Uygurlar

Türk tarihinin önemli bir bölümünü Uygur Türklerinin, Türklerin başında olduğu devir meydana getirmektedir. Uygur Kağanlığının kurmuş olduğu teşkilatlanma ve idari yapı Kök Türk Kağanlığının devamı niteliğindedir ve günümüze kadar Uygur Kağanlığı hakkında birçok araştırma yapılmıştır. Ancak yapılan araştırmalar, ağırlıklı olarak Çin kaynakları üzerinden yapıldığı için ve Çinliler tarihteki bazı olayları yazıya dökerken çarpıttığı için her araştırmanın gerçeği yansıttığını söylemek pek mümkün değildir. Bizler de bu makalemizde, bu sebeplerden dolayı ağırlıklı olarak Çinceye ve Orta Asya’nın yakın çevresinde yer alan bazı dillere hakim olan, değerli Türk tarihi araştırmacılarından Gülçin Çandarlıoğlu, Sadettin Yağmur Gömeç ve İbrahim Kafesoğlu gibi, objektif tarihçilik anlayışıyla akademik eserlerini kaleme alan profesörlerimizin eserlerinden faydalandık.

Uygur Devleti 745’ten 840’a kadar Orta Asya’da hakimiyet kurmuş; bu hakimiyeti sırasında elde ettiği siyasî, iktisadî ve askerî başarılar sayesinde Orta Asya’nın hayatına yön vermiş bir Türk devletidir. Uygurlar bu başarılarını, şehirciliğe verdikleri önem ve yazıyı kullanmak gibi medenî hayatın olmazsa olmazları kültürel uğraşlar ile tamamlamıştır. Çeşitli yazı sistemlerini kullanmış ve arkalarında kültürel öneme sahip birçok yazılı eser bırakmıştır. Uygurlar bu yazı sistemlerinden olan Göktürk yazısı ile Tes, Taryat, Hoyd Tamir, Şine Usu, Suci, Gurvaljin Uul, Karı Çor Tigin, Karabalgasun-I, Karabalgasun-II kitabelerini oluşturmuş ve Eski Türkçe döneminde Türk dili ile edebiyatının önemli eserlerini vücuda getirmiştir.
Metindilbilim, 1960’dan bu yana gelişen, tümce ötesi dil çalışmaları gerçekleştiren, yazılı veya sözlü dilsel ürünlerin metin olup olmadığını araştıran bir dilbilim yöntemidir. Metindilbilime göre dilsel bir ürünün iletişimi gerçekleştirebilmek ve bilgi aktarımını sağlayabilmek yani metin olabilmek için bağlaşıklık, bağdaşıklık, amaçlılık, kabuledilirlik, durumsallık, metinlerarasılık, bilgisellik şeklinde yedi metinsellik ölçütüne sahip olması gerekir. Bu metinsellik ölçütlerinin yanında etkinlik, etkililik, uygunluk şeklinde iletişimi düzenleyici ölçütler de bulunmaktadır. Bu metinsellik ölçütlerinden bağlaşıklık ve bağdaşıklık metin odaklı ölçütler iken diğer beş ölçüt dış bağlam odaklı ölçütlerdir.
Bu çalışmada Göktürk yazısı ile oluşturulmuş Uygur Kağanlığı yazıtlarının metindilbilimsel yöntem ile incelenmesi gerçekleştirilmiştir. Çalışmada yazıtlar, metindilbilim yönteminin metne yönelik olan bağlaşıklık ile bağdaşıklık ölçütlerine göre incelenmiş ve yazıtların metin olup olmadığı araştırılmıştır. Gerçekleştirilen bu araştırmanın sonucunda yazıtların yüksek bir metinselliğe sahip olduğu, yazıtlarda bağlaşıklık ve bağdaşıklık araçlarının etkili şekilde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu inceleme sonucunda yazıtların rastgele bir şekilde değil çeşitli kompozisyon kurallarına dikkat edilerek oluşturulduğu, etkili iletişimi sağlamak ve okurda önemli bir etki uyandırmak için dilsel düzenlemenin nitelikli bir şekilde gerçekleştirildiği açığa çıkartılmıştır.

