T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI TÜRK İSLAM SANATLARI PROGRAMI TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E BAŞKENT İSTANBUL’DA EKONOMİ, SİYASET ve MİMARLIK İLİŞKİLERİ (1839-1923) DOKTORA TEZİ Hazırlayan: 20106047 Mehmet Çağlayan ÖZKURT Danışman: Prof. Dr. Zeki SÖNMEZ İstanbul - 2016 I İÇİNDEKİLER Sayfa No: ÖNSÖZ.......................................................................................................................VI ÖZET.......................................................................................................................VIII SUMMARY.................................................................................................................X KISALTMALAR......................................................................................................XII ŞEKİL LİSTESİ.......................................................................................................XIV I. BÖLÜM I.1.GİRİŞ...…………………………………………………………………………..1 I.2. Çalışmanın Amacı...…………………………………………………………….3 I.3. Çalışmanın Kapsamı ve Yöntemi..………………………………………….......3 II. BÖLÜM TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA SİYASAL, DİPLOMATİK, EKONOMİK ve TOPLUMSAL SÜREÇ (18391923)………………………………………………………………………………….6 II.1.Tanzimat’tan I. Meşrutiyet’e (1839-1876)………………………………...........6 II.1.1. Tanzimat’ı Hazırlayan Süreç: II. Mahmud Dönemi (1808-1839)…………6 II.1.1.1. Mali İflasa Giden Yolda İlk Adım: Baltalimanı Ticaret Antlaşması…6 II. 1.1.2. Yeniçeri Ocağının Kaldırılması ve Süreklilik Kazanan Reformlar.....7 II.1.2. Tanzimat’a İvme Kazandıran Süreç: Sultan Abdülmecid Dönemi (1839-1861)………………………………………………………………13 II.1.2.1. Kırım Savaşı’nın Yaratmış Olduğu Siyasi ve Diplomatik Gelişmeler……...……………………………………………………14 II.1.2.2. İstikraz Döneminin Başlamasıyla Ortaya Çıkan Ekonomik Sorunlar……………………………………………………………...16 II. 1.2.3. Batılılaşma Yolunda Büyük Adım: Tanzimat Reformları……….....16 II.1.3. Tanzimat’ı Olgunlaştıran Süreç: Sultan Abdülaziz Dönemi (1861-1876)………………………………………………………………25 II.1.3.1. Meşrutiyet’e Giden Yolda: Balkan Ayaklanmaları, İlk Muhalif Hareketler ve Diğer Siyasi Gelişmeler……………………………...26 II.1.3.2. İstikrazların Sürdürülmesi, Bütçe Oluşturulması ve Ekonomiyi Canlandırma Arayışları……………………………………………...33 II II. 1.3.3. Tanzimat Reformlarını Güçlendirme Çabaları: Vilayet Nizamnamesi, Şûrayı Devlet ve Diğer Reformlar...………………40 II. 2. I. Meşrutiyet’ten II. Meşrutiyet’e (1876-1908)…………………………........44 II. 2.1. Yapılanma ve Parçalanma Yılları: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909)…………………………………………………..………….44 II.2.1.1. İstibdat ve Meşrutiyet Yönetimleri Arasında Sıkışan Siyasi Gelişmeler……………………………………………………45 II.2.1.2. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler….57 II.2.1.3. İmparatorluğu Ayakta Tutmayı Amaçlayan Reformlar…...……….70 II.3. II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e (1908-1923)………………………………..77 II.3.1. Savaş Yılları: V. Mehmed Reşad Dönemi (1908-1918)…………………77 II.3.1.1. Yönetimde İttihat ve Terakki Dönemi……………………………...77 II.3.1.2. İttihat ve Terakki’nin Milli İktisat Yaratma Arayışları……….........80 II. 3.2. İmparatorluğun Sonu: VI. Mehmed Vahideddin Dönemi (1918-1922)…82 III. BÖLÜM TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MİMARLIK ORTAMI ve FAALİYETLERİ……………………………………………………………………85 III.1. Eğitim ve Kültür Yapıları……………………………………………………85 III.1.1. Mekteb-i Sultani……………………………………………………….87 III.1.2. Darülfünun-u Osmanî…………………………………………………91 III.1.3. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi………………………………………..98 III.1.4. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane……………………………….105 III.1.5. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu……..………………………………113 III.2. Kışlalar……………………………………………………………………...126 III.2.1. Mecidiye Kışlası (Taşkışla)………………………………………….129 III.2.2. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu (Topçu Kışlası)………………………...135 III.2.3. Orhaniye Kışlası……………………………………………………...139 III.3. Karakollar…………………………………………………………………..142 III. 3.1. Aziziye Karakolu……………………………………………………146 III. 3.2. Maçka Karakolu……………………………………………………..148 III. 3.3. Yıldız Sarayı Dış Karakolu………………………………………….151 III III.4. Saraylar, Kasır ve Köşkler………………………………………………….154 III. 4.1. Dolmabahçe Sarayı………………………………………………….158 III. 4.2. Beylerbeyi Sarayı……………………………………………………173 III. 4.3. Yeni Çırağan Sarayı…………………………………………………186 III. 4.4. Yıldız Sarayı Kompleksi…………………………………………….196 III. 4.5. Ihlamur Kasrı………………………………………………………..207 III. 4.6. Şale Köşkü…………………………………………………………..212 III. 4.7. Abdülmecid Efendi Köşkü…………………………………………..219 III.5. Camiler……………………………………………………………………...224 III. 5.1. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii…………………………………..227 III. 5.2. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii………………….232 III. 5.3. Yıldız Hamidiye Camii……………………………………………...236 III. 5.4. Hidayet Camii……………………………………………………….240 III. 5.5. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi…………………243 III.6. Türbeler……………………………………………………………………..247 III. 6.1. Mustafa Reşid Paşa Türbesi…………………………………………250 III. 6.2. Keçecizade Fuad Paşa Türbesi………………………………………253 III. 6.3. Şeyh Zafir Türbesi…………………………………………………..257 III.7. Kamu Yapıları………………………………………………………………263 III. 7.1. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri)….………………………………266 III. 7.2. Bahriye Nezareti…………………………………………………….274 III. 7.3. Altıncı Daire-i Belediye…………..…………………………………278 III. 7.4. Telgrafhâne-i Âmire…………………………………………………289 III. 7.5. Postane-i Âmire……………………………………………………..295 III. 7.6. Posta ve Telgraf Nezareti……………………………………………299 III.8. İktisadi ve Ticari Yapılar……………………………………………….......309 III. 8.1. Sergi-i Umumi-i Osmanî Binası…………………………………….314 III. 8.2. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz Binası……………….319 III. 8.3. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez Binası………………………...327 III. 8.4. Société Ottomane de Change et de Valeurs Binası.…………………336 III. 8.5. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubesi (Germina Han)…………..340 III. 8.6. Ömer Abed Hanı…………………………………………………….343 IV III.9. Sanayi Yapıları……………………………………………………………...347 III. 9.1. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu……………………………………353 III. 9.2. Cibali Tütün Fabrikası………………………………………………359 III.10. Ulaşım Yapıları…………………………………………………………...364 III. 10.1. Karaköy-Beyoğlu Tüneli…………………………………………..366 III. 10.2. Sirkeci Garı………………………………………………………...373 III. 10.3. Haydarpaşa Garı……………………………………………………381 III.11. Sağlık Yapıları………………………………………………………….....389 III. 11.1. Gümüşsuyu Askeri Hastanesi……………………………………...393 III. 11.2. Hamidiye Etfal Hastanesi………………………………………….398 III.12. Konutlar…………………………………………………………………...411 III. 12.1. Helbig (Doğan) Apartmanı………………………………………...417 III. 12.2. Botter Apartmanı (Casa Botter)……………………………………421 III. 12.3. Akaretler Sıraevleri………………………………..……………….426 III.13. Oteller, Pasajlar, Sosyal Yapılar…………………………………………..431 III.13.1. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli)…………………………….435 III.13.2. Pera Palas Oteli……………………………………………………..441 III.13.3. Passage d’Europe (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj)………………….451 III.13.4. Cité de Pera (Çiçek Pasajı)…..……………………………………..455 III.13.5. Hacapoulos Pasajı…………………………………………………..461 III.13.6. Cercle d’Orient………………..…………………………………….466 III.14. Saat Kuleleri……………………………………………………………….470 III.14.1. Dolmabahçe Saat Kulesi……………………………………………470 III.14.2. Yıldız Hamidiye Saat Kulesi……………………………………….473 III.15. Anıtlar……………………………………………………………………..476 III. 15.1. Tanzimat Anıtı……………………………………………………..476 III. 15.2. Ayastafenos Anıtı…………………………………………………..481 III. 15.3. Alman Çeşmesi…………………………………………………….484 III. 15.4. Abide-i Hürriyet……………………………………………………492 IV. DEĞERLENDİRME…………………………………………………………498 IV. 1. Tanzimat’ı Hazırlayan Batılılaşma Süreci……………………………..498 IV. 2. Tanzimat’tan, I. Meşrutiyet’e (1839-1876)……………………………501 V IV. 3. I. Meşrutiyet’ten, II. Meşrutiyet’e (1876-1908)……………………….517 IV. 4. II. Meşrutiyet’ten, Cumhuriyet’e (1908-1923)………………………...541 V. SONUÇ................................................................................................................545 VI. ŞEKİLLER……………………………………………………………………552 VII. KAYNAKLAR................................................................................................671 VIII. ÖZGEÇMİŞ...................................................................................................696 VI ÖNSÖZ Osmanlı İmparatorluğunda XIX. Yüzyılda Tanzimat’la birlikte ivme kazanmış olan Batılılaşma hareketleri, bu dönemde birçok yeni kurumun, kavramın, düşüncenin meydana gelmesini sağlamıştır. Söz konusu bu kurum ve kavramlar, Osmanlı İmparatorluğunun XX. Yüzyıl’ın ilk çeyreğinde tarih sahnesinden çekilip Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra da etkilerini sürdürmüşlerdir. Aslında sadece ele almış olduğumuz 1839-1923 sürecinde değil, tarihin her döneminde, ekonomi, siyaset ve sanat -özel anlamda mimarlık- “kurumları” yakın ilişki içerisinde olarak birbirlerini doğrudan etkileyen alanlar olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğunda, özellikle Tanzimat Dönemi’nde mimarlık, Batılılaşma ve modernleşme düşüncesinin somut anlamda ortaya konulabildiği bir alan olarak görülmüştür. Bu doğrultuda meydana getirilmiş olan birçok yapı, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bakımından güçlü bağlar kurulmasını sağlamaktadır. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Başkent İstanbul’da Ekonomi, Siyaset ve Mimarlık İlişkileri (1839-1923)” adlı tez çalışmamızın ortaya çıkmasında katkıları olan, değerli meslektaşlarım ve büyüklerim Sanat Tarihçisi Ahmet Hamdi Bülbül, Yrd. Doç. Dr. Ahmet Vefa Çobanoğlu, Yrd. Doç. Dr. Selçuk Seçkin, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü Kütüphanesi’nin efsane kütüphanecisi Havva Koç’a sağlamış oldukları bilge-belge ve manevi desteklerinden dolayı şükran ve teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca kişisel arşivinden paylaşmış olduğu kimi tarihi fotoğraflar nedeniyle kıymetli meslektaşım Yusuf Kartal’a ve kimi metinlerin çevrilmesinde sağlamış olduğu katkılar nedeniyle sevgili arkadaşım, İngilizce öğretmeni Aslı Akdemir’e teşekkür ederim. Tez çalışmamın tüm aşamalarında, bana vakit ayırarak kişisel kütüphanesini ve her şeyden öte bilgi ve gönül dünyasını açan; bölüm başkanımız olarak rahat bir çalışma ortamı sağlayan kıymetli hocam Prof. Dr. Mustafa Servet Akpolat’a şükran ve teşekkürlerimi sunarım. VII Çalışmakta olduğum Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dekanı ve Tarih Bölüm Başkanı Prof. Dr. İlyas Gökhan’a, ihtiyaç duyduğumda sağlamış olduğu kitaplar ve bir idareci olarak göstermiş olduğu yardımlar nedeniyle şükran ve teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın sınırlarının belirlenmesinden, içeriğinin oluşturulmasına ve diğer birçok ayrıntıya dair değerli yönlendirmeleri için, öğrencisi olmak şansını elde ettiğim tez danışmanım Prof. Dr. Mehmet Zeki Sönmez’e şükran ve teşekkürlerimi sunarım. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi çalışanlarına, tezimizde yararlanmış olduğumuz araştırma ve yayınları meydana getiren tüm bilim insanları ve araştırmacılara ayrıca teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmamın her aşamasında yanımda olan, İktisat yüksek lisans öğrencisi, sevgili kuzenim Uğurcan Özel’e yardım ve destekleri için teşekkür ederim. Son ve en özel teşekkür ise ailem için. Tez çalışmama başladığımda, sevgili babam henüz hayatta idi. Bu çalışmayı ise ne yazık ki göremeyecek. 2012 yılında onun kaybından sonra, birbirimize daha sıkı sıkı tutunduğumuz, her daim yanımda olan sevgilim annem… Sizin maddi ve manevi desteğiniz olmasaydı, tüm bu iyi şeyler de olmazdı benim adıma… Teşekkürler, şükranlar… Mehmet Çağlayan ÖZKURT Şubat 2016, Nevşehir VIII ÖZET Osmanlı İmparatorluğu’nda 1699 Karlofça Antlaşması, imparatorluğun toprak kaybetmeye başladığı, siyasi, ekonomik ve diplomatik alanlarda Gerileme Dönemi’ne girilen bir sürecin başlangıcı olmuştur. Bu tarihten sonra Osmanlı devlet adamları, yönlerini Batı’ya dönmüş ve buradaki gelişmeleri izleyerek, çağdaş uygarlıkları yakalama arayışı içerisine girmişlerdir. “Batılılaşma Dönemi” olarak adlandırılan bu sürecin başlangıcı, III. Ahmed Dönemi’nde yaşanan ve Lale Devri olarak anılan dönemdir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma hareketleri, III. Selim ve II. Mahmud Dönemlerinde ivme kazanmış ve esas olaraksa Sultan Abdülmecid Dönemi’nde 1839’da ilan edilen Tanzimat’la önemli bir atılım gerçekleştirmiştir. Yönetimin sivilleşmeye başladığı bir süreç olan Tanzimat hareketiyle birlikte bürokrasi, eğitim, hukuk, maliye, askeriye, sağlık, bayındırlık, sanayi vd. birçok alanda Batılılaşma ve modernleşme çabaları hız kazanmış; bununla birlikte Osmanlı devlet adamları birçok nedenden dolayı, hedeflenen başarıya ulaşamamışlardır. Tanzimat’la birlikte farklı alanlarda yaşanan değişim ve dönüşüm süreci, dönem mimarisini de birçok farklı yönden etkilemiştir. Batılılaşan Osmanlı kurumları ve toplum yapısı, yeni kurumların, yeni arz-talep ilişkilerinin ve yeni beğenilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bunun bir sonucu olarak garlar, pasajlar, apartmanlar, oteller, sosyal yapılar vb. gibi, daha önce olmayan yeni birçok farklı yapı türüyle birlikte, yeni mimari üsluplar da Osmanlı mimarlığına bu dönemde dâhil olmuştur. Söz konusu yapıların birçoğu, bu dönemde başkent İstanbul’a gelmiş olan Batılı mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. XVIII ve XIX. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunun tüm Batılılaşma çabalarına rağmen, Tanzimat’ı hazırlayan bir süreç olan II. Mahmud Dönemi’nde imzalanan 1838 Osmanlı-İngiliz (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması, Osmanlı mali yapısını bozmuş ve imparatorluğu, ileri Avrupa ekonomisinin açık pazarı haline getirmiştir. Bu durum, imparatorluğun 1875’te yaşayacağı mali iflasa giden yolda önemli bir aşama olmuş, 1881 yılında kurulmuş olan Düyun-u Umumiye İdaresi’nin IX de facto anlamda Osmanlı maliyesine el koymasıyla da, imparatorluk siyasi anlamda varlığını sürdürebilmiş olsa da ekonomik açıdan bütünüyle Batı emperyalizminin güdümü altına girmiştir. Siyasetense, 1839-1923 tarihleri arasında imparatorluğun yaşamış olduğu ve geniş çaplı siyasi ve diplomatik sonuçlar doğuran Kırım, Osmanlı-Rus, Balkan, Trablusgarp ve I. Dünya Savaşları, Osmanlı İmparatorluğunu birçok açıdan yıpratmış ve yıkıma götürmüştür. Söz konusu dönemin tüm olumsuz siyasi ve ekonomik koşullarına rağmen, bu dönem içerisinde tahta geçmiş olan sultanlar, Batılılaşmayı önemli bir devlet politikası olarak benimsemişlerdir. Bunun bir sonucu olarak başta saraylar olmak üzere, askeri yapılar, eğitim yapıları, dini yapılar, kamu yapıları gibi büyük çaplı ve maliyetli binalar inşa ettirmek konusunda girişimci bir tavır sergilemişlerdir. Özellikle Tanzimat Döneminde, yaşanılan tüm olumsuzluklara rağmen, mimari faaliyetlere büyük bütçeler ayrılarak büyük inşa faaliyetlerine girişilmiş olması, Osmanlıların mimariyi, Batılılaşma ve modernleşmenin somut bir ifadesi olarak algıladıklarını göstermektedir. Söz konusu yapılar salt maliyetleriyle değil, tanıklık ettikleri ya da meydana gelmesine yol açtıkları siyasi olaylarla da Osmanlı tarihi açısından önem kazanmakta ve siyaset-mimarlık ilişkileri bakımından güçlü bağlar kurulmasını sağlamaktadırlar. Anahtar Kelimeler: Ekonomi, siyaset, mimarlık, mimarlar, şehircilik, XIX. Yüzyıl, Batılılaşma, Tanzimat Dönemi X SUMMARY Treaty of Karlowitz in 1699 was the beginning of a period in which the Ottoman Empire began to lose ground and entered a Period of Regression in terms of political, economical and diplomatic fields. After this date, the Ottoman statesmen faced the West and they plunged into a quest of catching up on contemporary civilizations by following the developments there. The beginning of this process called as “Westernisation Period” was the period of Ahmet III and is mentioned as Tulip Age. Westernisation movements in the Ottoman Empire gained momentum in the periods of Selim III and Mahmud II and were essentially led with the Tanzimat that was declared in 1839 during Sultan Abdülmecid Period. Westernisation and modernisation attempts in many fields such as bureaucracy, education, law, finance, military, health, public works, industry gained momentum with the Tanzimat movement that was a period in which the administration began to demilitarise. However the Ottoman statesmen couldn’t reach the aimed success because of many reasons. Alteration and convertion process in different fields with the Tanzimat affected that period’s architecture in many different ways. The Westernised Ottoman institutions and the structure of the society caused to emerge new institutions, new supply demand relations and new likings. As a consequence of this, new architectural styles were involved in the Ottoman architecture during this period besides many new different constructions that were not seen before such as railheads, passages, flats, hotels, social constructions. Most of the aforementioned structures were built by the Western architects who came to Istanbul that was the capital city in this period. In spite of the whole Westernisation attempts of the Ottoman Empire in the eighteenth and nineteenth centuries, The Ottoman-English (Baltalimanı) Commercial Treaty that was signed in 1838 during the period of Mahmud II, a period preparing the Tanzimat, endamaged the Ottoman financial structure and it made the empire the open market of the advanced Europe economy. This situation became an important XI stage on the way that the empire would experience financial bankrupt in 1875. After the Public Debts Administration that was established in 1881 appropriated the Ottoman finance efficaciously, the empire was totally put under the command of the West imperialism in terms of economy although it continued its existence politically. Crimea, Ottoman-Russia, Balkan, Tripoli and The First World Wars that occured between 1839-1923 and created widescale political and diplomatic consequences wore up the Ottoman Empire politically on several counts and carried it to demolishment. In spite of the whole unfavorable political and economic conditions of the aforementioned period, the sultans who acceded to the throne during this period internalized the Westernisation as an important government policy. As a consequence of this, they had an enterprising attitude about building full-scale and costly buildings such as initially palaces, military of military, structures of education, religious structures, public structures. Attempting to grand construction activities by reserving large budgets on architecture activities despite the whole unfavorablenesses especially in the period of Tanzimat shows that the Ottoman perceived the architecture as a concrete statement of Westernisation and modernisation. The aforementioned structures gain importance in terms of the Ottoman history not only with their costs but also with the political events that they witnessed or caused to happen and they provide to set up strong connections in terms of the relationships of politics-architecture. Key words: Economy, politics, architecture, architects, city planning, the nineteenth century, Westernisation, the Tanzimat Period XII KISALTMALAR AENSBA Ecole des Beaux-Arts Arşivi A.g.k. Adı geçen kitap A.g.m Adı geçen makale A.g.t. Adı geçen tez BEO Babıali Evrak Odası Evrakı Bkz. Bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivleri C. Cilt Çev. Çeviren Der. Derleyen DH.MKT Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi D.İ Dâhiliye İradeleri Ed. Editör E.İ. Evkaf İradeleri HH.EBA Hazine-i Hâssa Ebniye Ambarı İTÜ İstanbul Teknik Üniversitesi İ.