Dillerde ünlü ve ünsüzlerde meydana gelen değişmelerin çeşitli sebepleri vardır. Bu değişimlerin bir bölümü, münasebette bulunulan diller, kültürler, iklim ve coğrafya gibi dilin “dış tarihi” ile ilgilidir. Diğer önemli bir kısmı ise, dilin iç dinamiklerinden kaynaklanan “dilin iç tarihi” ile ilgili değişme ve gelişmelerdir.
Türk dilinde ünlüler ile ilgili “kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık”, ünsüzlerle ilgili de “tonluluk-tonsuzluk” uyumu adı verilen önemli ve özel bir uyum sistemi bulunmaktadır. Çağdaş Türk yazı dillerinde bu uyum sistemlerinin durumu önemli farklılıklar göstermektedir. Kırgız Türkçesi, çağdaş Türk yazı dilleri arasında ünlü ve ünsüz uyumlarını en ileri düzeye taşıyan ve en sağlam biçimde işleten yazı dilidir. Bu uyum sistemleri geliştikçe, dil kendi doğası gereği, kelime tabanlarında ve ekleşme durumunda karşılaştığı uyuma aykırı biçimleri değiştirip dönüştürerek uyuma uygun hale getirmektedir.
Türk yazı ve konuşma dillerinin tümünde bulunmakla birlikte, ünlü ve ünsüz uyumlarına bağlı ses değişmelerinin en karakteristik ve yaygın örnekleri, Kırgız Türkçesinde görülmektedir. Onun için bu çalışmada “ses uyumlarının sebep olduğu ses değişmeleri” Kırgız Türkçesi özelinde incelenmeye çalışılmıştır.
Ünlü uyumu, ünlülerin boğumlanma yeri (art-ön) bakımından benzerlik göstermesi ile ilgili bir uyumdur.
Türkiye Türkçesinde; “Kalınlık-incelik uyumu”, “damak uyumu”, “büyük ünlü uyumu” gibi terimlerle ifade edilen bu uyum için Kırgız Türkçesinde “tildin küüsü; kalın ündüü küüsü, ince ündüü küüsü” terimleri kullanılmaktadır.
Kalınlık-İncelik uyumu;Türkçe Kökenli Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu; Kalınlık Uyumu (kalın ündüü küüsü), İncelik Uyumu (İnce Ündüü Küüsü; Yabancı Kökenli Kelimelerde Kalınlık-İncelik Uyumu başlıklarında ele alınmıştır. İnce Ünlülerin Kalınlaştırılması ve Kalın Ünlülerin İnceltilmesi Yoluyla Kalınlık-İncelik Uyumunun Sağlanması başlıkları ile de ünlü değişimleri örneklenerek nitelikleri gösterilmiştir.
Düzlük yuvarlaklık uyumu, çağdaş Türk yazı dillerinde farklı düzeylerdedir. Bu uyumun tanımı Türkiye Türkçesine göre değil Kırgız Türkçesine göre yapılmış ve değişim örnekleri bu tanım bağlamında incelenmiştir.
Düzlük-Yuvarlaklık Uyumunun Sebep Olduğu Ses Değişmeleri de Türkçe ve yabancı kelimelerde ayrı ayrı örneklenmiştir.
Çağdaş Türk yazı dillerinde yine farklı düzeylerde işletilen ünsüz uyumu (tonluluk-tonsuzluk), Kırgız Türkçesinde çok ileri düzeye taşınmıştır. Özellikle kelime kök ve tabanlarına getirilen eklerin uyum dolayısıyla değişime uğradıkları görülmektedir. Ünsüz uyumu dolayısıyla, özellikle tonsuz karşılığı olmayan, tonlu ünsüzlerle başlayan (Ör. lAr > lar, ler, lor, lör, dar, der, dor, dör, tar, ter, tor, tör) ekler, tonlu ve tonsuz ünsüzlerden biri ile biten kelimelere eklendiklerinde ünsüz uyumuna uyabilmek için değişirler.
* Bu makale, 22-26 Mayıs 2017’de Ankara’da Türk Dil Kurumu tarafından düzenlenen 8. Uluslararası Türk Dili Kurultayı’na sunulmuş bildirinin yeniden gözden geçirilmiş ve düzenlenmiş biçimidir.
** (Prof. Dr.) Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, ELAZIĞ, El-mek:
buran.ahmet@gmail.com2 Ahmet BURAN
ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD) CİLT 1, SAYI 1, 2017, TÜRKİYE
Çalışmada, yukarıda belirtilen ünlü ve ünsüz uyumlarından kaynaklanan ses değişmeleri bir sistem dâhilinde örneklendirilerek incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Uyum, Ses değişmeleri, Kalınlık-İncelik uyumu, Düzlük-Yuvarlaklık uyumu, Ünsüz uyumu.
PHONETIC CHANGES CAUSED BY VOWEL HARMONY
Abstract
There are various reasons for vowel and consonant changes in languages. Some of these changes are related to ‘the external history’ of a language such as contacted languages, climate and geography. The other reasons are related to ‘internal history’ of languages that caused by internal dynamics.
In Turkish, there is an important harmonical systems called ‘palatal and labial harmony’ in vowels; ‘voiced-voiceless harmony’ in consonants.
In modern Turkish dialects, the situation of this harmonical system presents different features. Among the other dialects, Kirghiz Turkish is the dialect that excels and runs perfectly the vowel and consonant harmony. The more this system expands language, naturally, changes the inconsistent forms that are encountered in words bases or stems as suffixes.
In all the written and spoken languages, the most common and characteristic examples related vowel and consonant are seen in Kirghiz Turkish. Hence, in this study the sound changes caused by sound harmony in Kirghiz Turkish will be examined.
Palatal harmony is about articulation spot (front-back) of vowels.
Palatal harmony that is also called as backness-frontness harmony in Turkey Turkish is termed as “tildin küüsü; kalın ündüü küüsü, ince ündüü küüsü” in Kirghiz Turkish.
Palatal Harmony is examined under the following titles: Palatal Harmony in Turkish Origin Words; Backness Harmony (kalın ündüü küüsü), Frontness Harmony (İnce Ündüü Küüsü); Palatal Harmony in Foreign Origin Words. Under the titles of Velarisation of Front Vovels and Palatalisation of Back Vowels, the vowels changes are illustrated and presented.
Labial harmony has different levels in modern Turkish written languages. In this study, the description of this harmony is accepted as in the Kirghiz Turksih not in Turkey Turkish and the examples are handled according to this description.
The examples of The Sound Changes Caused by Labial Harmony are illustrated individually as for the vowels and consonants.
In Kirghiz Turkish, the consonant harmony (voiced-voiceless harmony) that is operated in different levels in modern Turkish written languages is taken to further levels. Especially, the suffixes that are put on the root and the stem words tend to get into a phonetic change. Because of the consonant harmony, the suffixes which starts with a the voiced consonants that have no voiceless counterparts (for example lAr > lar, ler, lor, lör, dar, der, dor, dör, tar, ter, tor, tör) change when they come after a word that ends with eighter a voiced or voiceless consonants in order to ensure the harmony.
In this study, the sound changes that is caused by vowel and consonant harmony are examined by illustrated in a systematic method.
Key Words: Harmony, Sound change, Palatal harmony, Labial harmony, Consonant harmony.