This study shows the general introduction of Manichaeism, one of the four major worldly religions of the period, and how this religion was found in the first Turks.
In this respect, in the first part, Mani Dini, one of the most important representatives of the gnostic tradition, has been discussed within the framework of the ethnic origin of the founder, the environment in which he has grown, the books he has written, the missionary activities he has carried out and the nature of the message he has communicated. While making these, the traces of cultural background, which sometimes originate from Mani's beliefs and thoughts, are mentioned.

Eser, "Göktürk Yazısıyla Oluşturulmuş Uygur Kağanlığı Yazıtlarının Metindilbilimsel İncelemesi" başlıklı yüksek lisans tezinin düzeltilmiş hâlidir. Kimi kısımlar oldukça kısaltılmış, çalışmada yeni bir bölümleme yapılmış, tespit edilebilen yanlışlıklar düzeltilmiştir. Gözden kaçan ya da farkına varılmayan yanlışların iletilmesini rica ederim.

Water and rain are symbol of plentifulness, abundance and source of life in Turkish belief and thought system. These have accompanied much belief and practice. Humanbeing have asked that it get rif of drought and gain to water which is basic need. Thus, they have applied various sorcery-magic transactions. “Rain prayer” which is called with different names in geography where it go back to from Central Asia to Anatolia and the Balkans is the leading cultural value of the Uighur Turks. Rain rituals include a occupation which is named by “yadacılık” and “yadacı” which is father of the occupation. These contain many elements of Turkic cultural and protect cultural identity of the Uighurs. In declaration, we will firstly mention yada tashy and its feature, later will be examined relation to yada tashy and rain rituals of the Uighurs.

Araştırmacılar genellikle Hatâyi sözcüğünü Şah İsmail ile
bağlantılı olarak değerlendirmişler ve Arapça yazım kuralarına
bağlı olarak Hatayi sözcüğünü “Hatalı” olarak okumuşlardır.
Bu okuma, bu yönde bir söylentiye (rivayet) sebep olmuş görünüyor.
Azerbaycanlı yazar Abbaslı’nın yayınladığı bu söylenti,
Şah İsmail şiirlerine odaklanan yazarlar tarafından sürekli tekrarlanmıştır.

Hatâyi sözcüğünün ardında Doğu tarih ve kültürünü etkileyen
çok zengin bir Hatayi kültürü vardır. Bu kültür batıya taşınarak,
İslâmi güzel sanatlarının mayası olmuştur. Şah
İsmail’de bu kültürü himaye eden, geliştiren ünlü Türk hükümdarı
ve şairlerindendir. Şiirlerinde “Hatayi” mahlâsını seçmesinin
asıl sebebi, güzel sanatlarla yoğrulmuş Hatâyi kültürü
olmalıdır.

/

Researchers usually evaluate the word " Hatâyi" related with
Shah Ismail and read the word "Hatayi" as "Hatalı" according to
the Arabic writing rules. This reading seems to be caused such
a rumor. This rumor issued by Azerbaijani writer Abbaslı for the
first time and constantly repeated by the writers who focused
on Shah Ismail poems.

Behind the word " Hatâyi", there is a very rich " Hatâyi" culture
which effected Eastern history and culture. This culture is
carried to the west and became the yeast of the islamic fine arts.
Shah Ismail is one of the famous Turkish sovereigns and poets
who protected and improved this culture. The real reason for
him to choose Hatayi pseudonym in his poets should be Hatâyi
history and culture which is molded by fine arts.

/

Die Forscher haben des Öfteren das Wort Hatâyi in Zusammenhang mit
dem Schah Ismail interpretiert und dieses Wort abhängig von den arabischen
Schreibregeln als “fehlerhaft” (“Hatalı”) gelesen und gedeutet. Diese Lesart
scheint der Grund für die Entstehung eines Gerüchts (Überlieferung) in dieser
Richtung zu sein. Dieses von dem Aserbaidschanischen Autor Abbaslı verbreitete
Gerücht ist auch von jenen Autoren, die sich auf die Gedichte von Schah
Ismail konzentriert haben, kontinuierlich wiederholt worden.

