AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Sercan KEYKUBATLI KÜTAHYA’DA TANZİMAT SONRASI OSMANLI MİMARİSİ Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Seminer Çalışması Antalya, 2020 AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Sercan KEYKUBATLI Danışman Prof. Dr. Yıldıray ÖZBEK KÜTAHYA’DA TANZİMAT SONRASI OSMANLI MİMARİSİ Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Seminer Çalışması Antalya, 2020 İÇİNDEKİLER FOTOĞRAFLAR LİSTESİ ..................................................................................................... i ÇİZİMLER, BELGELER VE TABLOLAR LİSTESİ........................................................ iv ÖZET ........................................................................................................................................ vi ÖNSÖZ .................................................................................................................................... vii GİRİŞ ........................................................................................................................................ 1 Araştırmanın Konusu........................................................................................................... 1 Konunun Önemi, Amacı ve Sınırları .................................................................................. 1 Konu Hakkında Yapılan Araştırma ve Yayınlar .............................................................. 1 Metot ...................................................................................................................................... 2 BİRİNCİ BÖLÜM TANZİMAT DÖNEMİ VE KÜTAHYA 1.1 Tanzimat Fermanı .......................................................................................................... 3 1.2 Tanzimat Sonrasında Kütahya...................................................................................... 7 1.3 Seyyahların Gözüyle XIX. Yüzyılda Kütahya ........................................................... 11 1.3.1 Charles Texier ........................................................................................................ 11 1.3.2 Andreas David Mordtmann .................................................................................. 12 1.3.3 Bayard Taylor ........................................................................................................ 13 1.3.4 Sir Charles Fellows ................................................................................................ 14 1.3.5 William Martin Leake ........................................................................................... 14 1.4 Tanzimat Sonrasında Osmanlı Mimarisi ................................................................... 15 İKİNCİ BÖLÜM KÜTAHYA’DA İNŞA EDİLEN TANZİMAT DÖNEMİ YAPILARI 2.1 Dönenler Cami (Mevlevihane) ..................................................................................... 20 2.2 Kaditler Cami ............................................................................................................... 30 2.3 Mes’udiye Mescidi ........................................................................................................ 38 2.4 Molla Bey Külliyesi ....................................................................................................... 41 2.5 Sadettin Cami ................................................................................................................ 50 2.6 Ahırardı Cami ............................................................................................................... 58 2.7 Şeyh Salih Türbesi ........................................................................................................ 61 2.8 Mekteb-i İdadi............................................................................................................... 63 2.9 Çinili Çeşme .................................................................................................................. 70 2.10 Yeşil Cami ................................................................................................................... 73 2.11 Hükümet Konağı......................................................................................................... 82 2.11.1 Hükümet Konağı Mescidi.................................................................................... 88 2.12 Hürriyet Çeşmesi ........................................................................................................ 90 2.13 Küpecik Cami ............................................................................................................. 93 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÜNÜMÜZE ULAŞAMAYAN YAPILAR 3.1 Yeni Mahalle Hamamı ................................................................................................. 97 3.2 Hapishane ...................................................................................................................... 98 3.3 Saat Kulesi ................................................................................................................... 101 3.4 Senatoryum ................................................................................................................. 103 3.5 Askerlik Şubesi ........................................................................................................... 104 3.6 Askerî Mahfel .............................................................................................................. 105 3.7 Postane ......................................................................................................................... 106 3.8 Mekteb-i Rüşdiye ........................................................................................................ 107 3.9 Redif Kışlası ................................................................................................................ 108 KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME .................................................................. 119 4.1 Plan .............................................................................................................................. 119 4.2 Malzeme ....................................................................................................................... 122 4.3 Yapı ve Cephe Elemanları............................................................................................ 123 4.4 Süsleme ......................................................................................................................... 125 4.5 Bani .............................................................................................................................. 127 SONUÇ .................................................................................................................................. 128 KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 131 i FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Fotoğraf 1.1: Mustafa Reşit Paşa’nın Tanzimat Fermanı’nı okuduğunu gösteren resim. ........ 5 Fotoğraf 2.1: Dönenler Cami, kuzeybatıdan genel görünüm. ................................................. 26 Fotoğraf 2.2: Dönenler Cami, Ya Hazret-i Ergun yazılı kitabe. ............................................. 26 Fotoğraf 2.3: Dönenler Cami, Ya Hazret-i Mevlana yazılı kitabe. ......................................... 26 Fotoğraf 2.4: Dönenler Cami, tamir kitabeleri (H. 1227 & 1257). ......................................... 27 Fotoğraf 2.5: Dönenler Cami, Kubbe. .................................................................................... 27 Fotoğraf 2.6: Dönenler Cami, iç mekandan genel görünüm. .................................................. 28 Fotoğraf 2.7: Dönenler Cami, Ergun Çelebi Türbesi .............................................................. 29 Fotoğraf 2.8: Kaditler Camii Batı (giriş) cephe. ..................................................................... 33 Fotoğraf 2.9: Kaditler Cami, giriş kapısı üzerinde yer alan kitabe. ........................................ 33 Fotoğraf 2.10: Kaditler Cami, giriş kapısı ve ezan balkonu. .................................................. 34 Fotoğraf 2.11: Kaditler Cami, alt kattan genel görünüm. ....................................................... 35 Fotoğraf 2.12: Kaditler Cami, üst kattan genel görünüm. ...................................................... 35 Fotoğraf 2.13: Kaditler Cami, üst kat mihrabı ve çini kitabe. ................................................ 36 Fotoğraf 2.14: Kaditler Cami, vaaz Kürsüsü. ......................................................................... 37 Fotoğraf 2.15: Kaditler Cami, 2007 Restorasyonu öncesinde harimin durumu. .................... 37 Fotoğraf 2.16: Mes’udiye Mescidi, güneybatıdan genel görünüm. ........................................ 40 Fotoğraf 2.17: Mes’udiye Mescidi, harimden genel görünüm. .............................................. 40 Fotoğraf 2.18: Molla Bey Külliyesi, cami ve dükkanların yer adığı bina, güney cephe. ....... 47 Fotoğraf 2.19: Molla Bey Külliyesi, cami ve dükkanların yer adığı bina, kuzey cephe. ....... 47 Fotoğraf 2.20: Molla Bey Külliyesi Camii, harim. ................................................................. 48 Fotoğraf 2.21: Molla Bey Külliyesi Camii, mahfil. ................................................................ 48 Fotoğraf 2.22: Molla Bey Külliyesi Camii tavanı. ................................................................. 49 Fotoğraf 2.23: Molla Bey Külliyesi Kütüphanesi. .................................................................. 49 Fotoğraf 2.24: Sadettin Cami, güney ve güneybatı cepheden genel görünüm. ...................... 53 Fotoğraf 2.25: Sadettin Cami, Mahfilden harimin genel görümü. .......................................... 54 Fotoğraf 2.26: Sadettin Cami, Restorasyon öncesi harimden genel görünüm. ....................... 54 Fotoğraf 2.27: Sadettin Cami, mahfil taşıyıcıları.................................................................... 55 Fotoğraf 2.28: Sadettin Cami, mahfil taşıyıcılarındaki süsleme detayı. ................................. 55 Fotoğraf 2.29: Sadettin Cami, mihrap..................................................................................... 55 Fotoğraf 2.30: Sadettin Cami, mihrapta yer alan 1317 (1899/1900) tarihli kitabe. ................ 56 Fotoğraf 2.31: Sadettin Cami, minber..................................................................................... 57 Fotoğraf 2.32: Sadettin Cami, minber kapısı alınlığı. ............................................................. 57 ii Fotoğraf 2.33: Ahırardı Cami, kuzeybatıdan genel görünüm. ................................................ 59 Fotoğraf 2.34: Ahırardı Cami, kuzey ve doğuya eklenen L biçimli mekan. .......................... 60 Fotoğraf 2.35: Ahırardı Cami, harim. ..................................................................................... 60 Fotoğraf 2.36: Şeyh Salih Türbesi, güney cephe. ................................................................... 62 Fotoğraf 2.37: Şeyh Salih Türbesi, batı cephe. ....................................................................... 62 Fotoğraf 2.38: İdadi’nin 1933 yangınından sonraki hali. ....................................................... 64 Fotoğraf 2.39: 1932 Yılında Kütahya İdadisi. ........................................................................ 66 Fotoğraf 2.40: İdadinin giriş bölümü. ..................................................................................... 66 Fotoğraf 2.41: İdadinin kuzey/ön cephesinin genel görünümü. ............................................. 67 Fotoğraf 2.42: Çinili Çeşmenin 1940 ve 1952 tarihli fotoğrafları. ......................................... 71 Fotoğraf 2.43: Çinili Çeşme. ................................................................................................... 71 Fotoğraf 2.44: Yeşil Caminin açılışı, 1906. ............................................................................ 77 Fotoğraf 2.45: Yeşil cami, giriş (batı) cephesi. ....................................................................... 78 Fotoğraf 2.46: Yeşil Cami, minarenin köşklü şerefe bölümü. ................................................ 79 Fotoğraf 2.47: Yeşil Cami, harim bölümü. ............................................................................. 79 Fotoğraf 2.48: Yeşil Cami, kubbe. .......................................................................................... 80 Fotoğraf 2.49: Yeşil Cami, mahfil merdiveni. ........................................................................ 80 Fotoğraf 2.50: Yeşil Cami, batı duvarında yer alan hilal içerisinde tarikat taçları. ............... 81 Fotoğraf 2.51: Yeşil Cami, altın yaldızlı malakari teknğinde şemse motifi. .......................... 81 Fotoğraf 2.52: Hükümet Konağı, giriş bölümü. ...................................................................... 87 Fotoğraf 2.53: Kütahya Hükümet Konağının 1909 tarihli fotoğrafı. ...................................... 87 Fotoğraf 2.54: Hükümet Konağı Mescidinin içinden genel görünüm. ................................... 89 Fotoğraf 2.55: Hürriyet Çeşmesi’nin 1907 tarihli kartpostalı. ................................................ 91 Fotoğraf 2.56: Hürriyet Çeşmesi’nin bugünkü yerinden güncel bir fotoğrafı. ....................... 91 Fotoğraf 2.57: Küpecik Cami, kuzeybatıdan genel görünüm. ................................................ 95 Fotoğraf 2.58: Küpecik Cami, minarede yer alan kitabe. ....................................................... 95 Fotoğraf 2.59: Küpecik Cami, saçak altında yer alan kitabeler. ............................................. 95 Fotoğraf 2.60: Küpecik Cami, alt kat harim. .......................................................................... 96 Fotoğraf 2.61: Küpecik Cami, üst kat harim........................................................................... 96 Fotoğraf 3.1: 1960 Yılında eski hapishane. ............................................................................ 98 Fotoğraf 3.2: 1935 Yılında eski hapishane. ............................................................................ 99 Fotoğraf 3.3: Hapishane kalıntısının kullanıldığı Cafer Dede Türbesi. ................................ 100 Fotoğraf 3.4: Çan kulesi saat kulesine dönüştürülmeden önce. ............................................ 101 Fotoğraf 3.5: Saat kulesine dönüştürülmüş çan kulesi.......................................................... 102 Fotoğraf 3.6: Eski askerlik şubesi binası. ............................................................................. 104 iii Fotoğraf 3.7: Eski askerlik şubesi binasının açılış merasimi ................................................ 104 Fotoğraf 3.8: Askerî mahfel. ................................................................................................. 105 Fotoğraf 3.9: Askerî mahfel. ................................................................................................. 105 Fotoğraf 3.10: Postane, Mehmetçik gazinosu olarak kullanıldığı dönemden. ...................... 106 Fotoğraf 3.11: Kışla ana giriş kapısı ve üstünde meclis odası. ............................................ 111 Fotoğraf 3.12: Kışlanın kapısında yer alan kitabenin ortasındaki oval madalyon. ............... 111 Fotoğraf 3.13: Kışlaya ait ışınlı süslemeler bulunduran üçgen alınlık. ................................ 112 Fotoğraf 3.14: Kışla kitabesinden bir bölüm. ....................................................................... 112 Fotoğraf 3.15: Kışlanın kuzeybatısından bir görünüm. ........................................................ 113 Fotoğraf 3.16: Kışlanın iç avlusunda bulunan havuz............................................................ 113 Fotoğraf 3.17: Kışlanın avlusundan genel görünüm. ............................................................ 114 Fotoğraf 3.18: Kışlanın kuzey cephesinde çıkma biçimindeki meclis odası. ....................... 114 Fotoğraf 3.19: Kışlanın kuzeyinde yer alan bahçedeki dış kapı. .......................................... 115 Fotoğraf 3.20: Kışla bahçesinde bulunan hangarlar. ............................................................ 115 Fotoğraf 3.21: Kışlanın ön tarafı ve arkasındaki ahır. .......................................................... 116 Fotoğraf 3.22: Kışlaya ait turkuaz renkli çini parça. ............................................................ 118 iv ÇİZİMLER, BELGELER VE TABLOLAR LİSTESİ Çizim 1.1: Charles Texier’in Küçük Asya adlı eserinde yer alan Kütahya gravürü. .............. 12 Çizim 2.1: Dönenler Cami planı. ............................................................................................. 24 Belge 2.1: Dönenler Cami, 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan planı. .................. 25 Belge 2.2: Dönenler Cami, 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan planı. ................... 25 Çizim 2.2: Kaditler Camii üst kat planı. .................................................................................. 32 Çizim 2.3: Mes’udiye Mescidi planı. ...................................................................................... 39 Çizim 2.4: Molla Bey Külliyesi alt kat planı. .......................................................................... 45 Çizim 2.5: Molla Bey Külliyesi Kütüphanesi. ........................................................................ 45 Çizim 2.6: Molla Bey Külliyes cami katı. ............................................................................... 46 Çizim 2.7: Sadettin Cami planı................................................................................................ 53 Çizim 2.8: Ahırardı Cami, vaziyet planı.................................................................................. 59 Çizim 2.9: Şeyh Salih Türbesi planı. ....................................................................................... 61 Belge 2.3: İdadinin inşa masraflarının halk tarafından karşılanması gerektiğini bildiren 6 Haziran 1893 tarihli arşiv belgesi............................................................................................. 64 Çizim 2.10: İdadinin bodrum kat planı .................................................................................... 67 Çizim 2.11: İdadinin zemin kat planı ...................................................................................... 68 Çizim 2.12: İdadinin birinci kat planı. ..................................................................................... 68 Çizim 2.13: İdadinin A-A kesitİ. ............................................................................................. 69 Çizim 2.14: İdadinin B-B kesiti. .............................................................................................. 69 Çizim 2.15: Çinili Çeşmenin cephe çizimi. ............................................................................. 72 Çizim 2.16: Çinili Çeşme’nin planı. ........................................................................................ 72 Çizim 2.17: Yeşil Caminin planı. ............................................................................................ 78 Belge 2.4: 3 Aralık 1867 tarihli arşiv belgesinde yer alan hükümet konağı planı. .................. 82 Çizim 2.18: Hükümet konağı, bodrum kat planı ..................................................................... 85 Çizim 2.19: Hükümet konağı, zemin kat planı ........................................................................ 85 Çizim 2.20: Hükümet konağı, birinci kat planı. ...................................................................... 86 Çizim 2.21: Hükümet konağı, kuzey cephesi çizimi ............................................................... 86 Belge 2.5: Hükümet Konağı Mescidi, çini muallimi Hayri’nin mescidin çinilerini yaptığı için ücretini talep etmesine ve ücretin ödenmesine dair arşiv belgeleri. ......................................... 89 Çizim 2.22: Hürriyet Çeşmesi’nin planı. ................................................................................. 92 Çizim 2.23: Hürriyet Çeşmesi’nin ön cephe çizimi. ............................................................... 92 Çizim 2.24: Küpecik Cami, zemin kat planı. .......................................................................... 94 Çizim 2.25: Küpecik Cami, birinci kat planı. .......................................................................... 94 v Çizim 3.1: Yeni Mahalle Hamamı planı. ................................................................................. 97 Çizim 3.2: Hapishane kalıntısının kullanıldığı Cafer Dede Türbesinin planı. ........................ 99 Belge 3.1: Senatoryum inşası için Almanya’dan mühendis getirilmesine dair 21 Kasım 1907 tarihli arşiv belgesi. ................................................................................................................ 103 Belge 3.2: Mekteb-i rüşdiyenin yapılmasıyla ilgili 2 Kasım 1865 tarihli belge. ................... 107 Belge 3.5: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (2). ............................. 117 Belge 3.6: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (3). ............................. 117 Belge 3.7: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (4). ............................. 118 Belge 4.1: Kumanova’da müceddeden inşa edilecek hapishane planı................................... 119 Çizim 4.1: Bartın mekteb-i idadisi, birinci kat planı. ............................................................ 120 Tablo 4.1: Yapıların ana kütlelerinde kullanılan malzemeler. .............................................. 122 Tablo 4.2: Yapıların pencere formları. ..................................................................................... 123 Tablo 4.3: Yapıların üst örtüleri. .............................................................................................. 123 Tablo 4.4: Günümüze ulaşan yapılarda yer alan bazı süsleme çeşitleri, yapım teknikleri ve cephe elemanı. ........................................................................................................................ 126 Tablo 4.5: İnşaatlara destek verenler. .................................................................................... 127 vi ÖZET 3 Kasım 1839 tarihinde Sultan Abdülmecid’in saltanat döneminde ilan edilen Tanzimat Fermanı ile Osmanlı Devleti için yeni bir dönem başlamıştır. Artık modernleşme sürecinin başladığı bu yeni dönem kendisini bürokrasi ve sosyal hayatta hissettirdiği gibi sanat ve mimarlık alanları sayesinde de maddi kültüre yansımıştır. Mimari olarak idadi, rüştiye, hükümet konağı, postane, saat kulesi, pasaj ve otel gibi binalar Osmanlı’nın repertuvarına girmiştir. Bu binalar İmparatorluğun dört bir yanında inşa edilmiştir. Bu yeni formlar inşa edilirken Osmanlının mimari repertuvarında öteden beri yer alan çeşme, cami, türbe, kışla ve saray gibi yapıların da inşası devam etmiştir. Fakat bu yapılarda artık Tanzimat’ın bir getirisi olarak batı etkili mimari formlar ve süslemeler görülmeye başlamıştır. 