Ü İstanbul Üniversitesi İ.Ü.K. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi J.C Journal de Constantinople m. Metre MSA Milli Saraylar Arşivi MV Meclis-i Vükela Mazbataları M.V.İ Meclis-i Vâlâ İradeleri No Numara O.B.A Osmanlı Bankası Arşivi PTNİ Posta Telgraf Nezareti İradeleri s. Sayfa Ş.D.İ. Şura-i Devlet İradeleri TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TSMK Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi XIII vb. ve benzeri Yay. Haz Yayıma Hazırlayan Y.A.HUS Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Y.MTV Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı Y.PRK. BŞK Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı Z.B. Zabtiye XIV ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1. Mekteb-i Sultani kat planları (Lıbrary of Congress, https://www.loc.gov/resource/cph.3b28562/) Şekil 2. Mekteb-i Sultani’nin giriş cephesini gösteren eski bir kartpostalı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 3. Mekteb-i Sultani’nin Grand Rue de Pera’da yer alan anıtsal kapısını gösteren eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 4. Mekteb- Sultan ’n n genel görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 5. Mekteb-i Sultani’nin İstiklal Caddes üzer ndek anıtsal kapısı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 6. Darülfünun-u Osmanî’nin Gaspare Fossati tarafından çizilmiş olan planı (1846), (Cengiz Can, İstanbul’da 19. Yüzyıl Batılı ve Levanten Mimarların Yapıları ve Koruma Sorunları, 1993, s. 147) Şekil 7. Darülfünun-u Osmanî’nin panoramik görünüşü (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 8. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin Alexandre Vallaury tarafından çizilmiş olan planı (Mustafa Servet Akpolat, Fransız Kökenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, 1991, Çizim. 44). Şekil 9. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin eski bir fotoğrafı (Mustafa Servet Akpolat Arşivi) Şekil 10. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi hocaları ve öğrencileri (Mustafa Servet Akpolat Arşivi) XV Şekil 11. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin, Osman Hamd Bey Sokağı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 12. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin g r ş cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 13. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin ç görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 14. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin zemin ve birinci kat planları (Metin Sözen, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı (1923-1983), 1984, s. 12 Şekil 15. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin deniz cephesini gösteren eski bir kartpostal, Max Fruchtermann (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 16. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin Tıbbiye Caddesi cephesini gösteren eski bir kartpostal (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 17. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin den z cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 18. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin Tıbb ye Caddes ’nde yer alan ana g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 19. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun, Alexandre Vallaury tarafından çizilmiş olan planı (Mustafa Servet Akpolat Arşivi) Şekil 20. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun vaziyet planı (Gevher Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, 2000, s. 142) Şekil 21. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun ilk aşamada inşa edilen bölümünü gösteren eski bir fotoğrafı, Foto Sebah, (Mustafa Servet Akpolat Arşivi) XVI Şekil 22. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 23. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla) planı (Aynur Çiftçi, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar, 2004, Cilt 2, s. 94) Şekil 24. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla) 31 Mart Ayaklanmasında yaşanılan çatışmalar sırasında çekilmiş olan eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 25. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla), bir hava fotoğrafında görünüşü (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 26. Mec d ye Kışlası’nın (Taşkışla) Taks m yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 27. Mecidiye Kışlası (Taşkışla) ç mekân görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 28. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu’nun (Topçu Kışlası), 1925 Tarihli Pervititch Haritasındaki görünüşü (Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul, s. 81) Şekil 29. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu’nun (Topçu Kışlası) eski bir kartpostalı, Foto Sebah, (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 30. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu (Topçu Kışlası) ve Taksim çevresini gösteren bir hava fotoğrafı (1936) (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 31. Orhaniye Kışlası’nın plan krokisi (Esma Atmaca, Orhaniye Kışlası Tarihsel Gelişimi Koruma Sorunları ve Çözüm Önerileri, 2009 s. 12) Şekil 32. Orhaniye Kışlası’nın Ortaköy cephesini gösteren eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) XVII Şekil 33. Aziziye Karakolu’nun eski bir kartpostalı, Max Fruchtermann (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 34. Maçka Karakolu’nun giriş katı planı (İTÜ Yapı İşleri ve Teknik Daire Başkanlığı Arşivi’nden (1985), Aynur Çiftçi, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar, 2004, Cilt 2, s. 253) Şekil 35. Maçka Karakolu’nun giriş cephesini gösteren eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 36. Maçka Karakolu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 37. Yıldız Sarayı Dış Karakolu ve çevresindeki yapıların vaziyet planı (Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığı’nda Balyan Ailesi’nin Rolü, 1993, s. 548) Şekil 38. Yıldız Sarayı Dış Karakolu’nun g r ş cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 39. Yıldız Sarayı Dış Karakolu’nun g r ş holü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 40. Dolmabahçe Sarayı’nın planı (Afife Batur, “Dolmabahçe Sarayı, Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, 1993, s. 929) Şekil 41. Dolmabahçe Sarayı’nın eski bir kartpostalı, Georges Papantoine (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 42. Dolmabahçe Sarayı’nın eski bir kartpostalı, G. Berggren (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 43. Dolmabahçe Sarayı’nın den z yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XVIII Şekil 44. Dolmabahçe Sarayı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 45. Beylerbeyi Sarayı’nın zemin kat planı (Milli Saraylar Arşivi’nden, Mesut Dündar, Beylerbeyi Sarayı, 2008, s. 509) Şekil 46. Beylerbeyi Sarayı’nın eski bir kartpostalı, G. Berggren (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 47. Beylerbeyi Sarayı, Temmuz 2013 (Foto: A. Hamdi Bülbül) Şekil 48. Yeni Çırağan Sarayı’nın vaziyet planı (Selman Can, Belgelerle Çırağan Sarayı, 1997, Ekler bölümü, sayfa numarası yok) Şekil 49. Yeni Çırağan Sarayı’nın eski bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 50. Yeni Çırağan Sarayı’nın eski bir kartpostalı, Gülmez Kardeşler (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 51. Yeni Çırağan Sarayı’nın eski bir kartpostalı, Gülmez Kardeşler (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 52. Yeni Çırağan Sarayı’nın yaşadığı yangın sırasında çekilmiş bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 53. Yeni Çırağan Sarayı, 1910 yangınında hasar gören saray önünde hatıra fotoğrafı çektiren işgal kuvveti askerleri (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 54. Yen Çırağan Sarayı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 55. Yıldız Sarayı Kompleksinin vaziyet planı (Afife Batur, “Yıldız Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, 1993, s. 521) XIX Şekil 56. Yıldız Sarayı Kompleksi ve Hamidiye Camii’nin, Abbasağa yönünden çekilmiş eski bir fotoğrafı, G. Berggren, (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 57. Yıldız Sarayı Kompleksi, Büyük Mabeyn’in eski bir fotoğrafı, Abdullah Biraderler, (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 58. Yıldız Sarayı Kompleksi, Büyük Mabeyn’in eski bir fotoğrafı, Abdullah Biraderler, (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 59. Ihlamur Kasrı, Merasim Köşkü’nün eski bir kartpostalı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 60. Ihlamur Kasrı Meras m Köşkü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 61. Ihlamur Kasrı Ma yet Köşkü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 62. Şale Köşkü’nün zemin kat planı (Afife Batur, “Şale Köşkü”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, 1994, s. 134) Şekil 63. Şale Köşkü’nün inşa edilen ilk iki bölümünü gösteren eski bir fotoğraf (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 64. Şale Köşkü’nün nşa ed len lk k bölümünün görünüşü, Temmuz 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 65. Şale Köşkü’nün Ra mondo D’Aronco tarafından eklenen son bölümünde salon, Temmuz 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 66. Abdülmecit Efendi Köşkü’nün zemin kat planı (Dr. Sinan Genim Arşivi’nden, Mustafa Servet Akpolat, Fransız Kökenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, 1991, Çizim 11) XX Şekil 67. Abdülmec d Efend Köşkü’nün, Kuşbakışı Caddes ’nde yer alan g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 68. Abdülmec d Efend Köşkü’nün arka cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 69. Abdülmec d Efend Köşkü’nün ön ve yan cepheler , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 70. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’nin meşruta üst katı ile cami üst kademe planı (Rölöve ve Restorasyon S. 1, 1974’den Afife Batur, “Ortaköy Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, 1993, s. 144) Şekil 71. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’nin eski bir fotoğrafı, G. Berggren, (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 72. Büyük Mec d ye (Ortaköy) Cam , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 73. Büyük Mec d ye (Ortaköy) Cam har m, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 74. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii’nin planı (Selçuk Batur, “Dolmabahçe Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, 1993, s. 88) Şekil 75. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii’nin eski bir fotoğrafı, Abdullah Biraderler (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 76. Bezm-i Alem Val de Sultan (Dolmabahçe) Cam , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 77. Bezm- Alem Val de Sultan (Dolmabahçe) Cam ’n n den z yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXI Şekil 78. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii harim, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 79. Yıldız Hamidiye Camii üst kat planı (Selçuk Batur, “Yıldız Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, 1993, s. 514) Şekil 80. Yıldız Hamidiye Camii’nin eski bir fotoğrafı, Abdullah Biraderler (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 81. Yıldız Ham d ye Cam , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 82. Hidayet Camii’nin planı (Mustafa Servet Akpolat, Fransız Kökenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, 1991, Çizim. 65) Şekil 83. Hidayet Camii’nin eski bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 84. H dayet Cam ’n n Yalıköşkü Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 85. H dayet Cam har m, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 86. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi ve Karaköy rıhtımının eski bir fotoğrafı, Foto Sebah (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 87. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 88. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin, Galata Köprüsü’nden çekilmiş eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 89. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) XXII Şekil 90. Mustafa Reşid Paşa Türbesi’nin Gaspare Fossati tarafından yapılmış olan ön tasarımları (1858) (Cengiz Can, İstanbul’da 19. Yüzyıl Batılı ve Levanten Mimarların Yapıları ve Koruma Sorunları, 1993, s. 141) Şekil 91. Mustafa Reş d Paşa Türbes ’n n Yen çer ler Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 92. Keçecizade Fuad Paşa Türbesi’nin planı (Serdar Gündoğdu, Keçecizade Fuad Paşa Külliyesi, 2009, s. 132) Şekil 93. Keçecizade Fuat Paşa Türbes ’n n Klod Farer Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 94. Keçec zade Fuat Paşa Türbes detay, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 95. Şeyh Zafir Türbesi’nin Raimondo D’Aronco tarafından çizilmiş olan projesi (1903-1904) (Diana Barillari - Ezio Godoli, İstanbul 1900, Art Nouveau Mimarisi ve İç Mekânları, 1997, s. 95) Şekil 96. Şeyh Zafir Kompleksi’nin Mehmet Ali Bey Sokak’tan görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 97. Harbiye Nezareti’nin (Bâb-ı Seraskeri) planı (Akın Tuncer, Osmanlı Seraskeri Binası ve Seraskeri Köşkleri Dekorasyonu Üzerine Bir Araştırma, 2005, Çizim 4, s. 51) Şekil 98. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri) ve çevresinin eski bir hava fotoğrafı (Selçuk Seçkin Arşivi) Şekil 99. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri) girişinin eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) XXIII Şekil 100. Harbiye Nezareti’nin (Bâb-ı Seraskeri) Mercan yönünden çekilmiş eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 101. Harb ye Nezaret ’n n (Bâb-ı Serasker ) anıtsal kapısı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 102. Harb ye Nezaret (Bâb-ı Serasker ) b nası, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 103. Harbiye Nezaret (Bâb-ı Serasker ) köşkler n n Beyazıt Meydanı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 104. Bahriye Nezareti’nin birinci kat planı (Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığı’nda Balyan Ailesi’nin Rolü, 1993, s. 468) Şekil 105. Bahriye Nezareti’nin eski bir fotoğrafı, Abdullah Biraderler (Yusuf Kartal Arşivi) Şekil 106. Bahr ye Nezaret ’n n Hal ç yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 107. Bahr ye Nezaret ’n n Kasımpaşa yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 108. VI. Daire-i Belediye’nin 1925 Tarihli Pervititch Haritasında görünüşü (Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul, s. 100) Şekil 109. VI. Daire-i Belediye’nin ve Şişhane Meydanı’nın eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 110. VI. Daire-i Belediye binasının Şişhane Meydanı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXIV Şekil 111. VI. Daire-i Belediye binasının Tünel yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 112. Telgrafhâne-i Âmire, üst: plan, alt: cephe etüdü (G. Fossati çizimi) (Bellinzona’daki Fossati Arşivi’nden, Semavi Eyice, “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, 1984, s. 70, 71) Şekil 113. Telgrafhâne-i Âmire binasının eski bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 114. Telgrafhâne- Âm re’n n, Sur-ı Sultan üzer nde bulunduğu yer n bugünkü durumu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 115. Postane-i Âmire binasının projesi (BOA, Plan Proje Kataloğu, No: 206, Fatmagül Demirel, Sultan II. Abdülhamid’in Mirası İstanbul’daki Kamu Binaları, 2011, s. 222) Şekil 116. Postane- Âm re’n n Yen Cam yönünden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 117. Postane- Âm re’n n zem n katı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 118. Postane- Âm re’n n b r nc katı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 119. Posta ve Telgraf Nezareti’nin zemin, 1, 2 ve 3. kat planları (İ.Ü Nadir Eserler Kitaplığı, Yıldız Arşivi, env. no: 92 223’den Afife Batur, M. Vedad Tek Kimliğinin İzinde Bir Mimar, 2003, s. 86) Şekil 120. Posta ve Telgraf Nezareti’nin eski bir kartpostalı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 121. Posta ve Telgraf Nezaret ’n n ana cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXV Şekil 122. Posta ve Telgraf Nezareti’nin arka cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 123. Posta ve Telgraf Nezaret ’n n ana holü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 124. Posta ve Telgraf Nezaret ’n n ana hol tavanı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 125. Sergi-i Umumi-i Osmanî binasına ilişkin bir gazete haberi (L’Univers Illustre 16 Nisan 1863 sayılı nüshası) Şekil 126. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binasının Alexandre Vallaury imzalı vaziyet planı (https://www.archives.saltresearch.org) Şekil 127. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binasının Alexandre Vallaury imzalı kat planları (https://www.archives.saltresearch.org) Şekil 128. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binasının Alexandre Vallaury imzalı Voyvoda Caddesi cephesi (https://www.archives.saltresearch.org) Şekil 129. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Voyvoda Caddesi cephesinin eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 130. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Haliç cephesinin eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 131. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rej s İk z b nası Voyvoda Caddes cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 132. Bank-ı Osmanî- Şahane ve Tütün Rej s İk z b nası Hal ç cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXVI Şekil 133. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Hal ç cephes detayı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 134. Tütün Rejisi orta hol, Haziran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 135. Tütün Rejisi zemin kat, Haziran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 136. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binasının zemin kat planı (Mimar Sevinç Çırak’tan, Mehmet Çağlayan Özkurt, Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez Binasının Tanzimat Sonrası Osmanlı Mimarlığı Bağlamında Değerlendirilmesi, 2005, Levha 18) Şekil 137. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binasının inşa edildiği yıllarda çekilmiş bir fotoğrafı, Foto Sebah (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 138. Düyun-u Umum ye İstanbul Merkez b nasının g r ş cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 139. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binası anıtsal giriş holü, Haziran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 140. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binası ikinci katı, Haziran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 141. Société Ottomane de Change et de Valeurs binası vaziyet planı (https://www.archives.saltresearch.org) Şekil 142. Soc été Ottomane de Change et de Valeurs b nasının Voyvoda Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 143. Soc été Ottomane de Change et de Valeurs b nası, Voyvoda Caddes cephes nden detay, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXVII Şekil 144. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubesi (Germina Han), üst: vaziyet planı, alt: çatı planı (Sinan Genim’den, Mehmet Yavuz, 19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler, 2001, Çizim 20, 21) Şekil 145. Deutsche Or ent Bank Bahçekapı Şubes ’n n (Germ na Han) g r ş cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 146. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubes ’n n (Germ na Han) g r ş cephes nden detay, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 147. Ömer Abed Hanı’nın zemin kat planı (Ömer Abed Hanı Yönetim Kurulu Arşivi’nden, Mustafa Servet Akpolat, Fransız Kökenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, 1991, Çizim. 