Hinter dem Wort Hatâyi steckt jedoch eine sehr reichhaltige Hatayi-Kultur,
welche die Geschichte und Kultur des Ostens geprägt hat. Diese Kultur,
die nach Westen gebracht wurde, bildete den Kern der Schönen Künste des
Islams. Schah Ismail gehört zu den türkischen Herrschern und Dichtern, die
diese Kultur schüMten und förderten.

Der wahre Grund dafür, warum er sich in seinen Gedichten das Pseudonym
“Hatayi” aussuchte, hängt wohl damit zusammen, dass die Hatâyi-Kultur von
den Schönen Künsten geprägt ist.

/

Reference: Published in https://www.abked.de/index.php/abked/article/view/77

“Çin gerçek anlamda çok kültürlülüğü sağlayamadığı sürece hiçbir zaman cezbedici ve büyük bir ülke olmayı başaramayacak.” Bu sözler Pekin Milletler Üniversitesi öğretim üyesi Uygur ekonomi profesörü İlham Tohti’ye ait. Çin’de kamuoyunun yakından tanıdığı bir avuç Uygur bilim adamından biri olan Kaşgar Artuş doğumlu 45 yaşındaki Tohti geçtiğimiz yıl Ocak ayında Pekin’deki apartman dairesinde yaka paça gözaltına alındı. Bilgisayarları, cep telefonları ve yazılı evraklarına el konulan Tohti altı ay boyunca yakınları ile görüşülmesine izin verilmeksizin gözaltında tutuldu. Eylül ayında da Pekin’den binlerce kilometre uzaklıkta bulunan Uygur Özerk Bölgesi’nin başkenti Urumçi’de iki gün boyunca halka kapalı gerçekleşen duruşmalarda yargılandı ve “ayrılıkçılık”tan suçlu bulunarak müebbet hapse mahkum edildi ve tüm malvarlığına el konuldu. Karara yaptığı temyiz başvurusunun reddi gözaltında tutulduğu gizli bir merkezde, rutin prosedürün ihlal edildiği bir usülle yüzüne okunan Tohti’nin mahkumiyeti son yıllarda Çin’de siyasi tutuklular hakkında verilen en ağır cezalardan biri.

East Turkistan finding the opportunity to live independently three times very short in 1863, 1933, and 1944, was ruled completely under Chinese rule with 1949 communist revolution.
"Xinjiang (Xinjiang)" The region called the "Uyghur Autonomous Region" today, is one of the five autonomous regions in the People's Republic of China since 1955.
The Uyghurs, with their important contributions to the culture and civilization of the world and Turkish civilization throughout history, live today in East Turkestan. They were also the most advanced Turkish community in terms of civilization
Today, the heirs of the Uyghurs have been trying to live under the oppression and assimilation of China, and they have continued to occupy the world's agenda.
The oppression and assimilation policies have been implied by China as planned especially after 1950,
of as today has become the focus of international public opinion with the objections based on human rights.
Especially after the first Chinese invasion In the 1750s, East Turkistan today has turned into geography where it is given the struggle for survival.