1451 Yılından itibaren Anadolu Eyaleti’nin yönetim merkezi olan ve 1841 yılında sonra da Hüdavendigar eyaletine bağlı bir sancak olan Kütahya’da da Tanzimat sonrası Osmanlı mimarisinin izini sürmek mümkündür. Tanzimat sonrasında Kütahya il merkezindeki imar faaliyetleri genellikle halktan toplanan paralar sonucu gerçekleşmiştir. Çeşitli kaymakam ve mutasarrıfların yöneticilik yapmasına karşın bu kişiler arasından birisi en dikkat çekici olandır. Bu kişi 1893 ile 1908 yıllarında görev yapmış olan Mutasarrıf Mehmet Fuat Paşa’dır. Kütahya’nın bugün adliye binası olarak kullanılan eski hükümet konağı binası ve Yeşil Cami Fuat Paşa sayesinde bina edilebilmiştir. Kütahya’da bugün meslek lisesi olarak kullanılan mekteb-i idadi neoklasik cephesiyle dikkat çekicidir. Merkezde yer alan çeşmelerde ve çeşitli camilerin süsleme detaylarında batı etkili süslemeler görmek mümkündür. Tanzimat döneminde en çok inşa edilen yapı türünün cami olmasının sebebi Kütahya’nın; Kadiriler, Mevleviler, Nakşibendiler ve Halvetiler başta olmak üzere birçok dini hizbe ev sahipliği yapması olabilir. Nitekim çeşitli tarikat taçları Yeşil Cami içerisinde süsleme repertuvarına girmiş ve bu durum somutlaşmıştır. Günümüze ulaşamayan bazı yapılar da vardır. Gerek arşiv belgeleri gerekse eski fotoğraflar bu yapılar hakkında bilgi sunmaktadır. Kışla, postane, senatoryum, mekteb-i rüşdiye, askerî mahfel, saat kulesi, askerlik şubesi binası, yeni mahalle hamamı ve hapishane binası günümüze ulaşamamıştır. Ayrıca tren garı da yıkılmış ve yerine yenisi yapılmıştır. Bugün mevcut olan ve olmayan yapı çeşitleriyle Kütahya tam olarak batılılaşma dönemine ayak uydurmuş ve imar faaliyetleri bakımından Anadolu’nun önde gelen şehirlerinden birisi haline gelmiştir. Anahtar Kelimeler: Kütahya, Tanzimat, Osmanlı, Mimari, Batılılaşma. vii ÖNSÖZ Tanzimat’ın ilanıyla birlikte modernleşme süreci başlamış ve İmparatorluğun dört bir yanında yeni bina tiplerinin inşaatı başlamıştır. Yeni bina tipleriyle birlikte kent meydanı kavramı da ortaya çıkmış ve her kentin bir meydanı olmuştur. Kutlamalar, törenler bu meydanlarda gerçeklemiştir. Kütahya’nın da kent merkezin belirleyen başat yapı hükümet konağı olmuştur. Hükümet konağı ve diğer yapılarla padişahın iktidarı temsil edilmiştir. Konağın yakınına bir de mekteb-i idadi inşa edilmiş ve gayrimüslim ile Müslüman halk aynı kurumda eğitim almaya başlamıştır. Devletin yayılmasını sağladığı yeni kamusal yapıların yanında eski bina tipleri de inşa edilmeye devam etmiştir. Kütahya il merkezinde inşa edilen tüm bu yapıların kapsamlı bir araştırması tarafımca yapılmıştır. Kütahya’da söz konusu dönemde gerçekleşen inşa faaliyetlerini tespit etmek için bazı temel kaynaklara bakma gereği hasıl olmuştur. Giriş bölümünde belirtilen bu kaynaklara ek olarak arşiv belgeleri de dönem kaynakları olarak birincil önem arz etmektedirler. Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü ve Kütahya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü mevcut yapıların plan ve çeşitli çizimlerine erişim için ilk uğrama noktası olmuştur. İl merkezinde yer alan Mustafa Yeşil Kütüphanesi ve Kütahya Belediyesi bazı kaynaklara erişim sağlamam konusunda cömertçe destek sunmuşlardır. Bahsi geçen kurumlara ve çalışanlarına bu vesile ile teşekkür ederim. Mevcut yapılar yerinde fotoğraflanması, mevcut olmayan yapıların görsellerine ise çeşitli kaynaklar yoluyla ulaşılması ve ardından bir analiz yapılması gerekmiştir. Bu analizler doğrultusunda Kütahya’da gerçekleşen imar faaliyetlerinin bani, plan, süsleme ve malzeme gibi hususlarda bir değerlendirmesi yapılabilmiştir. İnşa edilen yapı türleri, plan tipleri, kullanılan süsleme formları nelerdir? Yapılan tercihlerin sebepleri nelerdir? Baniler kimlerdir? Sorularının peşine düşülmüş ve cevaplara ulaşılmıştır. GİRİŞ Araştırmanın Konusu Tanzimat sonrasında Osmanlı İmparatorluğu sınırlarında yeni mimari formlar ortaya çıkmış ve mevcut formlarda birtakım değişiklikler görülmüştür. Tanzimat’ın ilanıyla birlikte Hüdavendigar Eyaleti’nin sancağı olan Kütahya da bu yerlerden birisidir. Tanzimat sonrasında Kütahya’da inşa edilen mimari eserler bu araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. Konunun Önemi, Amacı ve Sınırları Tanzimat’ın ilanıyla başlayan süreç Osmanlı mimarlığı içerisinde ayrıca incelenmesi gereken önemli zaman dilimidir. Bu dönemde inşa edilen yapılarda batı etkili formlar görmek mümkündür. Payitaht dışında kalan bölgelerde bu formların araştırılıp incelenmesi Osmanlı’nın bu döneme ne denli önem verdiğini ortaya koyacaktır. Kütahya da payitaht dışında kalmakla birlikte Osmanlı yönetimindeki yeri sebebiyle ayrıca bir önem arz etmektedir. Kütahya’da inşa edilmiş Tanzimat sonrası yapıları araştırmacılar tarafından ayrı bir kapsam dahilinde ele alınmamış ve batılılaşma çerçevesinde irdelenmemiştir. Yapılmış olan bu çalışma ile Tanzimat’ın ilanıyla resmen başlamış olan batılılaşma sürecinin Kütahya özelinde mimariye ne denli yansımış olduğu ortaya çıkarılacaktır. Araştırmanın tarihi sınırları Tanzimat fermanının ilan edildiği 1839 yılından Cumhuriyetin ilan edildiği 1923 yılında dek devam eden zaman aralığıdır. Coğrafya olarak seçilen alan Kütahya il merkezidir. Belirtilen zaman aralığında bu coğrafyada inşa edilen konut mimarisi dışındaki tüm yapılar araştırma kapsamında yer almaktadır. Bu yapılar tür, plan, malzeme, süsleme ve banileri açısından incelenmektedir. Konu Hakkında Yapılan Araştırma ve Yayınlar Kütahya’da Tanzimat Sonrası mimarisi ile ilgili yapılmış özel bir çalışma bulunmamaktadır. Lakin Kütahya mimari eserlerini ele alan kapsamlı çalışmalar yok değildir. Ara ALTUN’un doktora tezi yapılmış en önemli çalışmaların başında gelmektedir 1. ALTUN bu tez çalışmasında konut mimarisini dışarıda tutarak Türk Devri mimari eserlerini sanat tarihi kapsamında incelemektedir. Kütahya’da inşa olunmuş camiler Hamza GÜNER’in çalışması ile Ara Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, ATATÜRK’ÜN DOĞUMUNUN 100. YILINA ARMAĞAN, ed. Oktay ASLANAPA, Şerare YETKİN, Burhan MEREYER, İSTANBUL: FORMÜL MATBAASI, 1981, ss. 171–700. 1 2 neredeyse tam bir liste olarak yayınlanmıştır 2. GÜNER yayınına aldığı camilerin kitabeleri ve kadı sicil kayıtları hakkında bilgiler vermekte olup yapıların kısa bir tarifini yapmaktadır. İsmail Hakkı UZUN ÇARŞILIOĞLU da Kütahya ile ilgili bir eser yayımlamış olup Kütahya’yı birçok yönden ele almaktadır 3. Kütahya tarihi, bazı mimari eserler, kitabeler ve şehrin önde gelen kişileri tanıtılmaktadır. Mustafa KALYON ise yakın zamanda kapsamlı bir çalışma yapmış ve Kütahya’da inşa olunan Türk Dönemi eserlerinin geniş bir kataloğunu ortaya çıkartmıştır 4. Refik ARIKAN doktora tezinde Kütahya’nın Tanzimat dönemi tarihini ele alarak bu dönemi aydınlatmaktadır 5. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri de birkaç yapı hakkında bazı noktalara ışık tutmaktadır. Bunlar dışında çeşitli kitap, kitap bölümleri ve dergi makaleleri konumuzun bazı noktaları hakkında yardımcı olmaktadır. Tüm bu kaynaklar çalışmanın sonunda liste halinde verilmiştir. Metot Konu belirlenip sınırları oluşturulduktan sonra temel kaynaklar taranmıştır. Kütahya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü ve Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinden de yararlanılarak bu kurumlardan çeşitli belgeler elde edilmiştir. Kütahya Mustafa Yeşil Kütüphanesi ve Kütahya Belediyesi bazı kaynakları temini konusunda yardımcı olmuşlardır. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nden de bazı bilgiler alındıktan sonra konu kapsamına giren liste oluşturulmuştur. Ardında 14.10.2019 ve 15.10.2019 tarihlerinde yapılar yerlerinde incelenip fotoğraflanmıştır. Mevcut olmayan yapıların fotoğraflarına ise belirtilen kaynaklardan ulaşılmıştır. Hamza Güner, Kütahya Camileri, KÜTAHYA, 1964. İsmail Hakkı Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, 1. b., İSTANBUL: Devlet Matbaası, 1932. 4 Mustafa Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, 1. b., KÜTAHYA: Kütahya Belediyesi Kültür Yayınları, 2000. 5 Refik Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2010. 2 3 3 BİRİNCİ BÖLÜM TANZİMAT DÖNEMİ VE KÜTAHYA 1.1 Tanzimat Fermanı Bir dönemi etkileyen fermanın metninde neler yer aldığı başlıca önem arz etmektedir. Tanzimat fermanının metni sadeleştirilmiş bir dille H. İNALCIK’tan aşağıda aktarılmaktadır: “Osmanlı Devleti doğuşundan beri şeriata son derece bağlı olduğundan saltanat kuvvetli ve halk refah içinde idi. Fakat 150 yıldan beri birbiri ardından gelen gaileler ve çeşitli sebepler yüzünden Şeriata ve kanunlara uyulmadığından eski kuvvet ve zenginlik güçsüzlük ve fakirliğe dönmüştür. Şer’i kanunlar altında idare olunmayan memleketlerin ayakta kalamayacağı açık bir gerçek olduğundan tahta çıktığımız günden beri bütün düşüncemiz sırf memleketi kalkındırmak ve halkı refaha kavuşturmak noktasında toplanmıştır. Halbuki devletimizin coğrafi mevkii, verimli toprağı ve halkın kabiliyeti göz önüne alınırsa, gereken işlere girişildiği takdirde beş on yıl içinde Allah’ın yardımıyla dilediğimiz şeylerin gerçekleşeceği meydandadır. Bu sebeple Tanrı’nın yardımına ve Peygamber’in ruhaniyetine güvenerek bundan böyle: 1. Devletin ve memleketin idaresi için bazı yeni kanunlar konulması lüzumlu görülmüştür. Bu kanunların esasları ise, can emniyeti, ırz ve namusun ve mülkiyetin korunması, verginin tayini ve gereken askerin toplanması ve hizmet süresi noktalarında toplanır. Şöyle ki: a) Dünyada candan ve ırz ve namustan daha aziz bir şey yoktur. Bir insan onları tehlikede gördükçe kendi yaratılışında hıyanete meyil olmasa bile can ve namusunu korumak için muhakkak bir harekete kalkışır. Bunun ise devlet ve memlekete ne kadar zararlı olacağı meydandadır. Buna karşılık şu da bir gerçektir ki, insan candan ve namusundan emin olursa doğruluktan ayrılmaz. İşi ile gücü ile uğraşarak yalnız devlet ve milletine faydalı olur. b) Mal emniyetine gelince, bu olmazsa kimse devletine ve milletine ısınamaz ve memleketin kalkınmasına ilgi göstermeyip daimi bir kaygı içinde yaşar. Halbuki şu da bir gerçektir ki, malından emin olan kimse kendi işiyle uğraşır, geçim çevresini genişletmeye çabalar ve kendinde her gün devlet ve millet gayreti ve vatan sevgisi artar. c) Vergilerin belirli olması noktasına gelince, bir devlet ülkesini korumak için elbette askere muhtaçtır ve bunun için gereken masrafı yapmak zorundadır. Bu masraf ise tebaanın vergisiyle meydana geleceğinden bunun daha iyi bir hale getirilmesi yollarını aramak önemlidir. Eskiden bir gelir kaynağı sayılmış olan tekel belasından yakında kurtulduk. Fakat şimdiye kadar asla bir faydası görülmeyen yıkıcı iltizam usulü bugün de yürürlüktedir. Bu usul bir memleketin siyasi ve mali işlerini bir adamın keyfine ve hatta baskısı altına teslim etmek demektir. Eğer bir de o adamın iyi bir karakteri yoksa yalnız kendi çıkarına bakıp her işi zulümden ibaret olacaktır. İşte bu sebeple bundan sonra herkesin emlakine ve kudretine uygun bir vergi tayin olunarak kimseden fazla bir şey alınmayacak ve devletin kara ve deniz askeri masrafları ile diğer giderlerini gerekli kanunlarla sınırlandırıp belli ederek masraflar ona göre yapılacaktır. d) Asker meselesi dahi söylediğimiz gibi önemli meselelerdendir. Memleketi korumak için asker vermek ahalinin boynunun borcudur. Fakat şimdiye kadar bölgelerin nüfus miktarı göz önünde tutulmayarak kiminden fazla kiminden noksan asker istenmekte idi. Bu da 4 hem nizamsızlığa hem de tarım ve ticaretin zarar görmesine sebep olmakta idi. Diğer taraftan askerliğe gelenlerin ömürlerinin sonuna kadar bu hizmette bırakılmaları kendilerinin ümitsizliğe düşmeleri sonucunu vermekte, soy sop sahibi olmalarını önlemekte idi. Bundan dolayı şimdiden sonra her bölgeden gerektiği zaman istenecek askerin daha iyi bir usule göre alınması ve dört beş sene müddetle sıra ile hizmet etmelerini sağlayacak bir usul bulunması gerekmektedir. 2. Özetle, bu nizami kanunlar meydana getirilmedikçe kuvvetlenme, kalkınma ve huzur mümkün olmayıp hepsinin esası da yukarıda açıklanan noktalardan ibarettir. Bundan sonra suçluların davaları şer’i kanunlara göre herkesin önünde incelenip hüküm verilmedikçe hiç kimse hakkında gizli açık idam ve zehirleme gibi işlemler yapılmayacak, hiç kimse başkasının ırz ve namusuna el uzatamayacak ve herkes mal ve mülküne tam bir serbestlik ile malik ve mutasarrıf olacak ve kimse kimsenin işine karışamayacaktır. Faraza biri bir suç işlemiş olsun, onun mirasçıları onun suçu ile suçlandırılamayacağından suçlunun malının devlet tarafından müsaderesiyle mirasçılar haklarından mahrum bırakılmayacaktır. 3. Tebaamızdan olan Müslümanların ve diğer milletlerin, (dini cemaatler) bu müsaadelerden istisnasız faydalanmaları için can, ırz ve namus ve mülkiyet maddelerinde, Şeriat hükmü gereğince, bütün memleket halkına tarafımızdan tam garanti verilmiştir. 4. Başka hususlara dahi oy birliğiyle karar verilmesi gerektiğinden Meclis-i Ahkâm-i Adliyye üyeleri lüzumu kadar çoğaltılacak ve vükela, devlet ricali belirli günlerde orada toplanacak ve herkes düşüncelerini hiç çekinmeden serbestçe söyleyerek can ve mal emniyeti ve vergilerin tayini hususlarına dair gereken kanunları karar altına alacaktır, diğer taraftan da askeri Tanzimat (Tanzimat-ı Askeriyye) Bab-ı Seraskeri Dar- i Şura’sında söyleşilip gereken kanunlar kararlaştırılacaktır. Her kanun karara bağlandıkça Hatt-ı Hümayun’umuzla tasdik edilmek için tarafımıza arz olunacaktır. 5. Şeriata uygun olan bu kanunlar, ancak din ve devlet, mülk ve milleti kalkındırmak için konulacağından tarafımızdan buna aykırı hareket vuku bulmayacağına ahd ve misak olunup Hırka-i Şerife odasında bütün ulema ve vükela huzurunda tanrı adı ile ayrıca yemin edilecektir. Ulema ve vükeladan dahi yemin alınacaktır. Bu sebeple ulemadan, vüzeradan kim olursa olsun, bundan sonra bu şer’i kanunlara aykırı hareket edenlerin, meydana çıkan kabahatlerine göre rütbeye, hatır ve gönüle bakılmaksızın layık oldukları cezaya çarptırılmaları için özel bir ceza kanunnamesi düzenlenecektir. Bütün memurların şimdiki halde yeter maaşları vardır. Olmayanların da durumu ayarlanacaktır. Onun için şer’en pek kötü sayılan ve memleketin yıkımına en büyük sebep olan rüşvetin bundan sonra olmamasının da bir kanun ile sağlam bir şekilde teminine bakılacaktır. 6. Açıklanan bu hususlar, eski idare usulünü tamamıyla değiştirip yenileştirme demek olacağından bu idare-i şahanemiz İstanbul halkına ve bütün imparatorluk ahalisine ilan edilip duyurulacağı gibi, dost devletlerin bu usulün inşallah ebediyete kadar bekasına şahit olmak üzere İstanbul’da oturan sefirlerine de resmen bildirilecektir. Yüce Tanrı, hepimizi muvaffak buyursun, konulacak kanunlara aykırı 5 hareket edenler yüce Tanrı’nın lanetine uğrasınlar ve ebediyen felah bulmasınlar, amin. 1255 yılının Şaban ayının 26. pazar günü (3 Kasım 1839) 6. Fotoğraf 1.1: Mustafa Reşit Paşa’nın Tanzimat Fermanı’nı okuduğunu gösteren resim 7. 6 7 Halil İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, C. XXVII, S. 112 (1964), ss. 611–14. (05.01.2020), https://www.wikitarih.com/wp-content/uploads/2019/03/tanzimat-fermanı-ilanı.jpg. 6 Bu ferman resmî gazete Takvim-i Vekâyi’de yayınlanmış ve ardından eyalet valileri ve sancak mütesellimlerine ayrı ayrı fermanlar halinde tebliğ edilmiştir 8. Ferman imparatorluğun dört bir yanında halka okunmuştur. Halkın tepkisi konusunda Cyrus Hamlin’in gözlemleri dikkat çekicidir: “Hatt'ın ilanı memlekette büyük bir hayret ve şaşkınlıkla karşılandı. Eski kafalı Müslümanlar, Hatt'ı lanetle anıyorlardı. Şeri'atın çiğnendiğini, Müslümanların gavurlarla aynı seviyeye indirildiğini iddia ediyorlardı. Hıristiyan tebaa ise Hatt'a yeni bir çağın başlangıcı gözüyle baktılar. Hatt'ın ilanı, İngiliz siyasetinin bir zaferi idi. Hatt'ın gerçek değerini, halk arasında yarattığı etkide aramalıdır . . . Bu esaslar bütün imparatorluğa yayıldı. Gülhane Hattı, hükumetin asıl gayesi ve kanuna göre erişilecek maksatlar hakkında halka yapılmış ilk hitap idi . . . Gülhane Hattı reayaya, hakları için mücadele etmek cesaretini verdi ve kanun önünde insanların eşit olduğu fikrini ortaya koydu . . . Ulemanın sivil sahada otoritesini azalttı ve artık geri dönülmesi imkansız bir cereyan meydana getirdi.” 9 Halil İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Tanzimat, ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, ANKARA: Phoenix Yayınevi, 2006, s. 109. 9 İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 110. 8 7 1.2 Tanzimat Sonrasında Kütahya Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunan Kütahya Ege bölgesinde yer almaktadır. Yerleşimi Kalkolitik çağa dek uzanan Kütahya çeşitli devletlerin hakimiyetine girmiş olup 1075 yıllarında Anadolu Selçuklu Devleti toprağı olmuştur 10. 1315 yılından itibaren Germiyanoğlu Beyliği hakimiyeti görülür 11. Germiyan Beyi II. Yakup Bey’in 1429 yılında ölümünden sonra, onun vasiyeti üzerine Osmanlı toprağı olan Kütahya, sancak merkezi yapılmıştır 12. Tanzimat öncesinde eyalet merkezi olan Kütahya yeniden planlanan idari düzenlemeye göre 1841 yılında kurulan Hüdavendigar vilayetinin merkezi olmuştur 13. 8 Ekim 1840 tarihinde gerçekleşen bu düzenlemeye göre Anadolu Vilayeti’nin başında bulunan Mehmed Tayyar Paşa Ankara ferikliğine atanmıştır. Mehmed Tayyar Paşa’nın yerine ise Kütahya Sancağının umur-ı zaptiyesi’nden sorumlu olmak üzere Mustafa Mazhar Paşa görevlendirilmiştir 14. 1864 Yılında kabul edilen Vilayet Nizamnamesinin ilk olarak Tuna’da uygulanmasıyla Eyalet ismi yerine Vilayet ismi kullanılmış ve idari taksimatta vilayet-sancak-kaza-köy düzenlemesine gidilmiştir. Bu idari düzenleme 1867 Nizamnamesi ile ülke genelinde uygulamaya konulmuştur. Aynı yıl vilayet merkezi Bursa’ya alınmıştır 15. 1871 Yılında çıkarılan İdare-i Umumiye Vilayet Nizamnamesi ile de kaza ve köy arasında idari birim olarak nahiyeler oluşturulmuştur 16. 1915 Yılında müstakil sancak haline gelmiştir 17. 17 Temmuz 1921 ile 30 Ağustos 1922 tarihleri arasında Yunan işgali altında kalmıştır 18. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte de il merkezi haline gelmiştir 19. Tanzimat’la birlikte şehirde, idari yapının en üstünde bulunan idarecinin makamına verilen isim muhassıl olmuştur. Kısa bir süre sonra bu kurumun lağvedilmiş ve kaymakamlık adı altında idari yapı şekillenmiştir. Burada kaymakam, günümüzdeki ilçe idarecisinden farklı olup, Sancak merkezinde bulunan idareciye verilen isimdir. En üst idari makama verilen kaymakamlık adı uzun süre kullanılmış ve Tanzimat döneminin sonuna doğru çıkarılan 1871 Nizamnamesi ile mutasarrıflık bu makama verilen isim olmuştur 20. Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 21. Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 22. 12 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 24. 13 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 184. 14 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 31. 15 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 184. 16 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 33. 17 Mustafa Çetin Varlık, “Kütahya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVI, Türkiye Diyanet Vakfı, 2002, s. 583. 18 Nurgül Bozkurt, KÜTAHYA 1842-1843 (Müslüman Nüfus ve Sosyal Yapı), ANKARA: Kütahya Belediyesi Kültür Yayınları, 2018, s. 17. 19 Varlık, “Kütahya”, s. 583. 20 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 42. 10 11 8 Kütahya’da Tanzimat’ın ilanından Cumhuriyet dönemine kadar görev yapan İdari yöneticiler aşağıdaki gibidir 21: 1. Dilaver Paşa: 1837-1839 (Muhassıl) 2. Mehmet Tayyar Paşa: 1839-1840 (Muhassıl) 3. İsmet Paşa: 1840-1841 (Umur-ı Zaptiye memuru) 4. Mustafa Mazhar Paşa: 1840-1841 (İsmet Paşa’nın Vekili) 5. Mustafa Paşa: 1841-1842 (Muhassıl) 6. Mehmet Şerif Paşa: 1842-1843 (Muhassıl) 7. Ali Pasa: 1843-1844 (Kaymakam) 8. Mehmet Münip Paşa: 1844-1845 (Kaymakam) 9. İbrahim Ethem Bey: 1845-1847 (Kaymakam) 10. Osman Seyfi Bey: 1847-1848 (Kaymakam) 11. Abdüllatif Efendi: 1848 (Kaymakam) 12. Hacı İzzet Bey: 1848-1849 (Kaymakam) 13. Mehmet Raşid Efendi: 1849-1850 (Kaymakam) 14. Sait Paşa: 1850-1851 (Kaymakam) 15. Pertev Paşa: 1851-1852 (Kaymakam) 16. Tahir Efendi: 1852 – 1854 (Kaymakam) 17. Baha Bey: 1854-1855 (Kaymakam) 18. Mehmet Cemil Paşa: 1855-1856 (Kaymakam) 19. Mataş Paşa: 1856-1858 (Kaymakam) 20. Mehmet Nebil Paşa: 1858-1861 (Kaymakam) 21. Asaf Paşa: 1862-1863 (Kaymakam) 22. Abdulhalim Paşa: 1863-1865 (Kaymakam) 23. Ahmet Paşa: 1865-1866 (Kaymakam) 24. Ali Tevfik Paşa: 1866-1867 (Kaymakam) 25. Hasan Hakkı Bey: 1867-1870 (Mutasarrıf) 26. Ethem Paşa: 1870-1872 (Mutasarrıf) 27. Tali Efendi: 1872 (Mutasarrıf) 28. Raif Bey: 1872-1874 1872 (Mutasarrıf) 29. Ata Bey: 1874-1876 1872 (Mutasarrıf) 21 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, ss. 174–78. 9 30. Ali Rıza Bey: 1876-1879 (Mutasarrıf) 31. Mehmet Arif Paşa: 1877-1879 (Mutasarrıf) 32. Haydar Bey: 1879-1881 (Mutasarrıf) 33. Münip Paşa: 1881-1883 (Mutasarrıf) 34. Hasan Feham Paşa: 1883-1884 (Mutasarrıf) 35. Tevfik Paşa: 1884-1886 (İkinci Defa) (Mutasarrıf) 36. Hâşim Paşa: 1886-1888 (Mutasarrıf) 37. Tevfik Paşa: 1888-1889 (Üçüncü Defa) 38. Veysel Paşa: 1889-1890 (Mutasarrıf) 39. Ahmet Hamdi Paşa: 1890-1892 (Mutasarrıf) 40. Celâl Paşa: 1892-1893 (Mutasarrıf) 41. Fuat Paşa: 1893-1908 (Mutasarrıf) 42. Hacı Osman Paşa: 1908-1909 (Mutasarrıf) 43. Hasan Bey: 1909-1911 (Mutasarrıf) 44. Ömer Mümtaz Bey: 1909-1911 (Mutasarrıf) 45. İsmail Kemal Bey: 1911-1913 (Mutasarrıf) 46. Faik Âli Bey: 1913 (Mutasarrıf) 47. Ahmet Müfit Bey: 1913 (Mutasarrıf) 48. Faik Âli Bey: 1913-1914 (İkinci Defa) (Mutasarrıf) 49. Ahmet Müfit Bey: 1915-1918 (Mutasarrıf) 50. Fevzi Bey: 1918 (Mutasarrıf) 51. Naci Bey: 1918-1919 (Mutasarrıf) 52. Sait Bey: 1919 (Mutasarrıf) 53. Rahmi Bey: 1919-1920 (Mutasarrıf) 54. Hilmi Bey: 1921-1922 (Mutasarrıf) 55. Fevzi Bey: 1922-1930 (Mutasarrıf) Kütahya’nın en bu yöneticilerinden bazı kişiler belirtildiği üzere zaman zaman göreve tekrar dönmüşlerdir. Fuat Paşa en uzun görev yapan yönetici olmakla birlikte imar faaliyetleri bakımından da dikkate değerdir. İncelemeye aldığımız Hükümet Konağı ve Yeşil Cami de Fuat Paşa’nın eseridir. Şehrin son mutasarrıfı 1922 yılında göreve gelmiş olan Fevzi Bey, Cumhuriyet döneminde de görevine devam etmiş ve 1930 yılında Vekâlet emrine alınmıştır 22. 22 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 178. 10 1844-1845 Yıllarında yapılan temettuat sayımına göre toplam nüfus 24.522’dir. Müslüman nüfus 18.942 iken gayr-ı Müslimler 5.580’dir 23. 1865 Yılına gelindiğinde ise Kütahya’nın toplam nüfusu 45 bin kişidir 24. Bu sayının yaklaşık bin kişisi Rum, iki bin kişisi de Ermeni’dir. Kütahya nüfusuna ait ilk verilerin yer aldığı 1870 tarihli salnameye göre; Kütahya Sancağı’nda toplam 39.889 hanede 127.755 kişi yaşamaktadır 25. Bu rakam yalnızca erkek nüfusu vermektedir. Nüfusu bu şekilde olan Kütahya’nın 19. yüzyılda 31 tane mahallesi bulunmaktadır. 26. Kütahya’nın tarihi çerçevesi genel hatlarıyla bu şekildedir. Detaylı bilgi almak isteyen araştırmacılar UZUN ÇARŞILIOĞLU 27, BOZKURT 28, DADAŞ 29ve CIRIK 30 gibi araştırmacıların eserlerine başvurabilirler. Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 92. Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 96. 25 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya. 26 Bozkurt, KÜTAHYA 1842-1843 (Müslüman Nüfus ve Sosyal Yapı), s. 32. 27 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri. 28 Bozkurt, KÜTAHYA 1842-1843 (Müslüman Nüfus ve Sosyal Yapı). 29 Cevdet Dadaş, İsmail Yücedağ, Atilla Batur, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kütahya Vakıfları II/2, KÜTAHYA: Kütahya Belediyesi Kütahya Kültür ve Tarihini Araştırma Merkezi Yayınları, 2000. 30 Bülent Cırık, Osmanlı Belgelerinde Kütahya, ANKARA: Salmat Basım Yayıncılık, 2017. 23 24 11 1.3 Seyyahların Gözüyle XIX. Yüzyılda Kütahya 1.3.1 Charles Texier 1802 Yılında Fransa’nın Versailles şehrinde doğmuş olan TEXIER 1871 yılında Paris’te hayatını kaybetmiştir 31. Bayındırlık İşleri Müfettişliği görevi esnasında Fransız Hükümeti tarafından Anadolu 'ya gönderilmiştir 32. Anadolu’da 1833 ve 1843 yıllarında başlamak üzere iki ayrı seyahat düzenlemiştir 33. Bu uzun süren seyahatleri sonucu Küçük Asya adlı eserini yayımlamıştır. Eserinde Anadolu’nun birçok şehri hakkında bilgiler vermekle birlikte çok değerli gravürlere de yer vermiştir. Kütahya’ya da uğraya TEXIER şehrin tarihi hakkında bilgiler verir 34. Kütahya’da yer alan Bizans, Selçuklu, Germiyan ve Osmanlı eserlerine kısaca değinir. Şehirde bulunan eserlerin güzel sanatlar açısından pek bir önem arz etmediğini belirtir 35. Şehrin genellikle ahşap olan evleri ise kısmen tuğladan inşa edilmiş olup kiremit çatı örtülüdür. TEXIER’in gözlemlediği kadarıyla 15.000’i geçen şehir nüfusunun üçte ikisi Müslüman geri kalanı ise Ermeni ve Rum Hristiyanlarıdır 36. Şehrin ticareti ağırlıklı olarak Müslümanların elindedir. Evleri ise basitçe döşenmiş olup divan ve yastıklar başat roldedir 37. Müslüman ve Ermeni Katolik kadınları örtünerek çıkarlar ve yemeklerini erkeklerle yemezler. Odaları ayrı olup misafirlerini bu odalarda kabul ederler 38. TEXIER’in Kütahya’ya dair genel gözlemleri bu şekildedir. Charles Texier, Küçük Asya I, ANKARA: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2002, s. xi. Texier, Küçük Asya I, s. xi. 33 Texier, Küçük Asya I, s. xi. 34 Charles Texier, Küçük Asya II, ANKARA: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2002, s. 286. 