Conversion to Islam in the Ottoman Empire

Aus Anlass des 200. Todestages des bekannten Orientreisenden Johann Ludwig Burckhardt alias Sheikh Ibrahim fand im Oktober 2017 an der Universität Basel eine internationale Tagung statt. Basierend auf ihren Referaten haben die Autorinnen und Autoren für diese Publikation ihre Beiträge verfasst. Die in Deutsch oder Englisch verfassten Texte verbinden Burckhardts Werdegang und Herkunft aus dem Basler Patriziat mit seiner Karriere als Orientreisender in englischen Diensten. Beide Aspekte werden in dieser Art erstmals konsequent aufeinander bezogen. Die Publikation präsentiert zudem bisher nicht veröffentlichte Dokumente aus Burckhardts schriftlichem Nachlass zusammen mit jüngeren Forschungszugängen und -perspektiven.

This article explores the conversion of Muslims to Orthodox Christianity during the Greek War of Independence (1821-1832) and the first post-independence years as a case study which shows that religious boundaries in the Balkans do not seem to have been as insurmountable as one might think. The bonds between people of different religious affiliations, including Christians and Muslims, were not so loose in the chaotic period of the nineteenth century. Even though religious differences have always existed in Southeastern Europe, the inhabitants of that region have not always seen fellow humans with different religious affiliations as estranged others. Muslim converts to Christianity were ready to compromise their Islamic faith in exchange for security, social status, and well-being in the changed political and social environment created by Greek nationalism, with a view to advancing their professional opportunities and material interests in the new state. The Greek case is not unique. Religious conversions from Islam to Christianity occurred elsewhere in the region during the nineteenth and early twentieth centuries. Yet, while Balkan historiographical literature has focused on the Islamization of Christians in the region during the Ottoman period, it has paid little attention to the inverse processes of Christianization of Muslims in the age of nationalism.

ÖZ Edirne'de iki bin yılı aşkın tarihi olan bir tümülüsün üzerinde Hıristiyanlık döneminde gelişen Aya Yorgos/Aziz Georgios kültü, Osmanlı hâkimiyeti sonrasında Hızır-İlyas inanışı ile özleşerek yerini bu külte bırakmıştır. Bu yükselti, Hızır'ın üzerinde belirdiği, ibadet ettiği ve onunla ilgili motifler barından çeşitli kerametlere sahne olduğuna inanıldığı için Hızır Makamı/Hıdırlık adını almıştır. Bu sinkretik kültün oluşumuna ilişkin zaman içinde çeşitlenen fantastik rivayetler ortaya çıkmıştır. Halk arasında dillendirilen rivayetler ve tarihi kaynaklar, Hıdırlık kült merkezindeki yoğunluklu Osmanlı yapılaşmasının özellikle XV. yüzyılın ilk yarısında gerçekleştiğine işaret eder. XVI. yüzyılda gelişimini sürdüren kült merkezinin tekkeler, türbeler ve müştemilattan oluştuğu; kalabalık bir Bektaşî derviş nüfusunu barındırdığı anlaşılmaktadır. Dönem kaynakları, Hıdırlık'ın XVII. yüzyılda iki kez yıkıma uğradığını söylemektedir. İlk yıkım, burada işlenen kötülüklere ilişkin şikâyetler üzerine 1642 yılında Sultan I. İbrahim döneminde; diğeri ise, yıkımdan sonra bir kısmı atıl durumda kaldığı anlaşılan bu ferah yükselti üzerine bir kasır inşa edilmesine karar verildiğinde 1660lı yıllarda, Sultan IV. Mehmed döneminde gerçekleşmiştir. Kısmi olduğu anlaşılan ilk yıkımda burada ikamet eden dervişlerin çoğu Hıdırlık'ı terk etmiş, kült merkezi eski yoğunluğunu yitirmiştir. İkinci yıkımda, ayakta kalmış olduğu anlaşılan türbe ve kabirler dümdüz edilmiş, buraya XIX. yüzyıla kadar varlığını sürdüren geniş bahçeli bir kasır inşa edilmiştir. Kasrın inşasıyla birlikte, Hıdırlık'ta yalnızca Hızır Makamı'nı barındıran bir tekke ile iki türbe ayakta kalmıştır. Kasrın inşası, kült merkezini devlet denetimine sokarken, varlığını sürdürebilen tek tekke XVIII. yüzyılın ilk yarısında ortadan kalkmıştır. XIX. yüzyıl sonlarında, Edirne'yi savunmak üzere inşa edilen tabyalardan en büyüğü olan Hıdırlık Tabyası'nın inşa edilmesiyle birlikte kült merkezinden geriye Hıdır Dede Türbesi dışında hiçbir iz kalmamıştır. Türbe, Balkan Savaşları sırasında Edirneli Rumlar eliyle yıkılmış, günümüze yalnızca Hıdır Dede'nin kabri ulaşabilmiştir. Kült merkezinin ortadan kalkması, XVII. yüzyılın ilk yarısından itibaren saray çevrelerinde taraftar bulan bir fakihler oluşumu olarak tasavvufi yaklaşımlara tümüyle karşı çıkan Kadızâdeliler hareketi ile ilişkili görünmektedir. Tekkelerin yıkılmasını, türbe ve kabir ziyaretlerinin yasaklanmasını isteyen, hatta çeşitli tekke ve türbelerin ortadan kaldırılmasına neden olan Kadızâdeliler hareketinin tasavvuf ehliyle çeliştiği temel konulardan biri de Hızır'ın doğası ile ilgilidir. Kadızâdeliler, Hızır'ın ölmüş olduğunu savunurken, tasavvuf ehli Hızır'ın hayatta olduğuna inanır. Hızır kültü çevresinde meydana gelen Hıdırlık, Hızır'ın hayatta olduğuna inanılan bir oluşum olması bakımından teorik, tekke ritüelleri ve türbe/kabir ziyaretlerine sahne olması bakımından ise pratik anlamda Kadızâdeliler'in tüm görüşlerine aykırı bir yapılanmadır. XVII. yüzyılda Hıdırlık'ta gerçekleşen ve kült merkezinin zamanla ortadan kalkmasına neden olan yıkımların sebebi Kadızâdelilerin telkin ve tazyikidir. Bu makale, Edirne'de duaların kabul olduğu dört kutsal alandan biri olduğuna inanılan Hıdırlık'ın bir kült merkezi olarak şekillenmesine ve ortadan kalkmasına ilişkin bir tarih okuması yapmayı hedefler.