1863, 1933 ve 1944 yıllarında çok kısa süreliğine de olsa üç defa bağımsız yaşama fırsatı bulan Doğu Türkistan 1949 komünist devrimiyle tamamen Çin hâkimiyetine gir-miştir. Yeni Çin iktidarı tarafından ise 1955 yılında hukuki ve idari açıdan "Sincan (Xinji-ang) Uygur Özerk Bölgesi" adı verilen bölge bugün, Çin Halk Cumhuriyeti içerisindeki 5 özerk bölgeden biridir. Tarih boyunca Dünya ve Türk medeniye-tine sundukları önemli katkılar ile adından sıkça söz ettiren ve Doğu Türkistan coğraf-yasında yaşayan Uygurlar, ulaştıkları kültür ve medeniyet seviyesi açısından en ileri Türk topluluklardan birisi olmuştur. Tarihin bu özellikleri ile hatırladığı Uygurların mirasçı-ları ise bugün, Çin tarafından baskı ve asimi-lasyona maruz kaldıkları gerekçesiyle dünya gündemini yeniden meşgul etmektedir. Çin'in özellikle 1950 sonrasında planlı olarak izlediği baskı ve asimilasyon siyaseti günümüzde, uluslararası kamuoyunun böl-geye yönelik insan hakları temelli itiraz ve tepkilerinin odağı haline gelmiştir. 1750'ler-de başlayan ilk Çin işgali sonrası, yıllar sü-ren bir bağımsızlık mücadelesine sahne olan Doğu Türkistan bugün, hayatta kalma müca-delesinin verildiği bir coğrafyaya dönüşmüş-tür. Uygurların bölgeye yerleşmesinden baş-layarak günümüze kadar ulaşan sorunları ta-rihsel olarak analiz etmeyi amaçlayan bu ça-lışmada; ilk olarak Çin Halk Cumhuriyeti'nin idari yapısı ve ülke içerisindeki etnik gruplar, ikinci olarak Doğu Türkistan coğrafyasının tarihi, üçüncü olarak tarihsel süreç içerisinde Çin'in Doğu Türkistan politikası, son olarak da Türkiye ve günümüzde bölgeye olan ilgi-si sürekli artan ABD merkezli Batı'nın Doğu Türkistan siyaseti incelenmiştir.

Resmen 56 etnik grubun tanındığı (55 etnik azınlık ve Hanlar) Çin'de tüm etnik gruplar anayasal prensiplerle hukukun karşısında eşit kabul edilmekte; toplam nüfusları, yaşadıkları coğrafya, tarihleri, ekonomik ve sosyal kalkınmışlıkları, dilleri ya da inançları arasında ayırım yapılmaksızın aynı yükümlülük ve haklara tabi oldukları öngörülmektedir. Çin anayasasının getirdiği otonomi sistemi ile "yasal çerçeve içerisinde" kaldığı sürece her etnik grubun dini ve kültürel pratiklerini muhafaza etme hakları garanti altına alınmaktadır.  Çin hükümeti otonomi sisteminin beraberinde eğitim, istihdam, devlet memuriyeti gibi sahalarda çeşitli kota sistemleri uygulayarak Han olmayan etnik gruplar için pozitif ayrımcılık ilkesini en azından teoride gözetmektedir.
Bununla birlikte tek parti yönetiminin baskıcı doğası azınlık halkların kültürel olarak "büyük Çin ailesi" içerisinde asimile edilmesine yol açacak politikaların uygulanmasına elverişli bir zemin sağlamaktadır. Son yıllarda Uygur ve Tibet bölgelerinde azınlıkların Han yerleşimciler ya da güvenlik güçleri ile karşı karşıya kaldığı olayların alevlenmesiyle dışa vuran  huzursuzluklar bu asimilasyon çabalarına karşı bir tepki niteliğindedir. Bu bağlamda, özellikle, 2009'da Urumçi olayları ile dünya gündemine giren Uygur topraklarında yaşanan gelişmeler, sürdürülen otonomi ve sosyal entegrasyon politikalarının problemli bir yapıya sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