35 Texier, Küçük Asya II, s. 286. 36 Texier, Küçük Asya II, s. 287. 37 Texier, Küçük Asya II, s. 287. 38 Texier, Küçük Asya II, s. 288. 31 32 12 Çizim 1.1: Charles Texier’in Küçük Asya adlı eserinde yer alan Kütahya gravürü 39. 1.3.2 Andreas David Mordtmann 1 Şubat 1811’de Almanya’nın Goslar şehrinde dünyaya gelen MORDTMANN uzun bir eğitim evresinin ardından 1845 yılında Kiel Üniversitesi Felsefe Fakültesinde doktora yapar 40. Aynı yıl Hansa Birliği ve İspanya elçiliklerinin sekreteri olarak İstanbul’a atanır 41. Bazı çeşitli görevlerde bulunan MORDTMANN ikinci vatanı olarak gördüğü Türkiye’de kalarak Ticaret Mahkemesi hakimliği ve Mülkiye Mektebinde coğrafya ve istatistik hocalığı gibi görevlerde bulunur 42. Türkiye’de bulunduğu süre içerisinde gezi, gözlem ve yaşantılarını konu alan çeşitli mektup ve makale kaleme almıştır 43. Osmanlı topraklarında bulunduğu süre içerisinde 1852 yılının mayıs ayında Kütahya’ya da uğrayan MORDTMANN şehir hakkındaki gözlemlerini yazmıştır. Endüstri bakımından oldukça zayıf gördüğü Kütahya’da yerli halkın gereksinimini karşılamaya yönelik 4 kahve (10.12.2019), http://turkish.travelogues.gr/archive/fullsize/a0e284ac3487e7bd1e9eb3284c6940a3.jpg. İlhan Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri, İZMİR: Akademi Kitabevi, 1998, s. 63. 41 Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, s. 63. 42 Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, s. 64. 43 Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, s. 63. 39 40 13 fincanı fabrikasından bahseder 44. Bu fabrikalarda üretilen fincanların ülkenin diğer yerlerinde üretilenlerden farkı altlık ve fincanın porselenden yapılıyor olmasını ekleyen MORDTMANN kaba işçiliğe sahip olmalarına karşın pahalı olduklarını aktarır 45. Diğer gözlemleri ise özet olarak şu şekildedir: “Vişne hoşafı ve çömlek üretimi de bulunan Kütahya’da en önemli üretim dokumacılıktır fakat o da Rumların elindedir. Yıkıntı halindeki kalede üç ya da dört büyük sarnıç bulunmaktadır. Şehrin yıkıntı halindeki hapishanesi de burada. Kütahya’da bir yaşam canlılığı yok. Antik eserler bakımından oldukça zengindir. Eski Rum ve Ermeni mezarlıkları kabartmalarla bezeli, bu kabartmaları birçoğu kiliselerde de var. Bir ressam burada bir ay boyunca aralıksız çalışacak kadar iş bulabilir” 46. Kütahya’da bulunduğu sürece bir handa konaklayan MORDTMANN’ın genel gözlemleri bu şekildedir. 1.3.3 Bayard Taylor 11 Ocak 1825’te Amerika Birleşik Devletleri’nin Pennsylvania şehrinde doğmuş olan TAYLOR 19 Aralık 1878 tarihinde Almanya’da ölmüştür 47. Şair, edebiyat eleştirmeni, tercüman, seyahat yazarı ve diplomat olan TAYLOR yapmış olduğu seyahatleri sırasında Kütahya’ya da gelmiştir. 6 Temmuz 1852 tarihinde Kütahya’ya uğramıştır 48. Bir arkadaşıyla birlikte seyahat eden TAYLOR’un Kütahya hakkındaki gözlemleri özet olarak şu şekildedir: “Şehre ulaştıklarında bir hana girerler ve odaları beklediklerinden daha iyidir. Şehir beklediğinden daha büyük, nüfusu ise yaklaşık 50 – 60 bin kadardır. Şehirde bolca çeşme bulunur. Evler iki katlı olmakla birlikte çoğu üç katlıdır ve balkonları bulunur. Çarşılar oldukça geniştir. Pazarda Avrupa kumaşları, botlar, terlikler, ipekler, pipo ve çeşitli sebze meyveler satılmaktadır. Binalar kiremit çatılıdır. Şehrin manzarası oldukça güzeldir” 49. Önemli gözlemleri bu şekilde olan TAYLOR seyahatine Bursa istikametinde devam etmiştir. Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, s. 70. Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, s. 70. 46 Pınar, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, s. 70,71. 47 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 244. 48 Bayard Taylor, Lands Of The Seracen, NEWYORK: George Palmer Putnam, 1859, s. 290. 49 Taylor, Lands Of The Seracen, ss. 290–95. 44 45 14 1.3.4 Sir Charles Fellows 1790 ile 1860 yılları arasında yaşayan FELLOWS 1832’de İzmir’e yerleşir ve o döneme dek Anadolu’nun Batı Avrupalılar tarafından pek bilinmeyen yerlerine seyahatler yapar 50. 1842 Yılının haziran ayında Anadolu’dan İngiltere’ye 72 adet sandık götürür. Bu sandıkların içerisinde heykeller ve çeşitli arkeolojik eserler yer almaktaydı. Çalışmalarını yayınlayan FELLOWS’un bulguları bugün British Museum’da Ksanthos Mermerleri olarak sergilenmektedir 51. Anadolu’da bulunduğu dönemde Kütahya’ya da uğramış olan arkeolog FELLOWS’un Kütahya ile ilgili anlatıları genel olarak halk ile yaşadıkları şahsi durumlar üzerinedir. Kütahya ile ilgili söyledikleri “Caddelerde hayvan pisliklerini alıp götüren bolca dereler var. Bu durum rahatsız edici. Caddeler geniş, evler ise oldukça iyi” gibi birkaç cümleden ibarettir 52. Halkı misafirperver, yemekleri ise lezzetli bulan FELLOWS daha çok Aizonai antik kenti ile ilgilenmektedir. 1.3.5 William Martin Leake 1777 İle 1860 yılları arasında yaşamış olan Topoğrafya uzmanı, arkeoloji tutkunu ve Dilettanti derneğinin* bir üyesi olan Britanyalı Yarbay William Martin Leake Yunan dünyasının en sistematik araştırmacılarından biri sayılmaktadır 53. 1794-1815 yılları arasında, Britanya hükümetinin gelecekteki siyasal ve askerî çıkarlarına hizmet etmek amacıyla, görevli olarak Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa ve Asya'daki eyaletlerine gönderilen LEAKE Kütahya’ya da uğrar. LEAKE uğradığında Kütahya Anadolu Beylerbeyliğinin merkezi konumundadır. Şehre giderken Altıntaş köyünden geçerken Anadolu Beyinin 200 askerine rastlamıştır. Bu askerler köy ağasının isyanını bastırmakla görevlendirilmişlerdir 54Şehre uğradığında Paşa ordusu ile Suriye’de olduğu için şehir mütesellim tarafından yönetilmektedir 55. Gözlemlediği üzere Kütahya pazarlarında eski eserler ve sikkeler bolca bulunup satılmaktaydı 56. LEAKE’in gözlemleri de oldukça kısadır. (05.01.2020), http://tr.travelogues.gr/travelogue.php?view=99&creator=985593&tag=9437. (05.01.2020), http://tr.travelogues.gr/travelogue.php?view=99&creator=985593&tag=9437. 52 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 250. 53 (01.05.2020), http://tr.travelogues.gr/travelogue.php?view=329&creator=895408&tag=12702. *Dilettanti Derneği: Antik Yunan ve Roma sanatının incelenmesini ve tarzda yeni eserlerin yaratılmasını destekleyen İngiliz asilzade ve akademisyenler topluluğudur. 54 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 247. 55 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 258. 56 Arıkan, Tanzimat Döneminde Kütahya, s. 258. 50 51 15 1.4 Tanzimat Sonrasında Osmanlı Mimarisi Osmanlı mimarisinin 18. yüzyılda başlayan değişimi Tanzimat ile hız kazanmış ve dini kimliğinden sıyrılarak sivil bir kimliğe bürünmüştür 57. Yeni yapılar ve dönemin ihtiyaçları yeni bir mimarlık örgütlenmesini de gerektirmiştir. Osmanlı Devleti’nde Saray’dan başlayarak imparatorluk dahilinde her türlü inşaat ve tamirat işleri Hassa Mimarlar Ocağı tarafından yürütülmekteydi 58. Fakat bir takım değişikliklerle 1831 yılında Şehreminliğiyle Mimarbaşılık birleştirilerek Ebniye-i Hassa Müdürlüğü oluşturulmuştur 59. Abdülhalim Efendi fenni mimari ve hendesede yetkin olduğu için bu müdürlüğün başına getirilmiştir 60Ardından 1838’de kurulan Umûr-ı Ticaret ve Nafia Nezareti’ne bağlanarak geleneksel saray teşkilatından çıkarılmış ve merkezi yönetimin bir dairesi konumuna gelmiştir 61. Mühendishane i berri hümayundan yetişen mühendisler askeri alanda yetiştikleri için sivil mimariye vakıf olamamışlardır. Bunun sonucu olarak Abdülhalim Efendi mühendishane i berri hümayun da fenni mimari okutulmasını ya da bir mimar mektebi açılmasını talep etmiştir 62. Padişah bu teklifi kabul etse de şartlar el vermediği için uzunca bir süre beklemek gerekmiştir. Osman Hamdi Bey ve Suphi Paşa’nın çabalarıyla 1881 yılında Sanâyi-i Nefîse Mektebi açılmış ve böylece mimarlık eğitimi verilmiştir 63. Mukataa kavramı Tanzimat’la birlikte yavaş yavaş değişikliğe uğrayıp mimarlık mukataası yerine mimarlık hasılatı olarak ifade edilmiştir 64. Mimarlık hizmetinin aracısız olarak devlet tarafından kontrolü için mimarlık hasılatı toplama yetkisi şahıslardan alınıp belediye meclislerine verilmiştir 65. Şahıslardan gelirleri toplarken halkı incitmemeleri konusunda istenen özen meclislerden de istenmektedir. Fakat eski derebeyleri meclislerde aza oldukları için halka uygulanan zulüm devam etmiştir 66. İnşaat işlerinin ihaleleri münâkasa yapılarak sabit fiyatla en az fiyat veren talipliye bırakılırdı 67. Osmanlı İmparatorluğunun inşaat ihalelerinde en fazla uygulanan usul münâkasa Gevher Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2000, s. 96. 58 Nurcan Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2007, s. 12. 59 Şerafettin Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1 (1963), s. 178. 60 Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, s. 178. 61 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 97. 62 Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, s. 179. 63 Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, s. 179. 64 Oya Şenyurt, “Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinin Taşradaki Değişimi ve Dönüşümü”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz, KONYA: Literatürk Academia, 2019, s. 445. 65 Şenyurt, “Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinin Taşradaki Değişimi ve Dönüşümü”, s. 448. 66 Şenyurt, “Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinin Taşradaki Değişimi ve Dönüşümü”, s. 449. 67 Şenyurt, “Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinin Taşradaki Değişimi ve Dönüşümü”, s. 452. 57 16 yani eksiltmedir 68. Münâkasa sisteminde önemli olan mümkün olduğunca çok indirim yapılmasıdır 69. 19. Yy. ortalarında özellikle kamu yapılarında bu yöntem uygulanmış ve müteahhitler devreye girmiştir 70. Önerilen ve onaylanan planlar planlar çerçevesindeki inşaat işleri müteahhit mimarlar ya da birinci elden mimarlık eğitimi olmayan kalfalar tarafından yürütülmeye başlanmıştır 71. Uygulama aşaması her ne kadar Ebniye İdaresi’nde değilse de her özellikle kamu yapılarında her zaman denetimi ellerinde tutmuşlardır 72. Ayrıca bu birim Osmanlı’nın son dönemine dek varlığını korumuştur. Bu dönemde İstanbul’da öncülü Gaspare Fossati’nin olduğu serbest mimarlık büroları da kurulmaya başlamıştır 73. Bu dönemde ayrıca kapalı zarf usulü, pazarlık usulü ve emanet usulü ihaleler de uygulanmış olup ihale bir talipliye kaldıktan sonra sözleşme imzalanırdı 74. Tanzimat’la birlikte gelişen Osmanlılık ilkesi doğrultusunda gayrimüslimlere uygulanan yer seçimi, bina yüksekliği, kat sayısı ve malzeme biçimi gibi farklar ortadan kaldırılmıştır 75. Bu durumun sebebi ise 1856’dan ilan olan Islahat Fermanı ile yabancılara emlak satın alma hakkının tanınmasıdır 76. Yabancı elçiler bu durumun takipçisi olmuşlar ve Babıali’ye müracaat etmişlerdir. Böylece 1867 yılında, yabancıların tıpkı yerli halk gibi şehir ve köylerde emlak ve arazi tasarruf edebileceklerine dair düzenleme yapılarak imzalanmıştır 77. Bu düzenlemeyle birlikte gayrimüslimler Müslüman mahallelerinde mülk sahibi olamazken bu durumun değişmeye başlamasıyla birlikte etnik ve dini sınırlar yerleşim yerlerinden silinmiştir 78. Bunun yerine artık sosyal statü ve gelir durumuna göre sınırlar oluşmaya başlamıştır 79. Tüm maddi yetersizliklere karşın batılı, bütüncüllükten yoksun ama canlı ve zengin bir başkent yaratmak için mimari girişimlerde bulunulmuştur 80. Tanzimat Dönemi, Osmanlı mimarisinde kavramdan yönteme, üsluptan mimarî programa kadar geniş ve köklü bir değişime sebep olmuştur 81. Batılılaşma çabaları yeni kavramlar, yeni ihtiyaçlar ve sonucunda yeni işlevler üstlenecek bina türleri gerektirmiştir. Şenyurt, “Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinin Taşradaki Değişimi ve Dönüşümü”, s. 452. Oya Şenyurt, Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm, İSTANBUL: Doğu Kitabevi, 2011, s. 118. 70 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 86. 71 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 86. 72 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 86. 73 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 86. 74 Şenyurt, Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm, ss. 125–28. 75 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 97,98. 76 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 87. 77 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 67. 78 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 98. 79 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 98. 80 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 98. 81 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 100. 68 69 17 Geleneksel fonksiyonlar üstlenen yapıların bazısı devam etse de kimisi yok olmaya yüz tutmuştur. Artık sivil mimari revaçtadır. Tanzimat Dönemi'nde yapım programına giren nazaret, belediye binası, postane, telgrafhane, müze, otel, lokanta, tiyatro, iş hanı, pasaj ve banka gibi yapılar sadece bina türleri olarak değil, aynı zamanda fonksiyon bakımından da Osmanlı dünyasına yeni giren yapı türleridir 82. Bu yeni yapı türlerine yabancı olan Osmanlı mimarları yetersiz kalmış ve akabinde gerek gayrimüslim mimarlar görevlendirilmiş gerekse yurt dışından mimarlar davet edilmiştir 83. Gayrimüslimler Tanzimat Dönemine daha kolay uyum sağlayarak yurtdışında eğitim gibi olanaklardan yararlanmış ve mimarlık alanında söz sahibi olmuşlardır 84. Örneğin Garabet Balyan oğulları Nigoğos, Ağıp ve Sarkis'i Paris'e mimarlık eğitimine göndermiştir 85. Bu sayede Balyan ailesi Osmanlı mimarlık tarihi içerisinde önemli bir yere sahip olmuştur. II. Mahmut ile başlayan yönetimde merkeziyetçi örgütlenme Tanzimat ile hız kazanmış ve yeni yönetim organları ortaya çıkmasıyla birlikte payitaht hariç diğer kent merkezlerinde de devlet dairesi denen yapılar ortaya çıkmıştır 86. Hükümet konakları başta olmak üzere devlet daireleri sınıfında vilayet binaları, nezaretler, belediye binaları, adliye, postane ve telgrafhane gibi yapılar inşa edilmiştir. Sanayi yapılarının da geliştiği ve yenilerinin ortaya çıktığı da görülmektedir. Galata ve Pera semtlerinde dükkan, mağaza, büro, depo, iş hanı, pasaj ve banka gibi çeşitli ticari işlevleri olan yapı türleri ortaya çıkmış ve bu bölgede yoğunlaşan ticari ilişkiler nedeniyle özellikle Avrupalıların ihtiyaçlarına cevap vermek üzere otel, pansiyon, lokanta ve kafeler açılmıştır 87. Ayrıca Pera’da Osmanlı’nın ilk tiyatrosu da açılmıştır 88. Batılılaşma çabaları sonucu elçilik binaları da kurulmuş ve bu binaların çevrelerinde tercüme büroları ile dil eğitimi veren okullar açılmıştır 89. Tanzimat döneminde Osmanlı mimari repertuarına giren yapılar 11 ana grup olarak aşağıdaki şekilde ele alınabilir 90:  Askeri Yapılar  Sanayi Tesisleri  Resmi Yapılar  Okullar Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 100. Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 101. 84 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 101. 85 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 101. 86 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 108. 87 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 109. 88 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 109. 89 Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, s. 109. 90 Alidost Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 13 (2009), ss. 293–312. 82 83 18  Sağlık Yapıları  İkamet Yapıları  Ticaret Yapıları  Ulaşım Yapıları  Konaklama Yapıları  Yangın ve Saat Kuleleri  Eğlence Yapıları 1868’de yürürlüğe giren Teşkilat-ı Vilayet Nizamnamesi ile liva merkezlerinde kamu yöneticilerinin işlerini yürüteceği hükümet binalarının inşası başlamıştır 91. İlerleyen süreçte ise adliye, telgrafhane-postahane, müze gibi farklı fonksiyondaki yapılar da inşa edilmeye başlanmıştır 92. Tanzimat sonrasında eğitimde modernleşme başlamıştır. Bunun sebepleri arasında merkezileşme siyasetini yürütecek bürokrasiye duyulan ihtiyaç, azınlık ve misyoner okullarıyla rekabet ve savunma düşüncesi, itaatkar bir nüfus yaratma isteği ve sanayi ile teknolojide gelişme amacı gösterilebilir 93. Bu sebepler doğrultusunda mekteb-i ibtidai, rüşdiye mektebi, idadi ve sanayi mektepleri kurulmuştur. İmparatorluğun son yıllarında ise sultânîye mektepleri kurulmuş ve bazı idadiler sultânîye mektebine dönüştürülmüştür. Bu eğitim yapıları içerisinden bir idadi örneği Kütahya’da bulunmaktadır. Rüşdiyelerden mezun olan Müslüman ve gayrimüslim öğrenciler bu okullarda 3 yıllık eğitim almaktadırlar 94. III. Selim döneminde başlamış olan sağlık alanındaki çalışmalar Tanzimat döneminde hız kazanmıştır. Abdülmecid’in annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan tarafından Yenibahçe’de 1843’te yaptırılan Guraba-i Müslimin Hastanesi modern tıp anlayışına uygun olarak kurulan ilk hastanedir 95. Dikdörtgen avlu etrafında yer alan koridor ve dış tarafa doğru dizilmiş koğuşlardan oluşan bir planı vardır. Üsküdar Nuhkuyusu’nda 1864’te Yusuf Kamil Paşa tarafından yaptırılan Zeynep Kamil Hastanesi ise bir başka modern hastanedir 96. XIX. yüzyıl boyunca inşa edilen sağlık yapıları genel olarak ortası avlulu kışla plan düzenindedir 97. Ayrıca Sultan Abdülhamit döneminde artan salgın hastalıkların önlenmesi amacıyla Fransa’dan uzmanlar getirtilmiş ve tebhirhaneler kurulmuştur 98. Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, s. 296. Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, s. 297. 93 Yıldıray Özbek, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Eğitim Yapıları”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz, KONYA, 2019, s. 319. 94 Özbek, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Eğitim Yapıları”, s. 333. 95 Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, s. 299. 96 Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, s. 299. 97 Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, s. 299. 98 Ertuğrul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, s. 299. 91 92 19 Bu dönemde inşa edilen yapılarda görülen üsluplar ise barok, rokoko, ampir, neoklasik ve eklektik olacaktır 99. Özellikle yapıların cephelerine giydirilen tarihsel üsluplarla, neo-grek, neo-gotik, neo-rönesans, neo-barok elemanların birlikte veya ayrı ayrı kullanımıyla mimari üslupta çok sesli bir ortam yaşanmıştır 100. Avrupa’dan Osmanlı mimarlığına dahil olan oryantalist öğelerin de görüldüğü bu dönemin mimarisini en güzel yansıtan örnekler neo-klasik üslupta olanlardır 101. Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 120. Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 120. 101 Yazıcı, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, s. 122. 99 100 20 İKİNCİ BÖLÜM KÜTAHYA’DA İNŞA EDİLEN TANZİMAT DÖNEMİ YAPILARI 2.1 Dönenler Cami (Mevlevihane) Kapanaltı’nda bulunan yapı Hezâr Dînârî Mescidi ile birleştirilmiştir. Kökeni 14. yüzyıla dayandırılsa da yapının 19. yüzyıla ait durumu hakkında kesin bilgi sahibi değiliz. Yapının içinde türbeye açılan kemerin yanında bir tuğra ve iki kitabe bulunmaktadır (Fotoğraf 2.4). Tuğra Sultan II. Mahmut’a aittir 102. Kuzeydeki kitabe şu şekildedir: “Füruğ-ı Şems-i himmet Mevlevî Halet Efendi kim/tecelli-i bahş-ı tamîr oldu bu dergâh-ı pür nura Olub bu babdan girdikde mutu sırrına mazhar/nazar kıl haşr û neşre tut kulağın nağme-i sûra Demadem dinle gel yâhu kudüm û mıtrıb û nayı/sema’ et dilde Tevhîd-i ilâhî belde tennûre Makam-ı evcden aynî okurlar Kudsiya tarih/hele bu Mevlevî dergâhı döndü beyt’i ma’mura <Ketebehu elfakîr Mehmed Sadullah Gufirelehu (1227)>” 103. Diğer kitabe ise şu şekildedir: “Kutb-ı âlem gevs-ı afham padişah-ı muhterem Şah-ı mansuru’l-alem şevketlû Han Abdülmecid Câlisi evreng-i şevket ol Şah-i malik-i rikab Cûd-ı lütfiyle eder Şâhân-ı âfâk ı abîd Ol Şehinşah-ı Selîmü’l kalb âdilmeşrebin Çekdi nev tedbir adlî zulme bir sersedîd Kıldı tanzîmat ile ma’mûr mülk û milleti Buldu dünya intizam hali bir vefk-ı ümîd Alemi kıldıkça i’mar ol Şehinşah-ıgüzîn Hak tealâ ömrünü ikbalini kılsın medîd Eyleyüb ervâh-ı ehlullaha kâsmed-i ihtirâm Bir sürü dergâhların tecdîd kıldı bir mezîd 102 103 Güner, Kütahya Camileri, s. 351. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 351. 21 İşte ezcümle Kütahya Mevlevî Dergâhının Tarh-ı dürr-i semende letafet gün gibi oldu bedîd Şâd olur ruh-ı cenab-ı Mevlevî ol Şâhdan Böyle bir dür ki kılındı ahd-ı lûtfunda cedîd Buldu Kütahya zeh-i bu dergâh-ı zîb ile tam Mısra-i zîbası oldu tâ tarih-i müfîd Resm-i digerde dedim tarih-i bâlâasın Aziz Kıldı pâk icâd bu dergâhı Han Abdülmecîd 1257” 104 Bu kitabelere göre yapı II. Mahmut ve Abülmecid zamanlarında onarımlar geçirmiştir. Yapının dışında yer alan çini levhada “Halil Mahir”, iç mekanda kubbe kasnağı eteğinde yer alan Ayet el Kürsi içerikli şeridin sonunda “Ahmed Mahir Kütahyevî Tekfirdağızade 1254” imzaları görülür 105. Ergün Çelebi'den önce kaynaklarda Kütahya Mevlevihanesine ait bir şeyh görülmemektedir 106. Mevlevilik Kütahya'ya Sultan Veled zamanında girmiş, Hezar Dinari bir mescit inşa ettirmiş ve bu mescit Kütahya'da henüz kurumsallaşmamış Mevleviliğin ilk merkezlerinden biri olarak kabul edilmiştir 107. Mevlevihane Ergun Çelebi zamanında burada tesis edilmiş ve Hezar Dinari mescidi Ergun Çelebi başta olmak üzere vefat eden diğer Mevlevi şeyhlerinin buraya defnedilmesiyle Ergun Çelebi Türbesi 'ne dönüşmüştür 108. Kadı sicillerine göre yapının 1836’da ve 1888/1889 yıllarında da onarım gördüğü ve yeni bir minber eklendiği anlaşılmaktadır 109. 15 Mart 1839 tarihli bir arşiv belgesinde yer alan planlar yapının bugünkü durumu ile uyuşmaktadır 110(Belge 2.1 & Belge 2.2). Dolayısıyla yapı 19. yy. öncesinde var olsa bile mevcut şeklini 1839 yılından sonra almıştır. İnşaat ile ilgili bir başka belde de 4 Mart 1840 tarihlidir 111. Bu belge 2000 yılında yayınlanmıştır 112. 1925 yılında tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla birlikte Kütahya Mevlevihanesi harap duruma gelmiş, kütüphanesi Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesine aktarılmıştır 113. 1959 Yılında da bir onarım Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 351,352. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 352. 106 Sezai Küçük, “Dünden Bugüne Kütahya Mevlevîhanesi”, EKEV Akademi Dergisi, C. 10, S. 29 (2006), s. 53. 107 Küçük, “Dünden Bugüne Kütahya Mevlevîhanesi”, s. 54. 108 Sevgi Parlak, Barihüda Tanrıokur, “Kütahya Mevlevîhânesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVII, Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, s. 1. 109 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 353. 110 BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. 111 BOA., C.EV., 43/2105, 29 Zilhicce 1255. 112 Dadaş, Yücedağ, Batur, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kütahya Vakıfları II/2, s. 332. 113 Küçük, “Dünden Bugüne Kütahya Mevlevîhanesi”, s. 63. 