42) Şekil 148. Ömer Abed Hanı’nın, Kemankeş Caddes cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 149. Ömer Abed Hanı’nın Hal l Paşa Sokağı cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 150. Ömer Abed Hanı, Kemankeş Caddes cephes nde m mar sm , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 151. Ömer Abed Hanı ç görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 152. Ömer Abed Hanı ç görünüşü, geç tler, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 153. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu’nun planı ve II. Abdülhamid Dönemi’nde gerçekleştirilen bölümler (Neşe Yıldıran, İstanbul’da II. Abdülhamid Dönemi (1876-1908) Mimarisi, 1989, s. 127) XXVIII Şekil 154. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu’nun eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 155. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 156. Cibali Tütün Fabrikası’nın 1925 Tarihli Pervititch Haritasındaki görünüşü (Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul, s. 165) Şekil 157. Cibali Tütün Fabrikası’nın eski bir kartpostalı, Max Fruchtermann (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 158. C bal Tütün Fabr kası’nın Kad r Has Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 159. Cibali Tütün Fabrikası’nın Haliç Metro Köprüsü’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 160. Karaköy-Beyoğlu Tüneli’nin H. Gavand tarafından çizilen projesi (1875) (http://www.arkitera.com) Şekil 161. Yüksekkaldırım’ın eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 162. Tünel’in Pera’daki girişi (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 163. Tünel’ n Beyoğlu g r ş ve Metro Han, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 164. Tünel’ n Karaköy g r ş ve İETT b nası, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 165. Tünel’in açılış töreni (1875) (Vahdettin Engin, Tünel, 2000, s. 190). Şekil 166. Tünel’ n Beyoğlu g r ş ve peronlar, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXIX Şekil 167. Sirkeci Garı, üst: cephe çizimi, alt: zemin kat planı, Jachmund (1890) (Metin Sözen, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı (1923-1983), 1984, s. 20) Şekil 168. Sirkeci Garı’nın eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 169. Sirkeci Garı ve peronlarının eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 170. S rkec Garı ve peronlar, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 171. S rkec Garı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 172. S rkec Garı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 173. S rkec Garı orta hol, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 174. Haydarpaşa Garı’nın zemin kat planı (Mehmet Yavuz, 19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler, 2001, Plan 8) Şekil 175. Haydarpaşa Garı deniz cephesinin eski bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 176. Haydarpaşa Garı den z cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 177. Haydarpaşa Garı’nın Tıbb ye Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 178. Haydarpaşa Garı orta hol, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 179. Haydarpaşa Garı peronları, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXX Şekil 180. Gümüşsuyu Askeri Hastanesi’nin bodrum ve giriş katı planları (Hastane arşivi, tarihsiz, Aynur Çiftçi, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar, Cilt 2, 2004, s. 211) Şekil 181. Gümüşsuyu Asker Hastanes ’n n İnönü Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 182. Gümüşsuyu Asker Hastanes ’n n İnönü Caddes üzer nde yer alan g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 183. Hamidiye Etfal Hastanesi’nin kuşbakışı planı (Nuran Yıldırım, Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı Hamidiye Etfal Hastanesi, 2010, s. 21) Şekil 184. Hamidiye Etfal Hastanesi’nin inşa edildiği ilk yıllarda genel görünüşü (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 185. Hamidiye Etfal Hastanesi ana binasının eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 186. Hamidiye Etfal Hastanesi yeni b naları le tar h saat kules /mesc t, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 187. Helbig (Doğan) Apartmanı’nın planı (Gevher Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, 2000, Şekil 23, s. 175) Şekil 188. Helbig (Doğan) Apartmanı’nın eski bir kartpostalı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 189. Helb g (Doğan) Apartmanı’nın Em nönü’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXXI Şekil 190. Helb g (Doğan) Apartmanı’nın Serdar-ı Ekrem Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 191. Helb g (Doğan) Apartmanı kuzey cephes n n Serdar-ı Ekrem Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 192. Helb g (Doğan) Apartmanı avlusu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 193. Botter Apartmanı’nın (Casa Botter) Raimondo D’Aronco tarafından çizilen kesitleri (Diana Barillari - Ezio Godoli, İstanbul 1900, Art Nouveau Mimarisi ve İç Mekânları, 1997, s. 85) Şekil 194. Botter Apartmanı’nın (Casa Botter) restorasyon öncesi İstiklal Caddesi cephesi (http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/51867) Şekil 195. Botter Apartmanı’nın (Casa Botter) İst klal Caddes cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 196. Akaretler Sıraevleri’nin 1925 Tarihli Pervititch Haritasındaki görünüşü (Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul, s. 33) Şekil 197. Akaretler Sıraevleri’nin eski bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 198. Akaretler Sıraevleri orta bölüm, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 199. Akaretler Sıraevleri sol kanat, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 200. Akaretler Sıraevler sağ kanat, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 201. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli), Tepebaşı semti ve Meşrutiyet Caddesi’nin eski bir kartpostalı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) XXXII Şekil 202. Grand Hôtel de Londres’in (Londra Oteli) Meşrut yet Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 203. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) Meşrutiyet Caddesi cephes nde m mar sm , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 204. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 205. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) zemin kat salonu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 206. Pera Palas Oteli’nin zemin kat planı (Mustafa Servet Akpolat, Fransız Kökenli Levanten Mimar Alexandre Vallaury, 1991, Çizim 60) Şekil 207. Pera Palas Oteli’nin girişini gösteren eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 208. Pera Palas Oteli’nin Meşrutiyet Caddesi’nden görünüşünü gösteren eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 209. Pera Palas Otel ’n n Meşrut yet Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 210. Pera Palas Otel ’n n Tarlabaşı Bulvarı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 211. Pera Palas Otel balo salonu, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 212. Pera Palas Oteli balo salonunun tavanı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXXIII Şekil 213. Pera Palas Otel ’n n tar h asansörü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 214. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) plan krokisi (Gevher Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, 2000, Şekil 31, s. 195) Şekil 215. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) Sahne Sokağı g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 216. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) Meşrut yet Caddes g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 217. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) ç görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 218. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) kadın heykeller detayı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 219. Cité de Pera (Çiçek Pasajı) ve Grand Rue de Pera’nın eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 220. C té de Pera’nın (Ç çek Pasajı) İst klal Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 221. Cité de Pera’nın (Çiçek Pasajı) İstiklal Caddesi’nden görünüşü, detay, Haziran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 222. C té de Pera’nın (Ç çek Pasajı) ç görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 223. Hacapoulos Pasajı’nın planı (Gevher Acar, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, 2000, s. 193) XXXIV Şekil 224. Hacapoulos Pasajı’nın İst klal Caddes cephes ve g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 225. Hacapoulos Pasajı’nın Meşrut yet Caddes cephes ve g r ş , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 226. Hacapoulos Pasajı’nın İstiklal Caddesi girişi ç görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 227. Hacapoulos Pasajı, detay, tar h yazısı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 228. Cercle d’Orient’in 1905 tarihli Goad Haritasındaki görünüşü (http://www.obarsiv.com) Şekil 229. Cercle d’Or ent’ n İst klal Caddes ’nden görünüşü, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 230. Cercle d’Or ent’ n İst klal Caddes cephes nden detay, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 231. Cercle d’Orient’in İstiklal Caddesi cephesinden detay, Ocak 1991 (Mustafa Servet Akpolat Arşivi) Şekil 232. Cercle d’Orient’in iç mekân görünüşleri, Ocak 1991 (Mustafa Servet Akpolat Arşivi) Şekil 233. Dolmabahçe Saat Kulesi’nin eski bir fotoğrafı, N. Andriomenos, (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 234. Dolmabahçe Saat Kules , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 235. Dolmabahçe Saat Kules , detay, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXXV Şekil 236. Yıldız Hamidiye Saat Kulesi’nin eski bir fotoğrafı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 237. Yıldız Ham d ye Saat Kules , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 238. Tanzimat Anıtı’nın Fossati tarafından çizilen projesi (Cengiz Can, İstanbul’da 19. Yüzyıl Batılı ve Levanten Mimarların Yapıları ve Koruma Sorunları, 1993, s. 167) Şekil 239. Ayastafenos Anıtı’nın eski bir kartpostalı (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 240. Ayastafenos Anıtı’nın yıkım sonrası görünüşü (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 241. Alman Çeşmesi’nin restorasyon projesi (http://www.fatih.bel.tr) Şekil 242. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 243. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 244. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 245. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 246. Alman Çeşmesi’nin eski bir fotoğrafı (A. Hamdi Bülbül Arşivi) Şekil 247. Alman Çeşmes ’n n arka cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 248. Alman Çeşmes ’n n ön cephes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) XXXVI Şekil 249. Alman Çeşmes kubbe ç detayı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 250. Alman Çeşmes k tabes , Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 251. Abide-i Hürriyet’in eski bir fotoğrafı, Matson (G. Eric and Edith) Photograph Collection (M. Ç. Özkurt kişisel arşiv) Şekil 252. Ab de- Hürr yet, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) Şekil 253. Ab de- Hürr yet le M that Paşa’nın anıt mezarı, Haz ran 2015 (Foto: M. Ç. Özkurt) 1 I. BÖLÜM I.1. Giriş Osmanlı İmparatorluğu’nun 1453’te İstanbul’u fethetmesiyle başlayan ve 1683’teki II. Viyana Bozgununa kadar sürdüğü kabul edilen süreç, tarih literatüründe “Yükselme Dönemi” olarak adlandırılmaktadır. Söz konusu dönemde imparatorluk, Kuzey Afrika’da yayılmış, Doğu Avrupa’nın önemli bir kısmını kontrol altına alarak Viyana’ya yaklaşmıştır. Doğu’da ise Safevi Devleti ile mücadele halindedir. Bu dönemi, devleti de facto olarak yönetmekte olan Sokullu Mehmed Paşa’nın ölümüyle başladığı ve imparatorluğun ilk kez büyük çaplı toprak kaybetmesine neden olan 1699 Karlofça Antlaşması’yla noktalandığı kabul edilen “Duraklama Dönemi” izlemiştir. Yaklaşık 120 yıl sürmüş olan bu dönem, ana sürecimizi teşkil eden XIX. Yüzyılda yaşanacak olan siyasi ve mali sorunların da meydana gelmeye başladığı bir dönem olmuştur. Devlet tecrübesi olmayan kişilerin tahta geçmesi, merkezi yönetimin bozulması, halkın devlete olan güveninin sarsılması, iç isyanların çıkmasına neden olarak devleti zor durumda bırakmıştır. Ayrıca Coğrafi keşiflerle, geleneksel ticaret yollarının önem kaybetmesi, sıkça padişah değiştirilmesi nedeniyle, bu dönemde sayıları artmış olan Yeniçerilere verilen cülus bahşişlerinin de artmış olması Osmanlı maliyesinin yıpranmasına neden olan başlıca etkenlerdir. 1699 Karlofça Antlaşması’ndan sonra ise Osmanlı bürokratları, imparatorluktaki gerilemenin nedenlerini sorgulamaya başladıkları bir döneme girmişlerdir. Kaybedilen savaşlar ve daralmaya başlayan sınırlar, gerilemenin esas olarak askeri alanda yaşanıldığı algısını yaratmıştır. Bunun sonucunda bu tarihten sonra Osmanlı devlet adamları, yönlerini Batı’ya dönmüş ve buradaki gelişmeleri izleyerek, çağdaş uygarlıkları yakalama arayışı içerisine girmişlerdir. 2 İlk daimi Osmanlı elçisi olarak 1720 yılında Fransa’ya gönderilmiş olan 28 Çelebi Mehmed Efendi’nin, başkent İstanbul’a dönüşü sonrası seyahati sırasında gördüklerini bir kitap halinde dönemin padişahı III. Ahmed’e sunması, imparatorlukta başta siyaset kültür, sanat alanlarında bir dönüşüm süreci olan Lale Devri’nin (1718-1730) yaşanmasının yolunu açmıştır. Söz konusu dönem, Osmanlı İmparatorluğunda “Batılılaşma Dönemi’ne girildiği bir dönem olmuştur. Lale Devri’ni izleyen süreçte, III. Selim Dönemi’nde Batılılaşma olgusu askeri bir karakter ve ağırlık kazanmıştır. Sonrasında tahta geçen II. Mahmud’un ise yenileşme hareketlerinin önünde en büyük engel olarak duran Yeniçeri Ocağı’nı 1826’da ortadan kaldırmış olması, Batılılaşma döneminin en önemli reform hamlesi olarak, kendisinden sonra ilan edilecek olan Tanzimat hareketi için büyük bir kazanım sağlamıştır. Ekonomik ve mali alanda yaşanan bir kırılma noktası, II. Mahmud Dönemi’nde imzalanan ve uzun yıllar boyunca Osmanlı iktisat politikasının temelini oluşturacak olan 1838 Osmanlı-İngiliz (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması olmuştur. Söz konusu antlaşma, imparatorluğun mali yapısını bozarak, imparatorluğu, ileri Avrupa ekonomisinin açık pazarı haline getirmiştir. Bu durum, imparatorluğun 1875’te yaşayacağı mali iflasa giden yolda ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından yaşanacak gelişmelerin en önemlilerinden biri olmuştur. Sultan Abdülmecid Döneminde, 1839’da ilan edilmiş olan Tanzimat Fermanı, Avrupa devletlerinin ağırlaşan baskısı ve diğer iç faktörler nedeniyle meydana gelen ekonomik ve siyasi çözülme sürecine, Osmanlı İmparatorluğu bürokratlarının bir çözüm arayışıdır. Batının ekonomik yapısıyla entegre olmaya çalışan söz konusu bu yenileşme hareketiyle, bürokrasi, eğitim, hukuk, maliye, askeriye, sağlık, bayındırlık, sanayi vd. birçok alanda kapsamlı bir modernleşme süreci başlatılmış ancak, yetişmiş yeterli elemanın bulunmayışı ve eskinin yanına yeniyi koyan düalist yaklaşımı nedeniyle hedeflenen başarıya ulaşamamıştır. Tanzimat’la birlikte, her alanda ivme kazanmış olan Batılılaşma hareketlerinin Osmanlı mimarlığına yansıması ise Batılılaşan Osmanlı kurumları ve 3 dönüşüme uğrayan toplum yapısı nedeniyle daha önce olmayan yeni birçok farklı yapı türünün Osmanlı mimarlığına bu dönemde dâhil olması şeklinde olmuştur. Söz konusu yapıların birçoğu, bu dönemde başkent İstanbul’a gelmiş olan Batılı mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1839’da Tanzimat’ın ilanıyla başlayıp, 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına kadar geçen süreçte yaşanan savaşlar, el değiştiren yönetimler, ekonomik buhranlar, yapılan dış borçlanmalara ve dönemin tüm olumsuz siyasi ve ekonomik koşullarına rağmen, kimi zaman sekteye uğramış olsa da, Osman devlet adamları tarafından Batılılaşma çabaları kararlı bir şekilde sürdürülmeye çalışılmıştır. Dönemin devlet adamları, başta saraylar olmak üzere, askeri yapılar, eğitim yapıları, dini yapılar, kamu yapıları ve şehircilik alanında gerçekleştirilmiş olan kimi projelerle, büyük çaplı ve maliyetli binalar inşa ettirmek konusunda girişimci bir tavır sergilemişlerdir. Bu durum, dönemin söz konusu yapılarının salt maliyetleriyle değil, tanıklık ettikleri ya da meydana gelmesine yol açtıkları siyasi olaylarla da Osmanlı siyasi tarihi açısından önem kazanmalarına ve siyaset-mimarlık ilişkileri bakımından güçlü bağlar kurulmasını sağlamaktadırlar. I. 2. Çalışmanın Amacı Bu çalışmada, Osmanlı İmparatorluğu’nda XIX. Yüzyıldan, XX. Yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan süreçte, dönemin siyasal, ekonomik, mali, diplomatik gelişmelerinin, söz konusu dönem mimarisini nasıl şekillendirdiği ile ortaya çıkan mimari yapılar çevresinde gelişen siyasi ve ekonomik gelişmeler ele alınıp, değerlendirilmeye çalışılmıştır. I. 3. Çalışmanın Kapsamı ve Yöntemi Çalışmanın tarihsel kapsamı Osmanlı İmparatorluğunda Tanzimat’ın ilan edildiği 1839 ile imparatorluğun son bulup, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1923 tarihleri arasında yaşanan 84 yıllık süreçten meydana gelmektedir. Esas olarak 1839-1923 süreci ele alınmış olmakla birlikte, Osmanlı İmparatorluğunda Tanzimat’ı 4 hazırlayan süreçler olarak görülen, Batılılaşma hareketlerinin başlamış olduğu 17181730 yıllarını kapsayan Lale Devri ve sonrasında yaşanan III. Selim ve II. Mahmud Dönemlerine de öne çıkan siyasi, ekonomik ve mimari gelişmeleriyle yer verilmiştir. Çalışma, coğrafi anlamdaysa XIX. Yüzyılda halen üç kıtada, geniş bir coğrafyada hüküm sürmekte olan Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’la sınırlandırılmıştır. Çalışma, iki ana bölümden meydana gelmektedir. Bunların ilki olan “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal, Diplomatik, Ekonomik ve Toplumsal Süreç (1839-1923)” bölümü, üç ana tarihsel sürece ayrılmıştır. Bunlar: Tanzimat’tan I. Meşrutiyet’e (1839-1876), I. Meşrutiyet’ten II. Meşrutiyet’e (1876-1908) ve son olarak da II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e (19081923). Söz konusu süreçler, kendi içerisinde hüküm sürmüş olan padişahlara göre, üç tema üzerinden tanıtılmıştır. Bunlar: Dönemin öne çıkan siyasi gelişmeleri, ekonomik gelişmeleri ve reform çabalarıdır. Çalışmanın ikinci temel bölümünü oluşturan “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Mimarlık Ortamı ve Faaliyetleri” başlığı ise, dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkilerinin kurulabileceği düşünülerek seçilmiş olan 15 yapı grubu ve 60 yapıdan meydana gelmektedir. Söz konusu yapılar kendi içlerinde ise Yeri, Topoğrafya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, Plan Şeması, Strüktür ve Yapı Malzemesi, Mimari Üslup, Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları, Yapının Mimarı ve son olarak da Değerlendirme ara başlıkları altında ayrıntılı olarak tanıtılmıştır. Her yapı, kendi içerisinde değerlendirilirken özellikle dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık bağları kurulmaya çalışılmıştır. Çalışma meydana getirilirken, XIX. Yüzyıl Osmanlı siyaset, ekonomi, kültür ve mimarlık tarihi üzerine kapsamlı okumalar gerçekleştirilmiştir. Dönemin arşiv belgelerine, gazete haberlerine olabildiğince yer verilmeye çalışılmıştır. Kataloğumuzda yer vermiş olduğumuz yapılar için, mimarlık tarihi çalışmalarının vazgeçilmez unsurları olan birçok fotoğraf, harita, gravür taranmış ve bunların içerisinden en uygun olanları seçilerek, yeterli miktarda kullanılmaya çalışılmıştır. 