Türkistan Coğrafyasında kendilerine ait bir inanç sistemini kabul eden Türkler, zamanla
geniş coğrafyalara yayılarak hâkim oldukları bölgelerdeki dinleri de benimsemişlerdir.
Farklı coğrafyaların ve kültürlerin mahsulü olan bu dinler, Türk toplumları sayesinde bir
arada varlıklarını korumuşlardır. Hatta diğer dinlere karşı ılımlı olan Türkler kimi zaman
bir dinden diğer dine kolaylıkla geçmişlerdir. Bu din değiştirmelerden dolayı Türkler
arasında bazı inanç motifleri kalıcı hale gelmiştir. Çünkü bu dinler bir arada devam
ettiklerinden dolayı inanç sistemlerinde birbirlerinden etkilenmeler olmuştur. Bir dinde
devam  ettirilen  bir  motif,  sosyal  hayat  içerisinde  diğer  dinler  tarafından  da  kabul
edilmiştir. Zamanla bu dinlerin yerini onlardan daha etkili bir şekilde İslam dini almıştır.
Ancak İslamiyet Türkler arasında hemen yayılmayıp, Türklerin bu dini kabul etmeleri
uzun bir zaman sürmüştür. Bu süreç içerisinde İslamiyet’te diğer dinler ile bir arada
devam etmiştir. Zamanla İslamiyet’i kabul eden Türkler, diğer dinlerde olduğu  gibi
İslamiyet’e geçişte de bazı örf ve adetlerinden vazgeçemeyerek yeni dinlerinin kalıbına
uyarlayarak devam ettirmişlerdir. Bu çalışmanın konusu olan buyan evirmek âdeti de
İslami kalıplara uydurularak devam eden âdetlerden birisidir. Burkan dinine mensup
Uygurlarda gördüğümüz bu adet, kazanılan bir sevabın bir başkasına hediye edilmesidir.
Türkler bu adetlerinden vazgeçemeyerek İslamiyet’teki sadaka-i câriyeden yola çıkarak
İslami kalıplara sokmuşlar ve günümüze kadar devam ettirmişlerdir.

2016 yılından bu yana 1 ila 3 milyon Uygur toplama kamplarıyla hürriyetlerinden yoksun bırakılmış, işçi kölelere dönüştürülmüş ve kısırlaştırma programlarının hedefi olmuştur. Ülkemize sığınmış Uygur mültecilerin en temel haklarının çiğnendiği Çin'e iade edilmelerine yönelik her türlü girişim insan haklarını garanti altına alan uluslararası antlaşmalara aykırı olacaktır.

GARÎP ile SANEMŞÂH HİKÂYESİ

Bu çalışmada, İsveçli Türkolog Gunnar Jarring tarafından hazırlanan ve 1982 yılında Lund şehrinde basılan Literary Texts From Kashghar adlı kitabın içerisinde yer alan ve son dönem Çağatayca dil özellikleri taşıdığı görülen Garîp [ile] Sanemşâh adlı yazma üzerinde durulmuştur.

Söz konusu elyazmasının öncelikle çeviri yazısı, ardından gramer incelemesi yapılmıştır. Metnin daha doğru anlaşılması için bağlam sözlüğü hazırlanmış ve bilim insanlarının doğrudan yararlanması için de metnin tıpkıbasımı verilmiştir.

THE STORY OF GHARÎB [WİTH] SANNAMSHAH

In this study, The Story of Garîp [with] Sanemşâh which carries the recent Chagatai language properties and which took part in the work entitled Literary Texts From Kashghar which was prepared by the Sweden Turcologist Gunnar Jarring and published in the city Lund in 1982 is studied.

First of all, the translation of the mentioned manuscript is made and then it is examined in terms of grammar. In order to understand the text correctly, a context dictionary is prepared and facsmile of the text is provided so that the scholars can make us of it directly.

Eski Türk ve Moğol devletlerinin teşkilatı üzerine çalışan uzmanlar arasında, Kağan (Ḳaġan) ve Han (Ḳan, Ḫan) unvanlarının maiyeti ile birbirleriyle olan ilişkileri konusunda bir fikir birliğine varılamamıştır. Bu mesele, Türk (Göktürk, Tujue 突厥) Kağanlığı’ndaki  Küçük Kağan (Kiçik Ḳaġan) unvanı eklendiğinde daha da zor bir duruma girmektedir. Konu üzerinde çalışan uzmanların bir kısmı, Kağan ve Han unvanlarının esasında aynı olduğunu savunurlarken bir kısmı ise bu iki unvanın derece olarak farklı olduğunu ileri sürmüşlerdir.  Çalışmamda, Kağan (Ḳaġan) ve Han (Ḳan) unvanlarıyla ilgili Türk, Uygur, Kırgız ve Hazar Kağanlıkları’ndan örnekleri inceleyerek bu unvanların kullanımlarının söz konusu devletlerde aynı telakki edilip edilmediğini ortaya koyacağım.