104 105 22 geçirmiş 114 olan yapı bugün de restorasyondadır. Bu yüzden yapının içerisine girmek mümkün olmamıştır. Mevlevihane vakıflar tarafından onarılmış ve cami olarak kullanıma sunulmuştur. Yapıda çeşitli yazıtlar yer almaktadır. Giriş kapısında yer alan kobalt mavisi çini kitabesinde; “Ya Hazret-i Ergun”, “Kuddise Sirruhu” ve “Ketebehü’l- fakîr Halil Mâhir gufira leh” ibareleri görülür 115 (Fotoğraf 2.2). Yine girişte buluna bir diğer çini kitabe yeşil zeminli ve bitkisel detaylarla süslüdür. Üzerinde “Ya Hazret-i Mevlânâ” yazısı bulunmaktadır 116 (Fotoğraf 2.3). Semahane kısmında galeri katını taşıyan sütun başlıklarından sonra yer alan ahşap kornişte bulunan kartuşlar içerisinde “Ya Hazret-i Mev- lânâ Muhammed Celâleddin Kuddise Sirrıhu” yazısı tekrarlanmaktadır 117. Bu kartuşlar arasında ise sekiz kez tekrarlanan ilk ikisi Osmanlıca olan Farsça beyitler yer alır 118. Bu beyitlerin çevirisi şu şekildedir: “Ey Allah’ın sırlarını keşfeden Mevlanâ Bekâ’nın Sultanı Fenâ’nın Şahı Mevlanâ Aşk hazretine böyle hitâb etmededir Evliyalar topluluğunun dostu Mevlanâ Semâ nedir bilir misin? Belî (Evet) sesini işitmek Kendinden kopmak ve Hakk’a kavuşmaktır Semâ nedir bilir misin? Varlıktan habersiz olmak Mutlak fânilik içinde bekâ zevkini tatmaktır Semâ nedir bilir misin? Yâkub ’un derdinin devasını Yûsuf’a kavuşmanın kokusunu gömlekten hissedip duymaktır Semâ nedir bilir misin? Mûsa’nın asası gibi Firavun’un sihirlerini her dem yutmaktır Semâ nedir bilir misin? lî ma Allah sırrına Meleğin sığmadığı o yere vasıtasız ulaşmaktır Semâ nedir bilir misin? Şems-i Tebrîzi gibi Gönül gözlerini açmak ve kutsi nurları görmektir” 119. Galeri katında yer alan sütun başlıklarına Ashab-ı Kehf’in isimleri işlenmiştir. Bu isimler “Yemliha, Mekselina, Mislina, Mernuş, Debernuş, Şazenuş, Kefeştetayyuş ve Kıtmir” olarak okunmaktadır 120. Kubbede Ayet el Kürsi, Bakara suresinin 56. ayeti ve ihlas suresi, Allah (cc), Muhammed (sav) ve dört halife ismi ile daha önce bahsettiğimiz hattat imzası yer almaktadır 121. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 353. Semra Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, Ergun Çelebi ve Kütahya Mevleviliği, ed. Bilal Kemikli, Asiye Tığlı, KÜTAHYA: Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası, 2015, s. 145. 116 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 145. 117 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 146. 118 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 146. 119 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 147. 120 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 147. 121 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 148. 114 115 23 Yarı kâgir olarak inşa edilmiş yapı kare planlıdır. Dıştan iki katlı bir görünüme sahip olan yapı içinde ahşap galeri katı yer alır. Giriş cephesi kuzeydoğuda bulunmaktadır. Bu cephe birinci kat yüksekliğine kadar taş kaplıdır. Diğer cepheler sıvalı ve sarı renkte boyalıdır. Giriş bölümü 3 yönden yuvarlak kemerli açıklığa sahip camekan şeklindedir. Bu kısmın üstünde ezan balkonu yer alır. Yapının minaresi bulunmamaktadır. Balkonun kuzeydoğu cephesi üç dilimli yuvarlak kemerli, diğer iki cephesi ise daha küçük boyutlu yuvarlak kemerlidirler. Taşkın bir saçağı bulunan balkonun üst örtüsü tonozdur ve 2 küçük sütunla taşınır. Saçak kuzeydoğuda kemer formunu almıştır. Giriş cephesinde alt katta yuvarlak kemerli 4 pencere yer alır. Yapının kubbe kasnağındakiler hariç diğer pencereleri dikdörtgendirler ve dikdörtgen bir bordürle çevrelenmişlerdir. Yapının arka kısmında hazire kısmı bulunur. Ayrıca bir kemerle yapıya eklemlenen Hezar Dinari mescidi de arkada yer alır. Kısmen bitkisel bezemeler barındıran mezar taşlarının bulunduğu hazire kısmı Mevlevilerce hamûşân olarak adlandırılır 122. Toplam 22 mezar bulunan hazirede 17 tanesinin baş taşı mevcuttur ve Osmanlıca yazılmışlardır 123. Yapının içine girince merkezi mekan dikkat çeker. Mekanın ortası sema gösterisi için boş bırakılmıştır. Giriş kısmı ve türbeye geçilen kısım haricinde sema alanı yaklaşık 50 cm kadar yükseklikte bir seki ile çevrilmiştir. Galeri katı 8 adet sütun ile taşınmaktadır. Bu sütunların izdüşümlerinde 8 sütun da kubbeyi taşımaktadır. Girişin üzerinde yer alan ara kat şeklindeki kısım ise mutrib* mahfilidir. Galeriyi taşıyan desteklerin başlıklarında çiçeklerden oluşan girlandların arasında Mevlevi sikkeleri görülür. Ahşap kubbenin ahşap kasnağında yuvarlak kemerli 8 adet pencere yer alır. Bu pencereler dışta dikdörtgen bordürle çevrilidir. Pencereler arasında bitkisel süslemeler yer alırken pencerelerin altlarında Mevlevi sikkeleri görülür. Sikkeler perde motiflerinden oluşan nişler içerisine yerleştirilmişlerdir. Kubbe bitkisel motiflerle doldurulmuştur. Yapının güneyinde sonradan eklenmiş olan mihrap ve minber yer alır. Türbeye yakın olan ayaklardan güneydekine bir vaaz kürsüsü eklenmiştir. Yapı içinde Hezar Dinari suyu olarak bilinen kuyu suyu bulunmakta olup şifalı olduğuna inanılır. Türbe kısmına sivri kemerli bir açıklıkla geçilmektedir. Türbede yer alan sandukaların sahipleri şu kişilerdir: “1- Celaleddin Ergun Çelebi (ö. 77511373) 2- Burhaneddin İlyas Çelebi (ö. 798/1396) 3- Zeynüddin Çelebi (ö. 828/1424) Ahmet Çaycı, Latife Durmuş, “Kütahya Erguniyye Mevlevihanesi (Dönenler Camii) Haziresindeki Mezar Taşları”, İSTEM, C. 5, S. 10 (2007), s. 208. 123 Çaycı, Durmuş, “Kütahya Erguniyye Mevlevihanesi (Dönenler Camii) Haziresindeki Mezar Taşları”, s. 219. * Mevlevîhânelerde âyin sırasında neyzen, kudümzen, âyinhan vb.nin birlikte mûsikî icrâ ettikleri yer. 122 24 4- Mehmet Çelebi (ö. 1060/1650) 5- Kamile Hanım 6- Emine Hanım 7- Hatice Hanım (ö. 111211700) 8- Fatma Hanım (ö. 112211710) 9- Havva Hanım (ö. 1123/1712) 10- Ali Şakir Çelebi (ö. 1122/1710) 11- Şeyh Muhammed Ali Çelebi 12- Mustafa Sakıb Dede (ö. 1148/1735) 13- İsmail Hakkı Çelebi (ö. 1307/1889)” 124. Çizim 2.1: Dönenler Cami planı 125. 124 125 Küçük, “Dünden Bugüne Kütahya Mevlevîhanesi”, s. 63. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 630. 25 Belge 2.1: Dönenler Cami, 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan Mevlevihane planı 126. Belge 2.2: Dönenler Cami, 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan Mevlevihane planı 127. 126 127 BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254, y.y. BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254, y.y. 26 Fotoğraf 2.1: Dönenler Cami, kuzeybatıdan genel görünüm. Fotoğraf 2.2: Dönenler Cami, Ya Hazret-i Ergun yazılı kitabe 128. Fotoğraf 2.3: Dönenler Cami, Ya Hazret-i Mevlana yazılı kitabe 129. 128 129 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 157. Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 157. 27 Fotoğraf 2.4: Dönenler Cami, tamir kitabeleri (H. 1227 & 1257) 130. Fotoğraf 2.5: Dönenler Cami, Kubbe 131. 130 131 Güler, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, s. 159. (10.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/112_1.jpg. 28 Fotoğraf 2.6: Dönenler Cami, iç mekandan genel görünüm 132. 132 (10.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/126_1.jpg. 29 Fotoğraf 2.7: Dönenler Cami, Ergun Çelebi Türbesi 133 133 (08.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/116_1.jpg. 30 2.2 Kaditler Cami Fevkani bir yapı olan Kaditler camiinin alt katı 1835, üst katı ise 1847 yılında inşa edilmiştir 134. Lala Hüseyin Paşa Caddesi üzerindeki Hasırpazarı olarak bilinen bölgede yer almaktadır. Kadit kelimesi iskelet anlamına da gelmekte olup inşaat sırasında bulunan üç tane kafatasından dolayı cami bu isimle anılmaktadır 135. Bu kafatasları pamuklara sarılmış ve bir türbe yapılarak türbeye defnedilmiştir 136. Cami inşaatının ilk katına 1833 yılında Halil Kamil Ağa tarafından başlanmış ve 1835 yılında Kütahya muhassılı Hafız Mehmet Paşa zamanında bitirilmiştir 137. 1848 Yılında ise Şehreküstü mahallesinden Yağcı Hacı Abdil bin Mehmet tarafından yapı tamir ettirilerek üst kat da ilave edilmiştir 138. Yine bu yıllarda dönemin müftüsü Hacı Abdil cami inşaatı tamamlandıktan sonra Hacı İsmail bin Ömer’i mütevelli tayin ederek yapıya 2500 kuruş vakfetmiştir 139. Bu paranın caminin tamirinde kullanılmasını ve her ramazanda bir hatim indirilmesini vasiyet etmiştir 140. 1909 yılına gelindiğinde yapıda tekrar onarım gerekmiştir. İmamzade Hacı İbrahim Efendi başkanlığında Fettahzade Hacı Hafız Efendi, Kethüzade Galip Bey ve İmamzade Süleyman Efendi’den oluşan bir heyetin girişimleriyle halktan 600 madeni Osmanlı lirası toplanmış ve yapı yeniden yapılırcasına restore edilmiştir 141. Giriş kapısı üzerinde yer alan kitabe metninde 1330 (1911/1912) tarihi geçmekte iken üçgen alınlık kısmında 1335 (1916/1917) tarihi görülmektedir. Bu durumdan hareketle onarımlar 1917 yılıa kadar devam etmiştir diyebiliriz. İ. H. Uzuçarşılı cami ilk yapıldığında iç kısma levha halinde asılmış 1251 (1835/1836) tarihli bir kitabeyi yayınlamıştır 142. Bu kitabe bugün camide bulunmamakla birlikte Ara Altun da doktora tezinde bu kitabeyi göremediğini belirtmektedir 143. Bahsi geçen kitabe ise şu şekildedir: “Yapıldıkda bu cami hâb’da üç er olup zâhir Birisi Hazret-i Behçet imiş ol Kutb-i Rabbânî Demiş Saçlı Efendi’ye kapıya yaz bu tarihi Bu camide olan taat olur makbul-ı Subhânî 1251 (1835/1836)” 144. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 279. Güner, KÜTAHYA CAMİLERİ, s. 49; (03.01.2020), http://www.kutahya.bel.tr/tarihiyerler.asp?islem=goster&id=9. 136 Güner, Kütahya Camileri, s. 49. 137 Güner, Kütahya Camileri, s. 47. 138 Güner, Kütahya Camileri, s. 48. 139 Güner, Kütahya Camileri, s. 48. 140 Güner, Kütahya Camileri, s. 48. 141 Güner, Kütahya Camileri, s. 48. 142 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 135. 143 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 280. 144 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 280. 134 135 31 Giriş kapısında yer alan kitabe ise şu şekildedir: “Ey Kemal kudreti lutfile oldu var eden Bu kadid camiin mamur kıla ashab-ı hayre cümleten, Affedüp isyanlarını dünyada kıldı rahmet Hicretin binüçyüz otuzunda buldu hitamı. Ey Cemal izzeti nurile yoktan vareden, Bihesap ecr-i mesubatla sana bir yar eden, Eshıya'ya Cenneti Ukba'da lütfen vareden, Gark olsun rahmetin deryasına bir böyle hayri vareden” 145. Cami alt katta kare üstte ise enine dikdörtgen planlıdır. İki katlı yapının caddeye bakan cephesinde iki adet dükkan yer alır. İki sütuna oturan üçgen alınlığa ve sağır yuvarlak kemere sahip kitabeli girişi dükkanların yanında kuzeybatı köşede yer alır. Caddeye bakan bu batı cephe kesme taştan olup diğer cephelerde tuğla ve moloz taş görülür. Giriş açıklığının hemen üzerinde kitabe frizi yer alır. Bu kitabenin üstünde bulunan üçgen alınlıkta ise bir madalyon içerisinde 1335 tarihi görülür. Alınlığın uç noktası ve yuvarlak kemerin kilit taşı bitkisel detaylarla süslüdür. Giriş kapısı bu formu ile neoklasik tarzı yansıtır. Kapının hemen üzerinde ezan balkonu yer almaktadır. Kat ayrımı taşkın bir silme ile vurgulanmıştır. Üst katta 3 adet pencere görülür. Pencereler basık kemerlidir ve kenarları çini panolar ve kesme taşlarla diş oluşturacak şekilde düzenlenmiştir. Pencere kemerlerinin kilit taşları vurgulanmıştır. Pencerelerden sonra çini kuşak ve pek taşkın olmayan taş saçak gelir. Üst örtü ise kiremit çatıdır. Yapının güney cephesinde sadece üst katta mihrabın iki yanında birer tane oval pencere bulunur. Doğu cephede ise hem altta hem de üstte üçer tane pencere bulunur. Bu pencereler de basık kemerlidir. Kuzeyde ise pencere bulunmaz. Bu yönde bulunan alt ve üst kattaki açıklıklar minareye girişi sağlayan açıklıklardır. Fakat alt kattaki kullanılmamaktadır. Caminin Minaresi taş malzemeden inşa edilmiş olup 1953 sonrasına tarihlenir 146. Batı cephede yer alan ezan balkonu sebebiyle daha öncesinde bir minareye ihtiyaç duyulmamış olabilir. Batıda bulunan kapıdan dar bir koridorla alt kata geçilir. Bu kat mescit olarak ve son cemaat yeri olarak da kullanılmaktadır. Bu kısımda minber ve vaaz kürsüsü bulunmaz. Üçgen alınlığa sahip taş bir mihrap yer alır. Mihrap nişi oldukça geniş olup kemer karnında kalın silmeler yer alır. Alınlığın üçgenini oluşturan hatlar da kalın silmelere sahiptir. Mihrap nişinde ve alınlıkta boya kalıntıları görülmektedir. Bu kalıntılar kötü durumda olup sebebi mavi yağlı boya ile kaplanmış olmalarıdır. Neyse ki 2007 yılında yapı restore edilmiş ve bu boyalar temizlenmiştir. Alt katın kuzeyinde mütevazi ölçekte bir müezzin mahfili yer alır ve hemen arkasında minareye giriş bulunur. Kuzeyde yer alan ahşap merdivenlerle asıl harim katına ulaşılır. Enine dikdörtgen düzenlenmiş bu alan oldukça ferahtır. Güney duvarda tam merkezde yer alan mihrap alt kattakine benzer şekilde üçgen alınlığa sahiptir. Bu mihrabın da boyaları yağlı boya ile kaplandığı için siliktir. Bu katta da taş olan mihrap alt kattakine göre detaylı işlenmiştir. 145 146 Güner, Kütahya Camileri, s. 48. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 280. 32 Kenarlarda muma altında ve üstünde bitkisel işlemeler olan muma benzer plastrlar yer alır. Merkezdeki mihrap nişi yuvarlak kemerlidir. Kademeli silmelerle üçgen alınlığa geçilir. Alınlığın hatları da kademelidir. Alınlığın tepe noktasında iki rumi arasına alınmış yumurta motifi görülür. Mavi ve yeşilin tonları seçilen mihrabın nişinde kırmızı renk de görülür. Nişte yer alan süsleme formunun ne olduğu seçilememektedir. Mihrabın üstünde iki ucu küçük palmetlerle sonlanan yatay düzenlenmiş çini kartuş bulunur. Lacivert ve turkuaz renklerin hakim olduğu kartuşta beyaz renkle yazılmış kitabe görülür. Bu kitabede “Amel Mehmed Emin min telamiz Mehmed Hilmi Kütahya 1328” 147 ifadesi yer almaktadır. Mihrabın doğu ve batı üst köşelerinde duvara yerleştirilmiş iki tane dışbükey çini madalyon bulunur. Allah ve Muhammed yazılı olan bu madalyonlar üstteki çini kartuşu yapan usta tarafından yapılmış olabiilir 148. 2007 restorasyonu öncesine ait fotoğrafta görülen bu madalyonların yerinde bugün altın yaldızlı farklı madalyonlar bulunmaktadır (fotoğraf 2.31 & 2.33). Güneybatı köşede yer alan ahşap minber basit geometrik formlar taşır. Herhangi bir boya ile yapılmış süsleme barındırmaz. Güneydoğuda yer alan ahşap vaaz kürsüsü konik biçime sahip olup açık ve koyu yeşil düşey kuşaklar barındırır. Bu kuşaklar üzerinde küçük çiçek motifleri görülür. Kuzeybatı köşede bulunan pencereden ezan balkonuna geçiş sağlanmaktadır. Harimin üst örtüsü düz ahşap tavandır. Kuzeyde merdivenin üstüne konumlandırılmış ahşap müezzin mahfili yer alır. Mahfilin arkasında alt katta olduğu gibi minareye geçiş kapısı bulunur. Çizim 2.2: Kaditler Camii üst kat planı 149. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 280. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 280. 149 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 577. 147 148 33 Fotoğraf 2.8: Kaditler Camii Batı (giriş) cephe. Fotoğraf 2.9: Kaditler Cami, giriş kapısı üzerinde yer alan kitabe. 34 Fotoğraf 2.10: Kaditler Cami, giriş kapısı ve ezan balkonu. 35 Fotoğraf 2.11: Kaditler Cami, alt kattan genel görünüm. Fotoğraf 2.12: Kaditler Cami, üst kattan genel görünüm. 36 Fotoğraf 2.13: Kaditler Cami, üst kat mihrabı ve çini kitabe 150. 150 (03.01.2020), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/151_1.jpg. 37 Fotoğraf 2.14: Kaditler Cami, vaaz Kürsüsü. Fotoğraf 2.15: Kaditler Cami, 2007 Restorasyonu öncesinde harimin durumu (Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi). 38 2.3 Mes’udiye Mescidi Şeyh Salih Tekkesi/Mescidi olarak da bilinen yapı içerideki usta kitabesinden anlaşıldığı üzere 1854 tarihlidir 151. Balıklı caddesinde yer alan yapı Molla Bey Cami ile yan yanadır. Salih Efendi, Kastamonu’ya giderek halveti tarikatının kurucusu Şeyh Şaban Veli’nin dergahında çalışmıştır 152. Kütahya’ya döndüğünde bir arsa satın alarak bu arsa üzerine 15 hücreli bir halvethane ve mescit yaptırarak tekkenin ilk postnişini ve kurucusu olmuştur 153. Böylece Halveti-Mes’udiye tekkesi kurulmuş olur. Tekkenin 1875 tarihli vakfiyesi şu şekildedir: “Balıklı mahallesindeki mülküm dışında bina ve ihyasına muvaffak olduğum onbeş oda halvethaneyi müştemil dergâh ve mescidi şerif ve bir miktar avlı ve cümle kapısını havi, irsen malik olduğum bir bap mülküm ile bir bap yağhaneyi, bir bap dülger dükkanını, kalaycı dükkanını ve Sultan bağı vadisinde kâin Balaban Paşa vakfından satın aldığım arsa üzerindeki bina ile bir bap değirmeni, etrafı şehir Sofu köyünde dört dönüm meyve bahçesini vakfettim. Şöyle ki: Ben şat kaldıkça kendim, öldüğümde en layık oğlum mütevelli ola, ve mülkü menzilimde oturalar. İş bu vakfın gelirinden önce tamirleri ve artan gelirden dergahta bulunan hatip efendiye ayda elli kuruş, imam efendiye elli kuruş, müezzin ve kayyuma otuz kuruş verile. Senede bir kere mevlid okutulup yüz kuruş sarf oluna Avluda bulunan kırk dirhem sudan yirmi dirhemi dışarda yaptırılacak çeşmede akıtıla irtihalimden sonra elyak ve erşed oğlum mütevelli ve postnişin ola vesselam 5 Şevval 1292” 154. Vakfiyede de belirtildiği üzere 15 Şaban 1299 (2 Temmuz 1882) tarihli bir mahkeme kaydına göre Şeyh Salih Efendi’nin ölümü üzerine yerine oğlu Şeyh Mehmet Efendi geçmiş ve onun da 1907 yılındaki vefatı üzerine oğlu Şeyh Bekir postnişin olmuştur 155. Yapı kerpiçten inşa edilmiş ve sıvasızdır 156. Güney cephede harim duvarında mihrabın iki yanında birer tane kare pencere yer alır. Bu pencereler demir parmaklıklara sahiptir. Doğu cephesinde 6 tane yuvarlak kemerli pencere bulunur. Ahşap şebekeli bu pencerelerden güney köşedeki alçak tutulmuş ve diğerleri de bitişiktir. Bu cephenin kuzey köşesinde bir de kapı yer almaktadır. Fakat giriş için kuzeydeki kapı kullanılmaktadır. Yapının üst örtüsü kiremit çatıdır. Kuzey cepheye bir camekan eklenmiş ve giriş mekanı oluşturulmuştur. Kuzeyde bulunan kapı faal olan kapıdır. Çini mihrabı ve ahşap minberi orijinal değildir. Harimin kuzeyini ve batısını çevreleyen L biçimli ahşap bir mahfili bulunur. Kalın ahşap ayaklara sahiptir ve bu ayaklar bursa kemeri ile sonlanır. Batıda bulunan ayaklardan en güneyde yer alanda 1271 tarihi Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 355. Güner, Kütahya Camileri, s. 844. 153 Güner, Kütahya Camileri, s. 84. 154 Güner, Kütahya Camileri, s. 84,85. 155 Güner, Kütahya Camileri, s. 85. 156 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 355. 151 152 39 görülür 157. Harimin tavanı diyagonal yerleştirilmiş ahşaptır. Tavanın bazı kısımları çıtalarla süslenmiştir. Kuzeybatı köşede yer alan sandukada yatan kişi Şeyh Mehmet’tir. Çizim 2.3: Mes’udiye Mescidi planı 158. 157 158 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 355. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 637. 40 Fotoğraf 2.16: Mes’udiye Mescidi, güneybatıdan genel görünüm. Fotoğraf 2.17: Mes’udiye Mescidi, harimden genel görünüm. 41 2.4 Molla Bey Külliyesi Balıklı semtinde yer alan külliye Müftü zade İbrahim Ethem Bey tarafından yaptırılmıştır 159. Molla Bey olarak anılan İbrahim Ethem Bey 1845/1847 yılları arasında Kütahya Kaymakamlığı yapmıştır 160. Cami, medrese, sıbyan mektebi, kütüphane, dükkan ve minareden oluşan külliyenin medrese ve sıbyan mektebi bugün mevcut değildir. İsmail Hakkı Uzun Çarşılıoğlu 1932 tarihli eserinde ahşap bir medreseden bahsetmektedir. 161 Ayrıca avlu ortasında şadırvanın da izi olmakla birlikte bugün bir süs havuzu şeklindedir. Ömrünün son yıllarında satın almış olduğu arsa üzerine inşa ettirdiği bu külliyenin yapılarını kendisi ve ailesine adamıştır. Camiyi eşi Esma Hanım için, babası Abdurrahman Efendi için kütüphaneyi, annesi Fadik Hanım (Hacı Fatma Hanım) için minareyi inşa ettirmiş olup diğer yapı birimlerini kendisi için inşa ettirmiştir 162. Külliyenin idamesi, müderrisin, hocanın ve öğrencilerin ücretlerinin ödenmesi için de vakıflarda bulunmuştur. 11 Muharrem 1272 (23 Eylül 1855) tarihli kadı sicilinde vakfiye kaydı bulunmaktadır 163. 1 Nalbant dükkanı, 5 değirmen, 12 dönüm bahçe ve 12 adet çeşitli dükkan külliyeye vakfedilen taşınmazlardır 164. Vakfiyede öğrencilere ve külliye görevlilerine ödenecek olan ücretler de belirtilmiştir. Vakfiyeye göre medresede bulunan her öğrenciye aylık 3 kuruş, müderrislere 40 kuruş ve 24 kile buğday, kütüphaneci ile imama 30 kuruş ve 24 kile buğday, müezzin ve odacılara 20 kuruş ve 18 kile buğday verilmesi belirtilmiş ve cami ile minarede yakılacak olan kandillerin yağının da vakfiyeden karşılanması eklenmiştir 165. Külliyenin sokak girişi üzerindeki kapısında, kütüphanesinde, minare ve harim kapısında olmak üzere 1855/1856 tarihli 4 kitabesi bulunmaktadır. Sokak girişi üzerinde yer alan kitabe: “Kütahya Müftisi zâde Cenâb-ı Mollabey Efendi/Livechillâh şud âmâde bu dergâhı edib inşâ Minare-i mu2allâ, Medrese, Cami, Kütübhâne/zehi hayrat ile Din-i Muhammedî kılub ihyâ Kapıda oku Bismillâh içerisinde Maşallah/edip bânisine her gâh hulûs û sıdkile duâ …………………….. Mukîm olan derununda kamu tullâb efkende/şeriat nâmına bende ede ol hazret-i Mevlâ Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 136. Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 175. 161 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 136. 162 Güner, Kütahya Camileri, s. 50. 163 Güner, Kütahya Camileri, s. 51. 164 Güner, Kütahya Camileri, s. 51. 165 Güner, Kütahya Camileri, s. 51. 159 160 42 Bu ma’bedi görüb Hakkı dedi itmâmına tarih/Yine Mollabey evkâfıyla bu hayrı edib zîbâ Hicri 1272” 166. Kütüphane üzerinde yer alan kitabe: “Müfti-zâde Mollabey hemnâm İbrahim Edhem/kısmet-i efzâle menba’ eylemiş ânı Hudâ Vâlidî merhum û mağfûr Abdurrahman Efendi’nin/ruhiyçün yaptı bu Kütübhâneyi kıldı atâ Nice müddettenberi müzmerî idi ol beğin/Bârekallâh bir eser yaptı ki din buldu ziyâ Ola dergâh-ı İlâhîde bu hayrâtı kabul/hemdehi hoşnud ola ândan Resûl-i Kibriya Hakkı’ya târih-i tamı Gevherî harfile bul/bu Kütübhâneye dınmek mecme-i irfân-ı behâ. Hicri 1272” 167. Harim kapısı üzerinde yer alan kitabe: “Sahibü’l hayrat ve’l hasenat ve ragıbü’l cennet-i velderecat Medine-i Kütahya eşraf hânedânından ve istabl-ı âmire pâyelülerinden müfti-zâde İzzetl^ü Elseyid İbrahim Edhem beyefendi ibni elhâc Abdurrahman Efendinin halilesi Merhume Esma Hanım ruhiyçün mîr-i mumaileyhin bina ve ihyâsını muvaffak oldukları cami-i şerifleridir Hicri 1272” 168. Minare girişi üzerinde yer alan kitabe (ilk satırı bozuktur): Çî Molla Bey mükâfat ola bihad/Anasıyçün bina etti minare Anın ismi Fadik Hanım bilâşek (?)/Cihanda hem refiki ola sâre (?) Gelür aherde kim ebced hesabı/ana tarih olası hoş minare Hicri 1272” 169. Yapı’da malzeme olarak kesme taş, moloz taş, tuğla ve ahşap kullanılmıştır. Fevkani olan ana külliye yapısının alt katında dükkanlar ve avluya geçişi sağlayan bir koridor vardır. Cami yapısının yola bakan cephesinde yani güney cephesinde tonozlu iki dükkanın arasında yuvarlak kemerli bir kapı yer alır. Kemer alınlığına tuğla ile doldurulmuş ve mermer kitabe yerleştirilmiştir. Kapı açıklığı söve ve lentolarla sınırlandırılmaktadır. Kapı ve dükkanların üzerinde kat ayrımında ahşap bir saçak bulunur. Bu taşkın saçak orijinal değildir. Cami katına Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 319. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 319. 168 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 319,320. 169 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 320. 