da ancak ilk defa
modern dönemde Bentham, Mill gibi yazarlarda görülmektedir. Antik yazarlarla benzerliği
çok yüzeyseldir. Sonuç olarak, Yusuf Has Hacib’in sistemini bir bütün olarak
değerlendirdiğimizde, onun hiçbir filozofun aktarıcısı, hatta yorumcu ve takipçisi olmayacak
kadar özgün, bağımsız ve kelimenin en gerçek anlamında bir filozof olduğunu görüyoruz.
Arapça yazan Türk kökenli filozoflardan farklı olarak, Yusuf Has Hacib Türkçe yazmış ilk
orijinal Türk filozofudur.

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devrolan gazeteci kuşağın son temsilcilerinden olan Refi’ Cevad Ulunay, bu kuşak içinde muhalif kimliği ile öne çıkmıştır. II. Meşrutiyet döneminde çıkarmaya başladığı Alemdar gazetesindeki yazılarında İttihatçılara karşı sert bir muhalefet yürüten Refi’ Cevat Ulunay, ileriki yıllarda da yine aynı gazetede Ankara kadrolarını eleştirmiştir. İki devirde de muhalif bir tutum sergilemesinin neticesinde de yirmi yıla yakın bir süre sürgün hayatı yaşamıştır. 150’liklerin yurda dönmesine izin verilmesinden sonra ülkesine gelebilen Ulunay, siyasi yazı yazmaktan geri duracak, İstanbul halkının sorunları ve gündelik hayattaki değişim kendisinin temel ilgi alanını oluşturacaktır. Bunun yanı sıra Ulunay, yeni dönemde ortaya koyduğu eserleri ve yazılarında eski İstanbul yaşayışını anlatmasıyla dikkat çekmektedir. Meşrutiyet İstanbul’unu yaşayan Refi’ Cevad Ulunay’ın yazıları, eski İstanbul yaşayışının belli özelliklerini ve kendine has değerlerini göstermesi bakımından özel bir öneme sahiptir. Elinizdeki çalışmanın ilk bölümünde Ulunay’ın yaşam öyküsüne yer verilmekte; ardından İstanbul yazarı kimliği ile tanıtılacak olan Ulunay’ın İstanbul temalı yazılarından da örnekler sunulmaktadır.

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 7, sy. 13, s. 381-404 (Faruk Deniz ile).

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi’nin Türk Mimarlık Tarihi için Prof. Dr. Sibel Bozdoğan ile Bilgi Üniversitesi, Santral İstanbul Kampüsü’ndeki odasında bir söyleşi yaptık. Sibel Bozdoğan Lisans ve Master derecelerini ODTÜ Mimarlık Fakültesi’nden (1976, 1979), Mimarlık Doktorasını da University of Pennsylvania’dan aldı (1983). ABD’de Rensselaer Polytechnic Institute (1986-1991) ve MIT’de (1991-1999) öğretim görevlisi olarak çalışan Bozdoğan, 2000 yılından beri Harvard Üniversitesi Graduate School of Design’da mimarlik tarihi ve teorisi dersleri vermekte ve Boston ile İstanbul arasında yaşamaktadır.
Türkiye’de ve dünyada modern mimarlık tarihinden, teknoloji, modernite,
kimlik ve milliyetçilik konularındaki eleştirel tartışmaların mimarlık
kültürüyle olan ilişkisine kadar geniş bir konu yelpazesiyle ilgilenen
Bozdoğan’ın bu konularda pek çok yayını bulunmaktadır. Modernizm ve
Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Mimari Kültür başlıklı
kitabı (University of Washington Press, 2001; Metis Yayınları, 2002)
ABD’de Mimarlik Tarihçileri Derneği’nin Alice Davis Hitchcock Kitap
Ödülü’nü ve Türkiye Çalışmaları Birliği’nin Fuad Köprülü Kitap Ödülünü
almıştır.

Rusya’nın Kazan bölgesinde doğup büyüyen Musa Carullah Bigi, 20. yüzyılın ilk yarısı itibarıyla Türkiye fikrî kamuoyunda en çok tanınan ilim adamları arasındadır. Orenburg’daki Hüseyniye Medresesi’nde çalışan Bigi, burada verdiği Dinler Tarihi ders notlarını Kasım 1909’da Şûrâ dergisinde tefrika etmiştir. Bigi’nin bu yazılarında cehennem azabının müddeti ve ilahî rahmetin genişliği meselesi hakkında savunduğu fikirler, büyük bir infial uyandırmış; hem İdil-Ural bölgesinin hem de Türkiye basınının gündemini uzun süre meşgul etmiştir. Osmanlı Devleti’nin son şeyhülislâmlarından Mustafa Sabri Efendi, Bigi’nin bu konudaki görüşlerini tenkit eden ilim adamlarının başında gelmektedir. Bu makale; sözü edilen tartışmayı ortaya çıktığı düşünsel bağlamı çerçevesinde ele almayı ve hadis ilmi açısından değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Tartışmaya veri sağlayan metinler kronolojik sıra dikkate alınarak incelenecektir. Neticedeyse; kökeni uzun bir geçmişe dayanan bu meselenin hararetli bir şekilde tekrar gündeme gelmesinin ardında birtakım tarihî, siyasî ve dinî sebeplerin var olduğu ortaya konulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Hadis, Kelâm, Cehennem Azabı, Musa Carullah Bigi, Mustafa Sabri Efendi.