Bilim ve Sanat Vakfı, Küresel Araştırmalar Merkezi Asya Konuşmaları toplantı dizisinin Kasım ayındaki etkinliğinde ETH Zurich Üniversitesi Mimarlık ve Teknoloji Enstitüsü’nden Prof. Patrik Meyer’i ağırladı. Kuzey Kore, Çin, Çin’de Müslüman azınlıklar ve Uygur bölgesi üzerine çalışmaları bulunan Prof. Patrik Meyer, Uygurları merkeze alarak Çin’de Etnisite ve Din başlıklı bir sunum gerçekleştirdi.

Belgesel film, gerçeği yerinde araştırması, görsel olarak belgelemesi ve görüntünün kanıt olma özelliği dolayısıyla sinema sanatının bilime en yakın türüdür. Aynı zamanda önemli bir hatırlatma aracı olması nedeniyle kişisel ve kolektif hafızayı şekillendirme işlevi vardır. Bu yönüyle tarihi konu alan belgeseller özel bir önem kazanmaktadır.

In the Light of the Van Gölü Havzasında Selçuklu İzleri Documentary, Uyghur's Traces in Anatolia during the Seljuk's Era.

Mental verbs make up one of the groups in the verb classifications of a language. Mental verbs are important in terms of expressing emotions, thoughts and perceptions of those who speak a language. Accordingly, mental verbs are classified into three categories: cognitive verbs, psych verbs and perception verbs. Perception verbs are the third category of mental verbs. Perception verbs refer to actions which we can perceive through mind and sensory organs. In this article, firstly mental verbs and perception verbs will be outlined. Then, eye verbs, which are the first group of perception verbs, in Old Uighur will be classified, being examined. In this way, the mind world of Old Uighurs will be tried to illustrate and understand.

The Concise Encyclopedia of Modern Uyghur Social Customs and Traditions

This Encyclopedia is a brief reference book on the Uyghur social customs and traditions. The Uyghurs are a Turkic ethnic group living in Eastern and Central Asia. Unlike their nomadic neighbours, the Uyghur have had a settled civilization for more than thousand years.  The modern Uyghur homeland situated at the cross roads of Eurasian Continent, benefited from the civilizations of the old world that passed through the terrain via the ancient trade routs, giving the resultant culture a diverse hue and rich expression. Building on the existing pre-historic local and non-local cultures, the Uyghur of today cultivated a distinctive cultural heritage. This book is dedicated to the detailed recording of some of the important cultural inheritance of the Uyghur people.
Uyghur customs and their stories are the  original memorial to a culture that has evolved overtime and acquired its present identity. The social customs and traditions or behavioural standards recorded here has long historical roots and contemporary relevance. Just like in any human society, the way Uyghur society is organised reflects the communal preference of a collective group and the empirical need of each age. Many aspects of those inherited traditions and costumes are now lending a helping hand in defining a modern ethnic identity.  this synchronic collection of living traditions and their stories is a tool for making sense of many rituals and rites now form the core of the modern Uyghur identity.