166 167 43 baktığımızda ise mihrap kısmı düz bırakılıp pencere yerleştirilmemiştir. İki yanında ise taş söve ve lentolardan oluşan ikişer tane dikdörtgen pencere yer alır. Pencerelerin üzerlerinde tuğla kemerlerle alınlık yapılmıştır. Ayrıca pencereler ahşap şebekelidir ve demir parmaklıklarla korunmaktadır. Yapının doğu ve batı ekseninde alt katta pencere bulunmazken üst katta güneyde yer alan pencerelere benzer birer tane pencere yer alır. En üstte ise tuğladan geniş kirpi saçaklar seçilir. Üst örtü kiremit çatıdır. Yol üzerinde bulunan kapıdan girilince bir koridora ulaşılır. Bu koridorun iki yanında önce dükkanlar yer alır. İlerledikçe Ahşap kısımlar karşımıza çıkar. Doğu kısım bugün bir camekanla kapatılmış ve Kur’an kursunun idari birimi olarak kullanılmaktadır. Batı kısımda ise cami katına çıkışı sağlayan merdiven bulunmakla birlikte burası hem son cemaat yeri hem de kadınlar bölümü olarak da kullanılmaktadır. Koridordan devam edince külliyenin avlusuna ulaşılır. Yapının kuzey cephesi konutu anımsatır. Alt kat büyük ölçüde camekanla kaplanmıştır. Üst katta ise ortada bir şahniş bulunur. Konsollarla taşınan bu ahşap şahniş geniş saçaklı ve kiremit çatılıdır. Kuzeyinde 3 doğu ve batısında ise 2 şer penceresi yer alır. Kat zemininden yaklaşık 50 cm kadar yüksekte bulunan şahnişin girişi bursa kemerlidir. Şahnişin iki yanında ikişer tane ahşap şebekeli pencereler yer alır. Bu pencereler son cemaat sahnını sınırlar. Bu pencerelerin üzerinde ise 5 adet ahşap şebekeli pencere bulunur. Bunlar mahfil kısmına denk gelen pencerelerdir. Ayrıca yapının kuzey kısmı sıvanmış ve beyaz renge boyanmıştır. Kuzeydoğu köşede yapının minaresi yer alır. Minarenin kaidesinde tuğla ve taş malzeme kullanılmıştır. Bu malzemelerde düzen almaşıklığı görülür. Pabuç kısmının üzerinde taştan oval bir bilezik yer alır. Tuğladan inşa edilmiş olan gövdenin şerefe altında turkuaz çinilerden oluşan bir süs kuşağı görülür. Bu süs kuşağının altında ise pabuç kısmının üzerinde gördüğümüz bilezik tekrarlanır. Gövdeden kademeli olarak şerefeye geçilir. Külah kurşun kaplıdır. Minarede bilezikler ve süs kuşağı haricinde süsleme görülmez. Ahşap merdivenlerden cami katına çıktığımızda dar bir koridor şeklinde son cemaat sahnı ile karşılaşırız. Bu kısmın ucunda minare kapısı yer alır. Tam ortada kuzeyde ise şahniş kısmı görülür. Son cemaat yeri harimi ayıran duvarda pencereler bulunmaktadır. Bu pencerelerin ahşap parmaklıkları restorasyon sırasında yenilenmiştir. Harim kısmına tam ortadan ahşap bir kapı ile girilir. Kapının iki yanında ikişer pencere yer alır. Harim kısmında duvarlar tamamen sıvanmış ve beyaza boyanmıştır. Dışta kare olarak gördüğümüz pencereler içte yuvarlak kemerlidir. Kaval silmeli taş mihrap yarım daire profillidir. Sarı renk boyanın altında hafif biçimde perde ve vazodan çıkan çiçekler görülmektedir. Ara Altun doktora tezinde mihrabın tamamen yağlı boya ile boyalı olduğunu ve bu süslemelerin bilindiğini 44 belirtmektedir 170. Ahşap minberde geometrik karakterli basit süslemeler görülmektedir. Korkuluğu ajurludur. Minberin aynalığında kalem işi olarak işlenmiş çiçek buketi yer alır. Üçgen bir kısımda bulunan bu süsleme üzerinde de yağlıboya izleri görülür. Bu boya izleri yaklaşık 40 yıl öncesine ait olmalıdır. Mihrabın doğusunda yer alan pencereler arasında yüksekçe konumlandırılmış vaaz kürsüsü yer alır. Mihrap kısmından kuzeye baktığımızda mahfil kısmını görürüz. Mahfil 7 adet ahşap kaplı kagir ayak ile taşınmaktadır. Bu ayaklar birbirine kaş kemerler ile bağlanmıştır. Ayrıca bu ayaklardan 2 tanesi duvara gömülüdür. Bu açıklıklardan doğuda ve batıda bulunandan birer merdiven ile mahfile çıkılır. Ortadaki açıklıklar eş genişlikte iken doğuda bulunan çok dar, batıda bulunan ise çok geniş tutulmuştur. Bu ayak ve kemer düzeni mahfil kısmında da tekrar edilir. Harimin tavanı diyagonal yerleştirilmiş ahşaptır. Merkeze doğru sekizgen dönüşen tavanda testere dişi formunda süslemeler yer alır. Tam merkezde ise avizenin takıldığı küçük boyutlu tavan göbeği yer alır. Bu kısım sekizgendir ve ajurludur. Avluya gelecek olursak küçük bir süs havuzu şeklindeki şadırvan kalıntısı ile karşılaşırız. Avlunun kuzeyinde ise kütüphane bulunmaktadır. Kâgir inşa edilmiş olan kütüphane kare planlıdır. Geniş silmelerin yer aldığı kapının üzerinde kitabe yer alır. Kitabe üzerinde ışınlarla bezeli üçgen alınlık bulunmaktadır. Kapının iki yanında bulunan dikdörtgen pencereler üzerinde taşkın silmeler yer alır. Doğu ve batı yönde de güneye yakın kısımlarda birer tane bu pencerelerden bulunmaktadır. Ön cephenin doğu ve batı köşesinde sütun görünümlü plastrlar görülür. Ön cephe bu haliyle neoklasik karakterdedir. Yapı içinde kuzey duvarı tamamen kaplayan bir niş bulunur. İki adet daha dar tutulmuş niş de doğu ile batıda yer alır. İçte aynalı tonoz örtülü olan yapı dışta kiremit çatı ile örtülüdür. Kütüphanenin batısında yer alan hazire kısmında bulunan mezarlar ise Müftüzade İbrahim Ethem Bey ile ailesinden bazı kişilere aittir 171. Avlunun doğusunda ise bir Kur’an kursu inşa edilerek orijinalde bulunan okulların hatırası bir nebze olsun yaşatılmıştır. 170 171 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 318. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 317. 45 Çizim 2.4: Molla Bey Külliyesi alt kat planı 172. Çizim 2.5: Molla Bey Külliyesi Kütüphanesi 173. 172 173 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 610. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 610. 46 Çizim 2.6: Molla Bey Külliyes cami katı 174. 174 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 611. 47 Fotoğraf 2.18: Molla Bey Külliyesi, cami ve dükkanların yer adığı bina, güney cephe. Fotoğraf 2.19: Molla Bey Külliyesi, cami ve dükkanların yer adığı bina, kuzey cephe. 48 Fotoğraf 2.20: Molla Bey Külliyesi Camii, harim. Fotoğraf 2.21: Molla Bey Külliyesi Camii, mahfil. 49 Fotoğraf 2.22: Molla Bey Külliyesi Camii tavanı. Fotoğraf 2.23: Molla Bey Külliyesi Kütüphanesi. 50 2.5 Sadettin Cami Yapının temelleri 13. Yüzyıla dayanmaktadır. 1231/1243 Yılları arasında Selçuklu komutanlarından Hezâr Dînârî tarafından bugünkü yapı ilk olarak ahşap bir mescit şeklinde inşa edilmiştir 175. 1697/1699 Yılları arasında ise bu mescit Anadolu Beylerbeyi Ömer Paşa tarafından iki katlı olarak genişletilip yenilenmiş ve yapıya bazı dükkanlar vakfedilmiştir 176. Vakfın mütevellisi olarak da Karamanîzade Ahmet Efendi tayin edilmiştir 177. Bu yapı birkaç yıl sonra bir yangın geçirmiş ve harap duruma gelmiştir 178. 1824 Yılında Anadolu Valisi Derviş Mehmet Paşa tarafından yeniden yaptırılmıştır 179. Tekrar yanmış olan yapı 1870 yılında Kütahya Mutasarrıfı İşkodralızade Hasan Hakkı Bey zamanında halkın yardımlarıyla kâgir ve fevkani olarak tekrar inşa edildi ve altına vakıf dükkanları yapıldı 180. İki tane giriş kapısı bulunan yapının batı yönünde bulunan kapısında 1287 (1870/1871) tarihli bir kitabe yer almaktadır. Bu kitabe şu şekildedir: “İbâdetgâh-ı Hak hem dilküşâ tebrike layıktır / ferah bahşâ-yı ervah buyursun cümle müştâkin Ziyaret isteyen elbet varır Dergâh-ı Mevlâya / Hezar Dinar da bunda defîn-i makber-i müşkin Kazaî nâbedîd olmuşken asrında cedîd oldu / O Şah Abdülaziz evvel han adâletberü’l-bahreyn İki yıl geçmeden ihyâ buyurdu feyz-i kudsile / Hasan Bey dahi hakka kim bununla badi-i temkin Zehi kim şive-i hükm-i hükümet böyle âlidir / ider re’yi reşat şerh-i enver âlemi tarsîn Hulus-i pak ile teşrif idüp terdif-i himmetle / hatip ve muktedâsın eyledi Edhem Paşa tayin İânet kıldı erbab-ı mürüvvet gerçi bilikdâm / pezira-yı hitâm oldu iki yılda alettâhmin Didî tarihini Vasfî hesap et penc esâbi’le / müferrih düştü hamden cami-i zibây-ı Sadettin” 181. Caminin bodrum katında Hezâr Dînârî suyu olarak bilinen tonoz örtülü bir sakahane yer alır. Düzgün kesme taş ve moloz taştan inşa edilmiş olan yapı araziye uydurulmak için düzensiz Güner, Kütahya Camileri, s. 54. Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 138. 177 Güner, Kütahya Camileri, s. 54. 178 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 138. 179 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 138. 180 Uzun Çarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, s. 138,139. 181 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 271,272. 175 176 51 bir planda inşa edilmiştir. 5 ayrı cephesi bulunan yapının her cephesi farklı ebatlardadır. Kuzey batı cephesinde üçgen bir çıkıntı bulunur. Güney, güneydoğu ve güneybatı cephelerde düzgün kesme taş bulunurken diğer cephelerde moloz taş kullanımı görülür. Güneybatı ve güneyde birer giriş yer almaktadır. Güneybatıda bulunan kapı üçgen alınlığa sahiptir. Kapının iki yanında plastr şeklinde şamdan motifleri bulunur. Giriş açıklığının hemen üzerinde merkezinde madalyon bulunan kitabe yer alır. Madalyon kazınmıştır. Kitabe üzerinde ise merkezinde Abdülaziz’in tuğrasının yer aldığı ışınlı üçgen alınlık vardır. Bu kapıdan direkt olarak üst kattaki harime çıkılır. Güneyde yer alan kapı da diğer kapıya benzer fakat kitabesizdir. Ayrıca bu kapıda üçgen alınlık bulunmayıp yuvarlak kemerli, demir şebekeli bir alınlığı bulunur. Bu yapının hemen batısında sakahane kapısı yer alır. Sakahane kapısı ve güneybatı kapısı arasında dükkanlar yer almaktadır. Güneyde ve güneybatıda ikişer dükkan yer alır. Tonoz örtülü olan bu dükkanların girişleri kemersiz olup tonozların kemer alınlıkları tuğla ile doldurulmuştur. Güneybatı kapının yanındaki dükkanda kare küçük bir pencere bulunurken diğerlerinde dairesel küçük pencereler yer alır. Daha büyük dairesel bir pencere de sakahane kapısı üzerindedir. Yukarıya doğru baktığımızda geniş bir silme ile birinci kata geçilmektedir. Bu katın taş rengi zemin kata göre koyudur. Lakin bu durum güney, güneydoğu ve güneybatı cepheler için geçerlidir. Harimin ilk sıra pencerelerine baktığımızda güneydoğuda 1, güneyde mihrabın iki yanına sıralanmış ikişerden 4, güneybatıda ise 3 pencere görülür. Lento ve söveli düzenlenmiş bu pencerelerde kaş kemerli alınlıklar bulunur. Bu pencerelerin hemen üzerlerinde ise birer tane aynı ebatlarda pencereler yer alır. Fakat bu pencerelerde kemer alınlık görülmez. Mihrabın üzerinde ise dairesel bir pencere görülür. Bu dairesel pencere de dahil içten yuvarlak kemerli pencerelerdir. Kuzeydoğuda yer alan harimin üst seviyesindeki iki pencere hem içten hem de dıştan dikdörtgen formdadır. Kuzeybatıda mahfil arkasında görülen 3 dairesel pencere içten kare ve şevlidir. Saçak kısmında kademeli silmelerden oluşan bir korniş dolaşır. Kuzey batıda camiye bitişik olarak yer alan minare tuğla ve taş almaşıklığından oluşan yüksek bir kaideye oturur. Pabuç kısmına geçişte taşkın ve ince bir silme üç yönden minareyi kuşatır. Pabuç kısmı taştır. Gövde tuğladan inşa edilmiştir. Gövdenin başında ve sonunda birer bilezik yer alır. Üst kısımda bulunan bileziğin üzerinde turkuaz renkli çini kuşak gövdeyi sarmaktadır. Ardından 6 sıra tuğla kirpi kuşak ile şerefeye geçilir. Külahın hemen altında ise turkuaz renkli bir başka çini kuşak görülür. Güney kapıdan yapıya girildiğinde çarşı mescidi olarak kullanılan mescit kısmına geçilir. Son cemaat bölümü olarak da kullanılan bu bölümde merdivenlerle önce sahanlık kısmına çıkılır. Bu kısımdan minareye geçiş ve harime ulaşan merdivenler bulunur. 52 Merdivenleri takip edince harime ulaşılır. Bu merdivenlerin aksında devam eden merdivenler mahfile çıkar. Mahfil bir duvarla ikiye ayrılmıştır. Batıda başka merdivenlerle diğer kısmına çıkılabilir. Harim geniş ve ferah bir mekandır. Merkezdeki örtü bağdadi tavandır. Tonoza benzeyen bu tavanın ortasında kalemişi süslemeler bulunur. Harimin güneydoğu ve güneybatı köşeleri çapraz tonoz görünümünde kare bağdadi tavanlar bulunur. Mahfil ahşap ayaklarla taşınmaktadır. Bu ahşap ayaklar harimi doğudan batıya kuşatmaktadır. Ayaklar bursa kemerleri ile bağlanmış olup kemer köşeliklerinde beyaz zemin üzerine kalemişi süslemeler görülür. Bu süslemeler natüralist çiçekler ihtiva eder. Bu düzen harim katında da tekrarlanır. Ayrıca mahfilin altında yer alan kuzeydeki müezzin mahfili de bu türde ayaklarla sınırlandırılmıştır. Kare formlu taş mihrabın nişi yuvarlak kemerlidir. Mihrap dışta plastr şeklinde servi ya da şamdan motifi ile sınırlanmıştır. Köşelerin üstünde volütlü başlıklar yer alır. Mihrapta kademeli kare bordürlerle nişe geçilir. Mihrap 1980’de düz olarak boyanmıştır 182. Yakın zamanlarda geçirdiği restorasyonlar sonucu bu boyalar temizlenmiştir. Mihrap nişinde bir perde motifi görülür. Perde motifinin üzerine ise 3 tane çiçekli vazo sıralanmıştır. Natüralist üslupta işlenen bu kalemişi süslemelerden ortadaki daha uzundur. Mihrap nişinin kemer köşeliklerinde de kalemişi çiçek öbekleri görülür. Mihrap nişinin ortasında 1317 (1899/900) tarihli çini kitabe bulunmaktadır. Kitabede “Cami Sadettin Ameli Mehmed Emin Bin Telamiz –İ Mehmed Hilmi Kütahya” yazısı görülür 183. Minber çakma kündekarî tekniğindedir. Plakalar üzerinde kalemişi çiçek demetleri görülür. Süpürgelik kısmı küçük ahşap çubuklarla düzenlenmiştir ve görünüm itibariyle merdiven korkuluğunu anımsatır. Dolap kısmı geçit şeklindedir. Korkuluklarda ajurlu soyut formlar görülür. Yuvarlak kemerli kapısının kemer alınlığı ise ışınlıdır. Vaaz kürsüsü bulunmamakla birlikte güneydoğudaki köşe ayrı bir bölüm olarak düzenlenmiş ve vaaz kürsüsü işlevinde kullanılmaktadır. 182 183 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 282. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 272. 53 Çizim 2.7: Sadettin Cami planı 184. Fotoğraf 2.24: Sadettin Cami, güney ve güneybatı cepheden genel görünüm. 184 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 569. 54 Fotoğraf 2.25: Sadettin Cami, Mahfilden harimin genel görümü. Fotoğraf 2.26: Sadettin Cami, Restorasyon öncesi harimden genel görünüm 185. 185 (03.01.2020), http://www.kutahya.bel.tr/img/tarih/40.jpg. 55 Fotoğraf 2.27: Sadettin Cami, mahfil taşıyıcıları. Fotoğraf 2.28: Sadettin Cami, mahfil taşıyıcılarındaki kemer köşeliklerinden süsleme detayı. 56 Fotoğraf 2.29: Sadettin Cami, mihrap. Fotoğraf 2.30: Sadettin Cami, mihrapta yer alan 1317 (1899/1900) tarihli kitabe. 57 Fotoğraf 2.31: Sadettin Cami, minber. Fotoğraf 2.32: Sadettin Cami, minber kapısı alınlığı. 58 2.6 Ahırardı Cami Saray mahallesinde, Ahırardı bölgesinde yer alan cami Dilsizoğlu Cami olarak da bilinmektedir. Kadı sicillerinde yer alan bir 12 Safer 1293 (9 Mart 1876) tarihli bir kayda göre Dilsizoğlu Hacı İbrahim bin Osman bin Mustafa tarafından inşa ettirilmiştir 186. Ayrıca yapının vakfiyesi bulunmakta olup Dilsizoğlu Hacı İbrahim camiye bir kahvehane ile bakkal dükkanı da vakfetmiştir 187. Geliri ile öncelikle yapının onarılmasını ardından imama ayda 15 kuruş, hatibe ayda 5 kuruş verilmesini istemiş kalan paranın da mütevelliye verilmesini buyurmuştur 188. Yapı 1965 yılında bir onarım görmüştür 189. Hamza Güner caminin tamamen ahşap olduğunu belirtmektedir 190. 1965 onarımı öncesinde verilen bu bilgi doğrultusunda caminin orijinalde ahşap olduğunu söyleyebiliriz. Yapı geçirdiği onarımla bugün taş ve tuğla malzemedendir. Camiin dış cephesi herhangi bir özellik ihtiva etmez ve düz sıvalıdır. Üst örtü kiremit çatıdır. Caminin avlusuna bir şadırvan ve L biçimli müştemilat binası eklenmiştir. Avluda yer alan hazirede Dilsizoğlu Hacı İbrahim, annesi ve eşi gömülüdür 191. Caminin minaresi orijinaldir. Kuzeybatı köşede cami ile tümleşik minarenin kaidesi ve pabuç kısmı taş, diğer kısımları tuğladır. Gövdenin alt ve üst kısmında bilezik bulunur. Şerefe altında 5 sıra tuğla kirpi kuşak görülür. Dikdörtgen bir plana sahip olan caminin kuzeyine ve doğusuna L biçiminde ek bir mekan eklenmiştir. Camiye girişi sağlayan kuzeydeki kapıdan buraya girilir. Harime giriş de kuzeydendir. Harimde yer alan vaaz kürsü mihrabı ve mihrap duvarının alt kısmı 1965 yılında çinilerle kaplanmıştır 192. Bu çinilerin desenleri Ahmet Şahin, imalatı ise Öz Çini tarafından gerçekleştirilmiştir 193. Düz ahşap tavan köşelerde testere dişi forma sahiptir. Harimin doğu ve batısında üçer tane basık kaş kemerli pencere yer alır. Caminin harim kısmı büyük ölçüde onarım geçirmiştir. Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğüne 2019 yılında sunulan restorasyon raporunda orijinal yapıya yapılan eklerin ayıklanması önerilmektedir. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 270; Güner, Kütahya Camileri, s. 59. Güner, Kütahya Camileri, s. 59. 188 Güner, Kütahya Camileri, s. 59. 189 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 269. 190 Güner, Kütahya Camileri, s. 59. 191 Güner, Kütahya Camileri, s. 59. 192 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 270. 193 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 270. 186 187 59 Çizim 2.8: Ahırardı Cami, vaziyet planı (Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi). Fotoğraf 2.33: Ahırardı Cami, kuzeybatıdan genel görünüm. 60 Fotoğraf 2.34: Ahırardı Cami, kuzey ve doğuya eklenen L biçimli mekan. Fotoğraf 2.35: Ahırardı Cami, harim. 61 2.7 Şeyh Salih Türbesi 1882 Yılında ölmüş olan Şeyh Salih’in türbesi kesin olmamakla birlikte muhtemelen şeyhin ölümünden sonra yapılmıştır. Türbe, Şeyh Salih’in kurucusu olduğu Halveti- Mes’udiye tekkesinin (Mes’udiye Mescidi) hemen batısında yol kenarında yer alır. Kesme taştan inşa edilen türbenin güney cephesinde merkezde büyük iki yanda daha küçük olmak üzere 3 pencere yer alır. Pencerelerin üçü de yuvarlak kemerlidir. Küçük boyutlu olanların sathi bursa kemeri nişlerle kuşatılmıştır. Çatıya kademeli kornişlerle geçilmektedir. Küçük pencerelerin üst kısmında çatı alçak tutulmuşken merkezde yüksek bir üçgen alınlık yer alır. Batı cephede yuvarlak kemerli kapı ve yuvarlak kemerli bir pencere yer alır. Bu cephede de ön cephede yer alan üçgen alınlığın benzeri uygulanmıştır. Kuzey cephe sıvanmıştır. Doğu köşesinde yuvarlak kemerli bir kapı ve batı köşesinde de yuvarlak kemerli bir pencere yer alır. Çatıya geçişte sadece saçak görülür. Doğu cephe de kuzey ile aynı karakterdedir. Burada sadece küçük bir yarım daire şeklinde pencere yer alır. Üst örtü merkezde kubbe, doğu ve batıda beşik tonozdur. Çizim 2.9: Şeyh Salih Türbesi planı. 62 Fotoğraf 2.36: Şeyh Salih Türbesi, güney cephe. Fotoğraf 2.37: Şeyh Salih Türbesi, batı cephe. 63 2.8 Mekteb-i İdadi 1884 Yılında Kütahya Mutasarrıfı Tevfik Paşa zamanında idadi mülki olarak temelleri atılmıştır 194. Hacı Yusuf isminde bir Türk’ün reisliği altında özel bir komisyon kurulmuş ve bu komisyon inşaat faaliyetlerini sürdürmüştür 195. Halk maddi manevi her türlü desteği sunmuş devlet ise 1000 lira kadar maddi yardımda bulunmuştur 196. Mutasarrıf Haşim Paşa’nın çabalarıyla 12 Ocak 1890 tarihinde hizmete açılmıştır 197. 1893/94 Yıllarında 5 sınıflı liva idadisi olarak hizmet vermeye başlamış ve ilerleyen süreçte de Leyli uygulamaya geçilmiştir 198. Özden’in ve Kaçmaz’ın aktarmış oldukları bu tarihlerde muhtemelen bir yanlışlık olmalıdır. Çünkü 6 Temmuz 1893 tarihli bir arşiv belgesinde Kütahya İdadisi'nin inşa masraflarının tespit edilenden fazla olması nedeniyle Maarif bütçesinden karşılanamayacağı ve mahallince gereğinin yapılmasının bildirilmiştir 199. 1913/14 Ders yılı itibariyle de ziraat idadisi olarak hizmet vermeye başlamıştır 200. II. Meşrutiyet döneminde, mevcut leyli idâdîlerdeki eğitim kalitesi yetersiz görülmüş ve bu sebeple 1910 yılından itibaren idâdîlerin sultânîye dönüştürülmesi kararlaştırılmıştır 201. Bu karar sonucu ziraat idadisi olarak hizmet veren Kütahya İdadisi 1917/18 yılında sultânîye mektebine dönüştürülmüştür 202. Fakat kurtuluş savaşı sebebiyle okul 1 yıl sonra kapanmış ve savaş sırasında milli alay kumandanlığı ile askerî hastane olarak değerlendrilmiştir 203. İşgal döneminde kapalı kalan okul kurtuluştan sonra 1922/23 yılında sultânîye mektebi olarak tekrar hizmet vermeye başlamıştır 204. Liseye dönüştürüldükten 3 ay sonra 4 Aralık 1933 tarihinde yangın geçiren okulun sadece dış duvarları kurtulabilmiştir 205. Vilayet bütçesinden ayrıan bir miktar para ve halkın yardımları ile toplanan elli iki bin lira ile 1938 yılında okul yeniden inşa edilmiştir 206. Bu yeniden inşa edilen yapıda eski yapıdan kalan sadece dış duvarlardır. Yapı bu gün Beylerbeyi Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi olarak hizmet vermektedir. Hasan Ali Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, 1994. b., ANKARA: T.C. KÜLTÜR BAKANLIĞI YAYINLARI, 1994, s. 510. 195 Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, s. 510. 196 Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, s. 510. 197 OSman Yetkin, Seydi Cona, Salih Özden (ed.), Kütahya İli Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Eğitim, KÜTAHYA: Ekspres Matbaası, 1998, s. 89. 198 Ekrem Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010, s. 8. 199 BOA., MF.MKT., 173/45, 21 Zilhicce 1310. 200 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, s. 8. 201 Fatih Demirel, “II. Meşrutiyetten Sonra Osmanlı’da Orta Öğretim: Sultânîler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. 2 (2012), s. 342. 202 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, op. 9. 203 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, op. 9. 204 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, op. 9. 205 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, op. 10. 206 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, op. 10. 194 64 Belge 2.3: İdadinin inşa masraflarının halk tarafından karşılanması gerektiğini bildiren 6 Haziran 1893 tarihli arşiv belgesi 207. Fotoğraf 2.38: İdadi’nin 1933 yangınından sonraki hali 208. 207 208 BOA., MF.MKT., 173/45, 21 Zilhicce 1310. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 389. 65 Yapı eski hükümet konağının önünde bulunan Fuat Paşa caddesinin kuzeyinde yer almaktadır. Cadde konak ile idadi arasında adeta bir sınır oluşturur. Düzgün kesme taş ve mermerden inşa edilen yapı yüksek bir bodrum kat üzerine kurgulanmıştır. Bodrum kat pencereleri basitçe söve ve lentolardan oluşmuşken zemin kat pencereleri yuvarlak kemerli, birinci kat pencereleri ise basık kemerlidir. Pencerelerin kilit taşları vurgulanmıştır. Bodrum kat ile zemin kat arasındaki kat ayrımı silmelerle vurgulanmıştır. Bu durum zemin kattan birinci kata çıkarken de tekrarlanmıştır. Derin olmayan saçak kısmında da silmeler yer alır. Saçak kısmında yatay hatta ardışık sıralanmış yalın kare oymalar Yunan tapınaklarında yer alan triglif ve metop düzenini anımsatır. Taş saçağın üzerinde binayı örten kiremit çatının geniş saçağı yer alır. Bu cephe düzenlemesi yapının 4 cephesinde de tekrar eder. Farklı olan nokta giriş bölümüdür. Yapının doğu ve batı uçlarında yer alan sınıf bölümleri yapının ana gövdesinden yaklaşık bir duvar kalınlığı kadar içeridedir. Arazi eğiminden dolayı yapı güney cephede 2 katlı bir görünüme sahipken kuzey cephede 3 katlı bir görünümdedir. Bu sebeple yapının ana girişine okul bahçesinden uzanan 23 basamaklı bir merdiven ile ulaşılır. Yapıya giriş yuvarlak kemerli ve çok geniş olmayan bir kapı ile sağlanır. Girişi gösterişli kılan cepheye eklenen mermer malzemeli neoklasik cephe düzenlemesidir. Giriş kapısının iki yanında yüksek kaidelere oturan ve duvara yaslanmış ikişer sütun düzeni görülür. Ardından bir korniş ve giriş kapısının tam üzerine denk gelen üçgen alınlık görülür. Aşağıdaki 4 sütundan oluşan düzen burada da tekrarlanır fakat ince bir korniş kullanılmıştır. Saçak kısmı da bu düzene uymak maksadıyla giriş bölümünde öne doğru uzatılmıştır. Yangından önceki fotoğraflara baktığımızda saçağın üzerinde merkezde küçük bir yuvarlak kemer ve kemerin iki yanında da ikişer tane küçük sütun görülmektedir (Fotoğraf 2.6). Fakat saçak üstündeki bu düzen bu gün mevcut değildir. Yangından sonraki fotoğrafta olmayışı göz önünde bulundurulursa yangın esnasında yok olmuş olmalıdır (Fotoğraf 2.38). 66 Fotoğraf 2.39: 1932 Yılında Kütahya İdadisi 209. Fotoğraf 2.40: İdadinin giriş bölümü. 209 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, s. 206. 67 Yapıya girince girişin hemen aksında ikincil konumdaki basit düzenlenmiş arka kapı yer alır. Bu kapının iki yanında üst kata çıkan merdivenler bulunur. Zemin kat ve diğer katlar bir koridor çevresinde sıralanmış odalardan oluşmaktadır. Bodrum kat depo, kazan dairesi ve arşiv odalarından oluşmaktadır. Zemin katta idari birimler, yangın odaları, depo, müze ve sınıflar bulunmaktadır. Bu katta yer alan Eğitim Tarihi Müzesi 24 Kasım 2017 tarihinde açılmıştır 210. Bu müze odası özünde öğretmenler odasıdır. 24 Mart 1923 tarihinde Atatürk bu odada öğretmenlerle sohbet etmiş ve Öğretmenlere Hitabını da burada söylemiştir 211. Fotoğraf 2.41: İdadinin kuzey/ön cephesinin genel görünümü. Çizim 2.10: İdadinin bodrum kat planı (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). 210 211 Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, s. 9. Kaçmaz, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, s. 9. 68 Çizim 2.11: İdadinin zemin kat planı (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). Çizim 2.12: İdadinin birinci kat planı (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). 69 Çizim 2.13: İdadinin A-A kesiti (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). Çizim 2.14: İdadinin B-B kesiti (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). 70 2.9 Çinili Çeşme Bugün Dönenler Cami’nin karşısında yer alan Çinili Çeşme’nin eski yerinin Yıldız Sineması aralığı olduğu belirtilmektedir 212. Çeşmeye ait herhangi bir kitabe bulunmamasına karşın 1890-1904 yıllarında inşa edildiği düşünülmektedir 213. 