Osmanlı Devleti, bir dünya imparatorluğuna dönüşüm sürecinde, kendi iç dinamiklerinden yararlandığı gibi kendi dışındaki dünyanın dinamiklerinden de her devirde yararlanmaya çalışmıştır. İmparatorluklar çağının en büyük teşekküllerinden biri olan Osmanlı Devleti, dünyanın dört bir köşesindeki bazı insanlar için kimi zaman bir sığınak, kimi zaman da yükselmek için ideal fırsatlar sunan cazip bir çekim merkezi olmuştur. Osmanlı Devleti adına hizmet eden yabancılar “öteki” kimlikleri nedeniyle çoğu zaman Türk tarihinin önemli öznelerinden sayılmışlardır. Yeni kimliklerine ayak uydurmakta gösterdikleri maharete rağmen “yabancılar” her zaman şüpheyle bakılan karakterler olmaktan da kurtulamamışlardır. İşte tam da bu nedenle, onların gizemli ve çalkantılı yaşam hikâyeleri dün olduğu gibi bugün de ilgi çekmektedir.

Yabancı aktörler zaman ve mekâna göre değişiklik gösterse de Osmanlı Devleti, sınırları dışındaki dünyanın beyinlerine kapılarını her dönemde açık tutmuştur. Doğu ve Batı’nın kesiştiği bir coğrafyada yer alan Osmanlı Devleti, bazen Venedikli elçiler, bazen Raguza’da kendisine bağlı Hristiyanlar, kimi zaman Kırım’ın ötesindeki bozkırların göçebeleri ve az da olsa Basra’da ve Afrika’nın az bilinen ülkelerinde yaşayan insanlar ile bağ kurabilmiştir. Böylece Osmanlı Devleti daha kuruluşundan itibaren, yıkılana kadar, birbirinden çok farklı geçmişleri olan yabancıları çeşitli devlet görevlerinde istihdam etmiştir. Murat Hanilçe ve Yunus Emre Tekinsoy editörlüğünde, alanında uzman araştırmacıların müşterek katkılarıyla yayıma hazırlanan Osmanlı Devleti Hizmetindeki Yabancılar başlıklı bu çalışma, farklı zamanlarda sınırları aşıp Osmanlı topraklarına ulaşan ve çeşitli alanlarda devlet hizmetine giren yabancıların küçük bir kısmının hikâyelerinden oluşmaktadır.

Üç bölümden müteşekkil kitabın birinci bölümü, kavramsal açıdan yabancılar ve Osmanlı Devleti’ne yaptıkları genel katkıyı içeren üç yazıdan oluşmaktadır. İkinci bölüm, yabancıların Osmanlı Devleti’ne kurumsal katkılarına odaklanmaktadır. Bu bölümde dört yazıya yer verilmiştir. Yazılardan ilki Darülfünun’da Almanlar, ikincisi Osmanlı posta teşkilatında yabancı uzmanlar, üçüncüsü kültür ve sağlık alanında istihdam edilen Avrupalılar, dördüncüsü ilk dönem Osmanlı mimarisinde yabancıları konu edinmektedir. Bu yazılardan bilhassa üçüncüsü Nizam-ı Cedit’ten Birinci Meşrutiyet’in ilanına kadar geniş bir zaman diliminde Osmanlı Devleti’ne hizmet eden yabancılara yer vermektedir. Üçüncü bölüm, Osmanlı Devleti’nin hizmetine giren yabancıların yaşam hikâyelerine ayrılmıştır. Bu bölümde sırasıyla Belçikalı Vikont Eugene, Başhoca İshak Efendi, İbrahim Müteferrika, Schneider Efendiler, Dimitri Kantemir, Humbaracı Ahmed Paşa, Mehmed Kani Paşa, Rüstem Paşa, Kılıç Ali Paşa, Amiral Arthur Limpus, Musa Akyiğitzade, Ali Ufkî ve Doktor Davis’in kişisel hayat hikâyeleri ve Osmanlı Devleti’ne yaptıkları katkıları içeren on üç yazı bulunmaktadır.