Özet
Çağdaş Uygur Örf ve Âdetleri Kısa Ansiklopedisi

Bu çalışma, Uygur halkının gelenek ve göreneklerini anlatan sözcüklerin ve kavramların sözlük tarzında sıralanarak okuyucuya sunulduğu kısa bir başvuru kitabıdır.
Uygurlar, Doğu ve Orta Asya'da yaşayan Türk kökenli bir etnik gruptur. Göçebe komşularının aksine, Uygur kaç bin yıldan daha fazla bir süredir yerleşik bir uygarlığa sahiptir. Asya’nın merkezinde bulunan modern Uygur yurdu, eski ticaret yollarından ve o topraklardan geçen eski dünya uygarlıklarından faydalanmış bunun sonucunda ortaya çıkan kültüre farklı bir renk tonu ve zenginlik katmıştır. Tarih öncesi çağlardan bu yana varlığını sürdüren yerleşik kültürlerle birlikte, sonradan ortaya çıkmış medeniyetlerle de etkileşimde bulunan günümüz Uygurları kendine özgü kültürel bir miras geliştirmiştir. Bu kitap, Uygur halkının bazı önemli kültürel miraslarının ayrıntılı olarak kayda geçirilmesine adanmıştır.
Uygur gelenekleri ile örf ve âdetleri, zaman içinde gelişerek bugünkü kimliğini kazanmış bir kültürün asıl anıtıdır. Burada kaydedilen toplumsal gelenek ve görenekler, örf ve âdetler ile davranış kalıpları, uzun tarihi köklere dayanmaktadır. Tıpkı herhangi bir insan toplumunda olduğu gibi, Uygur toplumunun örgütlenme şekli de kolektif bir grubun toplumsal tercihini ve çağın zaruri ihtiyaçlarını yansıtmaktadır. Atalardan miras kalan geleneklerin ve kostümlerin birçok yönü şimdi modern bir etnik kimliği tanımlamak için yardım eli uzatıyor. Canlı gelenekler ve onların öykülerinin bu eşzamanlı topluluğun, birçok törenlerini anlamlandırmak için bir araçtır ve töreler modern Uygur kimliğinin de özünü oluşturur.

Bu araştırma, Rusya ve Orta Asya ülkelerinin Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde etnik azınlıklara yönelik Çin politikasına karşı konumlarını incelemekte ve Sincan sorununun bu ülkelerin iç siyasetindeki tezahürlerini analiz etmektedir. Sincan sorununu Çin ulusal politikasının bir başarısızlığı olarak gören ve bunu insan haklarının ihlali olarak kınayan Batı ülkelerinin aksine Rusya ve Orta Asya ülkelerinin hükümetleri, Çin hükümetinin bölgeyi istikrara kavuşturma ve üç kötülük olarak adlandırdıkları ayrılıkçılık, aşırılıkçılık ve terörizm ile mücadelesindeki başarılarını vurgulamaktadırlar. Rusya, Batı’yı Sincan meselesini siyasallaştırması ve Çin’e karşı siyasi bir araç olarak kullanmasını eleştirerek Çin’in ulusal azınlıklara yönelik politikasını desteklemektedir. Orta Asya'daki diğer komşularının aksine çok sayıda Uygurların yaşadığı Kazakistan ve Kırgızistan, Çin ile Uygur diasporası arasında manevra yapmaya çalışmaktadır. Ayrıca, bu iki ülkenin halkları, Sincan’daki etnik Kazak...

Geçen ekim ayında Suudi Arabistan’ın İstanbul’daki Başkonsolosluğu’nda katledilen Gazeteci Cemal Kaşıkçı cinayetinin baş sorumlusu olarak gösterilen Veliaht Prens Muhammet Bin Selman’ın Pakistan, Hindistan ve Çin’i kapsayan Asya Turu bütün dünya ve Türkiye tarafından yakından takip edildi. Aslında Bin Selman’ın Asya turunun bu kadar yakından takip edilmesinin ana sebebi bu ziyaretin ülke içerisindeki ağır insan hakları ihlallerinin, Yemen Savaşı’ndaki yıkıcılığının ve elbette Cemal Kaşıkçı cinayetinin gölgesinde gerçekleşmiş olması. Aynı zamanda bu saydığımız şaibeler nedeniyle Veliah Selman’ın özellikle Batı tarafından dışlanması. Veliaht Selman’ın Asya turunun dünya kamuoyunun en çok ilgisini çeken kısmının Çin ziyareti olduğunu söyleyebilirim. Biz de bu yazımızda da Veliaht Selman’ın Çin ziyareti üzerinde duracağız.