1940 Yılında çekilmiş olan bir fotoğrafa bakıldığında bugünkü çinilerin orijinal olmadığı görülmektedir (Fotoğraf: 2.42). 1952 Yılında onarım geçiren çeşmenin üzerinde bulunan çiniler Mehmet Üstünkaya ve beraberindeki çini sanatçıları tarafından yapılmıştır 214. Düzgün kesme taş ve mermer kullanılarak inşa edilen çeşmenin ön cephesi çinilerle kaplıdır ve lüleleri pirinçtendir. Bağımsız çeşmeler grubuna dahil olan çeşme çokgen bir plana sahiptir. Çeşmenin yüksekliği 3.87 m genişliği ise 2.29 metredir 215. Ön cephesine baktığımızda küçük boyutlarda 2 bağımsız sütun ve aynı boyutlarda 2 tane de duvara gömülü sütun görürüz. Bağımsız sütunlar duvara gömülü olan sütunlara yuvarlak kemer aracılığıyla bağlanmıştır. Böylece ön cephenin iki yanı yuvarlak kemerli iki açıklığa sahip olmuştur. Merkezde oluşan açıklıkta ise kemer kullanılmamıştır. Üst kısma baktığımızda ise alt kısımda yer alan 3 açıklığın hemen üzerlerine rastlayan 3 adet alınlık görürüz. Üçgen formlu bu alınlıklar keskin hatlara sahiptirler ve merkezde yer alan daha büyük tasarlanmıştır. Alınlıkların üzerinde ise silmeler yer alır ve ardından geniş saçağı gelir. Çeşmenin sütun düzenlemeleri ve alınlıkları neoklasik üsluptadır. Ayna taşının üzerinde yer alan çinileri de bütüne dahil ettiğimizde çeşme bütünde eklektik bir üslup sergiler. Bitkisel karakter taşıyan çinilerde şakayık, rumi ve hançervarî yapraklar ağırlıktadır. Kullanılan renkler ise ağırlıkla mavi, yeşil, beyaz ve sarıdır. Çini panoların üst kısmında, merkezi alınlığın hemen altında yer alan çini kartuşta besmele görülmektedir. Alınlıklarda yer alan izlerin kitabeye ve çini panolara ait olduğu düşünülmektedir 216. Çeşmenin diğer cepheleri ise boş bırakılmıştır. Yasemin Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 1 (2019), s. 78. 213 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 8. 214 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 78. 215 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 78. 216 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 179. 212 71 Fotoğraf 2.42: Çinili Çeşmenin 1940 ve 1952 tarihli fotoğrafları 217. Fotoğraf 2.43: Çinili Çeşme. Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 86. 217 72 Çizim 2.15: Çinili Çeşmenin cephe çizimi 218. Çizim 2.16: Çinili Çeşme’nin planı 219. Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 87. 219 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 86. 218 73 2.10 Yeşil Cami Hükümet caddesi üzerinde yer alan yapının yerinde daha önce tek katlı Recep Ağa mescidi vardı 220. Bu yapının ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte Recep Ağa 1689 öncesinde Kütahya mütesellimliği görevinde bulunduğu için 1689 öncesinde yapıldığı düşünülmektedir 221. Yapıya ait herhangi bir vakıf bulunmadığı için zamanla harap olmuş ve 1749/1753 yılları arasında Anadolu eyalet valisi olan Yahya Paşa tarafından yeniden fevkani olarak yaptırılmış ve yanına bir de sıbya mektebi eklenmiştir 222. 1824 Yılında Seyit Ömer Paşa Medresesinin müderisi Hatip Ahmet Efendi yapıyı tamir ettirmiş ve yapının altında bulunan arsaya 5 dükkan yaptırıp camiye vakfetmiştir 223. 15 Eylül 1824 tarihli vakfiye şu şekildedir: “Sahip-ül hayrat velhasenat ve ragib-ül Cennat-ı vedderecat işbu bais-ül kitap Seyyid Ömer medresesinin müderrisi hatip Ahmet Edip efendi ibni süleyman ef meclisi şer'i enver ve mahfil-i dini münifi ahdarda vakf-ı Atiyüzzikre liecelittesçil veliemrittekmil mütevelli nasbeylediği zikri ati cami-i şerifin ba beratı alişan imamı olan Mehmet Fevzi efendi muvacehesinde ikrar-ı tam ve takrir·i kelam edüp, Saray vali civarında kâin Milas'lı Kütahya mütesellimi Recep ağa mescidi olup mürur-u eyyam ile harabe müşrif olmağla. sabıka Anadolu valisi veziri mükerrem Yahya paşa hazretlerinin mescidi mezkürü tevsiye ve müceddeden bina ve ihya eylediği fevkani camii şerifin tamir ve termimine kâfi iradı muayyenesi olmamağın vakfına en'fa olmak üzre cami-i mezkürün altında bulunan boş arsa üzerine kendi helal malımdan bina eylediğim bir nalbant dükkanı, bir saraç dükkanı ile üç adet mağazaları vakfeyledim . ilah 21 Muharrem 1240” 224. Tekrar harap olan yapı halkın yardımlarıyla 1858/1859 yılında ahşap olarak yeniden yapılmış ve Yeşil Cami adını almıştır 225. Bugünkü yapı ise 1905/1906 yıllarında Kütahya Mutasarrıfı Fuat Paşa’nın önderliğinde kâgir olarak inşa edilmiştir 226. Yapıya ait 3 kitabe bulunmaktadır. İçerideki kitabeler iki ayrı levha üzerinde yer almaktadırlar ve 1858 tarihine aittir. İçerideki ilk kitabe şu şekildedir: “Bi Hamdillah bu mabedhane gör, yapıldı tamam oldu ……. derun’u beldede nam-u benam oldu. Bunu Tab’ı beşerle hatm-i inşa etme nâkabil Mücerret avni Hak ile peziray-ı hitam oldu. Gelüp bunda cemaat ile kulluk etmeli Hakka Güner, Kütahya Camileri, s. 61. Güner, Kütahya Camileri, s. 61. 222 Güner, Kütahya Camileri, s. 61. 223 Güner, Kütahya Camileri, s. 62. 224 Güner, Kütahya Camileri, s. 62. 225 Güner, Kütahya Camileri, s. 63. 226 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 277. 220 221 74 İbadet etmeli Allahca layıklı makam oldu Buna herhangi zat-ı muhterem oldu ise bais O zat-ı kadr-i âlî mazhar’ı feyz-i meram oldu. Yazup bu levhamı vaz’ı eser etmekti maksudum Hakka şükür müyesser gerde-i Rabb’ül enam oldu Didim târihi tam ahseni… Hakka hamdolsun Yapıldı layıkında pek yeşil cami tamam oldu (1275)” 227. İçerideki ikinci kitabe şu şekildedir: “Bî avnullah bu taathane tezyin oldu ki elevvel Münakkaş minberi mihrap ile kürsi ve ser mahfil Lânet eyleyüp ashab-ı hayratla vücud buldu Naziri Mollabey camiinin eşkaline emsal Ki indillah kabuduldür böyle hayre sarfolan akçe Sahavet üzre sarfet vârını hayrata la tepkal Kazai ateşi endaht olup harkoldu bir anda Muhussiin resmile inşasını hatmettiler ecmel Ki emsalinde bi tanzir olup medhine sezadır hem Bu mabedhanenin medhine çok vasfettiler edval Rıza şol cevheri harfile beyan etti Küşad olmuş Yeşil Cami murabba şeklne es’el (1275)” 228. Giriş kapısında yer alan 1905/1906 tarihli kitabe ise şu şekildedir: Cihânbân-ı muzaffer Hazret-i Sultan Hamid Hânın / Uluvv-i himmetle kesb-i umrân eyledi her yer Anın feyz-i amîm lütfunu idrâk içün lhâk / Ulü’l-ebsâre çâr etrafa bir medd-i nazar ister Hüda eyyâmını ikbalini efzûn ide Aynî / Lisan-ı ümmete olsun duâsı tâ ebed zîver Cümle yapıldı sâyesinde böyle bir cami / Metin ve dilnişin ve binazir ve muteber-i enver Gelüp tarih-i cevherdir buna cennetten on sahabî / Kütahya şehrine revnak fezâ bu maabed-i eşher (1321)” 229. Yapının mimarı bizzat Fuat Paşa’dır 230. Camiyi yapa ustalar koca Yorgi kafa ile İlya usta, minareyi yapan küçük Yorgi ve minare basamaklarını yerleştiren de Ahmet Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 278. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 279. 229 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 279. 230 Güner, Kütahya Camileri, s. 63. 227 228 75 Minareci’dir 231. Hamza Güner Ahmet Minareci ile yaptığı söyleyişiden aktardığına göre; Fuat Paşa Ahmet Minareci’den caminin bir müslüman tarafından tamamlanması için her basamağı koyuşunda izaca’e suresini okumasını istemiştir 232. Hem bu yapının hem de hükümet konağının inşası sırasında mali işlerle ilgilenmiş olan Yesarizade Rıza Bey’in anlattığına göre cami inşaatında hapishanede bulunan mahkumlar da çalışmıştı 233. Caminin açılışına özel bir albüm düzenlenmiş olup (İstanbul Üniversitesi kütüphanesi, Yıldız 90544) cildindeki süseme bu camide yer alan süslemelerle benzerlik gösterir 234. Cami kesme taştan inşa edilmiş olup tek mekanlıdır. Harimi örten kubbe duvarlara gömülü 8 desteğe oturur. Caminin onikigen minaresi tamamen kesme taştan inşa edilmiştir ve şerefe kısmı köşklüdür. Minare bu haliyle Kütahya’da uygulanmış tek örnektir 235. Caminin 4 cephesinde de ikişer tane payanda bulunmaktadır ve pencerelerle birlikte bu payandalar dişli kesme taşlarla kaplanmıştır. Cephenin diğer kısımları sıvalı ve yeşil renk boyalıdır. Camiye batı cephesinden kubbeli bir giriş mekanıyla girilir. Bu küçük kubbeyi ikisi serbest ikisi duvara gömülü 4 sütun taşır. Kubbeye geçiş elemanarı svri tromplardır. Sekizgen kubbe kasnağının her bir cephesinde 1 tane olmak üzere 8 penceresi bulunur. Giriş kısmının iki yanında birer tane sivri kemerli pencere bulunmaktadır. Bu pencerelerle aynı forma sahip 2 pencere güneyde, 3 pencere doğuda ve 3 pencere de kuzeyde yer alır. Kuzeyde yer alan pencerelerden birisi mahfil katındadır. Tüm bu pencereler aynı forma sahiptirler. Giriş mekanında, yapının ana gövdesinde ve kubbede kaval silmeli, kademeli ve en üstte sık diş sırası olan saçak kornişi yer alır. Caminin içi kubbeden zemine dek neredeyse boş yer kalmayacak şekilde süslenmiştir. Alçı sıva üzerine kalemişi, yağlı boya, tempera, malakari, edirnekari ve altın yaldız olmak üzere çeşit çeşit süslemeler bulunmaktadır. Kubbenin tamamına hakim olan malakari yıldızlar mekanın farklı yerlerinde de bulunur. Mihrap alçı kabartmadır. Kalemişi ve altın yaldız süsleme bulundurur. Mihrap nişinde neredeyse tüm mihraplarda gördüğümüz kandil motifi kalemişi olarak işlenmiş şekilde yer alır. Vaaz kürsüsü güneydoğu köşede olup konik biçimlidir. Altın yaldız ve kalemişi ve ajurlu süsleme barındırır. Minber güneybatı köşededir. Minberde alçı kabartma, kalemişi, ajurlu ve edirnekari süslemeler görülür. Edirnekari kartuşlar içerisinde “Bani Fuat Paşa” yazıları bulunur 236. Minber köşkünün üzerinde yer alan külah uzatılmış soğan biçimlidir. Güner, Kütahya Camileri, s. 63. Güner, Kütahya Camileri, s. 63. 233 Güner, Kütahya Camileri, s. 65. 234 Abdulkerim Abdulkadiroğlu, “Kütahya Yeşil Camii Ve Tezyinatından Anlamlı Bir Bölüm”, Diyanet, C. 56 (1995), s. 40. 235 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 275. 236 Güner, Kütahya Camileri, s. 66. 231 232 76 Harimin kuzeyinde yüksek bir mahfil yer alır. Mahfilin alt kısmı tamamen süslüdür. Mahfile çıkan merdiven diyagonaldir ve tamamen süslenmiştir. Kalem işi ve altın yaldız dikkat çeker. Korkuluk kısımlarında yıldız formlu ajurlu süslemeler bulunur. Mahfile çıkında kuzeydoğu köşede minare kapısı yer alır. Mahfil korkulukları da yıldız şeklinde ajur tekniği ile süslenmştir. Trompların içinde ve kubbeyi taşıyan kemerlerin köşelerinde barok ve ampirik süslemeler yer alır. Sık görülen madalyon formları alçı kabartmadır ve altın yaldızla kaplanmıştır. Tüm pencere açıklıklarının iç kısmında sağ ve sola çakılmış altıgen ahşap parçalar bulunur. Bu parçalara kalemişi tekniğinde natüralist çiçek motifleri işlenmiştir. Kubbey taşıyan kemerlerden tam doğu ve tam batı aksta bulunan kemerlerin içlerinde hilal ve tarikat taçları bulunur. İki hilal içerisinde 14 farklı tarikat tacı işlenmiştir. Bu hilaller ve taçlar alçı kabartmadır. Doğu ve batı duvarda bulunan bu süslemeler anlam olarak caminin doğudan batıya her inanç ve düşünceden herkese açıkolması olarak yorumlanır 237. Kubbe eteğinde yer alan Ayetel Kürsi Kütahyalı hattat Tekirdağlı Halil Efendi’nin Kütahya Ulucamiindeki yazı kalıplarından faydalanılarak yazılmıştır 238. Caminin genel olarak süslemelerinin Kütahya’da sürgü bulunan ressam Rıza Bey tarafında yapıldığı söylnmekedir 239. Harimde yer alan duvar saati herşeyiyle neyzen saatçi Mustafa Efendi tarafından imal edilmiştir 240. Ayrıca caminin kubbeden sarkan avizesi orijinaldir 241. Abdulkadiroğlu, “Kütahya Yeşil Camii Ve Tezyinatından Anlamlı Bir Bölüm”, s. 42. Güner, Kütahya Camileri, s. 66. 239 Güner, Kütahya Camileri, s. 66. 240 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 144. 241 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 144. 237 238 77 Fotoğraf 2.44: Yeşil Caminin açılışı, 1906 242. (02.01.2020), https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn%3AANd9GcS7NrINobsTjPGUHKZGqbHPw2zgMROuQKD1qUCOFNA15Gb PSNlI. 242 78 Çizim 2.17: Yeşil Caminin planı 243. Fotoğraf 2.45: Yeşil cami, giriş (batı) cephesi. 243 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 572. 79 Fotoğraf 2.46: Yeşil Cami, minarenin köşklü şerefe bölümü. Fotoğraf 2.47: Yeşil Cami, harim bölümü. 80 Fotoğraf 2.48: Yeşil Cami, kubbe. Fotoğraf 2.49: Yeşil Cami, mahfil merdiveni. 81 Fotoğraf 2.50: Yeşil Cami, batı duvarında yer alan hilal içerisinde tarikat taçları. Fotoğraf 2.51: Yeşil Cami, altın yaldızlı malakari teknğinde şemse motifi. 82 2.11 Hükümet Konağı 19. Yüzyılda Kütahya’da bir hükümet konağı bulunmakla birlikte bu konak 1940 yılında bir yangın geçirmiştir 244. 1860 yıllarında hükümet konağı ile ilgili bazı yazışmalar gerçekleşmiş olup birtakım onarımlar yapılmıştır 245. 1862 Yılında hükümet konağının dahiliye dairesi iki tarafında bulunan bahçe duvarlarının genişletilmesi gayrimüslim müteahhit Hacı Minas Kalfa tarafından taahhüt edilmiştir 246. 1867 Yılında ise hükümet konağının genişletilmesi gündemdedir ve planı da sunulmuştur 247. Konağı genişletilmesi ve tamiri doğrultusunda ilk keşif mühendis Arif Efendi tarafından yapılmıştır 248. Mühendis Arif Efendi 1867 yılında Kütahya’da meydana gelen yangında zarar gören yapıların tanzimi için görevlendirildiği için o sırada Kütahya’da bulunmaktadır 249. Arif Efendi’nin hazırladığı keşif raporu doğrultusunda otuz üç bin sekiz yüz altmış beş kuruş masraf çıkmıştır 250. Bu keşif doğrultusunda bir münâkasa yapılır ve gayrimüslim bir müteahhit olan Dimitri Kalfa yirmi iki bin beş yüz kuruşa yapı inşaatını üzerine alır 251. Belge 2.4: 3 Aralık 1867 tarihli arşiv belgesinde yer alan hükümet konağı planı 252. Nurcan Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, 1. b., İSTANBUL: KİTABEVİ YAYINLARI, 2019, s. 67. Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 67. 246 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 164. 247 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 67. 248 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 164. 249 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 164. 250 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 164. 251 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 164. 252 BOA., İ.MVL., 582/216121, 06 Şaban 1284. 244 245 83 19. Yüzyılın sonuna gelindiğinde yeni bir hükümet konağı inşası gündemdedir lakin bu süreç uzamıştır 253. 1906 Yılında hükümet konağının inşası kararlaştırılmış ve mevcut konakta yer alan idari birimlerin mekteb-i rüşdiye binasına taşınmasına karar verilmiştir 254. Ardından aynı yıl dualarla başlanan inşaat halkın maddi yardımları ile kısa zamanda tamamlanmıştır 255. Yapı Kitabesine göre 1907 yılına tarihlendirilmektedir 256. Yapı 1893/1908 yılları arasında Kütahya Mutasarrıfı olan Giritli Ahmet Fuat Paşa’nın önderliğinde inşa edilmiştir 257. Yapı için halktan yardımlar toplanmış olsa da Fuat Paşa’nın çabaları olmasa inşa edilemezdi. Yapının kitabesinde ise şu dizeler yer almaktadır; “Apaçık kuralları ile inananların yüce dini olan (Din-i Mübin) İslam’ın hamisi ve müminlerin Emir’i, bu binanın banisi, Abdülhamit Han Hazretleri, başımızda oldukça, Kâinat, nizamı içinde örnek olsun. Osmanlı Devleti’nin bahtı ve yüce tahtı, isteğine uygun, mutlu ve gönlünce olsun. O kutlu Şah’ın aydınlık feyzinden, bu yeni bina da çok güzel bir şekil aldı. Kulları Ahmed Fuad Paşa, bu binanın yapısının, gönül çekici bir tarzda ve güzel bir görünümde olması için çok gayret gösterdi. Bu gayret ve güzel çalışmadan maksadı, Şehin Şah’ı Cihan’ın duasını almak ve böylece Alemlerin Rabbi olan Allah (c.c.)’ın tevfik ve hoşnutluğuna kavuşmaktır. Tarihini güzel bir ifade ile nazm eyledim. “Barekallah ‘Allah mübarek kılsın’ bu hoş ve güzel bina çok alımlı ve latif oldu (1907)” 258. Bir süre boş kalan yapı 1986 yılında Kütahya başsavcısı Hasan Gölcük zamanında Adliye sarayı olarak tahsis edildi 259. Yapılan birtakım ihaleler sonucunda 1998 yılında dönemin Adalet Bakanı Mahmut Oltan Sungurlu tarafından hizmete açıldı 260. Kesme taş ile inşa edilen yapı bir bodrum üzerine iki kat olarak kurgulanmıştır. Enine dikdörtgen bir alanı kaplayan yapının kuzey cephesinde yer alan girişi geniş bir avluya açılır. Fuat paşa caddesinden kademeli merdivenlerle ulaşılan bu avlu yine aynı cadde tarafından desteklenen bir duvarla doldurularak oluşturulmuştur. Güney cephesi düz olan yapının giriş kısmı ile doğu ve batı kanatları hafif çıkıntılıdır. Giriş mekânı, basamaklar üstünde dört yüksek sütun ve ortadaki üç geniş kemerle teşkilatlandırılmıştır. Çıkıntı, yanlara doğru da birer kemerle dışa açıktır. Bu mekânın üzerinde de üç penceresi bulunan vali odası yer alır. Üç pencereli bu Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 67. Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 67. 255 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 78,113. 256 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 401. 257 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 404. 258 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 398. 259 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 398. 260 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 398. 253 254 84 düzen arka cephenin orta bölümünde ve yan cephelerin ortasında da her iki katta tekrarlanmaktadır. Birinci ve ikinci kat pencereleri, basık kemerli ve dışa taşkın iki renkli taşla belirtilmiştir. Giriş mekanındaki kemerlerde de aynı iki renkli taş tekniği uygulanmıştır. Alt katta diğer bölümler düzgün sıvalıdır. Cephede, iki katı ayıran korniş hattı enine yapıdaki yatay etkiyi güçlendirir. Üst kat cephesini kaplayan çinilerde rumi kıvrımlarıyla bağlı rozet çiçeklerden bordürler vardır. Kare levha çiniler burma biçiminde birbirine bağlanan koyu kıvrımlarla, cepheye örgülü bir etki katar. Her levha kendi içinde açık renk şişkin madalyonlar düzeninde bitkisel desenlere sahiptir. Vali odasının orta penceresinin iki yanında, beyaz zeminli iki küçük kartuş yer almaktadır. Bunlardan doğudakinde 1907 (H. 1323), batıdakinde ise 1909/10 (H. 1325) tarihleri okunmaktadır. Cephede kullanılan çiniler girişte de kendini belli eder. Düz çiniler arasında sarı, mavi, firuze renkli, rumi kıvrımlı bordürler ve özellikle firuze zemine geniş hilal ve 5 köşeli yıldızlarla Cumhuriyet öncesi bayrak motifli dikdörtgen çiniler pencere kenarlarında yer alır. Bu çiniler her iki katın pencerelerinde sürekli tekrarlanmaktadır. Binanın çini kaplı uzun bacaları orijinalliklerini kaybetmiştir. Yalnızca vali odasının bacası biçimi ve çini kaplamalarıyla korunabilmiştir. Bu bacada cephede kullanılan çiniler aynı bordürle çevrelenmiş ve ortada da ay yıldızlı çinilerden bir tane yer almıştır. Yapının merkezinde yer alan giriş yapıyı doğu-batı ekseninde kesen koridora açılır. Hemen karşısında ise yapının ikincil kapsı olan arka kapı yer alır. Odalar koridorun iki yanına dizilmişlerdir. Yapı bu haliyle koridor düzenine göre planlanan hükümet konakları arasında yer almaktadır 261. Girişin iki yanından çıkan merdivenler üst kata ulaşır. Üt kat düzeni de alt kat düzenini tekrarlar ve döşemeler ahşaptır. Yapının orta bölümünde iki kademe ile vurgulanmış bir aydınlık feneri bulunmaktadır. Sekizgen olan bu fenerin üstü kiremit çatı ile örtülmüştür ve alt kademede geniş oval pencereler yer alır. Yapıda bulunan bu aydınlık feneri bu yapıya özgü bir uygulamadır 262. 261 262 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 126. Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 113. 85 Çizim 2.18: Hükümet konağı, bodrum kat planı (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). Çizim 2.19: Hükümet konağı, zemin kat planı (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). 86 Çizim 2.20: Hükümet konağı, birinci kat planı (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). Çizim 2.21: Hükümet konağı, kuzey cephesi çizimi (Kütahya Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden). 87 Fotoğraf 2.52: Hükümet Konağı, giriş bölümü. Fotoğraf 2.53: Kütahya Hükümet Konağının 1909 tarihli fotoğrafı 263. 263 (29.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/img/resimler/eskikutahya/20.jpg. 88 2.11.1 Hükümet Konağı Mescidi Mescit, hükümet konağı binasının zemin katının güneybatı köşesinde yer almaktadır. Mescidin 1907 tarihli kitabesi giriş kapısının sol üst kısmında bulunmaktadır. Kitabe metni ise şu şekildedir: “Lekesiz, saf ve tertemiz bu güzel mescidi, nakışlı, ziynetli, güzel sözlü ve narin yapısı ile Allah c.c. mübarek kılsın. Dine Hizmeti şiar edinmiş olan Abdülhamid Han Hazretleri'nin feyziyle aydınlandı ve müminlerin gözünü kamaştıran bi ışık oldu. Namaz kılanlar, saf, saf farz namazlarını kıldıkça ve yere diz çökerek, Cenab-ı Hak'ka niyaz içün ellerini semaya açtıkça, bu mescidin devleti; arş'ın minberine arkadaş olsun. O çok anlayışlı Şah, adaletle tahtında bin yaşasın. Tarihini, dualarımla birleştirerek mısralara döktüm. Rabb-ı mübin saygı ve ihsan gösteren yeri kıblegâh etsin (1907)” 264. Mescit basit bir kare plan şeklindedir. Mescit iç mekânda tavan da dahil olmak üzere hiç boş yer kalmayacak şekilde çinilerle kaplanmıştır. Çini mihrap klasik Osmanlı mihrapları formundadır. Duvarların üst kısımlarında Allah, Muhammed ve Ashab isimleri kabartma olarak işlenmiştir 265. Mihrabın üst kısmında ise besmele levhasında Hicri 1325 (1907) tarihi okunmaktadır 266. Çinilerde bitkisel formlar yoğunlukta olup mavi, firuze, yeşil ve kırmızı renkler dikkat çekmektedir. Yapı Kütahya yapıları içerisinde orijinal olarak tasarlanıp uygulanmış çinilerle kaplı tek örnek olarak gösterilebilir 267. Mescidin çini ustası ise arşiv belgelerinden öğrendiğimiz üzere o sıralarda Kütahya’da sürgünde bulunan çini muallimi Hayri’dir 268. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 399. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 403. 266 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 403. 267 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 403. 268 BOA., DH.MKT., 2623/41, 09 Ramazan 1326.; BOA., DH.MKT. 1285/42, 02 Şaban 1326. 264 265 89 Belge 2.5: Hükümet Konağı Mescidi, çini muallimi Hayri’nin mescidin çinilerini yaptığı için ücretini talep etmesine ve ücretin ödenmesine dair arşiv belgeleri 269. Fotoğraf 2.54: Hükümet Konağı Mescidinin içinden genel görünüm. 269 BOA., DH.MKT., 2623/41, 09 Ramazan 1326.; BOA., DH.MKT. 1285/42, 02 Şaban 1326. 90 2.12 Hürriyet Çeşmesi Eski fotoğraflara göre Kütahya İdadisi’nin önünde bulunan çeşme 1980 yılında bugünkü yerine yani zafer meydanına taşınmıştır 270. Çeşmenin iki kitabesi bulunmaktadır. Çeşmenin yuvarlak kemerli nişi içerisinde yer alan kitabe şu şekildedir: “Yazdı Rıf’at mahlas cevher gibi tarihini, Akdı işbu çeşmeden sâfi sular aynü’lhayât” 271. Bu kitabenin hemen altında ise rakamla Hicri 1325 (Miladi 1907/1908) tarihi yer almaktadır. Yuvarlak kemerin ve sütünce görünümlü plasterlerin üzerinde yer alan alınlıkta ise diğer kitabe bulunmaktadır. Bu kitabede yer alan metin ise şu şekildedir: “Adil ve kutsal olan cihan padişahı var olsun, çeşme imar edilince şahın yani padişahın gölgesi olacak, çeşmeyi Memlük kulu Hocazade akıttı ve fetihten sonra güneş gibi aydınlattı altı cihanı, kâinat onun gibi hakanı görmemiştir” 272. Hürriyet çeşmesi bağımsız çeşmeler grubunda yer almaktadır. Malzeme olarak mermer, kesme taş ve pirinç kullanılmıştır. Çeşmenin ölçülerine bakacak olursak yüksekliği 3.40 m, genişliği 2.05 m ve derinliği de 1 metredir 273. Ön cephenin en altına baktığımızda 3 ayrı kısım görürüz. Ortadaki kısım kurnaya aittir ve ortasında bitkisel karakterli bir rozet bulunur. Bu kısım 4 yönden silmelerle sınırlandırılmıştır. Bu bölümün iki yanında ise sütünce görünümlü plasterleri taşıyor izlenimi veren kaide bölümleri bulunur ve sadedirler. Bu kısımdan üste çıktığımızda merkezde yuvarlak kemerli çeşme nişi yer alır. Bu niş ilk kitabe ve tarihin bulunduğu niştir. Kemerin merkezinde kilit taşı görünümünde süsleme bulunur. Niş merkezinde yer pirinçten döküm tekniğinde üretilmiş lüle yer alır 274. Üst kısma çıktığımızda ince silmelerden sonra gelen korniş şeklindeki alınlıkta ikinci kitabe yer alır. En üst bölüm ise oldukça hareketlidir. Ortada üç dilimli kör kemer iki yanda ise üçüz kör kemer yer alır. Kemer sıraları yerleştirilişleri itibariyle bir cami siluetini anımsatır. Merkezde yer alan kemerde Sultan II. Abdülhamit’in arması yer alırken iki yanda bulunan kemerlerde ise birer tane 5 kollu yıldız yer alır. Arma ve yıldız pirinçten yapılmıştır. Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 79. 271 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 79. 272 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 79. 273 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 80. 274 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 80. 270 91 Fotoğraf 2.55: Hürriyet Çeşmesi’nin 1907 tarihli kartpostalı 275. Fotoğraf 2.56: Hürriyet Çeşmesi’nin bugünkü yerinden güncel bir fotoğrafı. Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 89. 275 92 Çizim 2.22: Hürriyet Çeşmesi’nin planı 276. Çizim 2.23: Hürriyet Çeşmesi’nin ön cephe çizimi 277. Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 90. 277 Verim, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, s. 90. 276 93 2.13 Küpecik Cami Hamidiye mahallesinde Müderris yolu üzerinde yer alan yapı 1911/1912 yılına tarihlendirilmektedir 278. Yapıda 3 ayrı kitabe yer alır. Batı cephede saçakta“Maşallah 1330” yazılıdır. Bunun hemen altında ise bir çini panoda “Ya Malik El Mülk” yazısı yer alır 279. Üçüncü kitabe minarede bulunur. Bu kitabede Sultan Mehmed Reşad tuğrası, “Maşallah” ibaresi ve “1329” tarihi yer alır 280. Caminin yerinde 1571 tarihli bir mescit bulunduğu ve bu mescidin kaditler camiinde çalışan usta tarafından yenilendiği düşünülmektedir 281. İki katlı yapının alt katının eskiden sıbyan mektebi olduğu söylenmektedir 282. Kâgir olarak inşa edilen yapının batı cephede alt katta 2 pencere yer alır. Bu pencereler kuzeylerinde yer alan kapı ile aynı boydadırlar. Basık kemerlidirler ve kenarları kesme taşlarla vurgulanmıştır. Giriş kapısı ise yuvarlak kemerlidir. Kat ayrımı bir silme ile vurgulanmıştır. Batı cephenin üst katında 3 pencere bulunur. Basık kemerli olan bu pencereler alt kattakilere göre dar tutulmuştur. Alt katta güneyde iki köşede basık kemerli iki küçük pencere yer alır. Üst kat güneyde ise sadece batı köşede basık kemerli uzun bir pencere bulunur. Doğu cephedeki tek pencere üst katta mahfilin doğusundaki penceredir. Geniş bir saçağı bulunan yapının üst örtüsü kiremit çatıdır. Kuzeybatı köşede bulunan minare taş kaidelidir. Şişkin bir pabuç kısmı bulunur. Gövdesi tuğladan yapılmıştır. Pabuç kısmından sonra burmalı bir bilezik ve ardından turkuaz renkli çini kuşak görülür. Gövdenin sonuna doğru bu düzen yinelenir. Mukarnaslı şerefenin altında bir başka turkuaz renkli çini kuşak yer alır. Yapının alt katı ahşap tavanlıdır ve 3 ahşap direkle taşınır. Çini bir mihrap bulunur. Bu kısım mescit olarak kullanılmaktadır. Ahşap merdivenlerle çıkılan üst kat asıl cami mekanıdır. Bu kısım sadece Cuma namazlarında ve özel günlerde açılır. Vaaz kürsüsü ve mihrap ahşaptan olup oldukça sadedir. Ahşap minberi beyaz renkle boyanmıştır. Aynalığında ise üçgen form içinde kahverengi, sarı, mavi ve yeşil renkli basit rumî ve çeşitli bezemeler görülür. Kuzeyde ahşap mahfil yer alır. Bu katın da tavanı ahşaptır. Tavanda küçük boyutlu sekizgen bir çini göbek yer alır. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 281. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 282. 280 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 282. 281 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 283. 282 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 282. 278 279 94 Çizim 2.24: Küpecik Cami, zemin kat planı 283. Çizim 2.25: Küpecik Cami, birinci kat planı 284. 283 284 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 578. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 578. 95 Fotoğraf 2.57: Küpecik Cami, kuzeybatıdan genel görünüm. Fotoğraf 2.58: Küpecik Cami, minarede yer alan kitabe. Fotoğraf 2.59: Küpecik Cami, saçak altında yer alan kitabeler. 96 Fotoğraf 2.60: Küpecik Cami, alt kat harim. Fotoğraf 2.61: Küpecik Cami, üst kat harim. 97 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÜNÜMÜZE ULAŞAMAYAN YAPILAR 3.1 Yeni Mahalle Hamamı Lala Hüseyin Paşa Caddesinin kuzeyinde yer alan yapı 1980’lerde harap durumdadır 285. Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü de yapının günümüze ulaşamadığını söylemiştir. Tam tarihi bilinmeyen yapı XIX. yy. sonuna tarihlendirilmektedir 286. Yapının soğukluk kısmı bağdadi tekniğinde inşa edilmiştir 287. Kubbe örtülü bu kısımdan sonra beşik tonoz örtülü ılıklık kısmı ve ardından soğukluk kısmının çapraz ekseninde yer alan kubbeli sıcaklık kısmına geçilir 288. Yapının ısıtma problemi sebebiyle terk edildiği söylenmektedir 289. Çizim 3.1: Yeni Mahalle Hamamı planı 290. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 386. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 386. 287 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 387. 288 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 387. 289 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 387. 290 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 662. 285 286 98 3.2 Hapishane Kütahya Mutasarrıfı Ahmet Fuat Paşa tarafından inşa ettirilmiş olan yapının malzemesi kesme taştır 291. Yapı Yeşil Caminin yanında yer almaktaydı. 6 Ağustos1890 tarihli bir arşiv belgesinde müceddiden inşa olunacak hapishanenin keşif ve rayiç defterinin yeniden düzenlenmesi istenmektedir 292. İlerleyen süreçte inşaat başlanmış olup 1892 tarihli bir başka belgede hapishane inşaatı tamamlanıncaya kadar mekteb-i rüşdiye binasının hapishane olarak kullanılmasının reddedildiği görülmektedir 293. Mehmet Fuat Paşa 1893 yılında göreve geldiğine göre inşaat birkaç yıl sürmüş olmalıdır. Fotoğraflardan anlaşıldığı üzere yapı fevkanidir ve orta avluludur. Bir yangın geçirip harap olmuştur 294. 1963/1977 Yıllarında belediye başkanlığı yapmış olan Abdurrahman Necati Kara’a zamanında yıkılmış olan hapishanenin arazisi pazar yeri olarak değerlendirilmiştir 295. Hapishanenin küçük bir kısmı Cafer Dede Türbesi binası için değerlendirilmiştir 296. Bu türbe Yeşil Caminin hemen arkasında yer almaktadır. Fotoğraf 3.1: 1960 Yılında eski hapishane 297. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 401. BOA., DH.MKT., 1748/35, 19 Zilhicce 1307. 293 BOA., DH.MKT., 1914/108,23 Cemazeyilahir 1309. 294 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 439. 295 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 401. 296 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 439. 297 (08.12.2019), http://www.gelenekselturksanatlari.org.tr/upload/gallery/resim_1449220888_3.jpg. 291 292 99 Fotoğraf 3.2: 1935 Yılında eski hapishane 298. Çizim 3.2: Hapishane kalıntısının kullanıldığı Cafer Dede Türbesinin planı 299. 298 299 (08.12.2019), http://www.gelenekselturksanatlari.org.tr/upload/gallery/resim_1449220850_2.jpg. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 682. 100 Fotoğraf 3.3: Hapishane kalıntısının kullanıldığı Cafer Dede Türbesi 300. 300 (08.12.2019), https://martjenk.files.wordpress.com/2014/06/img_1798.jpg. 101 3.3 Saat Kulesi Orijinalinde saat kulesi olarak inşa edilmemiş olup kilisenin çan kulesidir. 1922 Yılında gayrimüslimler kenti terk edince kilise emval-i metruke olarak belediyeye verilmiştir 301. Bu tarihten sonra kilise elektrik üretimi için kullanılmış çan kulesi de saat kulesine dönüştürülmüştür 302. Bu çan kulesi Belediye Başkanı Abdurrahman Necati Kara’a zamanında yıkılarak ve yerine iş hanı yapılmıştır 303. Fotoğraf 3.4: Çan kulesi saat kulesine dönüştürülmeden önce 304. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 406. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 406. 303 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 406. 304 (08.12.2019), http://img.xooimage.com/files104/3/e/2/432179_1015085718...202567_n-44df609.jpg. 301 302 102 Fotoğraf 3.5: Saat kulesine dönüştürülmüş çan kulesi 305. 305 (08.12.2019), http://www.eskiturkiye.net/resimler/kutahya-saat-kulesi-2203.jpg. 103 3.4 Senatoryum Bugün mevcut olmayan ve herhangi bir fotoğrafı ya da planına sahip olmadığımız senatoryum ile ilgili bazı arşiv belgeleri bulunmaktadır 306. 28 Ocak 1852 tarihli belgede hastane inşaatının ertelenmesi kararlaştırılmıştır. 9 Eylül 1907 tarihli arşiv belgesi Alman mimar ve mühendisler tarafından otuz kırk yataklı bir senatoryum inşası ile ilgilidir. 13 Kasım 1907 tarihli belge ise Alman mimar ve mühendislere gerek olmadığı ve senatoryum planının Almanya’da eğitim görmüş Mimar Kemal Bey’in görevlendirilmesinin uygun olacağının sadrazam tarafından padişaha arzıdır. 21 Kasım 1907 tarihli diğer belgede ise senatoryum inşası için Almanya’dan mühendis getirilmesi ile ilgilidir. Anlaşılan o ki padişah Sadrazam’ın arzını kabul etmemiştir. Bahsi geçen belgelerden iki tanesi CIRIK’ın eserinde Latin harfleri ile yer almaktadır 307. Belge 3.1: Senatoryum inşası için Almanya’dan mühendis getirilmesine dair 21 Kasım 1907 tarihli arşiv belgesi 308. BOA., Y.A.HUS., 516/104, 7 Şevval 1325.; BOA., BEO., 3189/239114, 15 Şevval 1325.; BOA., İ.MVL., 229/7882, 5 Rabiulahir 1268.; BOA., İ.SH., 5/21, 1 Şaban 1325. 307 Cırık, Osmanlı Belgelerinde Kütahya, s. 158,178. 308 BOA., BEO., 3189/239114, 15 Şevval 1325. 306 104 3.5 Askerlik Şubesi Kütahya Mutasarrıfı Fuat Paşa zamanında 1899 yılında inşa edilmiştir 309. Hv. P. Kd. Albay İhsan Tokaş zamanında (1978/1985) yıktırılmış ve yenisi yapılmıştır 310. Elimizde olan tek fotoğraf yapı hakkında bazı ipuçları vermektedir. Ön cephesi görülen fotoğrafta kesme taş malzeme kullanıldığı görülmektedir. Fevkani yapının 4 sütunlu ve öne doğru taşkın bir giriş mekanı bulunur. Birinci kat ta ise girişin üzerinde bir balkon düzenlemesi ve aşağıdaki sütunların iz düşümlerinde birer sütun görülür. Kat ayrımı taşkın bir silme ile vurgulanmış olan yapının alt kat pencereleri yuvarlak, üst kat pencereleri ise basık kemerlidir. Kademelendirilmiş saçak kısmı taşkın değildir. Fotoğraf 3.6: Eski askerlik şubesi binası 311. Fotoğraf 3.7: Eski askerlik şubesi binasının açılış merasimi 312 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 392. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 392. 311 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 392. 312 Emine Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2015, s. 259. 309 310 105 3.6 Askerî Mahfel XIX. Yy. sonlarında inşa edilmiş olan yapı eski bir fotoğrafında görüldüğü üzere fevkanidir 313. Bina savaş zamanında hastane olarak kullanılmıştır 314. Yüksek bir giriş sahanlığı bulunan yapının bu kısmına iki yandan merdivenlerle çıkılır. İki sütunla giriş kısmının üstündeki balkon taşınmakta ve bu balkonla giriş kısmının üstü örtülmektedir. Yuvarlak kemerli giriş kapısının iki yanında plastrlar çatıya dek uzanmaktadır. Kat ayrımı silme ile vurgulanmış olan yapının pencereleri yuvarlak kemerlidir. Fotoğraf 3.8: Askerî mahfel 315. Fotoğraf 3.9: Askerî mahfel 316. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 392. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 392. 315 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 393. 316 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 261. 313 314 106 3.7 Postane Bir dönem mehmetçik gazinosu olarak kullanılmış olan yapının tam inşa tarihi bilinmemektedir 317. Fotoğrafından gördüğümüz kadarıyla fevkani bir yapıdır. Yapının köşeleri ve girişinde kesme taşlar diş oluşturacak şekilde dizilmiştir. Yapının alt katında yapının pencerelerine göre büyük yuvarlak kemerli açıklıklar görülmektedir. Bunların ne olduğu fotoğraftan tam olarak anlaşılmamaktadır. Kat ayrımı geniş bir silme ile vurgulanan yapının birinci katında dikdörtgen pencereler yer alır. Binanın taşkın bir saçağı bulunur. Fotoğraf 3.10: Postane, Mehmetçik gazinosu olarak kullanıldığı dönemden 318. 317 318 Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 393. Kalyon, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, s. 393. 107 3.8 Mekteb-i Rüşdiye Herhangi bir fotoğrafı ya da planı bulunmayan yapı ile ilgili bazı arşiv belgeleri bulunmaktadır. 24 Haziran 1860 tarihli bir belgede mekteb-i rüşdiyenin teşrifinin halkın zenginleri tarafından karşılanması istenmektedir 319. 2 Kasım 1865 tarihli bir başka belgede ise inşa masrafları ahali tarafından, muallim maaşı ve teferruatı devletten karşılanmak üzere bir mekteb-i rüşdiyenin yapılmasıyla ilgili Kütahya Kaymakamlığı teklifinin kabul edildiği anlaşılmaktadır 320. Bu belgede muallim-i saniliğe aday sülüs hocası bulunduğu takdirde ismiyle birlikte bir satırlık numunesinin gönderilmesi istenmektedir. Bu belgeden 5 yıl önce düzenlenmiş olan ilk belgede rüşdiyenin teşrifatıyla ilgili talepte bulunulması bir başka rüşdiyenin olup olmadığı sorusunu gündeme getirmektedir. Fakat bu soru şimdilik yanıtsızdır. 24 Ocak 1892 tarihli bir başka belgede ise hapishane inşaatı bitirilinceye kadar rüşdiyenin hapishane olarak kullanılması talebinin reddedildiği anlaşılmaktadır 321. Yani bu tarihte bir rüşdiye vardır ve faaldir. Belge 3.2: Mekteb-i rüşdiyenin yapılmasıyla ilgili 2 Kasım 1865 tarihli belge 322. BOA., A.MKT.NZD., 316/12, 5 Zilhicce 1276. BOA., MVL., 712/48, 12 Cemazeyilahir 1282. 321 BOA., DH.MKT., 1914/108,23 Cemazeyilahir 1309. 322 BOA., MVL., 712/48, 12 Cemazeyilahir 1282. 319 320 108 3.9 Redif Kışlası Redif Kışlası’ndan bugün sadece Kütahya Müzesindeki kitabeler (Envanter no: 411, 412, 413, 414, 415) kalmıştır 323. Bu kalıntılar; ışınlı ve 1301 (1883/1884) tarihli alınlık, iki korniş parçasında birer satır yazı, üçer satırlı 2 parça kapı kitabesi ve sırma bordürlü içi boş bir madalyondan oluşmaktadır. Madalyonun ortasında muhtemelen tuğra ya da Osmanlı devlet arması vardı. Bu kalıntılar arasındaki 413 Envanter numaralı kitabenin metni şu şekildedir: “Şehinşah-ı Cihan Abdülmecid Han Eyleyip ihsan Redif-i askerî mansuruna kışla yapdı pek balâ Acep mîmar kudreti suretâ … ihlâle … Şevket-i Şahaneyi resmeylemiş zîbâ” 324. 414/415 Envanter numaralarına kayıtlı kitabelerin metinleri ise şu şekildedir: “Cülûs etti evşi iclâl ile taht-ı hümayuna Ne ihsanlar eder seyret cünuda ol Şeyh-i valâ Redif asker-i mansurunu lütfetti Kütahya kazasında kılıp bu kışlayı inşâ O Şahın askerîsi bîadat ve bîhesab olsun Zamanında liva-i fevzû Nusret bulsun istialâa Kudumiyle hayat taze buldu cünd-i mansurî Nizamül ceyşin teyid eder evvelkinden alâ Bu valâ kışlada asker mekin oldukça fahr etsün Ki olmuşdur binası zîb-i bahş târim minâ Mücevher söyledi Zîver kulu tarih-i itmamın Bu valâ kışlayı kıldı Şehinşah-ı Cihan ihya 1255” 325. Kitabelerde Abdülmecid Han işaret edilmesine karşın ışınlı kitabe II. Abdülhamid Han dönemine aittir. Yapı muhtemelen tamir geçirmiştir. 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde inşa olunacak kışlanın planları görülmektedir 326. Fotoğraflarda görüldüğü üzere mekteb-i idadinin yakınında bulunan kışla geniş bir alanı kaplamaktadır. Çeşitli bloklardan oluşan yapı orta avlulu, iki katlı ve kiremit çatı örtülüdür. Avlu ortasında bir avlusu bulunmaktadır. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 437. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 438. 325 Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, s. 438. 326 BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. 323 324 109 Kışlanın inşa süreci Meclis-i Şûra’da görüşülen “Redif Kanunnamesi” kabul edilişinden sonra başlamıştır. Redif-i Mansure teşkil edilmesi münasip olan yerlere bu emirlerin özel olarak fermanla gönderilmesi hususu Takvim-i Vekâyi’de yayınlanarak ilan edilmiştir 327. Padişah II. Mahmud tarafından; Redif-i Mansure alaylarının oluşturulmasına yönelik fermanlar, Kütahya dahil birçok yere gönderilmiştir 328. Kütahya Mütesellimi Hâlil Kâmilî Ağa önderliğinde 4 Eylül 1834 tarihinde toplanan Meclis-i Şer’i’de okunan bu ferman memnuniyetle karşılanmıştır 329. Zamanla Kütahya’da bulunan mevcut kışlalar yetersiz gelmiş ve yeni kışla ile ilgili görüşmeler başlamıştır. 8 Mayıs 1838 Tarihinde bu durum padişah ile görüşülmüş ve netice olarak Tophane-i Amire Kaymakamı Edhem Bey ve Mühendis Kâmil Efendi, Kütahya’da yeni inşa edilecek kışla ve depo binalarının yer tespiti ve inşası, ayrıca yarım kalan talimhanenin tamamlanması, planlarının çizimi ve inşaatın yapımı için gerekli olan kereste vb. inşaat malzemelerinin belirlenerek, maliyetinin hesaplanması ile görevlendirilmiştir 330. Bu görevlendirmenin ardından kışla binasının planı hazırlanarak, değerlendirme raporları ve keşif defterleriyle birlikte, Sadrazama gönderilmiştir 331. Kütahya’da bir taburluk ve tek katlı bir kışla inşasına karar verilmesine rağmen, Kaymakam Edhem Bey ve Mühendis Kâmil Efendi’nin hazırlamış olduğu, çizim ve planların, iki katlı ve üç taburun barınabileceği büyüklükte bir kışlaya ait olduğu görülmektedir 332. İstanbul’da, Dâr-ı Şûra-yı Askerî’de 12 Haziran 1838’de yapılan görüşme sonucu kışlanın 3 taburluk ve fevkani olarak inşa edilmesi kararlaştırılmıştır 333. Bu karar sonucunda keşif defterinde belirtilen 12.585.050 kuruş inşa masrafının da hazineden ödenmesi istenmektedir 334. 1 Temmuz 1839 tarihinde Sultan II. Mahmud’un vefatı üzerine tahta geçen Sultan Abdülmecid Han, kışla inşasının tamamlanmasını sağlayarak Kütahya Redif Kışlasını hizmete açmıştır 335. Kadıçayırı olarak bilinen eski kışlanın bulunduğu yerde yapılacak yeni Redif Kışlası, Paşa Sarayının ön tarafında yani Küçük Hasan Efendizâde bahçesi olarak tarif edilmektedir 336. Plana göre birçok farklı yapıdan oluşan külliye şeklindeki kışla; kışla olarak tasarlanmış bir ana Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 33. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 33. 329 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 34. 330 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 50. 331 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 50; BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. 332 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 51. 333 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 52. 334 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 52. 335 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 53. 336 Emine Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2015, s. 58; BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. 327 328 110 bina, yanında talimhane, talimhanenin yakınında ayrı bir koğuş binası, câmi, ambar, hasta koğuşları ve Paşa Sarayının karşısında gösterilen bir de hamam yer almaktadır 337. Kışla binası inşa edilirken planda birtakım değişiklikler olmuştur. Yapı plana göre 1/3 oranında küçülmüş ve cami inşa edilmemiştir. Çizilen bu plana göre; kışlanın doğusunu çayırlık alan çevrelemektedir. Kışla binasının batı yönünde ise tarlalar ve bahçelik alanlar vardır 338. Fuat Paşanın Mutasarrıflık yaptığı dönemde bu bölgeye dikilen çamlar nedeniyle daha sonraları Çamlıbahçe adı ile anılmıştır. Bu çam ağaçlarını eski hapishanenin fotoğraflarından görmek mümkündür. Kısacası kışlanın yeri bugünkü şehrin göbeğidir. Kâgir olarak inşa edilen kışlanın ve belli yüksekliğe kadar zemin kat duvarlarında kabayonu taş duvar kullanılmıştır. Zemin kat ve birinci kat duvarları, düzgün kesme taştan yapılmış, cephe duvarlarının üzeri sıvanmıştır. Taş duvarların 50 santimetreden daha kalın olduğu düşünülmektedir 339. Kuzey cephede, altı sütunlarla desteklenen meclis odasının bulunduğu katın duvarları ahşap karkas sistemiyle inşa edilmiştir. Çatı, ahşap konstrüksiyonlu beşik çatıdır. Çatı kaplama malzemesi olarak, alaturka kiremit kullanılmıştır. Kare kesitli bacaların yapımında ise harman tuğlası kullanılmıştır 340. Ana kışla binasının cephesinde her iki katta da dikdörtgen formlu pencereler görülür. Ayrıca belli aralıklarla plastrlar kullanılarak cephe hareketlendirilmiştir. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 60. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 61. 339 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 68. 340 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 68. 337 338 111 Fotoğraf 3.11: Kışla ana giriş kapısı ve üstünde meclis odası 341. Fotoğraf 3.12: Kışlanın kapısında yer alan kitabenin ortasındaki oval madalyon 342. 341 342 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 244. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 245. 112 Fotoğraf 3.13: Kışlaya ait ışınlı süslemeler bulunduran üçgen alınlık 343. Fotoğraf 3.14: Kışla kitabesinden bir bölüm 344. 343 344 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 245. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 247. 113 Fotoğraf 3.15: Kışlanın kuzeybatısından bir görünüm 345. Fotoğraf 3.16: Kışlanın iç avlusunda bulunan havuz 346. 345 346 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 249. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 251. 114 Fotoğraf 3.17: Kışlanın avlusundan genel görünüm 347. Fotoğraf 3.18: Kışlanın kuzey cephesinde çıkma biçimindeki meclis odası 348. 347 348 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 252. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 253. 115 Fotoğraf 3.19: Kışlanın kuzeyinde yer alan bahçedeki dış kapı 349. Fotoğraf 3.20: Kışla bahçesinde bulunan hangarlar 350. 349 350 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 255. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 256. 116 Fotoğraf 3.21: Kışlanın ön tarafı ve arkasındaki ahır 351. Belge 3.4: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (1) 352. 351 352 Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 257. BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. 117 Belge 3.5: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (2) 353. Belge 3.6: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (3) 354. 353 354 BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. 118 Belge 3.7: 15 Mart 1839 tarihli arşiv belgesinde yer alan kışla planı (4) 355. Fotoğraf 3.22: Kışlaya ait turkuaz renkli çini parça 356. 355 356 BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. Gedik, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, s. 278. 119 KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME 4.1 Plan İncelemeye alınan mimari eserlerden günümüze ulaşamayan yapılardan sadece kışlanın planı mevcuttur. Bu planın da ne kadarının uygulanmış olduğu tam olarak belli değildir. Plan ve fotoğraflar incelendiğinde iki katlı, avlulu ve kırma çatılı bir ana bina ortaya çıkmaktadır. Lakin bu avlu çok büyük değildir. Eğitim vb. aktiviteler kışla binasının etrafını çevreleyen bahçede yapılıyor olmalıdır. Bu plan devasa örneklerin küçük bir çeşitlemesi olarak görülebilir. Örneğin İstanbul’da yer alan Kalyoncu Kışlası orta avlulu kışlaların anıtsal örneklerinden birisidir. Hapishane’nin planı bulunmamakla birlikte U forma sahip olduğu görülmektedir. Fakat üst katta U form görünse de zeminde tüm cepheler kapalıdır. 3 Ocak 1900 tarihli bir arşiv belgesinde bugün Makedonya sınırları içerisinde yer alan Kumanova ve İştip’de müceddeden inşa edilecek olan hapishane planları bulunmaktadır 357. Bu belgede yer alan planlar, ilgili dönemde inşa edilen hapishane planları hakkında fikir vermektedirler. Belge 4.1: Kumanova’da müceddeden inşa edilecek hapishane planı 358. 357 358 BOA., DH.TMIK.S., 28/82, 1 Ramazan 1317. BOA., DH.TMIK.S., 28/82, 1 Ramazan 1317. 120 Yeni mahalle hamamının planı soğukluk, ılıklık ve sıcaklık bölümlerinden oluşan ana mekanları ile bir farklılık arz etmemektedir. Askeri mahfel, askerlik şubesi ve postane binaları fotoğraflardan anlaşıldığına göre fevkani ve kare planlı olmalıdırlar. Senatoryum ve mekteb-i rüşdiye ile ilgili ise herhangi bir fotoğraf ya da plan bulunmamaktadır. Mekteb-i idadi bir yangın geçirmiş olup yapının dış kütlesi hariç tamamı yandığı söylenmektedir. Bu sebeple şu anki planın orijinal olup olmadığı kesin değildir. Lakin işlevsellik açısından bakıldığında pek de farklı olduğu düşünülemez. Batı-doğu ekseninde dikdörtgen bir forma sahip olan planda ortada bir koridor bulunmaktadır. Odalar ise bu koridorun güney ve kuzeyine sıralanmışlardır. Çizim 4.1: Bartın mekteb-i idadisi, birinci kat planı 359. Bartın mekteb-i idadisinde görülen plan Kütahya’da yer alan mekteb-i idadisinden çok da farklı olmamalıdır. Bu tip planlar dönemin eğitim yapılarında görüldüğü gibi yönetim yapılarında da görülmektedir. Hükümet konağı da bir koridor etrafına sıralanmış odalardan oluşmaktadır. Plan tipi olarak çoğunlukla tercih edilen koridor düzenindeki hükümet konaklarına Adana ve Kastamonu hükümet konakları örnek olarak verilebilir. Bu dönemde ele aldığımız iki çeşmenin ikisi de bağımsız çeşmeler grubuna dahildir. Hürriyet çeşmesi plan olarak ünik bir özellik göstermez. Çinili çeşme ise sütunlu ön cephesi ve çokgen tasarımıyla dikkate değerdir. Lütfiye Göktaş Kaya, Muhammet Özkurt, “19. - 20. Yüzyıl Osmanlı Dönemi Eğitim Yapıları: Kastamonu Merkez Mekteb-i İdadi, Mekteb-i Sanayi, Rum Mektebi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 73 (2018), s. 50. 