Musa Carullah Bigi who was born and raised in the Kazan region of Russia, has been among the most recognized savants in Turkish opinion community by the first half of the 20th century. Bigi, who worked at the Huseyniyyah Madrasa located in Orenburg, published his History of Religions lecture notes in November 1909 in the journal Şûrâ. Ideas advocated by Bigi about the period of hell-punishment and breadth of divine mercy were greatly aroused debates; it occupied the agenda of both the press of Turkey and Idil-Ural region a long time. Mustafa Sabri Efendi, one of the last shaykh al-Islam of the Ottoman Empire, is one of the leading savants who criticized Bigi’s views on this subject. This article aims to discuss the aforementioned debate within the intellectual context in which it arose and to evaluate the issue in terms of hadith science. The texts providing data for the discussion will be examined by considering chronological order. Finally it will be revealed that there are some historical, political and religious reasons behind this issue to become at the top of agenda that goes back a long way.
Keywords: Hadith, Kalam, Hell-Punishment, Musa Carullah Bigi, Mustafa Sabri Efendi.

Одним из духовных обязательств тюркского народа, обладающего богатой
культурной мыслью и политической силой, является раскрытие исторических корней. Турецкие философы придумали различные концепции в этом отношении, такие как концепции единого тюркского языка как основное условие единого мышления, а некоторые же считали важными мысли туранизма имеющие как политические, национально-культурные даже экономические аспекты.
Однако каждый из них не отрицал единственную истину важности общетюркского единства. В нашей статье мы попытаемся объяснить некоторые исторические потребности, некоторые философские идеи, которые призывают к концепции всеобщего единства и гармонии тюркского мира. Для этой цели важно признать социально-философские взгляды, которые способствовали этому прогрессивному мышлению, а также философов, мыслителей и политических деятелей, которые выражают его в своих взглядах и
идеологиях.

1882 yılında Đstanbul’da doğan Ethem Nejat, eğitim
tarihimizde önemli yere sahip bir Osmanlı eğitimcisidir. Manastır,
Bursa ve Đzmir öğretmen okullarında müdürlük yapmıstır. Ethem
Nejat’ın öğretmen yetistirme alanındaki çalısmaları ile ön plana
çıktığını görmekteyiz.
Ethem Nejat, Fransız etkisi tasıyan mevcut Osmanlı eğitim
sistemine karsı çıkmıs bunun yerine gençlere kendi basına hareket
kabiliyeti kazandıracak, kendisiyle barısık ve özgüveni olan bireyler
yetistiren bir eğitim sistemini savunmustur.
Ülkenin içine düstüğü kötü durumdan kurtarılması için
yapılması gerekenlerin basında eğitimin ıslah edilmesini gören Ethem
Nejat, bunun için öğretmene nitelik kazındırılmasını ister. Ona göre
öğretmen yetistiren okullar, basta müfredat, fiziki yapı, öğretim
metotları vb. olmak üzere yeniden yapılandırılmalıdır.

Türk basın tarihinin önemli isimlerinden biri olan Zekeriya Sertel gazeteci/yazar/memur gibi sıfatlarla Türk modernleşmesinin yakın tanıklarındandır. Şahsına münhasır 90 yıllık yaşamında İkinci Meşrutiyet devrinden 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi öncesi koşullara varıncaya kadar birçok önemli olaya şahitlik etmiş, siyasetten felsefeye, eğitimden gündelik yaşama çok çeşitli meseleler hakkında yazılar kaleme almıştır. Gazete yazılarıyla, kitaplarıyla Türk modernleşmesine katkıda bulunmaya çalışmıştır. Dönem dönem Türkiye sınırlarının dışına taşan serüveniyle 20. yüzyıla tanıklık eden Zekeriya Sertel'in biyografisi bir bakıma 20. yüzyıl Türk ve dünya tarihinin bir panoraması olma özelliğini taşımaktadır.
Bu biyografik çalışmada Zekeriya Sertel'in yaşam serüveni ve fikir hayatı bir bütün olarak ele alınmıştır. Gazeteci-yazar-memur gibi çeşitli sıfatlarla sürdürdüğü yaşamı ve faaliyetleri, başından geçenlerin yanı sıra yazılarında savunduğu fikirler konu edinilmiş, görüşleri çeşitli açılardan incelenmiştir. Farklı dönemlerdeki Zekeriya Sertel portreleri incelenerek onun şahsında 20. yüzyıl bir Türk aydınının farklı tarihsel, sosyal, siyasal vs. koşullar altında nasıl bir yol izlediği takip edilmiş, düşünce hayatındaki değişimler veya süreklilikler gösterilmeye çalışılmıştır.

Zekeriya Sertel, who is one of the important personalities in Turkish press history, was one of the close witnesses of Turkish modernization as a journalist, author and state officer. In his 90 years of life, he witnessed many important processes from the second constitutional period to the conditions before the military coup of 1980. He wrote many articles, books etc. during these periods. He worked on Turkish modernization throughout his life. The adventure of Zekeriya Sertel overflows outside the borders of Turkey. The way he witnessed the 20th century offers a panorama of the Turkish and World history, in a way. In this biographical study, the life adventure and intellectual activities of Zekeriya Sertel have been handled as a whole. His various identities as a journalist, author and state officer, his experiences, as well as the ideas he defended in his writings were taken as the subject and his views were elaborated from various positions. By examining the portraits of Zekeriya Sertel in different periods, how Turkish thought was shaped, the changes and continuities in the intellectual realms were tried to be shown.

İslam düşünce geleneği açısından 16. yüzyıl, bir yandan Yenilenme Dönemi'nin yüksek nazarî terkiplerle neticelenen nihai evresini ifade ederken diğer yan-dan bu terkiplerin yeniden ele alınarak muhasebe edildiği bir sonraki dönemin habercisidir. Bu anlamıyla, Taşköprülüzâde gerçek bir 16. yüzyıl düşünürüdür ve yaşadığı çağın kusursuz bir temsilini verir. Daha çok bilimler ve bilginler tarihi etrafında yazdığı eserlerle bilinse de, Taşköprülüzâde'nin İslam düşünce tarihindeki asıl yeri bilgi, varlık, dil, ahlak ve siyaset felsefeleri alanında geliştirdiği bütünleyici ve eleştirel düşünceleri üzerinden aydınlatılabilir. Taşköprülüzâde felsefesinin ontolojik ve epistemo-lojik boyutlarını serimleyen on beş yazıdan oluşan bu kitap, Osmanlı düşünce-sinin felsefe-bilim tarihi araştırmaları tarafından büyük ölçüde ihmal edilmiş en önemli isimlerinden birine ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Türk televizyon tarihinde, popüler dizi üretimine dair değişimlerin devlet kanalı olan TRT’nin tutumu, projeleri üretenler, seyircilerin beklentileri ve gündelik yaşamın getirdiği hassasiyetler ve siyasi gündem etrafında cereyan eden dinamikler bakımından ele alınması önem arz etmektedir.

Bu çalışmada, TRT’nin kuruluşundan bu yana ele alınan çalışmaların, Türk televizyonlarında 1974’ten günümüze uzanan dizi film yayıncılığının popüler ve kültürel bir metin olarak üretildiği dönemlerdeki tarihsel ve politik yeri, değişen değerler, ihtiyaçlar ve beklentiler bağlamında değerlendirilmiştir.

Bu amaçla TRT’nin 1974’ten bu yana, kendine özgü yapım koşulları ve siyasi atmosfer içinde ele aldığı dizi yapımları arasında hangi türlerde ve başlıklarda projelere imza attığını, izleyicilerin de dünden bugüne televizyondan beklentilerini anlama adına yeniden gözden geçirmek bu manada anlamlıdır. Ele alınan dizi projeleri içindeki tarih dizilerinde zaman, iktidar, kültür, din, ve ideoloji gibi bazı göstergelere daha yakından bakarak, bu popüler alanın (diziler) geçmişten günümüze içindeki değişimleri ve farklılıkları görmek mümkündür.
--
In the history of Turkish television, it is important to consider the changes in the production of popular TV series in terms of the attitude of the state channel TRT, the producers of the projects, the expectations of the audience, the sensitivities brought by daily life and the dynamics around the political agenda.

In this study, the historical and political place of the studies, which have been discussed since the establishment of TRT, in the periods when TV series broadcasting from 1974 to the present were produced as a popular and cultural text on Turkish television, was evaluated in the context of changing values, needs and expectations.

For this purpose, it is meaningful in this sense to reconsider the types and titles of TV series productions that TRT has handled since 1974, in its unique production conditions and political atmosphere, in order to understand the expectations of the audience from television from past to present. By looking more closely at some indicators such as time, power, culture, religion, and ideology, it is possible to see the changes and differences in this popular field (TV series) from past to present.

Ülken, Hilmi Ziya  (2007) Yapı Kredi Yayınları, Ankara.

Kitap; Payen Türk, ve İslami Türk Tefekkürü ana bölümlerinden oluşmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; Türk mitolojisi, kozmogonisi ve hikmeti üzerinde durulurken Türk tefekkürünü etkileyen Hindo-Avrupailer, Buda, Manicheisme, Hristiyanlık ve Judaisme’den bahsedilmektedir. İkinci Bölümde, İslam medeniyeti, Türk skolastiği, Sühreverdi, Nizamülmülk, Yusuf Has Hacip, Türk tasavvufu, Mağrip ve Maşrik mektepleri, ve teşkilatlardan söz edilmektedir.  Bununla beraber Ülken, Türk tefekkür tarihinin; Payen, İslami ve Modern Türk Tefekkürü tarihi olarak ayırmanın uygun olduğu görüşündedir (14).