The paper is about the history of the Jedidism movement among the Uygurs in the early part of the 20th century. Jedidism was lost when the Uyghurs were betrayed by practically everybody else. It should be remembered as the most positive system of ideas for Turkic peoples and could have the power to save the Turkic world even today.

Özet
Mevcut Eski Uygurca sözlükler arasında ilk olarak Manichaica ve Uigurica serilerinin sözlük kısımları gösterilse de W. Bang ve A. v. Gabain’in birlikte yayımladıkları Türkische Turfantexte’ nin ilk beş cildindeki sözcüklerin 59 sayfalık bir dizini olan Analytischer Index, bu alandaki ilk bütünlüklü sözlük sayılabilir. Türkiye’de ilk Uygurca sözlük çalışması olarak bilinen Uygur Sözlüğü başlıklı eser Ahmet Caferoğlu tarafından 1934’te yayımlanmış, 1968’de ise genişletilerek Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü adıyla yeniden basılmıştır. Sözlüğün genişletilmiş hâli yaklaşık 7500 leksik veri içermektedir. Klaus Röhrborn’un 1977’de ilk fasikülünü (a – agrıg), ikincisini (agrıglan- – anta) 1979’da, üçüncüsünü (anta – asanke) 1981’de, dördüncüsünü (asankelig – ayat-) 1988’de, beşincisini (ayatıl- – ämgäklig) 1994’te ve altıncısını (ämgäksin- – ärŋäk) 1998’de neşrettiği Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien başlıklı sözlüğün; son olarak a ve ä sesleriyle başlayan fiilleri içeren cildi 2010’da topluca neşredilmiştir. Röhrborn’un sözlüğü henüz tamamlanmış değildir. Bu çalışmada  Berliner Turfantexte serisi başta olmak üzere, son tam Eski Uygurca sözlük diyebileceğimiz 1969 yılındaki Drevnetyurkskiy Slovar’dan sonra yayımlanan Eski Uygurca metin neşri çalışmalarının dizinlerinin analizi yapılacak ve bunların Eski Uygurcanın tam bir sözlüğünün hazırlanmasındaki rolü ve katkısı ortaya konacaktır.
Anahtar Kavramlar: Eski Uygurca, sözlükbilimi, dizinli çalışmalar, sözlükler

Abstract
Although the dictionaries in the Manichaica and Uigurica series are in the first place presented as the existing Old Uyghur Dictionaries, Analytischer Index, which is a 59-page index including the words in the first five volumes of the Türkische Turfantexte published together by W. Bang and A. v. Gabain, can be considered as the first complete dictionary in the field. The work entitled Uygur Sözlüğü (Uyghur Dictionary) known as the first study on Uyghur Dictionary in Turkey was published in 1934 by Ahmet Caferoğlu and being extended in 1968 the dictionary was republished under the name Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü (Old Uyghur Turkish Dictionary). The extended version of the dictionary includes around 7500 lexical data.  The last volume of the dictionary entitled Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien the first volume (a – agrıg) of which was published in 1977, the second volume (agrıglan- – anta) in 1979, the third volume (anta – asanke) in 1981, the fourth volume (asankelig – ayat-) in 1988, the fifth volume (ayatıl- – ämgäklig) in 1994 and the sixth volume (ämgäksin- – ärŋäk) in 1998 by Klaus Röhrborn, including verbs beginning with the letters a and ä was published as a whole in 2010. Röhrborn’s dictinoray has not been completed yet. In this study, the Berliner Turfantexte series and the index of the Old Uyghur studies which was published after the publication of Drevnetyurkskiy Slovar, which can be considered as the last completed Old Uyghur dictionary in 1969, will be analyzed and their role in and contribution to the preparation of a complete Old Uyghur dictionary will be evaluated.
Keywords: Old Uighur, lexicography, indexed studies, dictionaries.