359 121 Camilere baktığımızda kare ya da dikdörtgen planın tercih edildiğini görürüz. Bu camilerden sadece Sadettin Cami düzensiz planı ile diğer camilerden farklılık gösterir. Bunun sebebi de altında yer alan sakahane olmalıdır. Cami alana uydurulmak istenmiştir. Diğer camilerde zaten standart olan basit kare ya da dikdörtgen planlar seçilmiştir. Kaditler, Küpecik, Sadettin ve Molla Bey camileri fevkani yapılardır. Diğerleri ise tek katlı düzenlenmişlerdir. Tek katlı olan yapılardan Yeşil Cami tek katlı olmasına karşın fevkani bir yapı gibi yüksek tasarlanmıştır. Ayrıca bu caminin kubbe örtülü tek mekanlı diğer camilerin planlarından ayrılan özel bir yanı yoktur. 122 4.2 Malzeme Kütahya’da inşa edilen bu dönem yapılarının inşa malzemelerinde kesme taş, moloz taş, tuğla, kerpiç ve ahşap görülmektedir. Çatılarda ise kiremit kullanılmıştır. Günümüze ulaşamayan yapılardan hapishane, askeri mahfel, kışla ve postane binalarında ve saat kulesinde kesme taş kullanıldığı anlaşılmaktadır. Hükümet konağı, mekteb-i idadi ve Yeşil Cami tamamen kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Ahırardı Cami orijinal halinde ahşap, Mes’udiye Mescidi ise kerpiç malzeme ile inşa edilmiştir. Diğer camilerde ve Mevlevihane’de ise çeşitli malzemeler kullanılmış olup malzeme birliği yoktur. Camilerin iç mekanlarında ahşap kullanımı da görülmektedir. Yeşil Cami’nin minaresi tamamen taş malzemeden diğerlerinin ise taş ve tuğla malzemedendir. Aşağıdaki tabloda günümüze ulaşan mevcut yapıların ana kütlelerinde kullanılan malzemeler verilmiştir: Küpecik Cami Hürriyet Çeşmesi Hükümet Konağı Yeşil Cami Çinili Çeşme Mekteb-i İdadi Şeyh Salih Türbesi Ahırardı Cami Sadettin Cami Molla Bey Külliyesi Mes’udiye Mescidi Kaditler Cami Dönenler Cami (Mevlevihane) Toplam Kesme Taş ✓ Moloz Taş Tuğla Kerpiç Ahşap Mermer ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ X ✓ ✓ X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X ✓ X X X ✓ X X X X X X X X ✓ ✓ ✓ X X X ✓ ✓ ✓ X X X ✓ X X ✓ X ✓ ✓ ✓ X X X X 11 4 4 1 1 2 ✓ Tablo 4.1: Yapıların ana kütlelerinde kullanılan malzemeler. X 123 4.3 Yapı ve Cephe Elemanları Kemerli Yuvarlak Küpecik Cami X Hükümet Konağı X Yeşil Cami X Mekteb-i İdadi Şeyh Salih Türbesi Ahırardı Cami Sadettin Cami Molla Bey Külliyesi Mes’udiye Mescidi Kaditler Cami Dönenler Cami (Mevlevihane) Toplam ✓ ✓ X ✓ ✓ ✓ X ✓ 6 Basık ✓ ✓ Sivri Kaş Kare Dikdörtgen X X X X X X X X X X X ✓ ✓ X X X X X X X X X X X X X ✓ ✓ X ✓ ✓ ✓ X X X X ✓ ✓ X X X X 5 1 ✓ X X ✓ Hükümet Konağı Yeşil Cami X ✓ 1 3 5 Mekteb-i İdadi Şeyh Salih Türbesi Ahırardı Cami Sadettin Cami Molla Bey Külliyesi Mes’udiye Mescidi Kaditler Cami Dönenler Cami (Mevlevihane) Toplam Tablo 4.3: Yapıların üst örtüleri. X ✓ X ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ Kubbe Tonoz X X X X ✓ X X X ✓ ✓ X ✓ X X X X X X X X X ✓ 8 3 X X X X X ✓ X X X ✓ ✓ ✓ Tablo 4.2: Yapıların pencere formları. Küpecik Cami ✓ ✓ X Çatı Dairesel X 2 X ✓ X 4 124 Yapıların büyük bir çoğunluğunda çatı kullanılmış olup bunun sebebi ise muhtemelen maddi sebeplerde yatmaktadır. Tonoz kullanılan Sadettin camisinde bu tercihin sebebi düzensiz araziye uyum çabası olabilir. Mevlevihane’de işlevsellik Yeşil Cami’de ise anıtsallık isteği kubbe kullanımındaki amaç olmalıdır. Şeyh Salih Türbesi’nde tercih edilen kubbe ve tonozun birlikte kullanımı estetik kaygılar sonucu olmuş olabilir. Türbe daha kolay ve masrafsız biçimde tek bir beşik tonoz ile örtülebilirdi. Yapılarda tercih edilen pencerelere baktığımız zaman kemerli tercihlerin daha çok tercih edildiğini görürüz. Sadettin Cami ve Molla Bey külliyesinde pencereler dışta dikdörtgen görünürken içeride karedir. Pencerelerin etrafları taşlarla ya da çinilerle diş oluşturacak şekilde çevrelenmiş ya da düz bordürlerle sınırlandırılmıştır. Mekteb-i idadi, hükümet konağı ve Yeşil Cami’de bu durum sistematik biçimde özenle uygulanmıştır. Hükümet konağının ortasında yer alan oval pencereli aydınlık feneri bu yapıya özgüdür360. Muğla ve Dersim hükümet konaklarında da buna benzer uygulama bulunsa da özellik bakımından ayrıdırlar. Giriş mekanlarına baktığımızda hükümet konağında büyük ölçülü ve özenle düzenlenmiş vurgulu bir giriş mekanı görürüz. Üst katın öne doğru taşırılıp alttan sütunlarla desteklendiği bu biçimi dönemin diğer hükümet konaklarında da izlemek mümkündür. Askeri mahfel ve askerlik şubesi binasında da bu biçimin bir çeşitlemesi olarak sundurmalı giriş mekanları yer almaktadır. Mekteb-i idadinin yüksek bir merdivenle ulaşılan girişinde ise cepheye neredeyse yapıştırılmış sütunlar ve üçgen alınlık görülür. Diğer yapılardan Ahırardı Cami, Mes’udiye Cami, Küpecik Cami ve Molla Bey Külliyesi’nin girişleri özensiz ve estetik kaygıdan uzaktır. Küpecik Cami’nin minaresi şişkin pabuç kısmı ile diğerlerinden ayrılmaktadır. Bu camide ve Yeşil Cami hariç diğer hepsinde minareler taş kaide üzerine tuğla gövde ile devam etmektedirler. Yeşil Cami’nin minaresi ise tamamen taştan inşa edilmiş olup köşklü tiptedir. Bu haliyle Kütahya’da tek örnektir. Camilerde yer alan minberlerin hepsi ahşaptır. Nitelik bakımından Sadettin Cami ve Yeşil Cami’nin minberleri özel konumdadırlar. Sadettin Cami minberi çakma kündekarî tekniğiyle Yeşil Cami minberi ise üzerinde barındırdığı çok çeşitli süslemelerle dikkat çeker. Orijinal hali ile günümüze ulaşan mihraplardan Yeşil Cami’ninki alçı olup diğerleri taştır. Ek olarak hükümet konağının mescidinin çini mihrabı da orijinaldir. 360 Yazıcı Metin, Devlet Kapısı, s. 113. 125 4.4 Süsleme Mekteb-i idadi ve hükümet konağında yapının cephesinde yoğunlaşan süsleme dini yapılarda ise iç mekanda yoğunlaşmaktadır. İdadinin cephesinde görülen neoklasik detaylar batılılaşma döneminin en yoğun uygulanan akımlarındandır. Diğer illerde yer alan idadilerde de buna benzer cephe düzenlemesi görmek mümkündür. İdadinin çatısında alınlıklı bir bölüm eski fotoğraflarda görülmekte olup muhtemelen tuğraya veya devlet armasında ayrılmış bir kısımdır. Gerek idadide gerekse hükümet konağı, Yeşil Cami ve Kaditler Cami’sinde cephede cephe elemanları ile hareketlilik sağlanmıştır. Böylece bu cephe elemanları süslemeye destek vermiştir. Hükümet konağının pencere kenarlarında, giriş bölümünde ve bacalarında çini kullanımı görülmektedir. Cephede bu kadar yoğun çini kullanılan başka hükümet konağı yoktur. Kullanılan çinilerin büyük çoğunluğunda turkuaz üzerine beyaz ay-yıldız motifi görülür. Ay-yıldız motifinin devlet sembolü olarak kullanılması III. Mustafa döneminde başlamış olup ay-yıldızlı bayrak demetleri ise II. Mahmut döneminde başlamıştır361. Sadettin Cami, Redif Kışlası ve Molla Bey Külliyesi’nde yer alan kütüphanenin kapı alınlıklarında ışın demetleri görülmektedir. Güneşi simgeleyen bu ışın demetleri II. Mahmut döneminde yaygınlaşmış ve Sultan Mahmut güneşi olarak da adlandırılmıştır362. Işın demetlerinin görüldüğü bir başka yer ise Sadettin Cami’nin minber girişinde yer alan yuvarlak kemerli alınlıktır. Üçgen alınlık ışın demetleri kullanılmadan idadi, Şeyh Salih Türbesi, Çinili Çeşme ve Kaditler Cami’nde de görülmektedir. Kaditler Cami’nin hem giriş kapısında hem de alt kat ve üst katta yer alan mihrapta üçgen alınlık bulunmaktadır. Şeyh Salih Türbesi ile çinili çeşmenin cephesini süsleyen üçgen alınlık sıraları ortak bir dili yansıtmaktadır. Minarelere baktığımızda Yeşil Cami’ninki hariç hepsinde çini süs kuşakları görürüz. Hükümet konağının mescidi tamamen çini kaplıdır. Hepsi bu mescit için tasarlanmış çinilerdir. Mescit bu hali ile Kütahya’da tek örnektir. Mescidin içi insana sanki Bursa Yeşil Caminin bir eyvanında olduğu hissini yaşatır. Kütahya’nın Yeşil Cami’si Kütahya’da bulunan en süslü yapıdır. Yapı adeta saltanat yapısı gibidir. İçerisi kubbeden zemine dek süslenmiş olup malakâri, yaldız, kalemişi, edirnekâri gibi birçok süsleme çeşidi barındırır. Cami mihraplarından taş olanlarda kalemişi süslemeler görülür. Bunlara bakıldığında ortak bir dili yansıtmaktadırlar. Hükümet konağının çini mihrabı klasik Osmanlı mihraplarını anımsatır. Yeşil Cami’de ise oldukça gösterişli bir mihrap yer alır. Oldukça gösterişli olan bu mihrapta altın yaldızlar, malakâri yıldızlar, çeşitli kabartma bordürler ve bitkisel karakterli kalemişi süslemeler görülür. Mihrap nişinde yer alan kandil motifi birçok mihrapta bulunmaktadır. Bunun sebebi i Nûr Savaş Maraşlı, “18-19. Yüzyıl Cilt Sanatı: Yeni Formlar Yeni Konular”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz, KONYA, 2019, s. 260. 362 Maraşlı, “18-19. Yüzyıl Cilt Sanatı: Yeni Formlar Yeni Konular”, s. 262. 361 126 suresi’nin 35. Ve 36. ayetleridir 363. Kütahya’nın bu dönem yapılarından sadece Hürriyet Çeşmesinde Sultan II. Abdülhamid’in arması yer almaktadır. Işın Tuğra Demeti Devlet Arması Üçgen Alınlık Çakma Kündekarî X X X X X X X X X X X X X X X X X X X ✓ X X X ✓ ✓ X ✓ X ✓ X ✓ X X X X X X X X X ✓ X ✓ ✓ X X X 6 2 3 1 6 1 Çini Kalemişi ✓ X X ✓ X X X X X X X X Şeyh Salih Türbesi X Ahırardı Cami ✓ Küpecik Cami Hürriyet Çeşmesi Hükümet Konağı Yeşil Cami Çinili Çeşme Mekteb-i İdadi Sadettin Cami Molla Bey Külliyesi Mes’udiye Mescidi Kaditler Cami Dönenler Cami (Mevlevihane) Toplam X X ✓ ✓ ✓ ✓ 9 ✓ X ✓ ✓ ✓ ✓ X ✓ X ✓ ✓ X X ✓ X ✓ ✓ X X X ✓ X X X Tablo 4.4: Günümüze ulaşan yapılarda yer alan bazı süsleme çeşitleri, yapım teknikleri ve cephe elemanı. 363 Oleg Grabar, İslam Sanatının Oluşumu, İSTANBUL: Alfa Yayınları, 2018, s. 151. 127 4.5 Bani İncelediğimiz bir bani tarafından, devlet eliyle ya da halkın yardımları sonucu inşa edilmiştir. Halkın yardımları sonucu inşa olan yapılarda bir önder halkı örgütleyerek yardımların toplanmasını sağlamıştır. Küpecik Cami ve Çinili Çeşme’nin banisi bilinmemektedir. Küpecik Cami Hürriyet Çeşmesi Hükümet Konağı Yeşil Cami Bani Halk Devlet ? ? ? İnşa sürecine önderlik eden ? Hocazade X X X X ✓ ✓ Fuat Paşa ? Fuat Paşa ? ? Çinili Çeşme X ? ✓ ? X Halveti- Mes’udiye tekkesi (?) Dilsizoğlu Hacı Ahırardı Cami İbrahim Sadettin Cami X Molla Bey İbrahim Ethem Bey Külliyesi Mes’udiye Şeyh Salih Mescidi Halil Kamil Ağa & Kaditler Cami Yağcı Halil bin Mehmed Dönenler Cami X (Mevlevihane) ✓ ✓ Hacı Yusuf X X X X X X ✓ X Hasan Hakkı Bey X X X X X X X X X X ✓ X Redif Kışlası X Mekteb-i İdadi Şeyh Salih Türbesi Tablo 4.5: İnşaatlara destek verenler. X ✓ X 128 SONUÇ Kütahya Tanzimat dönemi öncesinde olduğu gibi Tanzimat dönemi ve sonrasında da imar faaliyetleri açısından zengin bir şehir olmuştur. Kadiriler, Mevleviler, Nakşibendiler ve Halvetiler başta olmak üzere birçok dini hizbe ev sahipliği yapması sebebiyle dini mimari en çok karşılaşılan yapı türüdür. Tanzimat sonrası batılılaşma döneminden günümüze ulaşan 9 adet dini yapıdan 1’i türbe, 2’si tarikat yapısı (bu gün cami olarak kullanılmaktadırlar) ve 6’sı camidir. İnşa edilmiş olan camilerden 4 tanesi iki katlıdır. Diğerleri camiler ve bu gün cami olarak kullanılan tarikat yapıları da tek katlıdır fakat Mevlevihane içerisinde yer alan mahfil sebebiyle yüksek bir cepheye ve 2 katlı görünüme sahiptir. Camilerin minareleri genellikle kesme taş kaide üzerine yükselen tuğla gövdelerden müteşekkildirler ve gövdelerinde mütevazi ölçülerde çini süs kuşakları bulunur. Mevlevihane ve Halveti tekkesinin minaresi bulunmamakla birlikte Kaditler Cami’nin minaresi Cumhuriyet döneminde inşa edilmiştir. Camiler ahşap üst örtüye sahiptir ve kimisinde ahşap örtü diyagonal yerleştirilmiştir. Bunların arasında ayrı bir yeri olan kubbe örtülü Yeşil Cami, minaresi ile tamamen kesme taştan inşa edilip köşklü şerefeye sahip olması sebebiyle Kütahya’daki tek örnektir. Yeşil Cami mütevazi yapı ölçeği ile kontrast oluşturacak şekilde abartılı süslemesi ile de Kütahya’daki tek örnektir. Yapının içerisi kubbeden zemine dek neredeyse hiç boş yer bırakmamaya çalışırcasına süslenmiştir. Bu gösterişli süslemeden beklenmeyecek bir şekilde içeriden bir unsur hoşgörü simgesi olarak karşımıza çıkar. Yapının kuzey ve güney harim duvarlarında yer alan hilallerin içlerine işlenmiş tarikat taçları doğudan batıya tüm Müslümanlara caminin eşit bir şekilde yaklaştığını gösterir. Bu caminin bir diğer önemli özelliği ise açılışının fotoğraflanmış ve bu fotoğrafların albüm haline getirilmiş olmasıdır. Bu albüm bu gün yıldız albümleri içerisinde yer almaktadır. Diğer camilerin de bazı küçük çaplı özellikleri dikkate değer olmakla birlikte en dikkat çekici nokta Sadettin ve Kaditler camilerinin girişleridir. İkisinin girişinde de neoklasik karakterli üçgen alınlık bulunur. Sadettin Cami’nin üçgen alınlığında II. Abdülhamit döneminde sıkça uygulanan ışınlar da görülür. Bu ışınlı alınlığı Molla Bey Kütüphanesinde de görebiliriz. Tanzimat sonrası Kütahya’da inşa edilmiş tek örnek olan Şeyh Salih Türbesi neoklasik karakterli cephesi ile üst örtüyü oluşturan kubbe ve tonozlarıyla eklektik üslubu yansıtır. Dönemin ruhunun bir Halveti şeyhinin türbe mimarisine de yansıması dikkat çekicidir. Çinili çeşme ve Hürriyet çeşmesi ünik örnekler olup birebir benzerleri bulunmamaktadır. Fakat elbette süsleme detayları ve bazı birimlerinin benzerleri başka 129 çeşmelerde görülebilir. Osmanlı klasiğini, neoklasiği ve modernleşme dönemindeki Osmanlı simgelerini barındıran bu çeşmeler eklektik üslupla vücuda getirilmiş mütevazi ölçülerde bağımsız çeşmelerdir. Nurcan Yazıcı Metin’in koridor düzenine göre planlanan hükümet konakları grubuna aldığı Kütahya Hükümet Konağı Kütahya’nın idari konumuna yakışır derecede anıtsal ölçülerdedir. Bodrum kat üzerine 2 kat olarak inşa edilmiş olan yapı bütüne baktığımızda diğer hükümet konaklarından pek bir fark göstermez. Fakat ayrıntılara indiğimizde bazı özellikleri ile üniktir. Pencerelerinde ve giriş mekânında yer alan turkuaz üzerine beş köşeli yıldız ve hilal motifleri yapıyı süsleme anlamında ayrı bir yere koymaktadır. Yapının çinilerle kaplı bacaları da apayrı bir özenin ürünüdürler. Çatının tam merkezinde yer alan iki kademeli ve oval pencereli olarak tasarlanmış olan aydınlık feneri de bu yapıya özgüdür. Yapının bir diğer özelliği ise zemin katın batısında yer alan mescididir. Bu mescidin tüm duvarları ve tavanı tamamen çini kaplıdır. Çini ustası Hayri tarafından üretilen bu çiniler bu mescide özgü olup bir program dahilinde üretilmişlerdir. Bu yönüyle de Kütahya hükümet konağı diğer hükümet konakları arasında ayrı bir yere koymak gerekmektedir. Koridor düzenine göre planlanan hükümet konakları başka yerlerde de inşa edilmiştir. Örneğin Kastamonu, Diyarbakır, Sivas ve Erzurum hükümet konakları bunlardan bazılarıdır. Bu yapıların hepsi aynı işlevlere hizmet verdiğinden kütle ve form olarak benzerlik gösterirler fakat detaylara inildikçe farklar artmaktadır. Günümüzde lise olarak faaliyet gösteren Kütahya Mekteb-i İdadisi bodrum kat üzerine inşa edilmiş 2 kattan oluşur. Kesme taştan inşa edilmiş olan bu yapı 1933’de bir yangın geçirdiği için dış duvarları hariç tamamen yanmıştır. Bu sebeple içerisine ait detaylar hakkında bilgimiz bulunmamaktadır. Fakat eski fotoğraflarla karşılaştırdığımızda yapı cephesinin orijinalliği korunagelmiş ve oldukça dikkat çekicidir. Yapının zemin katındaki yuvarlak kemerli pencereler ile birinci katındaki basık kemerli pencereler yapıya dikey bir hareketlilik katarken bu hareketlilik yatay hatta katları ayıran ve saçak kısmında bulunan silmelerle dengelenir. Yapının giriş kısmı ise neoklasik bir cephe ile vurgulanmıştır. Kütlesel olarak diğer idadiler karşısında iddiasız olmasına karşılık cephe düzeni bakımından oldukça iddialı bir yapıdır. Çeşitli sebeplerle yıkılmış yok olmuş olan mimari eserler de göz önüne alındığında Kütahya’da Tanzimat dönemi yapılarından neredeyse hepsi vardır. İncelediğimiz yapılara olarak Kütahya’nın bir de tren garı bulunmaktaydı. Günümüzdeki tren garı onun yerine yapılmıştır. Kütahya’da Tanzimat döneminde ortaya çıkan yapı tiplerinden birçoğunun inşa edilmiş ve bu yapılara ek olarak dini mimaride de döneme özgü süslemeler kullanılmıştır. 130 Türbede, çeşmede, kütüphanede ve camilerde göze çarpan üçgen alınlıklar ilk dikkat çeken detaylardandır. Neoklasik üslubun Kütahya’da fazlaca kullanıldığı ve muhtemelen sevildiği. Tüm bu eserlerin gösterdiği üzere Kütahya mimari yönden tam bir batılılaşma sürecine oldukça iyi uyum sağlamıştır. 131 KAYNAKÇA ABDULKADIROĞLU Abdulkerim, “Kütahya Yeşil Camii Ve Tezyinatından Anlamlı Bir Bölüm”, Diyanet, C. 56 (1995), ss. 39–43. ACAR Gevher, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimarî Alana Yansıması, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2000. ALTUN Ara, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi ‘bir deneme’”, ATATÜRK’ÜN DOĞUMUNUN 100. YILINA ARMAĞAN, ed. Oktay ASLANAPA, Şerare YETKİN, Burhan MEREYER, 1. b., İSTANBUL: FORMÜL MATBAASI, 1981, ss. 171–700. ARIKAN Refik, Tanzimat Döneminde Kütahya, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2010. BOZKURT Nurgül, KÜTAHYA 1842-1843 (Müslüman Nüfus ve Sosyal Yapı), ANKARA: Kütahya Belediyesi Kültür Yayınları, 2018. ÇAYCI Ahmet, Latife DURMUŞ, “Kütahya Erguniyye Mevlevihanesi (Dönenler Camii) Haziresindeki Mezar Taşları”, İSTEM, C. 5, S. 10 (2007), ss. 205–21. CIRIK Bülent, Osmanlı Belgelerinde Kütahya, ANKARA: Salmat Basım Yayıncılık, 2017. DADAŞ Cevdet, İsmail YÜCEDAĞ, Atilla BATUR, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kütahya Vakıfları II/2, KÜTAHYA: Kütahya Belediyesi Kütahya Kültür ve Tarihini Araştırma Merkezi Yayınları, 2000. DEMIREL Fatih, “II. Meşrutiyetten Sonra Osmanlı’da Orta Öğretim: Sultânîler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. 2 (2012), ss. 339–58. ERTUĞRUL Alidost, “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 13 (2009), ss. 293–312. GEDIK Emine, Arşiv Belgelerine Göre Kütahya Redif Taburu ve Redif Kışlası, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2015. GÖKTAŞ KAYA Lütfiye, Muhammet ÖZKURT, “19. - 20. Yüzyıl Osmanlı Dönemi Eğitim Yapıları: Kastamonu Merkez Mekteb-i İdadi, Mekteb-i Sanayi, Rum Mektebi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 73 (2018), ss. 37–56. 132 GRABAR Oleg, İslam Sanatının Oluşumu, İSTANBUL: Alfa Yayınları, 2018. GÜLER Semra, “Kütahya Erguniye Mevlevihanesi’nde Bulunan Hatlar”, Ergun Çelebi ve Kütahya Mevleviliği, ed. Bilal Kemikli, Asiye Tığlı, KÜTAHYA: Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası, 2015, ss. 141–60. GÜNER Hamza, Kütahya Camileri, KÜTAHYA, 1964. İNALCIK Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, C. XXVII, S. 112 (1964), ss. 603–6022. İNALCIK Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Tanzimat, ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, ANKARA: Phoenix Yayınevi, 2006, ss. 109–32. KAÇMAZ Ekrem, Kütahya Lisesi Ve Tarihi Gelişimi, Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010. KALYON Mustafa, Kütahya’da Selçuklu - Germiyan ve Osmanlı Eserleri, 1. b., KÜTAHYA: Kütahya Belediyesi Kültür Yayınları, 2000. KÜÇÜK Sezai, “Dünden Bugüne Kütahya Mevlevîhanesi”, EKEV Akademi Dergisi, C. 10, S. 29 (2006), ss. 51–64. MARAŞLI Savaş, “18-19. Yüzyıl Cilt Sanatı: Yeni Formlar Yeni Konular”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz, KONYA, 2019, ss. 241–72. ÖZBEK Yıldıray, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Eğitim Yapıları”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz, KONYA, 2019, ss. 317–55. PARLAK Sevgi, Barihüda TANRIOKUR, “Kütahya Mevlevîhânesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVII, Türkiye Diyanet Vakfı, 2003ss. 1–3. PINAR İlhan, “Kütahya (Mayıs 1852) Andreas David Mordtmann”, 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri, İZMİR: Akademi Kitabevi, 1998, ss. 61–72. ŞENYURT Oya, Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm, İSTANBUL: Doğu Kitabevi, 2011. ŞENYURT Oya, “Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinin Taşradaki Değişimi ve Dönüşümü”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak, Muzaffer Yılmaz, KONYA: Literatürk Academia, 2019, ss. 427–62. 133 TAYLOR Bayard, Lands Of The Seracen, NEWYORK: George Palmer Putnam, 1859. TEXIER Charles, Küçük Asya I, ANKARA: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2002. TEXIER Charles, Küçük Asya II, ANKARA: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2002. TURAN Şerafettin, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1 (1963), ss. 159–200. UZUN ÇARŞILIOĞLU İsmail Hakkı, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları zamanında Kütahya Şehri, 1. b., İSTANBUL: Devlet Matbaası, 1932. VARLIK Mustafa Çetin, “Kütahya”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVI, Türkiye Diyanet Vakfı, 2002ss. 580–84. VERIM Yasemin, “Kütahya’da II. Abdülhamid Han Dönemi’nde İnşa Edilmiş İki Çeşme: Çinili Çeşme Ve Hürriyet Çeşmesi”, Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 1 (2019), ss. 75–92. YAZICI METIN Nurcan, Devlet Kapısı, 1. b., İSTANBUL: KİTABEVİ YAYINLARI, 2019. YAZICI Nurcan, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2007. YETKIN Osman, Seydi CONA, Salih ÖZDEN, (ed.), Kütahya İli Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Eğitim, KÜTAHYA: Ekspres Matbaası, 1998. YÜCEL Hasan Ali, Türkiye’de Orta Öğretim, 1994. b., ANKARA: T.C. KÜLTÜR BAKANLIĞI YAYINLARI, 1994. 134 Elektronik Kaynaklar: (02.01.2020), https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn%3AANd9GcS7NrINobsTjPGUHKZGqbHPw2zgMROuQKD1 qUCOFNA15GbPSNlI. (08.12.2019), http://img.xooimage.com/files104/3/e/2/432179_1015085718...202567_n44df609.jpg. (08.12.2019), http://www.gelenekselturksanatlari.org.tr/upload/gallery/resim_1449220888_3.jpg. (08.12.2019), http://www.gelenekselturksanatlari.org.tr/upload/gallery/resim_1449220850_2.jpg. (08.12.2019), https://martjenk.files.wordpress.com/2014/06/img_1798.jpg. (03.01.2020), http://www.kutahya.bel.tr/tarihiyerler.asp?islem=goster&id=9. (03.01.2020), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/151_1.jpg. (10.12.2019), http://turkish.travelogues.gr/archive/fullsize/a0e284ac3487e7bd1e9eb3284c6940a3.jpg. (10.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/112_1.jpg. (10.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/126_1.jpg. (08.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/yukle/resim/116_1.jpg. (05.01.2020), https://www.wikitarih.com/wp-content/uploads/2019/03/tanzimat-fermanıilanı.jpg. (29.12.2019), http://www.kutahya.bel.tr/img/resimler/eskikutahya/20.jpg. (08.12.2019), http://www.eskiturkiye.net/resimler/kutahya-saat-kulesi-2203.jpg. (03.01.2020), http://www.kutahya.bel.tr/img/tarih/40.jpg. (05.01.2020), http://tr.travelogues.gr/travelogue.php?view=99&creator=985593&tag=9437. (01.05.2020), http://tr.travelogues.gr/travelogue.php?view=329&creator=895408&tag=12702. 135 Arşiv Kaynakları: BOA., A.MKT.NZD., 316/12, 5 Zilhicce 1276. BOA., BEO., 3189/239114, 15 Şevval 1325. BOA., C.EV., 43/2105, 29 Zilhicce 1255. BOA., DH.MKT., 1748/35, 19 Zilhicce 1307. BOA., DH.MKT., 1914/108,23 Cemazeyilahir 1309. BOA., DH.MKT., 2623/41, 09 Ramazan 1326. BOA., DH.MKT. 1285/42, 02 Şaban 1326. BOA., DH.TMIK.S., 28/82, 1 Ramazan 1317. BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. BOA., HAT., 1244/48320, 29 Zilhicce 1254. BOA., İ.MVL., 229/7882, 5 Rabiulahir 1268. BOA., İ.MVL., 582/216121, 06 Şaban 1284. BOA., İ.SH., 5/21, 1 Şaban 1325. BOA., MF.MKT., 173/45, 21 Zilhicce 1310. BOA., MVL., 712/48, 12 Cemazeyilahir 1282. BOA., Y.A.HUS., 516/104, 7 Şevval 1325. Kütahya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi. Kütahya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi.