Yeni Osmanlıcılık

Soğuk Savaş döneminde, genel itibarıyla NATO üyeliğine dayalı ve Avro-Atlantik İttifakı’nın sistemsel öngörülerine dayalı tek boyutlu bir dış politika benimsemiş olan Türkiye, bugün farklı bir dış politika yaklaşımına sahiptir. Türkiye, Soğuk Savaş sonrası dönemde coğrafi determinizm ve güvenlikçi dış politikayı aşabilme yönünde bir isteklilik ortaya koymuştur. 1990’lı yılların başında komşu coğrafyalara açılım anlamında ciddi bir irade ortaya konmuştur. Ne var ki, yaşanan siyasal ve ekonomik problemler nedeniyle bu irade söylem boyutunda kalmıştır. Eski Osmanlı medeniyet sahasına ve Avrasya’ya vurgu yapan dış politika anlayışının başarısız olmasının en önemli nedenlerinden biri de kavramsal boyuttan yoksun olmasıdır. Ahmet Davutoğlu’nun Stratejik Derinlik adını verdiği doktriner anlayışı ise Türk Dış Politikası’nda görülen değişimin temel dayanak noktası olmuştur. Bu doktrin, Osmanlı coğrafyasına ve kültürel ortaklığına yapılan atıf üzerinden Türkiye’yi bir Avrasya gücü haline getirebilmeyi hedeflediği için Yeni Osmanlıcılık olarak da adlandırılmıştır. Davutoğlu’nun Afro-Avrasya adını verdiği ve Kuzey Afrika, Ortadoğu, Balkanlar, Kafkasya, Karadeniz Havzası ve Orta Asya’yı içerisine alan geniş bölge, Stratejik Derinlik doktrininin uygulama sahası olarak görülmektedir. Stratejik Derinlik doktrini, eski Osmanlı coğrafyasına yaptığı atıf itibarıyla medeniyete dayalı bir jeopolitik girişim olarak görülebilir. Osmanlı medeniyet alanında ortak yaşam kültürü, sosyo-kültürel yakınlık ve din gibi unsurlar üzerinden anlamlandırılan işbirliği, Orta Asya söz konusu olduğu zaman Türk kimliği üzerinden meşrulaştırılabilmektedir. Bu anlayış, içselleştirmiş olduğu pragmatizm ve vurgu yaptığı coğrafya ekseninde, Rusya’daki Avrasyacı düşünceden etkilenerek kurgulanmaya çalışılmış olan Türk Avrasyacılığı’nın farklı bir yorumu olarak görülmelidir. Nitekim Stratejik Derinlik, Avrasyacı düşüncenin Batı karşıtlığı üzerine temellendirilmiş içeriğini reddetmekte ve Türkiye’yi medeniyetler arasında bir köprü haline getirmeyi amaçlamaktadır. Yeni Osmanlıcılık ya da Stratejik Derinlik olarak adlandırılan bu politika, Türk Avrasyacılığı’na dair muhafazakâr kanadın savunduğu görüşleri temel almaktadır.

В статье рассматривается неоосманский проправительственный проект Ос-манских очагов, структура которых имитирует известные турецкие (тюркские) очаги начала ХХ в. Османские очаги, представители которых называют себя янычарами дворца, были созданы в 2009 г. В настоящее время они функционируют уже во всех областях Турции и вне страны (например, в Крыму), насчитывая более 2 млн членов. Стремительное продвижение Османских очагов произошло на фоне острой внутриполитической ситуации — утраты правящей партией монополии на формирование правительства после парламентских выборов июня 2015 года, усиления оппозиции, конфликта с рядом исламских групп (прежде всего, джамаатом Фетхуллаха Гюлена), усиления межэтнической напряженности и актуализации так называемого курдского вопроса. Консолидация молодежных движений вокруг президента страны Реджепа Тайипа Эрдогана как харизматического лидера позволила создать альтернативу протестному движению Гези, аккумулировавшему значительную часть турецкой молодежи. После удачных для Партии справедливости и развития повторных выборов в ноябре 2015 г. дискредитированная обвинениями в вооруженных нападениях на центры оппозиции организация не была закрыта, а подверглась переформатированию, что говорит о ее эффективности и заинтересованности политического руководства в продолжении существования «янычаров дворца».

Aslına bakılırsa Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e geçiş dönemi, kopuş içinde süreklilik ilişkisi içerir. Bir yandan 600 yılı aşkın bir imparatorluk bakiyesi, söz konusu imparatorluğun kurumları ve yönetim ilkelerini tasfiye eden Kemalist önderlik, diğer yandan I. Dünya Savaşı’nın ağır kayıpları, asırlar içerisinde tükenen bir imparatorluğun maddi, kültürel, ekonomik, manevi yıkıntısını olanca ağırlığıyla yüklenmek zorunda kalıyordu. Eğitim- kadın sorunları, geleneksel kalıpların kırılmasında karşılaşılan güçlük, hepsinden önemlisi millet diyalektiğinde biçimlendirilmemiş bir topluma,“millet olma” bilinci aşılayarak kendi toplumsal “modus vivendisini” yaratmaya çalışan Kemalist kadroları, ideolojik açıdan en iyi biçimleyen kavram “milliyetçilik”ti. Tıpkı bir zamanlar içinden yetiştikleri, ancak; daha sonra tepedeki kadroyla uyuşamayıp parti-içi muhalefete çekildikleri, İttihat Terakki önderliği gibi, Kemalist önderlik de Batı siyasetinde, “milliyetçi- devrimci önderlik” sıfatıyla tanımlanıyordu. Ne var ki, Mustafa Kemal ve milliyetçi- devrimci önderliğin taleplerini daha iyi anlayabilmek için öncelikle, Balkan coğrafyasının yapısal özelliklerine, daha sonra da Türk özgürlükçü hareketinin 19. Yüzyıl sonlarında  (1895) kurumlaşan saiklerine dönmek gerekmektedir. Bu bağlamda da Balkanlar’da Osmanlı idaresi altında yaşayan irili- ufaklı etnik gruplarda, 19. yüzyıl boyunca güçlenen milliyetçi akımların sonuçlarına eğilmek şarttır.

Bugün geldiğimiz noktada yeni bir şey üretemeyip hep cepten yiyenlerin bir emperyal hasreti olan Yeni Osmanlıcılık düşüncesinin, vaktiyle Osmanlı’nın hâkim olduğu topraklarda, yeniden söz sahibi olabilmek adına uygulamaya koyulmaya çalışıldığına şahit oluyoruz. Öyle ki, AKP’nin iktidar olması ve özellikle Ahmet Davutoğlu’nun Dışişleri Bakanlığı ile birlikte, bu politik özlemin etkili biçimde ve iyiden iyiye gün yüzüne çıktığı da görülüyor. Dahası Kemalist modernleşme projesine bir başkaldırı olarak değerlendirilip desteklenen Yeni Osmanlıcılık, “eski Türkiye”nin “pasif” olarak ifade edilen yaklaşımına karşı aktif bir dış siyasetin öznesi biçiminde de ifade edilmeye başlandı. Özellikle Arap coğrafyasında düzen ve istikrar sağlama vitrini arkasında, kaybedilen “hamilik” rolünün tekrar geri alınması amacını taşıyan AKP merkezli bu dış politika açılımının, ilk olarak yanı başımızda patlak veren Suriye savaşını Yeni Osmanlıcılık için bir proje alanı, bir başlangıç noktası olarak gördüğünü de söyleyebiliriz

Bu çalışma, Türkiye’de siyasallaşmış birtakım mekânların ortaya çıkış
dinamiklerini konu edinmektedir. Çalışma, son dönemlerde yaygınlaşan
kültürel iktidar tartışmalarına farklı bir perspektiften bakmak için
tasarlanmıştır. Daha önce yapılan çalışmaların, “kültür savaşı” şeklinde
tanımlanan kültürel iktidar çekişmelerini mekânsal olarak analiz etmemiş
olması, araştırmanın özgün niteliği olarak sunulabilir. Araştırmada,
Cumhuriyet tarihinde temelde iki farklı kültür anlayışının birbirleriyle
rekabet halinde olduğu iddia edilmektedir. Bunlardan ilki, Tek Parti
döneminde kurucu ideoloji ile uyum gösteren ve Batılı bir tarzı ihtiva eden
modernleşmeci kültür olarak resmedilmiştir. İkincisi ise 1980’lerde ortaya
çıkıp, 2000’lerden sonra etki alanı genişleyen, Yeni Osmanlıcı ideolojik
çerçeve ile uyum gösteren kültür olarak tarif edilmiştir. İlk dönemlerde
modernleşmeci kültür, Osmanlı kültürü ile bir çekişme halinde yerini tahkim
etmeye çalışırken, son dönemlerde Yeni Osmanlıcı kültürel anlayış,
modernleşmeci kültürle bir çatışma yaşamıştır. Tek Parti döneminde yıkılış
ve çöküş sebebi olarak takdim edilen Osmanlı kültürüyle mücadele etmek
için Köy Enstitüleri, Halkevleri ve Yatılı Okullar gibi mekânlar inşa edilmişti.
Bu mekânlarda gerçekleştirilen organizasyonlar, Batı kültürünü toplumsal
hayatın pek çok alanına egemen kılmak için icra edilmekteydi. 2000’lerden
sonra benzer bir amaçla inşa edilen yapılar ise Tek Parti döneminde -
görece- tahkim edilen kültürle mücadele için kurumsallaştırılmıştır. Bu
amaç doğrultusunda kültür merkezleri; gençlik merkezleri; bilim
merkezleri; kongre, fuar, müze, sergi alanları; Millet Bahçeleri ve
Kıraathaneleri gibi pek çok yapı, kökenlerini Osmanlıya isnat eden kültür
anlayışını toplumsal hayata egemen kılmak için tasarlanmıştır. Sonuç olarak
bu mekânların hem mimari yapısında hem de içinde icra edilen
organizasyonlarda, Yeni Osmanlıcı imgelerin izlerini sürmek pekâlâ
mümkündür