5 Ayrıca kataloğumuzda yer alan ve bugün mevcut olan yapılar, Haziran 2015 tarihinde tarafımızdan fotoğraflanmış ve bu fotoğraflar da seçilerek tezimizde kullanılmıştır. Yararlanılmış olan görsel malzemelerin kaynakçası liste halinde verilmiş, ayrıca metin içerisinde geçen kısaltmalar için de bir kısaltma cetveli oluşturulmuştur. 6 II. BÖLÜM TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA SİYASAL, DİPLOMATİK EKONOMİK ve TOPLUMSAL SÜREÇ (1839-1923) II. 1. Tanzimat’tan, I. Meşrutiyet’e (1839-1876) II. 1. 1. Tanzimat’ı Hazırlayan Süreç: II. Mahmud Dönemi (1808-1839) Islahat alanında yeni bir süreç başlatan II. Mahmud’un, önceli III. Selim’in yapmayı tasarladığı ancak uygulamaya geçiremediği askerlik dışındaki alanlarda ıslahat hareketlerine giriştiği ve bu girişimlerinde büyük ölçüde III. Selim’in yönlendirmelerinden etkilenerek, onun hatalarından dersler çıkardığı anlaşılmaktadır. Dönemin siyasi alandaki en önemli gelişmesi, yenileşme hareketlerinin önünde büyük bir engel olarak duran Yeniçeri Ocağı’nın 1826 yılında kaldırılmış olmasıdır. Bu eylem, imparatorluğun çağa ayak uydurması yönünde atılacak adımlar için büyük bir rahatlama ve kazanım sağlamıştır. II. Mahmud Dönemi’nde yaşanan toprak kayıplarıyla birlikte imparatorluk coğrafi anlamda küçülmeye devam etmiştir. Bu dönemde imzalanan ve bir sonraki bölümde detaylandırılacak olan 1838 tarihli Osmanlı-İngiliz (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu’nu, Batı emperyalizminin açık pazarı haline getirmiş; Nizip Muharebesi ise imparatorluğun askeri iflasını ilan ederek “yarı sömürge” haline gelmesinde önemli bir etken olmuştur. II. 1. 1. 1. Mali İflasa Giden Yolda İlk Adım: Baltalimanı Ticaret Antlaşması II. Mahmud Dönemi’nin en önemli ekonomik ve mali gelişmesi, İngilizlerle imzalanan ve Osmanlı İmparatorluğu’nu ilerleyen dönemlerde mali iflasa 7 sürükleyecek olan 1838 tarihli İngiliz-Osmanlı (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması olmuştur. Uzun yıllar boyunca Osmanlı iktisat politikasının temelini oluşturacak olan bu antlaşmayla, o sırada ikinci sanayi devrimini yaşamaya başlayan ve bu nedenle yeni pazarlara gereksinim duyan İngiltere’ye önemli ticari ayrıcalıklar tanınmıştır. Tüm devlet tekellerini ortadan kaldıran antlaşma, İngiliz tüccarlara imparatorluğun Mısır dâhil her bölgesinden mal alma hakkı tanımıştır. Başlangıçta salt İngiltere’yle sınırlı olan ancak kısa süre içinde diğer Avrupa ülkelerine de tanınan ayrıcalıklarla, gümrük harçları ithalatta %5’e, ihracatta %12’ye ve transit geçişlerde %3’e yükseltilmiştir. Konulan vergi ve harçlar, endüstrileşmek için korunmaya gereksinim duyan Osmanlı iç pazarını koruyamadığı gibi, 1847’den sonraki endüstrileşme girişimi de büyük bir başarısızlık yaşamıştır.1 Bu gelişmeler sonrasında, ekonomi bir süre daha yolunda devam edebilmiş olsa da imparatorluk, ileri Avrupa ekonomisinin açık pazarı haline gelmiş ve böylece olası olumlu gelişmeler de engellenmiştir. Mali korumacılığı ortadan kaldıran ve yabancı tüccarların iç ticarete doğrudan katılmalarına ilk kez izin veren Baltalimanı Ticaret Antlaşması’yla, zayıflamakta olan zanaatlar ağır bir darbe almış ve lonca sistemi yıpranmıştır. Bu gelişmeler, eski yapıların yıkılmasının zorlayacağına inanan Batılılaşmayı reformcular hızlandırarak, tarafından Osmanlıları benimsenirken, yeniliğe geniş halk kesimlerindeyse hoşnutsuzluğa neden olmuştur.2 Antlaşmanın bir incelemesini yapan Yusuf Kemal Tengirşenk, Mustafa Reşid Paşa ve arkadaşları için “Bu muahedenin neticede memleketin sanayini belini doğrultamaz bir hale getireceğini, devletin başına Düyunu Umumiye İdaresi gibi bir bela musallat edeceğini, elbette keşfedemiyorlardı.”3 diyerek, antlaşmanın Osmanlı iktisat tarihindeki önemini vurgulamaktadır. II. 1. 1. 2. Yeniçeri Ocağının Kaldırılması ve Süreklilik Kazanan Reformlar 1 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 37, 38. Feroz AHMAD, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, 39, 40. 3 Yusuf Kemal TENGİRŞENK, Tanzimat, 319. 2 8 II. Mahmud ıslahatlarının, öncülü III. Selim’in Nizam-ı Cedit Hareketi’yle, kendisinden sonraki Tanzimat Dönemi arasında geçiş rolü üstlendiği söylenebilir. II. Mahmud ıslahatları, Nizam-ı Ceditten farklı olarak, İlmiye-Yeniçeri baskısından kurtulmuş ve kişisel özgürlük rejimine daha fazla yer vermiştir. Tanzimat’la ilişkisi ise bu hareketin başlangıcı, ona özelliklerini ve yöntemini kazandıran bir kaynak olmasındadır.4 II. Mahmud’un, bu dönemde özellikle Mısır’da birtakım reform hareketlerine girişerek, önemli atılımlar gerçekleştiren Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın ıslahatlarından etkilendiği görülmektedir. Bu bağlamda, yoğun eleştirilere rağmen, 1826’da ilk kez Avrupa’ya dört öğrenci gönderilmiş ve 14 Mart 1827’de Tıbhane adlı askeri okul, Mısır’daki tıp okulundan bir ay sonra açılmıştır. Ayrıca Mısır’da 1829’da kurulan Vekayi-i Mısriyye adlı resmi gazeteden esinlenilerek, mevzuata, atamalara ve haberlere yer verilen ve bir de Fransızca nüshası çıkarılan, haftalık 5000 tirajlı Takvim-i Vekayi 1831’de yayın hayatına başlamıştır.5 II. Mahmud’un 1812’de Osmanlı-Rus Savaşı’nın sona ermesinden sonra, eyaletlerde merkezi hükümetin otoritesini yerleştirmek veya yeniden yapılandırmak işine giriştiği gözlemlenmektedir.6 1830’larda hükümdarın mutlak yetki hakkının devam ediyor olmasıyla birlikte, yönetilenlerin “reaya” olmaktan çıkıp “tebaa” ve “halk” olduğu, Kapıkulluğunun kaldırılıp yerine sınıf, ırk ve din farklılıklarının gözetilmediği bir sivil bürokrasinin geliştiği, kanun yapma görevlisi sürekli meclisler kurulmasıyla meydana gelen ve mutlakiyetçi aydın monarşi olarak nitelendirilen bir rejim belirmeye başlamıştır. Ancak bu girişimlerin hiç biri Tanzimat’ın ilanına kadar bütünüyle gerçekleştirilememiştir. II. Mahmud’un kurmaya çalıştığı rejim, merkezi yönetime tabi, onun görevlendireceği kanun yapma kurumlarıyla çalışacak bir hükümet biçimindedir ve bunların çalışmalarıyla bir nizâmât-ı esâsîyye (temel kurallar) kavramı belirmeye başlamıştır. Bu temel kuralların konulması için hükümdarın gücünü kanunlara bağlama zorunluluğunun yolu açılmış ve bu, din, 4 Tarık Zafer TUNAYA, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, 31. Sina AKŞİN, “Siyasal Tarih (1789-1908)”, 114, 115. 6 Bernard LEWİS, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, 79. 5 9 bürokrasi, ordu eliyle gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle Tanzimat Dönemi’nden başlayarak Osmanlı İmparatorluğundaki siyasal gelişmeler bu üç örgütün davranışlarına göre şekillenmiştir.7 II. Mahmud reformları aşağıdan yukarı bir baskının sonucu değil, aksine Batı’nın baskısına karşı koyabilmek amacıyla, yukarıdan aşağı doğru, jakoben bir yaklaşımla, gerçekleştirilmiştir. II. Mahmud, bu yolda en büyük engeli oluşturan Yeniçeri Ocağı’nın ortadan kaldırılarak reform hareketlerini destekleyecek yeni bir silahlı gücün kurulmasının, ıslahat hareketlerini yürütebilmek için gerekli olduğunu kavramıştır. Güç dengesini iyi hesaplayamayan III. Selim’in başarısız girişiminden sonra II. Mahmud, on binlerce Yeniçerinin katledilmesini göze alarak, Asakir-i Mansure-i Muhammediye olarak bilinen yeni ve modern bir ordu kurmuştur. Böylelikle II. Mahmud’un uzun yıllar beklemiş olduğu köklü düzenlemeler için yol açılmış ve 1826-1839 yılları arasında büyük bir ıslahat programına girişilebilmiştir. Bu ıslahatlarla XIX ve bir dereceye kadar XX. Yüzyıldaki Türk reformcularının izleyeceği ana hatlar da oluşturulmuştur.8 Birçoğu biçimsel düzeyde kalmakla birlikte II. Mahmud, günlük yaşam tarzında da bazı köklü ıslahatlara girişmiştir. Başlık ve kıyafet devrimi, başta padişah olmak üzere devlet adamlarının uzun sakallarını kesmesi, sadrazamlığın başvekâlete dönüştürülmesi ve diğer bakanlıkların Avrupai adlar alması, padişahın resimlerinin devlet dairelerine asılması, devlet ileri gelenlerinin balolara gitmesi, sarayda çatalbıçak kullanılması, mahalle kahvehanelerinin azaltılmaya çalışılması bu girişimlerden bazıları olmuştur. Bu dönemde eğitim alanında, İstanbul’la sınırlı olmak üzere, ilköğretim zorunluluğu getirilmiştir. 1838’de Arapça ve Türkçe eğitimi için rüştiye mekteplerinin açılması kararlaştırıldıysa da, 1847’ye değin bu karar uygulanamamış ancak bu eğitimi sağlamak üzere Mekteb-i Maarif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulum-u 7 8 Niyazi BERKES, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yay. Haz. Ahmet Kuyaş, 169-171. Bernard LEWİS, a.g.k., 81. 10 Ebediye adlı iki okul kurulmuştur. O güne değin usta-çırak usulüyle yetişen memurlar, böylece öğrenimlerinin önemli bir bölümünü bu okullarda yapmışlardır. Bu dönemde, önemli bir konuda usta-çırak usulü yeni bir uygulama alanı bulmuş; 1833’de Hariciye Nezareti’nde bir Tercüme Odası kurulmuş ve bu uygulama zamanla başka devlet dairelerinde de hayata geçirilmiştir. Hem ordu hem eğitim açısından önemli bir gelişme, Mekteb-i Ulum-u Harbiye’nin açılmasıdır.9 Yükseköğrenim alanındaysa padişahın özel bir ilgi gösterdiği okul Tıbbiye olmuştur. Kuruluş ve gelişme aşamasında ulemanın bir engeliyle karşılaşmayan Tıbbiye’nin, Harbiye’den önce başarıyla kurulması dışında hem hekimliğin geleneğini kuran hem de özgür düşünüşün yuvası haline gelen bir okul olduğu düşünülebilir. Aydınlanma dönemi Batı düşününün ilk yansımaları da burada filizlenmeye başlamıştır. II. Mahmud yapacağı ıslahatlarla devleti güçlendirerek, Avrupa kamuoyunu etkileyebileceğini ve bu durumun diplomatik girişimlerde işe yarayacağını ummuş ancak bununla birlikte tüm bu girişimleri, iç kamuoyunda da “gâvur padişah” olarak anılmasına neden olmuştur. II. Mahmud Dönemi’nde hukuk alanında da çeşitli reform girişimleri izlenmektedir. Bu dönemde, kamu hukuku alanında ilk adımlar atılmıştır. O güne kadar olan gelenekte, kamu hukuku ile kişi hukuku ayrımı bulunmazken, bu ilk aşamada idare, ceza, eğitim ve ordu alanlarında konulan kurallar, kamu hukukunun ilkel temellerini oluşturmaya başlamıştır.10 Şeriye Mahkemeleri’nin yanında Nizamiye Mahkemeleri’nin temelleri atılmış ancak eski kurumlara dokunulmadan kurulmak istenen yeni örgüt kısmi ve mahalli kalmıştır.11 II. Mahmud’un sanata olan tutkusu, bu dönemde önemli yeniliklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Padişah, yerli ve yabancı sanatçılara kendi portrelerini yaptırarak yabancı elçilere hediye etmiş, kışla ve devlet dairelerine astırmıştır. Bu olay ve üzerinde kendi resminin bulunduğu para bastırması, halk tarafından tepkiyle 9 Sina AKŞİN, a.g.m., 119. Niyazi BERKES, a.g.k., 177, 178. 11 Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 29, 30. 10 11 karşılanmasına rağmen, II. Mahmud’un resme olan ilgisi sürmüştür.12 II. Mahmud’un ressamları teşvik edip resimler yaptırması Avrupa’da yayılınca İstanbul’a gelen sanatçıların sayısında büyük bir artış yaşanmıştır.13 Aynı dönemde Hıristiyan Osmanlı uyruğuna da nakkaşlık yapma izni verilmiştir. Nakkaşlık sanatı üzerindeki Türk-İslam tekelinin kalkması anlamına gelen bu izin, Batı formlarının resim ve mimari alanında yaygınlık kazanmasını sağlayan etkenlerden biri olmuştur.14 Batı tarzı müziğe, operaya ve tiyatroya da ilgi duyan II. Mahmud’un yeni ordusu için Batılı bir bando-mızıka grubu oluşturması, Batı müziğinin halk arasında da kısmen tanınmaya başlamasını sağlamıştır. Ayrıca padişahın, elçiliklerde verilen bale ve operaları izlediği de bilinmektedir. İstanbul’da ilk tiyatro da yine bu dönemde, 1839’da İtalyan Mele tarafından açılmıştır.15 II. Mahmud Dönemi’nde, farklı alanlarda yaşanan köklü değişim ve dönüşüm, dönemin imar çalışmaları ve bu çalışmaların organizasyonuna da yansımıştır. Bu değişimlerin bir plan dâhilinde ele alınmayıp, daha çok askeri ve idari alanlarda yapılan reformlar ve yeni örgütlenmelerin sonucunda ortaya çıktığı görülmektedir.16 İstanbul bağlamında yangın konusuna verilen önem, sokakların genişletilmesi, inşaatta kâgir kullanılması, bina yüksekliğinin sınırlanması gibi konularda yayınlanan fermanlardan anlaşılmaktadır.17 Kent yönetimindeki geleneksel düzenin değişmesi ise 1826’da İhtisab Nezareti’nin kurulmasıyla başlamıştır. Geleneksel sistemde pazar düzenleme görevini yöneten muhtesiplerin yetkileri genişletilerek bunlar, İhtisap Ağası şeklinde isimlendirilen kent memurlarına dönüştürülmüştür.18 Böylece Tanzimat Dönemi’nde kurulacak olan belediye 12 Mustafa CEZAR, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, 37. Tuncer BAYKARA, “II. Mahmud ve Resim”, 511. 14 Meliha ŞİMŞEK, Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da II. Mahmud Dönemi İmar Faaliyetleri, 35. 15 Metin AND, Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu, 1839-1908, 24. 16 Meliha ŞİMŞEK, a.g.t., 37. 17 Serim DENEL, Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekânlarda Değişim ve Nedenleri, 62, 64. 18 Osman Nuri ERGİN, Mecelle-i Umur-u Belediyye, 338, 354. 13 12 örgütünün; kentin ticari, sosyal ve mimari gereksinimlerinin padişaha bağlı devlet memurlarınca yürütülmesi ile ilk kurumsallaşma aşaması II. Mahmud Dönemi’nde gerçekleştirilmiştir.19 Devlet idaresindeki bu düzen ve sistem değişikliği, klasik Osmanlı mimarlık örgütünün de yeniden organize edilmesini gerekli hale getirmiştir. Klasik düzende imar çalışmaları Saray teşkilatı içindeki Birun kısmı eminliklerinden Şehreminliği ve buna bağlı Hassa Mimarlık Ocağı eliyle yürütülmekteyken, görevleri çoğu kez birbirine karışan bu iki kurum 1831 yılında birleştirilip Ebniye-i Hassa Müdürlüğü haline dönüştürülmüş ve örgütün başına hassa başmimarı Abdülhalim Efendi getirilmiştir.20 Daha sonra geleneksel mimar yetiştirme sistemindeki değişimin bir belirtisi olarak, Ebniye-i Hassa müdürleri, Mühendishane-i Berr-i Hümayun halifelerinden seçilmeye başlanmıştır. Bu dönemde Abdülhalim Efendi’nin, II. Mahmud’a sunduğu bir önergede bir mimarlık okuluna gereksinim duyulduğundan söz edilmektedir. Padişah bu önergeyi uygun bulmasına rağmen, askeri gereksinimlerin ön planda tutulmuş olması nedeniyle bağımsız bir mimarlık okulu ya da mühendishaneye bağlı bir mimarlık bölümü açılamamıştır.21 Ancak mimarlık örgütünün mühendishaneyle ilişkisi sürmüş ve II. Mahmud Dönemi’nin sonunda, 1839’da Umûr-u Ticaret ve Nafia Nezareti kurularak Ebniye-i Hassa Müdürlüğü, bu kuruma bağlanmıştır. Dönemin imar çalışmalarının en belirgin özelliği, askeri, idari, eğitim ve toplum hayatında gerçekleştirilen yenileşme çalışmalarına koşut olarak yapı türlerinin çeşitlenmesi ve işlevsel amaçlara uygun yapıların ön plana çıkmaya başlamasıdır. II. Mahmud’un merkeziyetçi devlet politikası, beraberinde bayındırlık çalışmalarının devlet eliyle yürütülmesi sonucunu getirmiştir. Ayrıca vakıf gelirlerini tek elde toplamak amacıyla Evkaf Müdürlüğü kurulmuş ve bu müdürlük daha sonra Evkaf Nezareti’ne dönüştürülmüştür.22 19 S.J.SHAW - E.K.SHAW, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmancı, 77. 20 Ahmed LÜTFÜ, Lütf-i Tarihi, 165. 21 Mustafa CEZAR, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, 63, 65. 22 Meliha ŞİMŞEK, a.g.t., 39. 13 II. Mahmud Dönemi’nde bayındırlık çalışmaları büyük ölçüde Hassa mimarları eliyle yürütülmüştür. Hafız Mehmet Emin, Ali Rıza Mehmed Resim Efendi, Abdülhalim Efendi gibi Müslüman hassa başmimarlarının yanı sıra, Yorgi, Todori, Simeon ve Kirkor Kalfa gibi gayrimüslim kalfalar dönemin tanınmış isimleridir. Bunlar arasında Balyan Ailesi’ne mensup olan Kirkor Kalfanın, döneminin sonlarına doğru gittikçe önem kazandığı görülmektedir.23 Mimaride ayrıca, sürdürülen Batılılaşma çabalarıyla birlikte, XVIII. Yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı mimarisinde görülmeye başlanan Barok ve Rokoko üsluplar varlığını sürdürmekle birlikte, bunlara bu dönemde Avrupa’da yaygın olan Fransız kaynaklı Ampir üslup da eklenmiştir. II. 1. 2. Tanzimat’a İvme Kazandıran Süreç: Sultan Abdülmecid Dönemi (1839-1861) II. Mahmud ile Bezmialem Valide Sultan’ın oğlu ve Sultan Abdülaziz’in ağabeyi olan Sultan Abdülmecid, 1839 yılında tahta çıkmıştır. Bu dönemde II. Mahmud Dönemi’nde başlatılan ancak yüzeysel kalmış reform çalışmalarının kökleşmesi yönünde adımlar atılmıştır. Genel bir bakışla Sultan Abdülmecid Dönemi’nin, önceki dönemlere oranla halk açısından daha huzurlu ve adaletli geçtiği söylenebilir. Çiçek aşısının uygulandığı, ilk telgraf hattı olan İstanbul-Edirne-Şumnu Hattı’nın hizmete açıldığı, padişahın annesi Bezmialem Valide Sultan’ın halk sağlığı için ilk vakıf hastanesi olan Vakıf Gureba’yı kurduğu bu yıllar boyunca kültürel, sosyal, askeri, dini birçok önemli kurumun hizmete açıldığı görülmektedir. Sultan Abdülmecid’in, Beyoğlu’nda tiyatroya gitmesi ve Dolmabahçe Sarayı’nın yanına bir saray tiyatrosu inşa ettirmesi, dönemin kültür-sanat yaşamı açısından kayda değer gelişmeleridir. İlk müzenin açılışı da bu dönemde gerçekleştirilmiştir. 1845’te Darülfünun’un temelleri atılmakla birlikte, açılışının yıllar alacağı düşünülerek Türkiye’deki ilk bilim akademisi olarak kabul edilen Encümen-i Daniş 1851’de çalışmaya başlamıştır. Tanzimat edebiyatı 23 Meliha ŞİMŞEK, a.g.t., 40. 14 olarak adlandırılan Batı tarzı Türk edebiyatı akımının öncüleri de Sultan Abdülmecid Dönemi’nde yetişmişlerdir.24 II. 1. 2. 1. Kırım Savaşı’nın Yaratmış Olduğu Siyasi ve Diplomatik Gelişmeler Sultan Abdülmecid Dönemi’nin başında, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi ve diplomatik alanda ciddi sorunlarla karşı karşıya olduğu görülmektedir. Avrupa devletlerinin ağırlaşan baskısı ve gelişen ulusçuluk hareketleri, Osmanlı İmparatorluğu’nu dağılma sürecine götürürken, ordu Nizip Savaşı’nda Kavalalı Mehmet Ali Paşa kuvvetlerine yenilmiş ve donanma Mısır’a kaçırılmıştır. Üst yönetim kadrosundaki çekişmeler, Sırbistan, Eflak-Boğdan, Hicaz, Suriye bölgelerindeki ayaklanma ve karışıklıklar, eyaletlerdeki kötü yönetimler, işsizlik ve ekonomik kriz nedeniyle Sultan Abdülmecid’in saltanatı ağır bir bunalım ortamında başlamıştır.25 Söz konusu dönemin en önemli siyasal gelişmelerinden biri Kırım Savaşı’dır. Bu savaş ve sonrasında imzalanan antlaşmalar, bir dizi siyasal ve ekonomik gelişmenin yaşanmasına neden olmuştur. Bu savaşta Rusya’nın amacı Osmanlı İmparatorluğu’nu 1833 Hünkâr İskelesi Antlaşması döneminde olduğu gibi uydulaştırarak, Balkanlardaki Ortodoks-Slav ulusları Osmanlı yönetiminden koparmaktır. Avusturya’nın ültimatomu Rusya’yı barışa zorlayarak, savaşın beklenenden kısa sürmesini sağlamış ve Viyana’da kabul edilen barış ön şartları, Paris Antlaşması’nın temelini oluşturmuştur. Bu ön şartlardan biri de Osmanlı İmparatorluğu’nun, Hıristiyan uyruklarına tanımış olduğu hakların teyit edilmesini öngörmektedir. Bu gereği yerine getirmek üzere 18 Şubat 1856’da Islahat Fermanı ilan edilmiştir.26 24 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülmecid”, 65. A.g.m., 62. 26 Sina AKŞİN, a.g.m., 130-132. 25 15 Tanzimat’la başlayan sürecin ikinci bir aşaması görünümünde olan Islahat Fermanı, devletin sürdürmekte olduğu politikaya karşı önemli tepkiler yaratmış ve bu ferman, o döneme değin “millet-i hakime” olan Müslümanlardan bu ayrıcalıklı durumu alarak, din farkı gözetmeksizin bir “Osmanlı vatandaşlığı” oluşturmaya çalışmıştır.27 Söz konusu ferman, Tanzimat Fermanı gibi anayasa benzeri bir nitelik taşımaktan çok, bütçe yapılmasının sağlanması, banka kurulması, ekonomik kalkınma için Avrupa sermayesi ve uzmanlarına başvurulması, karma mahkemeler kurulması gibi vaatleri gerçekleştirmeye yarayacak somut reformları açıklamaktadır. Şeriattan söz edilmeyen fermanda, yalnız Müslüman-gayrimüslim eşitliği konusunda cizyenin kaldırılması ve gayrimüslimler için de askerlik ödevi konulması öngörülmüştür.28 1856 Fermanı, Müslüman orta sınıf zayıfladıkça yükselen gayrimüslim orta sınıfın konumunu güçlendirmiştir. Gayrimüslim toplum laikleşmiş ve böylece din adamlarının etkisi de azalmıştır. Cemaatler kendi tarihlerini, dillerini ve edebiyatlarını keşfettikleri “ulusal” bir dönem geçirmişlerdir.29 Viyana’da kabul edilen barış ön şartlarıyla ana hatları belirlenen, 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlaşması’yla Osmanlı İmparatorluğu’nu ilgilendiren önemli kararlar alınmıştır. Osmanlı İmparatorluğu dışında Fransa, Avusturya, Prusya, Rusya ve Sardunya’nın katıldığı antlaşmayla, bu ülkeler Osmanlı bütünlüğünü tanımayı kabul etmişlerdir. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa camiasına girmesi ve Devletler Umumi Hukuk’undan yararlanması kabul edilmiştir. Paris Antlaşması’yla, Osmanlı İmparatorluğu’nun bütünlüğünün korunması somut olarak sağlanamamış olsa da imparatorluk için kimi yararlar da sağlanmıştır. Mısır sorununun başlamasından bu yana Rus ya da İngiliz uydusu olmak ve bu iki devlet tarafından parçalanıp uydulaştırılmak tehlikeleri arasında gidip gelen imparatorluk, Paris Antlaşmasıyla bu durumdan kurtulmuş ancak diğer yandan Avrupa büyük devletlerinin bir çeşit ortak yarı sömürgesi durumuna gelmiştir. Paris Antlaşması, dünya siyasetinde Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine müdahalesinin 27 Şerif MARDİN, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, 16, 17. Niyazi BERKES, a.g.k., 216. 29 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 44. 28 16 engellendiği ve donanmasının Karadeniz’den çıkartıldığı yeni bir dengenin kuruluşunu da simgelemektedir.30 II. 1. 2. 2. İstikraz Döneminin Başlamasıyla Ortaya Çıkan Ekonomik Sorunlar Sultan Abdülmecid Dönemi, ekonomik anlamda Osmanlı İmparatorluğu’nda ilklerin yaşandığı bir dönem olarak dikkat çekmektedir. Kırım Savaşı sırasında Osmanlı maliyesi büyük kayıplara uğramış ve ilk kez 24 Ağustos 1854’de, İngiltere ve Fransa’dan 5.000.000 İngiliz Altını, %4 faiz ve %1 amortismanla, Mısır haracı, İzmir ve Suriye gümrüğü karşılık gösterilerek borç alınmıştır. Bu ilk borçlanmayı 1855, 1858, 1860 borçlanmaları izlemiştir. Bu dönemle birlikte iki üç yılda bir, bazen de yılda bir dış borçlanmaya gidilmeye başlanmış ve temelde iktisadi yatırımlara yönelik olarak yapılması gereken borçlanma, bu dönemde savaş, isyan, silah, saray inşaatı giderleri ya da maaş ödemeleri gibi iktisadi gelişmelerle ilgisi olmayan alanlarda kullanılmıştır. Diğer taraftan alacaklılar, bu durumu bildiklerinden, borçları ağır koşullar altında vermişlerdir. Bu sırada israfın da hız kazandığı görülmektedir. Örneğin, 1854’te Sultan Abdülmecid’in kızı Fatma Sultan, Mustafa Reşid Paşa’nın oğlu Ali Galip Paşa’yla evlenirken on beş gün süren bir düğün yapılmış ve bu düğün için 2.000.000 Altın harcanmıştır. Bu dönemde yaygınlık kazanan Avrupai giyim-kuşam, döşeme ve mimari, israfı tetikleyen etkenler olmuştur. Kırım Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu’na çok sayıda Avrupalının gelmesi ve özellikle Abbas Hilmi Paşa’nın valiliği sırasında İstanbul’a yerleşen bir takım zengin Mısırlının örnek olması, israfın bir başka nedenidir. Bu durumun gözle görülür sonuçlarından biri, 1853’te Dolmabahçe Sarayı’nın inşa edilmesi ve bunu diğer saray inşaatlarının takip etmesidir.31 II. 1. 2. 3. Batılılaşma Yolunda Büyük Adım: Tanzimat Reformları 30 31 Sina AKŞİN, a.g.m., 132, 133. A.g.m., 134, 135. 17 Söz konusu dönemin kuşkusuz en önemli ve köklü reform girişimi, sonuçlarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nu birçok farklı alanda etkileyen Tanzimat Hareketi olmuştur. Tanzimat’ın düşünsel alt yapısı II. Mahmud Dönemi’nin sonlarında Batı’da görevli bulunan Osmanlı elçilerinin, XVIII. Yüzyıl Avrupası’nda bazı kralların, tebaanın verimliliğini artıracak bir dizi önlemler bütününü devletin olağan siyaseti haline getirdiğini gözlemlemeleriyle oluşmaya başlamıştır. Batılı hükümdarlar, tebaanın mülkiyet haklarının garanti altına alınması zorunluluğu ile eğitimi halka yaymanın kendilerine getireceği yararı kavramışlardır. Ulusal devletlerin kurulmasına ve orta sınıfların güç kazanmasına koşut olarak gelişen bu siyasi eğilim, ulusal bütünlüğü sağlayarak feodal yapının izlerini silmeyi de amaçlamaktadır. “Aydın despotizmi” olarak adlandırılan bu yönetim sistemi, siyaset bilimindeyse kameralizm olarak adlandırılmıştır. “Tanzimat” olarak bilinen 1839 Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun ilanıyla başladığı kabul edilen yenilik hareketi de büyük oranda bu düşünce akımından esinlenmiştir. Kameralizmin uygulanmasını görerek Batı’nın özünü burada arayanlar arasında ilk sırada, Tanzimat’ın mimarı olarak kabul edilen Mustafa Reşid Paşa yer almaktadır. Dönemin devlet adamları, kameralizm yoluyla ulusal düzeyde alınacak idari, hukuksal ve iktisadi önlemlerle Osmanlı İmparatorluğunun kültür birimlerini bir araya getirerek bu yolla bir ortak bilinç yaratabileceklerini düşünmüşlerdir.32 Çok uluslu imparatorluğun yapısına uygun yeni bir siyaset ve kültür arayışı olan bu yaklaşım, çağdaş Avrupa normlarına uygun bir ideoloji niteliğindeki Osmanlılık kavramının, siyasi literatüre girmesini sağlamıştır.33 Bu düşünsel altyapı doğrultusunda Sultan Abdülmecid, kendisinden önce Mısır’da çeşitli reform hareketlerine girişerek önemli atılımlar gerçekleştiren Kavalalı Mehmet Ali Paşa kadar liberal ve modern bir rejim kurabileceğini Avrupa’ya göstermek amacıyla yeni Osmanlı nazırlarına Gülhane Hatt-ı Şerifini hazırlatarak, 3 Kasım 1839’da ilan ettirmiştir.34 “Nizam verme” anlamına gelen “tanzim” sözcüğünün çoğulu olan “Tanzimat” kelimesi, Lale Devri’nde “yeni yöntemle düzenlenmiş birlikleri bulunan 32 Şerif MARDİN, a.g.k., 14, 15. İlber ORTAYLI, “Tanzimat”, 1546. 34 Bernard LEWİS, a.g.k., 106, 107. 33 18 ordu örgütü” anlamında kullanılırken, bu dönemdeki anlamı genişlemiş ve askerlik dışındaki alanlarda yapılan diğer düzenlemeleri de kapsar hale gelmiştir.35 Bu bağlamda Tanzimat sözcüğü daha çok idari ve hukuki yapının ıslahı, kanun ve düzen getirilmesini kasteden “reorganizasyon”u karşılamak için kullanılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun bu dönemini gözlemleyen Batılılar tarafından da benimsenen bu sözcüğün karşılığı olarak legislatione terimi tercih edilmiştir.36 Tanzimat hareketi genel olarak üç düşünce etrafında toplanabilir. Birincisi 1839, 1856 fermanlarıyla kurulan özgürlük temelleri, ikincisi Danıştay, mahkemeler ve il örgütleriyle göze çarpan hukuki bir devlet biçimlenmesi, üçüncüsü ise okullar ve hastaneler açılması, bayındırlık işlerine dair raporlar yazılmasıyla beliren ilerleme eğilimleri.37 İçerik olaraksa Tanzimat Fermanı bir anayasa, hatta bir kanun değil; Avrupa’da hükümdarların kendi yetkileriyle halkın hakları arasındaki ilişkilerde değişiklikler yapılacağını vadeden, charte (senet, Latince carta) türünden bir belgedir. Buna dayanılarak yazılı bir anayasa yapılması ya da bir dizi kanun hazırlanması yoluna gidilebilir. Tanzimat’ta ikinci yol tercih edilmiştir. Bu bağlamda Tanzimat’ın asıl amacı yönetenle, yönetilen arasındaki bağları kurmaktan çok, hükümdarın mutlak yetkisinin halk ya da onun temsilcileri karşısında değil, hükümet karşısında kısıtlanması şeklinde olmuştur.38 Söz konusu ferman, Müslim ve Gayrimüslim herkes için eşitlik içeren bir dönemin başlangıcını; rüşvetin, yozlaşmanın ve yargılanmadan ceza görmenin sonunu öngörüyor, yani hukukun üstünlüğünü kurmayı amaçlıyordu. Fermanla, tüm Osmanlı uyruğunun yaşamları, onurları ve mülkleri garanti ediliyor, padişahın buyruğuyla herhangi bir görevlinin ortadan kaldırılıp, mallarına el konulabildiği kulluk anlayışı ortadan kaldırılıyordu.39 Ancak eşitlik kavramı, hukuk doktrini açısından değil, Osmanlılık açısından ele alınmıştır. Tanzimat’ın en belirgin özelliği olan ikici ve telifçi metodu, devletin amacını da kurumları gibi ikileştirmiş ve bu 35 Niyazi BERKES, a.g.k., 213. İlber ORTAYLI, a.g.m., 1545. 37 Mehmed İZZET, “Tanzimat’a Dair”, 1539. 38 Niyazi BERKES, a.g.k., 214, 215. 39 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 40, 41. 36 19 nedenle Tanzimat, birbirini yadsıyan düşünceler ve kurumlar arasında bir bocalama dönemi olmuştur.40 Ekonomi bağlamında, iktisadi ve teknolojik geriliğin farkında olan Tanzimat yöneticilerinin aradıkları çözüm, 1840’ların ideolojisi olan Liberalizm içinde olmuştur.41 Bu dönemde maliyede yapılmaya çalışılan ıslahat, Tanzimat’ın temelini oluşturmaktadır ve idari alanda yapılan ıslahat daha çok mali merkeziyetçilik sistemini uygulamak için bir araç olarak kullanılmış görünmektedir. Merkezden geniş yetkilerle muhassalların tayini, vergi tahsil işlerini valilerin ve ayanın kontrolünden almak ve böylece onların yaptıkları veya neden oldukları yolsuzluklara son vermek amacını gütmektedir. Modern maliye idaresinin merkezi kontrol prensibi, yani her türlü gelirin doğrudan doğruya merkezi hazine adına toplanması ve her türlü giderin yine buradan ödenmesi esası kabul edilmiş ve maliye örgütü bu prensibe göre yeniden düzenlenmiştir. Bu bağlamda Tanzimat’ın ilk uygulanan esaslarından biri angaryanın ve servajın kaldırılmış olmasıdır. Bütün bu idari ve mali ıslahatın uygulanmasında Mustafa Reşid Paşa çeşitli güçlük ve başarısızlıklarla karşılaşmış ve kâğıt üzerinde yapılan ıslahat, yeni adlar altında eskinin devamından veya en çok eski ile yeniyi uzlaştıran önlemlerden ibaret kalmıştır.42 Adalet ile yürütme gücü arasındaki ilişkileri düzenlemek, Tanzimat rejiminin çözümlemeye çalıştığı sorunlardan bir diğeri olmuştur. Bu dönemde Batı uygarlığıyla gelişen ilişkileri çağın gereksinimlerine göre yeni kurallara bağlama sorunu da gündeme gelmiş, bu nedenle kanunlaştırma, Batılılaşmanın en önemli ayağı olma niteliğini kazanmıştır. Osmanlı geleneksel kanun hukuku ve şeriat hukuku ile Avrupa hukuklarından yararlanarak “eklektik” kanunlar yapmaya girişmek, İslam uluslarının tarihinde ilk kez Tanzimat Dönemi’nde gerçekleştirilmiştir. Bu yönde ilk girişim, şeriat hukuku dışındaki bir alanda başlatılmış ve Avrupa ticaretiyle yeni ilişkilerin genişlediği alanı kapsayacak bir ticaret kanunu yapılmıştır. XIX. Yüzyıl’ın başlarında Avrupalı tüccarlar ile Osmanlı 40 Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 34, 35. Bkz. ( 33 ), ORTAYLI, 1546. 42 Halil İNALCIK, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, 1537-1540. 41 20 tebaası arasındaki anlaşmazlıkları çözümlemek üzere, Avrupa ticaret yöntemlerini kullanan karma ticaret heyetleri uygulaması, 1840’ta Ticaret Meclisi adı altında resmileştirilmiştir. Bunlar 1847’de kapitülasyon imtiyazları olan devletlerle yapılan sözleşmeler sonucunda karma mahkemeler haline dönüştürülmüşlerdir. Ayrıca Şeriat mahkemeleri ve kilise mahkemelerinin dışındaki Nizamiye Mahkemeleri de bu dönemde faaliyet göstermeye başlamışlardır. Tanzimat bildirisinin esas maddelerinden olan can, mal, namus korunurluğu ilkeleri, şeriattan bağımsız bir ceza hukuku alanının geliştirilmesini gerekli kılmıştır. Bu bağlamda 1858’de, 1810 tarihli Fransız Ceza Kanunu’ndan yararlanılarak yeni bir ceza kanunu oluşturulmuş ve 1918 yılına kadar yürürlükte kalarak Tanzimat Dönemi’nde yapılan kanunların en uzun ömürlüsü olmuştur. Bu yeni kanunlarla, Tanzimat’ın hemen her alanda getirdiği ikilik, hukuk alanında da yaşanmaya başlamıştır. Adliye Nezareti’nin alanına giren yeni kanunlar nizamiye ya da adliye mahkemelerinde; Şeyhülislamlığın alanında kalan konular ise şeriat mahkemelerinde değerlendirilmiştir.43 Tanzimat’ın birçok kurum ve kuruluşta meydana getirmiş olduğu ikilik, Tanzimat’ın üzerinde durduğu temel konulardan biri olan eğitim alanında da yaşanmıştır. Tanzimat, medrese sistemine dokunamamış ancak düalist yöntemini bu alanda da devam ettirerek, onun yanında ilk ve ortaokullar ile bir Darülfünun kurmaya çalışmıştır. Bunun sonucunda, teokrasinin ve skolastik düşüncenin temsilcisi durumundaki medrese ile Batılılaşmanın ve rasyonel düşüncenin sembolü sayılabilecek olan yeni okullar bir arada sürdürülmeye çalışılmıştır. Doğu ile Batı ekolünün bir arada yaşatılması düşüncesi, sorunların daha keskinleşmesine neden olmuştur.44 II. Mahmud Dönemi’nin getirdiği önemli kavramlardan olan maarif alanında Tanzimat, başlananları daha ileri götürmüş ve hukuk alanında olduğu gibi 1856 Islahat Fermanı’nın arkasında bir bunalım içerisine düşmüştür. 1845’te Yüksek Şûra’da söylediği açılış nutkunda Sultan Abdülmecid, eğitim amaçlarını “din ve 43 44 Niyazi BERKES, a.g.k., 220-224. Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 36. 21 dünya için gerekli olan din bilgilerini ve yararlı bilimleri (fenleri) yaymak ve halk arasında cahilliği kaldırmak” olarak özetlemiş ve bir Maarif Meşveret Meclisi ya da Şûrası kurulduğunu bildirmiştir.45 Tanzimat Dönemi, eğitimin çağdaşlaştırılması yolundaki bütün çabalarına rağmen en az başarıyı ilköğretim alanında göstermiştir. En büyük başarısı ise 1862’den itibaren İstanbul ve bir iki vilayette yavaş bir şekilde de olsa kız öğrencilerin ortaöğretim görmelerini başlatması olmuş ancak bu olumlu gelişmenin imparatorluğun bütün bölgelerine yayılması sağlanamamıştır.46 Tanzimat Dönemi’nde, önceki dönemlerden devralınan Mühendishane, Harbiye ve Tıbbiye gibi yüksekokulların geliştirilmesine devam edilmiştir. 18461847’de Mühendishane yeniden genişletilmiş; 1846, 1850 ve 1855’te bu okulun birçok mezunu Fransa, İngiltere, Avusturya ve Almanya’ya gönderilmiştir. İlk mezunlarını 1843’te veren Tıbbiye’de eğitim süresi dokuz yıla çıkarılmış ve Avrupa’ya tıp mezunlarının gönderilmesine de bu dönemde başlanmıştır. Bu okulun ilk mezunları arasından sonraları düşün ve siyaset alanında önemli etkileri olacak olan kişiler yetişmiştir.47 Eğitim alanında Tanzimat Dönemi’nde yerleşen ikiliğe karşın, bütün maarif ya da irfan alanını bütünleştirecek bir kuruma duyulan gereksinim karşısında 1851’de Cevdet Efendi’nin (sonradan paşa) öncülüğünde, içerisinde Osmanlı tarihini yazan Avusturyalı Joseph von Hammer, İngilizce-Türkçe, Türkçe-İngilizce sözlüklerin yazarı İngiliz James Redhouse gibi yabancıların da bulunduğu Encümen-i Daniş adlı bir kurum oluşturularak, bu kurum eliyle dil, tarih ve edebiyat alanlarında yeni eserler yazılmasının teşvik edilmesi planlanmıştır. Encümen-i Daniş, kendisinden beklenilen başarılı yapıtları meydana getirememişse de en büyük katkısı Cevdet Paşa’nın yazmakla görevlendirildiği tarih olmuştur. Yükseköğretim alanında içine hem ilim hem de fenleri alacak bir kurum olan Darülfünun’un kurulması 45 Niyazi BERKES, a.g.k., 229, 230. A.g.k., 230, 231. 47 A.g.k., 231-234. 46 22 düşüncesinin de bu Encümen-i Daniş toplantıları sırasında doğmuş olduğu düşünülebilir. Yine de bu konudaki somut adımlar Fuad Paşa’nın himayesi altında kurulan Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye tarafından çıkarılan ilk bilim dergisi olan Mecmua-i Fünun Dergisi çevresinde atılmıştır. 1863’te Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye tarafından ilk denemeler, halka açık konferanslar verilmesi şeklinde başlamış ve konferansların konuları yeni “fen”ler üzerine bilgiler vermek ve amacı ise “endüstrilerin ilerlemesine karşı ilgiyi ve kafaların aydınlanmasını” teşvik etmek olarak belirlenmiştir.48 Laik eğitim yoluyla Osmanlılık ideolojisini teşvik eden Fransız hükümetinin tavsiyesiyle, 1867’de Fransız eğitim bakanı Victor Duruy’e Osmanlı eğitim kurumlarının sistemleştirilmesi için bir proje hazırlatılmış ve bu projeye dayanılarak 1869’da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi çıkarılmıştır. Modern anlamda bir eğitim kuruluşu olan Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) bunun bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Bu kanun uyarınca kurulacak Darülfünunda ise edebiyat, hukuk ve fen fakülteleri açılacak; dersler Türkçe olarak verilecek ancak yabancı profesör bulunması gereken derslerde Fransızca kullanılacaktır. Darülfünuna kayıt, beklenenden fazla olmuş ve binden fazla başvuru arasından, çoğu medrese öğrencisi olan dört yüz elli kişi, giriş sınavı sonrası üniversiteye kabul edilmiştir. Üniversitenin açılış tarihi 20 Şubat 1870 olarak kararlaştırılmıştır. Tanzimat Dönemi’nin yükseköğretim alanını, askerlik, mühendislik ve tıp gibi fenleri öğreten ve ulemanın hiç ilgilenmediği okulların daha ötesine genişletme girişimi, Cemalettin Afgani Olayıyla engellenmiş ve Meşrutiyet Dönemi’ne kadar bir üniversite kurulamamıştır.49 Üniversite eliyle olmasa da, Fransız eğitim bakanının projesinde öngörülen Mekteb-i Sultani yoluyla Batı düşüncesi ve eğitiminin etkileri devam etmiştir. Bunun, Tanzimat’ın Batılılaşma yanlısı olan devlet adamları açısından önemi, Avrupa uygarlığını tanıtma, ayrı dinlere mensup olan milletler arasında Fransa 48 49 Niyazi BERKES, a.g.k., 235, 236. A.g.k., 236-241. 23 uydusu bir Osmanlılık birliğini besleme amacına yarayacak bir kurum olmasıdır. Lisenin Fransızlığına, özellikle eğitim dili olarak Fransızcanın kullanılmasına karşı belirli bir memnuniyetsizliğin bulunmasına karşın, Darülfünun deneyinin tersine, Mekteb-i Sultani hızlı bir gelişim göstermiştir. Bu lise, Darülfünun’un başarısızlığı karşısında daha da ileriye giderek Batılılaşma akımının ilerlemesini sağlamıştır. Yaklaşık olarak aynı tarihlerde Amerikalı Mr. Robert’in bağışlarıyla kurulan Robert Kolej ve ayrıca Fransız Katolik, Avusturya Katolik, İngiliz, Alman, İtalyan okulları da bu dönemde açılarak Osmanlı Maarif Bakanlığı’nın boş bıraktığı alanı doldurmuşlardır.50 Tanzimat Dönemi’nde sanayi alanında da bir devrim niteliği taşımayan ancak yine de önemli sayılabilecek atılımlar yapılmıştır. Tanzimat’ın devlet adamları, Avrupa’da Endüstri Devrimi’nin ortaya çıkarmış olduğu gelişmelerin kendilerinde uyandırdığı düşüncelerle Osmanlı İmparatorluğu’nda sanayinin gelişmesi için çaba harcamışlardır. XIX. Yüzyıl’ın ortalarına kadar gelen dönemde Tanzimat bürokratlarının özellikle İstanbul’da çeşitli sanayi yatırımlarına giriştiği görülmektedir. Ancak harcanan tüm çabalar, kurulan bütün üretim tesisleri, özellikle planlama, kalifiye eleman, maliyet, pazarlama, ulaşım gibi problemlerin çözülememiş olması nedeniyle uzun ömürlü ve kalıcı olamamıştır. Bu hareketten XX. Yüzyıl’a Hereke Dokuma Fabrikası, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, Feshane Fabrikası, Paşabahçe Cam Sanayi gibi birkaç kuruluş gelebilmiş, diğerleriyse yok olmuştur. Tanzimat Dönemi’nin bu sanayi yatırımları imparatorluk altyapısının her anlamda yetersiz olması nedeniyle bekleneni verememiştir. 1860’lı yıllardan sonraysa sanayileşmede özel teşebbüsün oluşmasını sağlayacak politikalar izlenmiş ancak kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu’nun ömrüyle sınırlı, esnafın şirketler halinde bir araya getirilip teşviklerle desteklenmesi uygulaması uzun ömürlü olmamıştır.51 50 51 Niyazi BERKES, a.g.k., 242-244. Mehmet SEYİTDANLIOĞLU, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, 727, 728. 24 Tanzimat Dönemi’nin genel bir değerlendirmesi yapılacak olursa: Söz konusu dönemin en dikkat çekici özelliğinin yönetimin sivilleşmesi olduğu söylenebilir. Bu gelişmenin bir sonucu olarak, bürokrasinin yeni “laik” grubu, egemenliği de ele geçirmiştir. Böylelikle, ilmiye sınıfı da statü ve güç kaybetmeye başlamıştır. Tanzimat, yapılan reformlarla çöküşü durduran bir dönem olmasına rağmen, bu dönemde de toprak kayıpları ve ekonomik olarak dışa bağımlılık devam etmiştir. Tüm bu olumsuz gelişmelere rağmen, devletin varlığı devam edebilmiş ve bu da gelişen Türk ulusçuluğu için bir temel hazırlamıştır. Bu nedenle Tanzimat’ın ülke bağımsızlığı ve kültürel mirasın temelindeki rolü ayrı bir önem taşımaktadır.52 Tanzimat rejiminin yaşamış olduğu en önemli sorunlardan biri, büyük bir bürokrasi ağı yaratmış olmasına rağmen, bu kadar ağır bir uygulama yükünü başarıyla yürütebilecek olan yetişmiş bir insan gücünün ve uzman kadrosunun bulunmayışıdır. Bu nedenle vergi, tarım, eğitim, sağlık işleri, adaleti uygulama, asker yetiştirme yönlerinde getirilecek yenilikleri yürütme girişimleri, düzeni sağlamak yerine bozuk düzeni daha da kötüleştirmek ve bu olumsuz durumdan çıkarı olanları reform düşmanı haline getirmek gibi sonuçlar doğurmuştur. Reformlar yoluyla devlet hazinesinin gelirlerinin artması beklenirken, bir paradoks oluşturacak şekilde, gelirleri azalmış ve bu durum da devleti mali bunalıma düşürerek, sonunda borçlanma yollarına başvurma zorunluluğuna itmiştir.53 Osmanlı bürokratlarının kısa sürede büyük atılımlar yapılmasını bekledikleri Tanzimat rejimi, yabancı devlet elçilerinin müdahaleleri nedeniyle dışa bağımlı bir hale gelmiştir. Batı ekonomisine açılan kapılarla başlayan ticari gelişmelerden özellikle Rum ve Ermeni Hıristiyan ulusları arasında bir burjuva sınıfı gelişirken, Türk-Müslüman kitle içinde devletle bu kitle arasında bağlantı sağlayabilecek böyle bir sınıfın gelişmemiş olması, Türk-Müslüman halkını ekonomik olarak zor durumda bırakmıştır.54 Tanzimat reformlarından yeterince yararlanamayan Türk-Müslüman kitle iktisat alanında imtiyaz sahibi Hıristiyan tüccarlara karşı rekabette zorlanmış ve 52 İlber ORTAYLI, a.g.m., 1546, 1547. Niyazi BERKES, a.g.k., 244. 54 A.g.k., 246. 53 25 bu nedenle ticaret ve üretimden uzaklaşarak devlet memuriyetinde ve askerlikte görev almaya başlamışlar ancak 1860’lara gelindiğinde, Osmanlı bürokratik kadroları doyma noktasına ulaşmıştır. İş bulmak zorlaşmakla kalmamış, aynı zamanda yükselmek de himayeye bağlı duruma gelmiştir. Bu yeni eğilimden etkilenen yeni entelektüel sınıf, imparatorluğun zayıflamasından ve kendilerinin kötü durumlarından, Osmanlı Hıristiyanlarına verilen ödünler gerekçesiyle Tanzimat devlet adamlarını sorumlu tutmuşlardır.55 II. 1. 3. Tanzimat’ı Olgunlaştıran Süreç: Sultan Abdülaziz Dönemi (1861-1876) II. Mahmud ile Pertevniyal Valide Sultan’ın oğlu ve Sultan Abdülmecid’in kardeşi olan Sultan Abdülaziz, otuz ikinci Osmanlı padişahı olarak Haziran 1861’de tahta çıkmış ve Mayıs 1876’ya değin tahtta kalmıştır. Bir Batı dilini kullanabilen ilk hükümdar olan kardeşi Abdülmecid’in ılımlı ve ıslahat hareketine eğilimli, Sarayda birçok Avrupa geleneğini benimsemiş yaklaşımının aksine Sultan Abdülaziz, çok geçmeden çalışmalarını engellediği ve çoğu kez hükümsüz kıldığı reformcularla ters düşmüştür.56 Batılı geleneklere karşı mesafeli yaklaşımı ve başlangıçta israfa karşı olan duruşu, bağnaz kişileri kendi tarafına çekmesini sağlamıştır. Halkın büyük bir bölümü, kriz dönemlerinde durumun düzelmesini devlet kademesinde yapılacak değişmelerden beklemeye alışmış bulunduğundan, Sultan Abdülaziz’in padişahlığını da sevinçle karşılamıştır. Padişah tahta çıkar çıkmaz Sadrazam Kıbrıslı Mehmet Paşa’ya hitaben yazdığı hattı hümayununda, tebaanın ayrılmaksızın refahını sağlamak amacıyla çıkarılmış olan kanunları onayladığını, tasarrufa özen gösterilerek maliyenin düzene konulacağını, ordu ve donanmaya önem verileceğini, müttefik devletlerle olan iyi ilişkilerin devam ettirilerek antlaşmalara saygı gösterileceğini ifade etmiştir. Bu ifadesindeki vaatlere uyarak Sarayda yüksek maaş alan gereksiz memurları çıkartmış; altın, gümüş ve diğer süs eşyalarının Sarayda kullanılmasının önüne geçmiştir. Hassa hazinesinin gelirinden üçte birini devlet hazinesine 55 56 Bkz. ( 29 ), AHMAD, 44. Bernard LEWİS, a.g.k., 120. 26 bırakacağını halka duyurmuştur. Siyasi hükümlüler için genel af ilan etmiş, rüşvet alanları mahkemelere sevk ettirerek mahkûm ettirmiştir. Bunların dışında, selefleri gibi bir harem dairesi kurmayarak tek kadınla yaşayacağını duyurmuş ve tüm bu davranışlarıyla ümit verici bir dönemin habercisi olmuştur.57 Sultan Abdülmecid’in ağır bir mali tablo bırakarak ölmüş olması nedeniyle, devlet adamları ve halk tarafından, kendisinden olağanüstü bir padişahlık beklenilen Sultan Abdülaziz, yönetiminin erken dönemlerinde henüz devlet yönetmeye hazır olmadığı için bu dönem boyunca devletin iç ve dış siyaseti deneyimli devlet adamları Âli ve Fuad Paşalar eliyle yürütülmüştür. Bu ikili yönetim, rakip devlet adamları arasında ve kamuoyunun bazı kesimlerinde sert muhalefet uyandırmakla birlikte, uzun süre devam etmiş ve Sultan Abdülaziz’in yönetime egemen hale gelebilmesi, ancak bu iki devlet adamının ölümünden sonra mümkün olabilmiştir.58 Yine de bu paşaların ölümünden sonra, yeni Sadrazam Mahmut Nedim Paşa’yla birlikte, otoriter Rus elçisi İgnatiyef’in etkisi altına girdiği söylenebilir.59 Halk arasında “Sultan Aziz” adıyla anılan Abdülaziz’in, on beş yıllık saltanatı iç ve dış siyaset, ekonomik bunalım ve toplumsal eylemler bakımından yoğun olaylara sahne olmuştur. Söz konusu dönem, Batı’ya açılışın getirdiği lüks ve sefahat, padişahın Mısır ve Avrupa’ya yaptığı gezilerin yankıları, Aziziye adı verilen giyim kuşam ağırlıklı bir modanın doğması, basının günlük yaşama girmesiyle halkta yeni düşünceler ile özgürlük isteklerinin yaygınlaşması, askeri, endüstriyel ve ekonomik bakımdan Avrupa’ya bağımlılığın artması, ayrılıkçı ayaklanmaların yoğunlaşması gibi gelişmelerle dikkat çekmektedir. Sultan Abdülaziz’in askeri bir darbeyle tahttan indirilmesi ve dört gün sonra da “intihar etti-öldürüldü” tartışmalarına yol açan gizemli ölümüyle bu dönem trajik bir biçimde sona ermiştir.60 II. 1. 3. 1. Meşrutiyet’e Giden Yolda: Balkan Ayaklanmaları, İlk Muhalif 57 Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi, VII. Cilt, 2, 3. Roderic H. DAVİSON, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, Çev. Osman Akınhay, 114, 115. 59 Philip MANSEL, Konstantıniyye Dünyanın Arzuladığı Şehir 1453-1924, Çev. Şerif Erol, 402. 60 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülaziz”, 34. 58 27 Hareketler ve Diğer Siyasi Gelişmeler Sultan Abdülaziz Dönemi yakın çağın başlangıcından beri savaşsız geçen on beş yıllık bir barış dönemidir. Bu dönemde artık dağılma sürecine girmiş olan Osmanlı İmparatorluğu yeni fetihlere girişmeyi veya siyasi uyuşmazlıklardan savaş gerekçeleri çıkarmayı düşünecek bir durumda bulunmamaktadır. Avrupa dışında sömürge imparatorluklarını genişletmekle meşgul olan İngiltere, Fransa ve Rusya’nın da bu amaca uygun olarak barışa gereksinimleri bulunuyordu. Bunun dışında, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde Osmanlı İmparatorluğu kapılarını Avrupa sermayesine açmış, Avrupalılara, imparatorlukta mülk edinme hakkı tanımış ve ticaret antlaşmalarıyla onlara büyük yararlar sağlamıştır. Bu yolla, uzun süren bu barış ortamının karşılıklı çıkar ilişkileri nedeniyle oluşmuş olduğu düşünülebilir.61 Sultan Abdülaziz Dönemi, diplomatik açıdan da oldukça hareketli geçmiştir. Bu dönemde, Osmanlı eyaletlerinde özü itibariyle Türk-Müslüman egemenliği altında yaşamak istemeyen gayrimüslim halkın yaratmış olduğu ayaklanmaların meydana geldiği görülmektedir. Avrupa büyük devletlerinin koruyuculukları altında gayrimüslim nüfusun, Müslüman halka oranla daha refah içinde bulunması, Osmanlı İmparatorluğunu bu ayaklanmalar karşısında zor durumda bırakmıştır. Bastırılan isyanların sonunda, kontrol altına alınan eyaletleri, imparatorluk bünyesinde tutabilmek için isyancılara yeni hak ve ayrıcalıklar tanınması zorunluluğu doğmuş ve tüm bu gelişmeler sonucunda söz konusu eyaletlerin, imparatorlukla olan bağları zayıflamaya başlamıştır.62 Karadağ, Hersek, Bulgar ve Girit isyanları, Eflak-Boğdan, Sırbistan olayları ile Mısır’ın özerklik yolunda önemli adımlar atmaya devam etmesi, dönemin önemli diplomatik sorunları olarak dikkat çekmektedir.63 Sultan Abdülaziz Dönemi, iç siyasette özellikle yeni düşünce akımları ve siyasi oluşumların da yavaş yavaş belirmeye ve Osmanlı siyaset sahnesinde hissedilmeye başladığı bir dönem olmuştur. II. Mahmud ve ardıllarının reformları, 61 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 340. A.g.k., 340, 341. 63 Cemil KOÇAK, “Abdülaziz (1861-1876)”, 1290. 62 28 Osmanlı idari ve toplum yapısının dönüşmesine neden olmuş; bu dönüşüm imparatorlukta eğitimli, idealist yeni bir yönetici ve egemen seçkin sınıfın doğmasını sağlamıştır. Özellikle Avrupa eserlerinin çevirileri, bu seçkin sınıfın zihinlerinin yeni düşüncelerle dolmasını sağlamış ve bu yolla özellikle XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından sonra, Sultan ve nazırlarının gittikçe artan baskıları karşısında mücadele yöntemleri geliştirmişlerdir.64 Sultan Abdülaziz Dönemi’nde toplumun genelinde var olan memnuniyetsizlik hali, rejimi eleştiren ilk muhalif hareket olan ve Yeni Osmanlılar adıyla tanınan hareketin doğmasını sağlamıştır. Yeni Osmanlılar, Avrupalı, levanten ve bazı gayrimüslim grupları ayrıcalıklı hale getirerek Müslüman nüfusa gereken ilgiyi göstermedikleri ve Avrupa’ya ekonomik ödünler vererek, imparatorluk ekonomisini güçsüzleştirdikleri için Babıâli’yi eleştirmişlerdir. Onlara göre Tanzimat reformları modern bir ekonominin oluşmasını sağlamak yerine, Osmanlı ekonomisinin, Avrupa ekonomisine boyun eğmesine yol açmıştı. İmparatorluğun bazı bölgeleri bir Avrupa ülkesinin ekonomisine eklemlenmiş ve İstanbul’la olan ilişkileri zayıflamıştı. Suriye’nin ekonomisi Fransa’ya, Irak’ınki İngiltere’ye bağımlı hale gelmiş ve nitekim Osmanlı İmparatorluğu parçalandığında da bu bölgeler adı geçen ülkelerin mandasına verilmişlerdi. Ancak her ne kadar Tanzimat’ı eleştirseler de, Yeni Osmanlılar da Tanzimat Döneminin bir ürünüydüler ve o dönem basınının ve eğitiminin bir entelektüel sınıfın gelişimini sağlayan etkisiyle ortaya çıkmışlardı.65 Osmanlı İmparatorluğu’nun giderek kötüleşen durumu karşısında kaygılı olan bu gazeteci-aydınlar, tepkilerini gazetelerinde dile getirmeye başlayınca, olayın boyutu değişmiş ve iktidarın tepkisi gecikmemiştir. Hükümet tarafından bu durum için bir önlem olarak 1864’te Matbuat Nizamnamesi çıkarılmış ve bununla basın mensupları için gazete kapatma, para ve hapis cezaları gündeme gelmiştir. Bu gelişme, gazeteci aydınlar için özgürlüğü somut bir gereksinim durumuna getirmiş ve bu da aydınların rejimi yıkma amaçlı gizli dernekler kurmalarına yol açmıştır.66 64 Bernard LEWİS, a.g.k., 149, 150. Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 45. 66 Sina AKŞİN, a.g.m., 143, 144. 65 29 Haziran 1865’te Belgrat Ormanları’nda, aralarında Namık Kemal’in de bulunduğu altı kişilik bir grup, yaptıkları toplantıda gizli bir dernek kurmuştur. Hızla büyüyen derneğin üye sayısı kısa sürede iki yüz kırk beşe ulaşmıştır.67 Cemiyet üyeleri özgürlükten yoksun olmaktan yakınmakta ve Âli Paşa’nın diktatörlüğüne karşı çıkmaktadırlar.68 Söz konusu toplantıya katılan kişilerin hemen hepsi, Babıâli Tercüme Odası’nda çalışmış olmaları nedeniyle, imparatorluğun dış işlerinin yürütülüş biçimi kadar Avrupa siyasi sistemlerini de öğrenme fırsatını elde etmiş ve Batı tarzında yetişmiş bir kuşağın üyeleriydiler.69 Yeni Osmanlılar, yaptıkları yayınlarda Sultan ile tebaası arasında sözleşme oluşturacak bir anayasa ile imparatorluğun sorunlarını tartışacak ve yasa çıkaracak bir temsili hükümet isteğini dile getirmişlerdir. Halkın ekonomik yaşamındaki gerilemenin ve devletin mali durumunun üzerinde durarak, Babıâli’nin büyük güçlere dayanmasından ve bunların da Osmanlı işlerine zamanla daha fazla karışmasından yakınmışlardır. Yeni Osmanlılar için çözüm, halkın katıldığı ve Sultanın hukuka tâbi olduğu bir yönetim kurmaktı. Ancak bir yandan da devrim yaratacak değişiklikler de istemiyorlardı ve amaçları düzeni yıkmak değil, düzeni daha kapsayıcı ve Avrupa’nın genişlemesine daha dayanıklı hale getirmekti. Aydınlar grubuna ait olan Yeni Osmanlıların, seçkinlerden bağımsız olarak hareket edecek bir toplumsal dayanakları bulunmuyordu. Devrimi tetiklemek bir yana, gerçek değişimi sağlamanın tek yolunun, düşüncelerine ılımlı yaklaşan bir hükümdarı tahta çıkarmak olduğuna inanmışlardı.70 Yeni Osmanlılar Hareketi doğrudan iktidara yönelik olmaktan çok, bir düşünce ve propaganda hareketi olarak önemlidir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Meşrutiyet, pek çok soruna çözüm olarak görülmekteydi. Özellikle Midhat Paşa gibi yüksek bürokratlar bakımından Meşrutiyetin çözüm getirmesi beklenen en önemli sorun, padişahın sorumsuz harcamalarıydı. Avrupa tarihinde görülen Meşrutiyetçidemokratik hareketlerin itici gücü, genellikle hükümdarların keyfi harcama ve 67 Bernard LEWİS, a.g.k., 151, 152. Bkz. ( 66 ), AKŞİN, 143, 144. 69 Şerif MARDİN, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, 19-21. 70 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 46, 47. 68 30 vergilendirmelerine son vermek gereksinimi olurken; bir Osmanlı Meşrutiyetinden, başka işlevler de beklenmekteydi. Halka siyasal hakların verilmesi, gayrimüslimlere de siyasal haklar tanınması anlamına geliyordu. Böylelikle hem onların Osmanlı toplumundan kopma isteklerine son verilmiş olacak hem de Avrupa’nın onlar adına müdahale etmesi engellenmiş olacaktı; dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma süreci de durdurulmuş olacaktı.71 Sultan Abdülaziz Dönemi siyasi hareketlerinin, Türkçülük, Osmanlıcılık, İslamcılık ve Batılılaşma olmak üzere dört temel düşünce etrafında toplandığı görülmektedir. Bu dönemde henüz kişisel ve sınırlı çalışmaların bir ürünü olan Türkçülük’ün siyasi bir sistem haline dönüştürülmesine yönelik henüz bir girişim söz konusu değildir. Hukuki ve siyasi bir sistem olarak ele alınan Osmanlıcılık’ın amacı Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi birliğinin korunması için Osmanlı halkını ayrım yapmaksızın Osmanlılık düşüncesi etrafında bir araya getirmektir. Türkçülük ve Osmanlıcılık hareketlerine bir tepki olarak ortaya çıkmış olan İslamcılık ise medrese çevrelerince temsil edilmektedir ve siyasi bir örgüt ve programdan yoksundur. Şeriata tam anlamıyla bağlı kalınırsa, imparatorluğun eski parlak günlerine yeniden kavuşabileceği tezini savunan İslamcılık, Batı’dan alınan yöntem, kanun, kurum ve yaşayış şekillerine karşıdır. Bir kişi veya parti tarafından ortaya konulmuş bir program dâhilinde savunulan bir düşünce akımı olmayan Batılılaşma ise, fiili anlamda daha çok hükümet eliyle Batı’da çıkan kanun ve yöntemlerin uygulanması şeklinde sürdürülmektedir. Yeni Osmanlıların siyasi yaklaşım ve uygulamaları da bu siyasi yaklaşım içinde değerlendirilmelidir. Sultan Abdülaziz Dönemi’nin tüm bu düşünce akımları, Osmanlı İmparatorluğu’nda siyasi yaşamın önem kazandığını ve gelişmeye uygun bir takım siyasi sistemlerin doğmak üzere olduğunu göstermektedir.72 Dönemin siyasi ve diplomatik açıdan kayda değer bir diğer gelişmesi de ilk kez bir Osmanlı padişahının yurtdışına düzenlemiş olduğu geziler olmuştur. Sultan 71 72 Sina AKŞİN, a.g.m., 144, 145. Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 327, 328. 31 Abdülaziz ilk olarak Nisan 1863’te kalabalık bir maiyet eşliğinde Mısır’a gitmiştir. Fransa İmparatoru III. Napoléon’un Uluslararası Paris Sergisi’ne, ayrıca İngiltere Kraliçesi Victoria’nın da Londra’ya davetleri üzerineyse, yanına geleceğin padişahları Şehzade Murad ve Abdülhamid Efendileri de alarak, yine kalabalık bir maiyetle Haziran 1867’de, Osmanlı tarihinde tek olan ve bir buçuk ay sürecek olan Avrupa gezisine çıkmıştır. Âli ve Fuad Paşaların ortak projesi olan ve imparatorluğa saygınlık kazandırması beklenilen bu seyahat, bir padişah ve aynı zamanda halifenin Osmanlı tarihinde ilk kez yabancı ülkeleri ziyaretidir.73 Napoli, Toulon, Paris, Londra, Brüksel, Viyana ve Budapeşte ziyaretlerini kapsayan uzun gezi programı sonrası Avrupa’da gördüklerinden oldukça etkilenen padişah, dönüşünde ilk iş olarak İstanbul’un görüntüsünü değiştirmek gibi bir heyecana kapılmıştır. Avrupa gezisi sırasında hayran kaldığı kentleri geliştiren kaynakları düşünmeksizin, Avrupa’dan borç alarak Çırağan ve Beylerbeyi saraylarıyla, Ayazağa, Tokat Bahçesi, Alemdağ ve İcadiye köşklerinin yapımlarını başlatmış; devlet ve saltanat törenlerinin daha görkemli olmasını istemiştir. Sarayın hizmet kadroları binlerce kişiyi kapsayacak boyutta genişletilmiştir. Bu arada bir dizi yenilik ve inşa çalışmasına da girişilmiştir. Tersane ve tophanenin modernleştirilmesi, Taşkışla, Gümüşsuyu ve Taksim Kışlaları, yeni Mekteb-i Harbiye ve Seraskerlik binalarının yapımı, Feshane’nin genişletilmesi, İstanbul’u Avrupa’ya bağlayan demiryolu ile Haydarpaşa-İzmit hattının yapımı, telgraf şebekesinin bütün vilayetleri kapsayacak şekilde genişletilmesi, Karaköy-Beyoğlu Tüneli’nin açılması, Galata Köprüsü’nün yenilenmesi, ilk atlı tramvay, İdare-i Aziziye adı verilen yeni bir deniz işletmesinin, ayrıca modern askeri fabrikaların kurulması, donanmanın yenilenmesi, Mekteb-i Sultani, Darülfünun, Darülmuallimat, Sanayi Mektepleri ve yeni eğitim ve bilim kurumlarının hizmete girmesi ve Maarif-i Umumiye Nizamnamesi bu yeniliklerin başlıcaları olarak sayılabilir.74 73 74 Bkz. ( 63 ) KOÇAK, 1290. Necdet SAKAOĞLU, “Abdülaziz”, 36, 37. 32 Ayrıca bu dönemde, 1869’da Kraliçe Eugénie’nin resmi ziyareti, İstanbul’a olağanüstü günler yaşatmış ve yabancılara uyrukluk hakkı tanınması, pasaport ve transit geçiş hakkı tanıyan mürur tezkiresi uygulamalarının başlatılması da yine bu sırada gerçekleştirilmiştir.75 Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilişi ve bunun üzerinden çok zaman geçmeden intiharı (ya da öldürülmesi), Osmanlı tarihinin halen belirsizliğini koruyan olaylarındandır. Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa, Hayrullah Efendi, Midhat Paşa ve Hüseyin Avni Paşa’dan oluşan ekip, Osmanlı İmparatorluğu’nun girmiş olduğu büyük bunalım ve özellikle mali iflastan, Sultan Abdülaziz’i sorumlu tutuyorlardı ve onlara göre Sultan Abdülaziz tahtta kaldığı sürece işlerin düzelmesi beklenemezdi. Bu grup, söz konusu gerekçeyle Sultan Abdülaziz’i 30 Mayıs 1876’da tahttan indirerek önce Topkapı Sarayı’na, daha sonra da Feriye Sarayı’na nakletmiş; Sultan, tahttan indirilişinin beşinci gününde, kaldığı odada bilek damarlarını keserek intihar etmiş (ya da öldürülmüştür).76 Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra oluşturulan düzenli ordunun gerçekleştirdiği bu ilk darbe sonrası Sultan Abdülaziz’in yerine yeğeni V. Murad padişah ilan edilmiştir. Siyaseten genel olarak değerlendirilecek olursa, Sultan Abdülaziz Dönemi büyük ümitlerle karşılanmış olmasına rağmen, kendisinden beklenen başarıyı gösterememiştir. Özellikle 1867’den sonra toplumun genelinde padişah ve Babıâli’ye karşı genel bir muhalefet baş göstermiştir. Batılı devletler ise bu eleştirilerden yararlanarak hükümete ıslahat yapmayı önermişlerdir. 1871’den sonra, Sultan Abdülaziz’in keyfi ve istibdatçı bir yönetim kurma girişimi, gelişmekte olan özgürlük ve Meşrutiyet hareketlerinin sertleşmesi ve yayılmasına neden olmuş, sonuçta Sultan Abdülaziz, bu hareketlerin etkisiyle tahttan indirilerek dönemine son verilmiştir.77 75 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülaziz”, 37. Sina AKŞİN, a.g.m., 151. 77 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 350, 351. 76 33 Tanzimat Dönemi için bir final olarak değerlendirilebilecek olan V. Murad Dönemi, Mayıs 1876 ile Ağustos 1876 arasında geçen, yaklaşık üç aylık kısa bir yönetim sürecidir. V. Murad’ı tahta çıkaran ihtilalci komite, Sultan Abdülmecid ve Abdülaziz’i mali iflasın baş sorumluları olarak gördükleri için, Sarayı bu dönemle birlikte tamamen etkisiz hale getirmek konusunda kararlı davranmışlar ve padişahın bütünüyle törensel bir şahsiyet olarak varlığını sürdürmesi yönünde bir siyaset gütmüşlerdir.78 V. Murad, şehzadeliğinden başlayarak, uzun süre Genç Osmanlılarla temasta bulunmuş ve onlara sempati göstererek, tahta geçtikten sonra da bu grubun birçok üyesini Saray memuriyetlerine getirmişti. Ancak onların da yeni hükümdardan memnuniyetleri kısa sürmüştür.79 V. Murad Dönemi’nde imparatorluğun mali yapısını etkileyecek kayda değer bir olay yaşanmamıştır. Tanzimat’la ivme kazanan reform hareketlerinin ise yaklaşık üç ay gibi kısa bir süre tahtta kalan V. Murad Dönemi’nde, özellikle iç siyasetteki karışıklıklar nedeniyle sekteye uğradığı görülmektedir. II. 1. 3. 2. İstikrazların Sürdürülmesi, Bütçe Oluşturulması ve Ekonomiyi Canlandırma Arayışları Sultan Abdülaziz’in saltanatı, hemen her yıl yapılan istikrazlar, kurulan yeni bankalar, inşa edilen ilk demiryolları, önemli kanunlarla mülkiyet esaslarının değiştirilmesi ve imparatorluk bütçelerinin ilk kez yayımlanması gibi birçok mali olayla geçmiştir.80 On beş yıl süren bu dönem, diplomatik açıdan barış, mali açıdansa bir bunalım dönemi olarak değerlendirilebilir. Devletin asıl gereksinimlerini saptamakta zorlanan Babıâli, giderlerinin neler olabileceğini kestiremediği için giderlerini, gelirlerine göre değil, gelirlerini, giderlerine göre düzenliyordu. Bu nedenle Osmanlı maliyesi bu dönemde düzenli bir bütçeye sahip bulunmuyordu. 78 Sina AKŞİN, a.g.m., 152. Bernard LEWİS, a.g.k., 161. 80 A. du VELAY, Türkiye Maliye Tarihi, Der. Maliye Tetkik Kurulu, 103. 79 34 1856 Islahat Fermanı’yla Batılı devletler bir bütçe düzenlenerek her yıl ilan edilmesini Osmanlı İmparatorluğuna kabul ettirmiş olmalarına rağmen, bu bütçe Sultan Aziz Dönemi’nin ilk yıllarında düzenlenememiş ve bütçede açık olduğu saptanmıştı. Bu nedenle çözüm yolu bulunmasına çalışılan en önemli mali sorun, bu açığın kapatılması yoluyla denk bütçe sağlanmasıydı. Ancak bu, başta padişah olmak üzere diğer bütün devlet adamlarının mali anlayışlarını değiştirmeleri, yeni bir maliye örgütü kurmaları ve yeni gelir kaynakları bulmalarıyla olanaklıydı. Oysa padişah ve devlet adamları, davranışlarıyla bu düşüncenin uzağındaydılar.81 Söz konusu bütçe, tıp öğrenimi almış olmasına rağmen diplomasi mesleğine geçerek başarılar elde etmiş ve Suriye’de olağanüstü memuriyetle bulunduğu sırada sadrazamlığa getirilmiş olan Fuad Paşa tarafından hazırlanmıştır. İstanbul’a dönünce mali durum hakkında padişaha sunduğu raporda maliyenin aksayan yanları, bunun nedenleri ve alınması gereken önlemleri açıklayan Fuad Paşa, maliye nazırlığını üstlenmiş ve mali sistemi düzenlemek üzere Sultan Abdülaziz’den geniş yetkiler alarak çalışmalarına başlamıştır.82 Fuad Paşa ilk iş olarak, 1861-1862 yılı için bir bütçe taslağı hazırlamış ancak esas bütçe ertesi yıl yapılabilmiştir. Bu bütçede iç ve dış borç ödemeleri bütçenin yaklaşık %24’ünü oluştururken, tek yatırım alanı olarak görülebilecek Nafia Nezareti, Maarifle birlikte %0,3 payı almaktadır. Buna karşılık Saray’a ise %8,5’lik bir pay ayrılmıştır. Fuad Paşa ikinci bir önlem olarak, 1862 borçlanması yoluyla, o yıl kaimelerin satın alınarak dolanımdan kaldırılmasını sağlamıştır. Üçüncü olarak da hazineye tütün, tuz, posta pulu, gümrük, emlak vergisi yoluyla yeni gelirler sağlanmaya çalışılmıştır. Mali reform kapsamında alınacak en zor önlem olan tasarrufta ise Fuad Paşa, geleneksel bir yola giderek, Saray dâhil, ülkedeki altın ve gümüş kapların eritilerek sikke yapılmasını talep etmiş ancak Sultan Abdülaziz buna tepki göstererek, tasarruf bir yana, yüklü askeri harcamalar istemiştir. Hükümet buna yanaşmayınca, Fuad Paşa’nın tasarlamış olduğu ekonomik önlemler aksamaya başlamış ve durumu protesto etmek amacıyla Fuad Paşa ve Hariciye’de görevli olan Âli Paşa da istifalarını sunmuşlar ancak bu kabul 81 82 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 347, 348. A.g.k., 225, 226. 35 edilmemiştir. Böylelikle Fuad ve Âli paşalar ile kadrolarının bu zayıf itirazları, 1875 mali iflasına gidişi engelleyememiştir.83 Bu dönemde Tanzimat öncesi ilkelere göre çalışan maliye örgütünün bozukluğu, mali sistemin düzensiz bir durumda bulunmasına neden oluyordu. Tanzimat Fermanı’ndan önce bu düzensizlik, müsadere usulü ve keyfi vergiler konularak kapatılmaya çalışılırken, Tanzimat’ın getirmiş olduğu ilkeler, bu olanakları ortadan kaldırmıştı. Bütçe açığının yalnız tasarruflarla kapatılması mümkün olmadığından, yeni gelir kaynaklarının yaratılması gerekmişti. Bu doğrultuda imparatorluğun genişliği ve servet kaynaklarının önemine göre halkın vermekte olduğu verginin düşük olduğu sonucuna varılarak yeni vergilerin konulması uygun bulunmuştur. Kapitülasyonlar nedeniyle gümrük gelirlerini artırmak olanaklı olmadığından, bu koşullar altında bütçe açığını kapatmanın tek yolu olarak borçlanma görülmüştür. İlk olarak Sultan Abdülmecid Dönemi’nde, 1854’te başlatılan “borçlanma geleneği” Sultan Abdülaziz Dönemi’nde de sürdürülmüştür.84 Sultan Abdülaziz Dönemi başlarında dış borçların toplamı 3.300.000 Keseye ulaşmış bulunuyordu. Amortisman bedeli ile faizleri için de yılda 209.498 Kese ödenmekteydi. İç borçlar yaklaşık olarak 2.000.000 Keseydi ve bunlar için de yılda 544.514 Kese faiz ödenmekteydi. Dolanımda bulunan kâğıt paranın miktarı ise 2.000.000 Keseydi. Yine aynı yıl devlet giderleri, devlet gelirlerinden 344.446 Kese açık gösteriyordu. Bütçe açığını kapatmak için hükümet tarafından yeniden kâğıt para çıkarma girişiminde bulunulması, mali bunalımın tehlikeli boyutlara ulaşmasına ve Osmanlı mali saygınlığının sarsılmasına neden olmuştur.85 Bu şartlar altında Avrupa mali çevreleri ağır şartlar ileri sürmüş ve borç vermeye yanaşmamıştır. Yine de Babıâli, Fransız işadamı Mires’le oldukça ağır şartlar altında anlaşarak 400 Milyon Franklık bir borç almayı başarabilmiştir. Bunun üzerine, 1858 dış borçlanmasıyla dolanımdan kaldırılmaya başlanmış olan kaimeler yeniden basılıp 83 Sina AKŞİN, a.g.m., 138, 139. Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 223-224, 227-228, 347-348. 85 A.g.k., 224. 84 36 piyasaya sürülmüş ve Sultan Abdülaziz’in tahta çıkışıyla benimsenen bu uygulama kısa sürede mali düzeni alt üst etmiştir. 1 Altın Lira, 350 Kuruşa yükselmiş, 400 Kuruşa yükselince de esnaf artık kaime kabul etmemeye başlamıştır. Bu durum Cevdet Paşa’nın deyimiyle “ihtilal alametlerinin zuhura gelmesine” neden olmuştur.86 1869 istikrazıyla, Girit isyanının ve orduda yapılan düzenlemelerin gerektirdiği giderler karşılanmıştır. Demiryoluna harcanan tek istikraz Baron Hirsch tarafından doğrudan doğruya tahsil olunan 1870 istikrazıdır. 1871, 1875 istikrazlarının ise, salt bütçedeki açıkları kapatmak için kullanıldıkları düşünülebilir. Bu şekilde istikrazlar, hükümetin elinde eriyip gitmiş ve geliri de genel çıkarlar için kullanılamadan vadeleri gelen borçlar için kullanılmıştır. Silahlanma giderlerinden başka, bu istikrazların bir kısmı bile halkın genel refahı için harcanmamıştır.87 İktisadi yatırımlar için kullanılmayan borçların ülkeyi iflasa götürmesi kaçınılmazdı. Saraya, devlet gelirlerinin 1/14’ü ayrılırken, Sarayın ise gerçekte bunun 1/7’sinden fazlasını harcadığı iddia edilmekteydi. 1873-1874 yılları büyük felaket yılları olmuş; iki yıl üst üste kıtlık ve arada yaşanan şiddetli bir kış, büyük zararlara neden olmuş ve bu durum zaten beklenilen mali iflası hızlandırmıştır. 6 Ekim 1875 tarihinde ilan edilen tenzil-i faiz kararıyla hükümet, beş yıl süreyle faiz borçlarının ancak yarısını ödeyeceğini ve ödemeyeceği faizlere karşılık ise %5 faizli tahviller vereceğini açıklamıştır. Nisan 1876’da ise ödemeler 20 Aralık 1876 tarihine kadar tamamen durdurulacaktır. Osmanlı borç tahvillerinin birçoğunun, içlerinde büyük mali kuruluşların da yer aldığı İngiliz ve Fransız tasarruf sahiplerinin elinde olması nedeniyle, bu karar Batı dünyasında yoğun tepkilere neden olmuş ve o zamana değin Batılılarca yine de belirli bir sempatiyle yaklaşılan Osmanlılar, artık barbar olarak değerlendirilmeye başlanmıştır.88 Avrupa basınında, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu krizden çıkamayarak çökeceği yolunda yazılar yayımlanmıştır. İngiliz hükümdarı, İstanbul’daki elçisi aracılığıyla Sultan Abdülaziz’e şu önerilerde bulunmuştur: “Buhranı yatıştırmak için bir dış borçlanmaya başvurmak delik bir miğferin içine su 86 Sina AKŞİN, a.g.m., 138. A. du VELAY, a.g.k., 219, 220. 88 Sina AKŞİN, a.g.m., 150. 87 37 dökmek olacaktır. Babıâli her şeyden önce, masraflarını kısmalı, maliyesine nizam vermeli ve bütçesini ilan etmelidir. Bunlar yapılırsa Avrupalı kapitalistlere emniyet gelecek ve Osmanlı hükümetinin kredisi herhangi bir Avrupalı devletin kredisi seviyesine yükselecektir.”.89 Sultan Abdülaziz Dönemi, mali bir bunalımla başlamış ve mali bir bunalımla son bulmuştur. Bu dönemde Batı’da maliye ve ekonomi, idare ve siyasetin temel bilimleri haline geldikleri halde, Osmanlı devlet adamları içinde bu konulara hâkim kimse bulunmuyordu. Maliye Nezareti’ne on beş yıl içerisinde on dokuz nazır atanmıştı. Devletin en istikrarlı olması gereken nezaretinde yaşanan bu düzensizlik, mali politikanın başlıca sorunlarındandı. Bu koşullar altında giderlerin azaltılması zorunluyken; Sultan Abdülaziz zırhlılar satın almış ve saraylar yaptırmıştır. Hazine dış borçların yükünü kaldıramayıp iflas edince, devletin Avrupa’daki mali kredisi yanında siyasi kredisi de tükenmiştir. Mali durumun tek sorumlusu olarak padişahı görmek doğru bir yaklaşım olmamakla birlikte, Midhat Paşa ve arkadaşları, Sultan Abdülaziz’i tahttan indirerek durumu düzeltebileceklerini düşünmüşlerdir. Ancak mali durumun tek sorumlusu olarak padişahı görmek de objektif bir yaklaşım değildir. Mali iflas, devletin siyasi saygınlığını sarsmış, bu nedenle iç ve dış kamuoyu bir sorumlu aramaya başlamıştır. Osmanlı kamuoyu için sorumlu Sultan Abdülaziz, Avrupa kamuoyu içinse Türklerdi. Kamuoyunun bu düşüncesi, padişahın tahtını kaybetmesine ve Osmanlı-Rus Savaşı’na başlıca etken olmuştur.90 Bu dönemde ekonomide yaşanılan tüm bu olumsuz gelişmelere karşın, olumlu olarak değerlendirilebilecek gelişmeler arasında Bank-ı Osmanî-i Şahane’nin kurulması sayılabilir. Mustafa Reşid Paşa’nın 1857’de ölümünden sonra, fiili anlamda iktidarı 1868’e kadar ellerinde tutacak olan Âli ve Fuad Paşalar, imparatorlukta İngiliz ve Fransız devlet bankalarına benzeyen bir kurum oluşturmanın gerekliliğini kavramışlardı. Hazine gereksinimlerinin zamanında sağlanması, hazine işlemlerinin düzenlenmesi ve para sistemindeki karışıklığın 89 90 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 225. A.g.k., 239-240, 347-348. 38 giderilmesi ancak güçlü bir bankanın kurulmasıyla olanaklıydı. Önemli bankalarca tanınmış kişilerin gözetimi altında ve büyük sermayelerle kurulan bir kurum oluşturmadıkça, değer ve saygınlığını kaybetmiş olan kaimenin yerine herkesçe tereddütsüz olarak kabul edilen güçlü bir kâğıt para ortaya koymak olanaklı değildi. Dışarıdan önemli miktarda borç almış bulunan imparatorluğun ülkenin maddi refahı arttıkça yeniden istikrazlar yapmak zorunda kalacağı kestirilebilirdi. Kurulması düşünülen bankanın görevlerinden biri de bu aracılık işini saygınlığı ve sermayesi sayesinde gereği gibi yerine getirmekti. Böylelikle bu kuruma dayanmakla imparatorluğun saygınlığı artacak ve sağlamlaşacaktı.91 Bu düşüncelerle Babıâli, Britanya ve Fransa’dan gelen yardımla, vadesi dolan Galata borçlarını istikraza çevirip, Avrupa’nın büyük mali kuruluşlarının bir kısmının da desteğini alan Bank-ı Osmanî-i Şahane’yi (Osmanlı Bankası’nı) kurmayı başarmıştır.92 Söz konusu devlet bankasının kurulmasına yetki veren ferman, 4 Şubat 1863’te yayımlanmış ve o tarihe kadar bütün Osmanlı istikrazları Londra piyasasına ihraç edilmişti. Bununla beraber Âli ve Fuad Paşalar, bu bankanın, İngiliz ve Fransız sermayelerinin her ikisine birden dayanmasının, kurulması kararlaştırılan yeni mali kurumun saygınlığını pekiştireceğini düşünmüşlerdi. Hükümet, imtiyaz süresi olan otuz yıl boyunca kâğıt para çıkarmamayı, böyle bir imtiyazdan yararlanacak başka bir bankanın kurulmasına izin vermemeyi ve ayrıca yeni bankaya, uygun bir binanın yapımı için gerekli olan araziyi vermeyi de üstlenmişti. Şirketin sermayesi 500 Franklık 135.000 hisse senedinden oluşuyordu ve bunların 80.000’i İngiliz, 50.000’i ise Fransız grubu tarafından satın alınmış, 5.000’i de Osmanlı İmparatorluğu’na ayrılmıştı. Banka iç ve dış borcun faiz ve amortismanını belirli bir komisyon karşılığında ödemekle yükümlüydü. Sultan Abdülaziz’in saltanatı sırasında kurulan diğer kredi kurumları olarak ayrıca şunlar sayılabilir: Osmanlı İmparatorluğu Umumi Şirketi (Société Générale), Osmanlı İtibarı Umumi Bankası, Avusturya-Osmanlı ve Avusturya-Türk Bankaları, İstanbul Bankası, Osmanlı Kambiyo ve Esham Şirketi, Ziraat Bankası.93 91 A. du VELAY, a.g.k., 113-115. Roderic H. DAVİSON, a.g.k., 117, 118. 93 A. du VELAY, a.g.k., 115-117. 92 39 Sultan Abdülaziz Dönemi’nde Osmanlı sanayinin hızlı bir şekilde çökmekte olduğunu gören devlet adamları, bazı önlemlere başvurmanın zorunlu olduğunu anlamışlar ve bu kapsamda “Sanayi-i Dâhiliye” adını verdikleri küçük sanayi dallarının varlığını korumak için 1863 yılında bir Islah-ı Sanayi Komisyonu kurmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu’nda yapılmış olan diğer bütün ıslahat hareketlerinde olduğu gibi ilkin İstanbul’dan işe başlamayı ve başarı sağlanması durumunda ıslahatı kademe kademe diğer vilayetlere yaymayı kararlaştıran komisyonun görevi, sanayi dallarının ıslahı ve mamullerinin sürümünün arttırılması için çözümler üretmektir. Bu bağlamda şirketler oluşturulması, bu şirketlere sermaye sağlanması, Mekteb-i Sanayi’den yetişecek kişilerden yararlanılması ve üretilecek malın iyi, gösterişli ve sağlam olması düşünülmüştü. Loncaların kaldırılmasıyla örgütsüz kalmış olan esnaf, Islah-ı Sanayi Komisyonu’nun çalışmalarıyla, şirket kurulması yoluyla örgütlenmiştir. Bu şirketlerden bazılarına da Hazine-i Hassa’dan sermaye sağlanmıştır. 1873’te Islah-ı Sanayi Komisyonu’nun yetkileri, esnafın, belediyenin ve Ticaret Nezareti’nin işlerine müdahale kabul edilerek, komisyonun faaliyetlerine son verilmiş ve bu yolla, küçük sanatları koruma konusunda devlet tarafından yapılmakta olan zayıf koruyuculuk sistemi de ortadan kaldırılmıştır.94 Sultan Abdülaziz Dönemi’nde ekonomiyi canlandırmak ve Batı ekonomileriyle ilişkileri artırmak için yapılan girişimlerden bir diğeri de ilk Türk fuarı olan Sergi-i Umumi-i Osmani’nin düzenlenmesidir. Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa’nın çeşitli kentlerinde açılan uluslararası sergilere katılmaya ilk olarak Sultan Abdülmecid Dönemi’nde, 1851 Londra Sergisi’ne ziraat mahsulü örnekleri göndererek başlamıştır. 1855 Londra Sergisi’ne ise çeşitli mahsul ve mamul eşyalarla katılmıştır. Sultan Abdülaziz Dönemi’nin ilk yılında, yine Londra’da açılan sergiye katılımdan başka, ilk kez İstanbul Sultanahmet Meydanı’nda 27 Şubat 1863’te Sergii Umumi-i Osmani adı verilen uluslararası bir sergi açılmıştır. Avrupa basınının da ilgi gösterdiği, yerli ve yabancı mahsulleriyle mamul eşyaların sergilendiği bu sergi on üç bölümden oluşmaktaydı.95 94 95 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 256, 257. A.g.k., 251, 252. 40 II. 1. 3. 3. Tanzimat Reformlarını Güçlendirme Çabaları: Vilayet Nizamnamesi, Şûrayı Devlet ve Diğer Reformlar Tanzimatçı yöntemle devletin çeşitli kurumlarının ıslahı ve yenilerinin kurulması, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde de sürdürülmüştür. İmparatorluğun yönetimsel yapısına önemli yenilikler getirmiş olmaları nedeniyle iki kurum üzerinde özellikle durulabilir. Bunlardan ilki, yönetim bölgelerinin yeni bir sisteme göre düzenlenmesini sağlayan 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi’nin yürürlüğe girmesi, diğeriyse 1869’da açılan Şûrayı Devlet’in kuruluşudur.96 Meşrutiyet rejiminin altyapısı olarak değerlendirilebilecek olan 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi’nin oluşturulmasında, Islahat Fermanı ve Paris Antlaşmasıyla Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki ortak yönetim hakkını pekiştirmiş olan Batılı devletlerin, 1859’da Rumeli eyaletlerinin uluslararası bir komisyon tarafından denetlenmesi talebi ve buna benzer girişimleri etkili olmuştur.97 Sadrazam Fuad Paşa ile eyalet valisi Midhat Paşa tarafından Fransız yönetmelikleri örnek alınarak oluşturulan bu yeni kanun, merkezi yönetimle, yerel otoriteyi birleştirmeyi, eyalet başkentinde kamu işlerinin yürütülmesini hızlandırmayı ve meclisin temsili özelliğini geliştirerek eyaletlerdeki durumu düzeltmeyi amaçlıyordu.98 Nizamnamenin temel amacı güçlü bir taşra yönetimi kurmak olmakla birlikte, aynı zamanda temsil ilkesini yaygınlaştırarak azınlıklar lehindeki yerel şikâyetler ile yabancıların şikâyetlerini ortadan kaldırmaktır. Taşra yönetimini Osmanlı İmparatorluğu’nun sonuna ve hatta ondan sonrasına kadar yürürlükte kalacak şekliyle düzenleyen nizamnameye göre vilayetler, liva veya sancaklar, kazalar ve karyeler (köyler) olacak, bu birimlerin başında da vali, mutasarrıf, kaymakam ve muhtarlar bulunacaktı.99 Tüm bunlar yönetimsel alanda yapılan reformlar olarak görülmekle birlikte, seçim prensibi ve mahalli idare sistemini imparatorluğun yönetim yapısına dâhil ettiği için siyasi alana 96 Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 40. Sina AKŞİN, a.g.m., 146, 147. 98 Roderic H. DAVİSON, a.g.k., 149, 152, 153, 157, 158. 99 Bkz. ( 56 ), LEWİS, 120. 97 41 da yenilik getirmiş olan gelişmelerdir.100 Sonuç olarak Vilayet Nizamnamesi bazı yönetimsel sorunları ümit verici şekilde çözebilecek ve imparatorluk içinde birleşmiş bir Osmanlılık yaratma yolundaki resmi amaca katkıda bulunabilecek bir yerel esneklik sağlamıştır.101 Dönemin önemli reformlarından bir diğeri de kuvvetler ayrılığı yolunda atılan ilk adım olan ve Fransız Danıştay’ı Conseil d’Etat örneğine göre oluşturulmuş olan Şûrayı Devlet’in kurulmasıdır.102 1867’de bir düzenlemeye gidilerek Meclis-i Vâlâ’yı Ahkâm-ı Adliye, Şûra-yı Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliye olarak iki kısma ayrılmıştır. Bugünkü Danıştay’ın temeli ve kuvvetler ayrılığı prensibinin Türkiye’deki ilk kurumu olarak kabul edilen Şûrayı Devlet’in başkanlığına Mithat Paşa getirilmiş; üyeleri vali ve belediyelerin gösterdiği adaylar arasından atanarak bir tür temsili nitelik kazanması sağlanmıştır. Meclisin ikinci kısmı olan Divan-ı Ahkâm-ı Adliye ise temyiz mahkemesi işlevini üstlenmiş ve başına Ahmet Cevdet Paşa getirilmiştir.103 Şûra-yı Devlet her türlü yasa ve tüzük tasarılarını inceleme ve hazırlama, her çeşit mülki işler hakkında kendisine verilmiş olan yetkiler içerisinde karar verme, mülki ve idari makamlar arasında çıkan anlaşmazlıklar halinde başvurulacak makamları atama, uygulanmakta olan yasa ve tüzükler hakkında devlet dairelerinden gelen yazıları yanıtlama, memurları mahkeme etme ve padişah ile nazırlar tarafından kendisine sorulacak her türlü sorun hakkında görüş bildirmekle görevlendirilmiştir.104 Şûra, 10 Mayıs 1869’da yapılan bir törenle açılmıştır. Açış söylevinde Sultan Abdülaziz, Şûra’nın bir parlamento hazırlığı özelliğini vurgulayarak: “İcra kuvveti adli, dini ve teşrii kuvvetlerden ayrılmalıdır.” demiş ve böylelikle kuvvetlerin bir elde toplanması ilkesi ortadan kaldırılarak, Osmanlı anayasa hukuku için tamamen yeni olan, kuvvetler ayrılığı ilkesinin yararlarını ilan etmiştir. Bu şekilde İcra (Yürütme) kuvvetinin yetkileri sınırlanmıştır. Şûra, kısa zamanda Sultan Abdülaziz ve Âli Paşa’nın karşısında frenleyici bir güç haline gelmiş ancak sınırlanmaya tahammülü olmayan iktidar, Şûra’nın yapısını bozarak, onu 100 Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 40, 41. Roderic H. DAVİSON, a.g.k., 163-167, 178. 102 Bernard LEWİS, a.g.k., 121. 103 Sina AKŞİN, a.g.m., 148. 104 Bkz. ( 63 ) KOÇAK, 1290. 101 42 işlevsiz duruma getirmiştir. Yine de Meşruti rejim için büyük bir adım olarak kabul edilmesi gereken 1868 Şûrayı Devlet’i, Tanzimat’la I. Meşrutiyet arasında bir süreklilik sağlayarak bu süreçler arasında bir köprü görevi görmüştür.105 Bu kurum oluşturulurken Bahriye, Adliye Nezaretleri de kurulmuş ve yabancılara Osmanlı topraklarında mülkiyet hakkı tanınması da yine bu süreçte gerçekleştirilmiştir.106 Dönemin hukuk alanındaki reformlarına bakılacak olursa: 1867’de toprak hukukunda önemli gelişmelerin yaşandığı görülmektedir. Veraset ve mülkiyet hakkını pekiştirecek bir adım olarak, tarımı geliştirmek amacıyla mülk arazide veraset hakkı, tapu harcı ödemeksizin birinciden yedinci derece akrabalığa kadar tanınmıştır. 1869’da Ahmet Cevdet Paşa tarafından, şeriat ve ticaret mahkemelerinin konuları dışında kalan hukuk ve ceza davalarına bakmakla yükümlü Nizamiye Mahkemeleri kurulmuştur.107 Bu gelişmeler dışında, hukuk alanında bu dönemde yaşama geçirilen en önemli gelişme Mecelle’nin hazırlanmasıdır. Bir medeni kanun görevini üstlenecek olan Mecelle’nin hazırlanılması için Cevdet Paşa’nın başkanlığında, devrin fıkıh ilminde yetkin bilginlerinden oluşan bir Mecelle Cemiyeti kurulmuştur. Mecelle çalışmaları yaklaşık olarak on yıl sürmüş ve sonunda Mecelle bir önsöz ile on altı kitap olarak hazırlanmıştır. Mecelle, fıkıh ilminin dünya işleri ile ilgili hükümlerinin toplanmasıyla meydana getirilmiş bir medeni kanun olarak düşünülmüş olsa da medeni ilişkilerin en önemlilerini oluşturan kişi, aile ve miras ilişkilerine ve aynı haklara ilişkin birçok önemli öğeyi içermemesi nedeniyle tam bir medeni kanun niteliği taşımamaktadır.108 Yine de Şer’i hukukun bir kanundan çok kanunlar dizisi olan ve 1926’da Cumhuriyet tarafından kaldırılıncaya kadar yürürlükte kalan bu eser, Türk hukukunun başarıları arasında gösterilmektedir.109 105 Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 41-43. Bkz. ( 75 ), SAKAOĞLU, 37. 107 Sina AKŞİN, a.g.m., 147, 148. 108 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 173. 109 Bernard LEWİS, a.g.k., 122, 123. 106 43 Eğitim alanındaysa daha önce Tanzimat Dönemi gelişmeleri içerisinde değinilmiş olan, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi 1869’da kabul edilmiş ve bundan bir yıl önce de Galatasaray Sultanisi açılmıştır. 1862’de Darülfünun fiilen, 1870 ise resmen açılmış ancak önemli bir varlık gösterememiştir. 1866’da sivil bir tıp okulu olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye açılmış, bir yıl sonra da Eczacı Mektebi faaliyete geçmiştir. Mesleki okullarla birlikte ilk kız öğretmen okulu 1870’de kurulmuştur. Eğitim alanında bu dönemde okullar hem nicelik bakımından artmış hem de okul programlarının düzenlenmesinde Batılı temeller üzerinde bazı adımlar atılmaya başlanmıştır.110 1858’de 43 olan rüştiye sayısı, 1867’de 108’e ulaşmış ve öğrenci sayısı da 3371’den 7830’a çıkmıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’yle bu dönemde öğretim düzeyleri sıbyan, rüştiye, idadi, sultani ve darülfünun olarak belirlenmiştir. Tüm vilayet merkezlerinde açılması düşünülen sultaniler açılamadığı için, idadiler yükseköğrenim öncesi düzey olarak kabul edilmiştir.111 Bu dönemde ordu ve donanmada da çeşitli reform çalışmalarının sürdürüldüğü görülmektedir. Ordunun gereksinimi olan asker kaynaklarının incelenip, bir düzene koyulmaya çalışıldığı sırada bir yandan da ordunun ıslahı için çalışılmıştır. Sultan Abdülaziz Dönemi’ni bu ıslahatın karakteri yönünden iki döneme ayırmak olanaklıdır. Birinci dönem, Sultan Abdülaziz’in tahta çıkışından 1869’a kadar, ikinci dönem ise bu tarihten başlayıp padişahın tahttan indirilmesine kadar sürer. Birinci dönemde hassa alayının oluşturulması, ordu için yeni kıyafetlerin kabul edilmesi, ordunun modern silahlarla donatılması ve tophane ile askeri okulların ıslahı söz konusudur. 1869’da seraskerlik makamına getirilen Hüseyin Avni Paşa, Osmanlı askeri örgütünün dayanmakta olduğu 1843 tarihli kanunnameyi elden geçirerek, Haziran 1869’da yeni bir kanunla Türk ordusunun bünyesinde esaslı bir değişiklik meydana getirmiştir. Söz konusu yeni kanuna göre ordu, Nizamiye, Redif ve Müstahfiz olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Askerlik hizmeti bütün Osmanlılar için zorunlu olmakla birlikte, İstanbul ve Girit halkı bu zorunluluğun dışında bırakılmıştır. Askerlik hizmeti ilke olarak kura yöntemine dayanmakta ancak gönüllü 110 111 Bkz. ( 63 ) KOÇAK, 1290. Sina AKŞİN, a.g.m., 147. 44 olmak veya bedeli karşılığında hizmet etmek isteyenler de orduya kabul edilmektedir. Hizmet süresinin tümü yirmi yıl olarak belirlenmiştir.112 Sultan Abdülaziz tahta çıktığı günden itibaren orduya olduğu kadar donanmaya da önem göstermiş ve 1863-1864 yılı bütçesinden kendisi için ayrılmış olan tahsisatın yarısını donanmanın ıslahına ayırmıştır. Ancak yeni ve güçlü bir donanma meydana getirmek kolay olmadığı için, ilk aşamada İstanbul ve İzmit tersanelerinin ıslahına girişilmekle yetinilmiştir. Bu dönemde dünyada savaş gemisi yapımında bir devrim yaşanmış ve Batılı devletler ahşap gemi yapımını bırakarak, zırhlı yapımına geçmişlerdi. Mali anlamda sıkıntı içinden olan Osmanlı İmparatorluğu, gereksinimi olan maliyeti yüksek bu zırhlıları borçlanma yoluyla İngiltere’den satın almıştır. Ancak Osmanlı donanmasında eksik olan şey, araç ve mürettebat değil, bilgi ve deneyimdir.113 Osmanlı donanmasını dünyanın en büyük üçüncü donanması durumuna getirmiş olan Sultan, savaş gemilerine olan hayranlığını, Chlebowski’ye sarayın tavanlarına bunların resimlerini yaptırarak göstermiştir.114 II. 2. I. Meşrutiyet’ten, II. Meşrutiyet’e (1876-1908) II. 2. 1. Yapılanma ve Parçalanma Yılları: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) Sultan Abdülmecid ile Tirimüjgân Kadınefendi’nin oğlu olan Sultan Abdülhamid, şehzadeliği sırasında Saray lüksü ve savurganlığının uzağında, Maslak Köşkü’nde yaşamış; Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi aydınlarla iletişim halinde olmuştur. 1876’daki iki darbeyle önce Sultan Abdülaziz’in ve ardından V. Murad’ın tahttan indirilmesi, II. Abdülhamid’e beklemediği bir zamanda taht yolunu açmıştır.115 Ağustos 1876’da, otuz dördüncü Osmanlı padişahı olarak tahta çıkan 112 Enver Ziya KARAL, a.g.k., VII. Cilt, 183, 187. A.g.k., 190, 191. 114 Philip MANSEL, a.g.k., 403, 404. 115 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülhamid II”, 52. 113 45 Sultan, yaklaşık otuz üç yıl süren bir saltanatın ardından, Nisan 1909’da tahttan indirilmiş ve kalan ömrünü önce Selanik, sonra da Beylerbeyi Sarayı’nda konak hapsinde geçirerek, 10 Şubat 1918’de ölmüştür.116 Saltanatının ilk yılında devlet adamları ve ordu komutanlarıyla yemekli toplantılar düzenleyen, Kâğıthane’de halkın arasında görülen Sultan Abdülhamid, toplumun her kesiminin sempatisini kazanmış, kışlaları ziyaret etmiş, sık sık Babıâli’ye, Bab-ı Meşihat’a, tersane ve tophaneye giderek çalışmaları yakından izlemiş, deniz ve boğaz gezileri yapmıştır. Bu davranışlarıyla halka yakın, demokrat düşünceli bir hükümdar olduğu kanısı uyandırmış ve veliahtken verdiği sözü tutarak 23 Aralık 1876’da Meşrutiyet’i ilan etmiştir.117 Sultan Abdülhamid Dönemi’nin, imparatorluk için hem yapılanma hem de parçalanma yılları olduğu söylenebilir. Eğitimden, demiryollarına, askeri reformdan, tarımsal sulamaya, sanayi altyapısının ilk mütevazı başlangıcına kadar değişen çeşitli girişimlerin uzun dönemli sonuçları nedeniyle yapılandırıcı, bununla birlikte istibdat yönetiminin ağır baskısı nedeniyle de geleneksel toplum dokusunun büyük bölümünün parçalandığı yıllar olmuştur. Bu dönemde, devletin temel prensiplerinin İslami açıdan yeniden tanımlanmasıyla, sayıları hiç de azımsanmayacak olan gayrimüslim unsurlar üstü örtülü bir biçimde dışlanmaya başlanmış ve bu nedenle de söz konusu yılların politik yaklaşımları, farklı inançlara sahip toplulukların istikrarı açısından yıkıcı sonuçlar doğurmaya başlamıştır.118 II. 2. 1. 1. İstibdat ve Meşrutiyet Yönetimleri Arasında Sıkışan Siyasi Gelişmeler II. Abdülhamid, padişahlığının ilk yıllarında, kendisini tahta çıkarmış olan Sadrazam Mehmet Rüştü Paşa ile Midhat Paşa’ya karşı güven duymayarak, onlara karşı temkinli bir politika izlemeyi tercih etmiş ve özellikle Midhat Paşa’nın halk 116 Engin AKARLI, “II. Abdülhamid (1876-1909)”, 1292. Bkz. ( 115 ), SAKAOĞLU, 52. 118 Selim DERİNGİL, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev. Gül Çağalı Güven, 23. 117 46 arasındaki şöhretinden kaygı duymuştur. Bununla birlikte, başlangıçta dayanacağı başka bir güç olmaması ve deneyimsizliği nedeniyle bu paşalarla birlikte çalışmak zorunda kalmıştır. Bu dönemde, yerli kamuoyunda devleti krizden kurtaracağına inanılan Midhat Paşa’nın sadrazamlığı, yurtiçi ve dışında büyük bir memnuniyet yaratmıştır. Bismark, “Mithat Paşa, asrımızın büyük adamlarındandır. Bana kalırsa Şark işleri şimdi yoluna girecektir” diyerek, paşayı takdir etmekte olduğunu göstermiş ve hatta bu olumlu tepkiler Paris ve Londra borsalarında Osmanlı tahvillerinin aniden 5 Frank yükselmesini bile sağlamıştır. Midhat Paşa, devletin yazgısını tek bir kişinin iradesine bağlı görme döneminin geçtiği ve imparatorluğun varlığını sürdürebilmesinin tek yolunun Meşrutiyet yönetimi olduğu düşüncesini savunmaktadır. Ona göre, Meşrutiyet’in ilanıyla, yabancı devletlerin, yüzyıllardan beri gayrimüslimleri himaye etmek bahanesiyle Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine karışmasının da önüne geçilmiş olacaktı.119 Meşruti bir yönetimin kurulması düşüncesi, II. Abdülhamid tahta çıktığında, başkentteki siyaset ve aydın çevrelerinin en önemli gündemini oluşturuyordu. Meşrutiyet yönetimi sadece diplomatik nedenlerle değil, devlet yönetim örgütünün ve siyasi karar düzeneğinin işleyişinin belli esas ve usullere bağlanması açısından da somut bir gereksinim olarak görülmekteydi. Ayrıca, siyasi kararların oluşum sürecine toplum temsilcilerinin de bir ölçüde katılımı sağlanarak, devleti daha sağlam bir toplumsal temele dayandırmanın gerekli olduğu düşünülüyordu.120 Ancak başlangıçta Meşrutiyet’i ilan etmeyi kabul ederek tahta çıkmış olan II. Abdülhamid’in padişahlık anlayışının zaman ve olayların etkisiyle değiştiği görülmektedir. Padişah, tahta çıkışından Osmanlı-Rus Savaşı’na kadar olan dönemde Meşrutiyetçi bir çizgideyken, savaşın başlamasından sonra istibdatçı bir yönetim tarzını benimsemiştir. Tahta çıktığı sırada, Balkanlarda devlete karşı başkaldırmış olan Hıristiyan topluluklarıyla savaş durumu söz konusuydu. Diğer taraftan Batılı devletler, Osmanlı Devleti’nden ıslahat yapmasını istemekte, Genç Osmanlılar ile devlet 119 120 adamlarının bir bölümüyse Meşrutiyet Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi IX. Cilt, 2, 6, 7. Bkz. ( 116 ), AKARLI, 1292. yönetiminin kurulmasını 47 beklemekteydiler. Sultan Abdülaziz’in, istibdatçı yönetimi nedeniyle tahttan indirildiğini bilen II. Abdülhamid, bu nedenle saltanatının başlarında Meşrutiyetçi bir politika izlemeyi tercih etmiştir. Meşrutiyet idaresinin önderleri olan Genç Osmanlılarla temas halinde olarak, onlarla işbirliği yapmak istediğini göstermiş ve davranışlarıyla da Meşrutiyetçi eğilimini göstermeye çalışmıştır.121 Saltanatının ilerleyen dönemlerindeyse Sultan Abdülhamid, gücü sultan ve halife olarak kendi etrafında toplayarak, parlamento yerine, kendisine siyasal, dinsel, askeri konularda danışmanlık yapacak bir dizi özel danışma komitesi oluşturmuştur. Tüm güçlerin merkezileşmesinin yarattığı sonuçlardan biri, çağdaş bir yönetim sistemi için gerekli olan kadrodan yoksun geniş bir bürokrasi örgütünün meydana gelmiş olmasıdır. Bu geniş bürokrasi ağı, memur ve amirlerin devlete bağlılığını kontrol edecek kişilerden meydana gelen geniş bir hafiye ve jurnalci örgütünün kurulmasını da beraberinde getirmiştir.122 Sultan Abdülhamid, istibdatçı döneminde, Meşruti düşüncelere karşı bir tavır sergilemiş olmakla beraber, hem Osmanlı İmparatorluğu’nu hem de devlet içinde kendi konumunu güçlendirmenin önemli bir aracı olarak gördüğü Batılılaşma ideolojisine ise bütünüyle karşı olmamıştır. II. Abdülhamid yönetiminin ilk on yılı, etkin bir reform dönemi olmuş ve önceki hükümdarlar döneminde başlatılmış veya tasarlanmış pek çok şey bu dönemde tamamlanmıştır. Özellikle Tanzimat hareketinin -hukuk, idare ve eğitim reformunun- II. Abdülhamid yönetiminin bu ilk yıllarında gerçekleştiği ve zirvesine ulaştığı söylenebilir.123 II. Abdülhamid’in politik bir söylem olarak ön planda tutmuş olduğu İslam, bu dönemde Hindistan, İran, Kuzey Afrika ve Güneydoğu Asya’da Batı emperyalizminin baskısı altında bulunmaktaydı. Dünya Müslümanları, Osmanlı İmparatorluğu’nu, Batı’ya karşı koyabilecek son İslam gücü ve II. Abdülhamid’i ise İslam dünyasının direnişini yöneten “yeryüzünün halifesi” olarak görüyorlardı. 121 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 256-258. Niyazi BERKES, a.g.k., 344. 123 Bernard LEWİS, a.g.k., 176, 177. 122 48 Sultan, Batı’ya karşı konumunu güçlendirmek amacıyla halifelik kurumunu ve emperyalizme karşı mücadelede ise “siyasal İslam”ı kullanmıştır. İslam’ı saldırı değil savunma amacıyla kullanmak isteyen II. Abdülhamid, bu bağlamda, İslam birliği ve dayanışması amaçlı, kısmen başarılı olan bir çağrı yapmıştır. Sultanın bu politikası, Alman birliğinin yükselişe geçtiği bir döneme rastlamış ve Müslüman sömürgesi olmayan, dolayısıyla bir Müslüman hükümdarla dostluk kurup bunu emperyalist rakipleri İngiltere, Fransa ve Rusya’ya karşı kullanabilecek olan Alman imparatorunun desteğini kazanmıştır. Kayzer II. Wilhelm 1898 Ekiminde, Osmanlı İmparatorluğu’na resmi bir ziyarette bulunmuş ve bunu izleyen süreçte, I. Dünya Savaşı’nda Alman-Osmanlı ittifakına kadar gidecek olan bir ilişkinin temellerini atarak kendini Müslüman halkların dostu ilan etmiştir.124 II. Abdülhamid’in dış siyasette temel ilkesi, Osmanlı İmparatorluğu’nun barış içinde yaşamasını sağlamak olmuştur. Bu sonucu elde etmek için de izlediği yol, siyasi anlaşmazlıkları, imparatorluğun zararına da olsa, barış yoluyla çözmek ve böylece barışı korumaktır. Bu barışçı politikanın temel nedeninin, padişahlığının ilk yıllarında meydana gelen Osmanlı-Rus Savaşı sonrası, imparatorluğun zaaf derecesini kavramış olması olduğu düşünülebilir.125 Bu dönemde, Meşrutiyet’in ilanı ve Kanunu Esasi’nin kabul edilmesiyle oluşan yeni siyasi tabloya bakılacak olursa: Kanunu Esasi, 23 Aralık 1876’da Beyazıt Meydanı’nda törenle ilan edilmiştir. Aynı gün ayrıca İstanbul’da, Balkanlarda yapılacak ıslahatı görüşmek için toplanmış bulunan devletlerarası bir konferans da başlamış bulunuyordu. Bu yeni dönemde, Kanunu Esasi’nin hazırlanmasında büyük katkılar sağlamış olan Midhat Paşa, Meşrutiyetle yönetilen bir hükümetin başvekili gibi hareket etmeye başlamıştır. Keyfi iradeyle sürgüne gönderilmiş olan siyasi suçluların İstanbul’a dönmelerine ve basının geniş bir özgürlük ortamı içinde yayın yapmasına izin verilmiştir. Ayrıca, Batılı devletlerin içişlerine karışması niteliğindeki girişimlerin de kabul edilemeyeceği, İstanbul’daki 124 125 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 52, 53. Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 182. 49 temsilcilerine hissettirilmeye başlanmıştır. Paşanın bu davranışları, aleyhinde büyük bir muhalefetin doğmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda Midhat Paşa, Şubat 1877’de sadaretten azledilerek tutuklanmış ve Avrupa’ya sürgün edilmiştir. Sadrazamlığı kırk dokuz gün sürmüş olan Midhat Paşa’nın yerine Ethem Paşa getirilmiş ve yaklaşık bir ay sonra da Meclisi Mebusan toplanmıştır. Bu sırada devletin dış siyaseti kötüye giderken, Rusya’yla da savaş olasılıkları belirmeye başlamıştır.126 Bu dönemde 19 Mart 1877’de ilk kez toplanan Meclis-i Mebusan’ın 28 Haziran 1877’ye kadar süren ilk yasama döneminde önüne gelen en önemli konu, Rusya’nın savaş ültimatomu olmuş ve bu durum karşısında üyeler ortak bir tavırla hükümetin savaşı kabul etmesi yolunda karar almışlardır. İlk dönemini normal süresi içerisinde tamamlayarak 19 Haziran 1877’de dağılan meclis, ikinci dönem için yeniden toplandığında, Osmanlı-Rus Savaşı’nın yaratmış olduğu yeni koşullar hâkimdi.127 Osmanlı ordusunun savaş gücü yıpranmış ve Rus kuvvetleri Ayastafenos (Yeşilköy) yönünde ilerliyorlardı. Padişah, savaşa devam etmek veya barış imzalamak konusunda karar almak için Yıldız’da 43 kişilik olağanüstü bir meclis topladı. Katılıcımlar, savaşın sürdürülüp sürdürülmemesi konusunu tartışırken II. Abdülhamid “ben artık Sultan Mahmud’un yoluna gitmeye mecbur olacağım” diyerek toplantı salonunu terk etmiş ve padişahın bu sözü I. Meşrutiyet Dönemi’nin sonu, İstibdat Dönemi’nin ise başlangıcı olmuştur.128 Böylelikle imparatorluğun ilk parlamentosu, birinci dönemde üç buçuk, ikinci dönemdeyse iki buçuk ay olmak üzere, iki kez toplanmış ve seksen altı toplantı yapmıştır. 19 Mart 1877’de toplanmış olan Meclis, 14 Mart 1878’de, II. Abdülhamid tarafından, olağanüstü haller ve halkın yetersizliği gibi nedenlerle ertelenmiş ve bu erteleme 31,5 yıl sürmüştür.129 Osmanlı İmparatorluğu’nun özellikle Balkanlarda yapacağı çeşitli ıslahatları karara bağlamak üzere 23 Aralık 1876’da Bahriye Nezareti’nde gerçekleştirilen 126 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 9, 10, 13, 14. Engin AKARLI, a.g.m., 1292, 1293. 128 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 240, 241. 129 Tarık Zafer TUNAYA, a.g.k., 44, 45. 127 50 İstanbul Konferansı, dönemin önemli siyasi gelişmelerindendir. Konferansa, Paris Antlaşması’nı imzalamış olan Osmanlı İmparatorluğu, Rusya, İngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya ve İtalya katılmışlardır. Konferansın toplandığı gün ve saatte, Haliç’in karşı tarafında, Beyazıt Meydanı’nda ise Kanun-ı Esasi ilan edilmiştir. Bu sürecin devamında, İstanbul Konferansı’na katılmış olan devletler arasında, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı kurulmuş olan ortak cephenin devam etmekte olduğunu göstermek amacıyla, ana düşüncesi Osmanlı İmparatorluğu’nun gayrimüslim halk için vaat etmiş olduğu ıslahatı yerine getirmesi ve böylelikle Avrupa barışının korunması olan Londra Protokolü imzalanmıştır. Protokol, Meclisi Mebusan’da da görüşülüp aynen kabul edilmiş olmasına rağmen, 12 Nisan’da ayrıntılı bir notayla ilgili devletlere protokolün reddedildiği bildirilmiştir. Böylelikle çoktan beri işaretleri belirmiş olan Osmanlı-Rus Savaşı’nın en önemli gerekçesi de gerçekleşmiştir.130 Londra Protokolü’nün Babıâli tarafından reddedilmesi, savaş ilanı için yeterli bir neden olarak görülmüş ve Rusya bu olaydan bir gün sonra genel seferlik ilan etmiştir. 19 Nisan 1877’de Rusya, Babıâli’ye karşı savaş kararını bir beyannameyle Avrupa’ya bildirmiş, 23 Nisan’da ise İstanbul’daki Rus Elçiliği, Hariciye Nezareti’ne bir nota vererek Rusya’nın Babıâli ile olan siyasi ve diplomatik ilişkilerini kestiğini bildirmiştir. Böylelikle, tarihe Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) olarak geçen savaş dönemi başlamıştır.131 Rusya, Balkan Slav devletlerini müttefik edinerek ve devamlı zaferler kazanarak Edirne ve İstanbul üzerine hareket edebilme gücüne erişmiştir. Osmanlı hükümeti, bu durum karşında savaşı sürdürebilme ümidini kaybederek devletin bütünüyle yok olmasını önlemek amacıyla Batılı devletlerin aracılığını sağlamak için girişimlere başlamış ancak hiçbir yerden yardım alamayacağını görerek, Anadolu ve Rumeli’deki ordu başkomutanlarına Rus başkomutanlarıyla temasa geçerek ateşkes şartlarını kararlaştırmaları için emir vermiştir. Sonunda II. Abdülhamid doğrudan Rus Çarına bir telgraf çekerek ateşkes istediğini bildirmiştir. Rus Başkomutanlığı, 130 131 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 28-29, 39-40. A.g.k., 40, 41. 51 savaş öncesi devletlerarası toplantılarda belirlenmiş olan ıslahat önerilerinden daha ağır olan yeni koşulların tartışmasız bir şekilde kabul edilmesini istemiştir. Bu yeni duruma göre Osmanlı Devleti, Balkanlardaki egemenliğini bütünüyle yitiriyordu. Bu sırada, Edirne’ye girmiş bulunan Rus Başkomutanı, Osmanlı delegelerine burada, 31 Ocak 1878’de Edirne Ateşkes Antlaşması’nı imzalatmışlar ve böylelikle Ruslar, İstanbul kapılarına dayanmışlardır.132 Edirne Ateşkes Antlaşması kararlarının öğrenilmesi üzerine, Rus kuvvetlerinin Çatalca’ya kadar geleceği anlaşılınca İngiliz hükümeti, İstanbul’da çok sayıda göçmenlerin de bulunduğuna işaret ederek İngiliz tebaasının güvenliğinin sağlanması amacıyla Boğaz’a bir donanma gönderdiğini bildirmiştir. Meclis, Rus askerlerinin İstanbul’a girmesi konusunda bir karara varmış ancak İngiltere, donanmasını Rusya’ya karşı düşmanca bir amaçla göndermek niyetinde bulunmadığı konusunda garanti verince kararın uygulanmasına gerek kalmamıştır. İngiliz donanması İstanbul önlerine değil, Mudanya’ya demirlemiş, Ruslar da İstanbul’a girmek düşüncesinden vazgeçerek 12.000 kişilik bir kuvvetin Çekmece’de bulunması ve 1.500 kadar memur ve subayın Ayastafenos’ta (Yeşilköy) ikamet etmesi konusunda Osmanlı hükümetiyle anlaşmaya varmışlardır. Böylelikle atlatılan kriz sonunda Ayastafenos Barış Antlaşması’nın hazırlanmasına başlanmıştır.133 Yapılan görüşmeler sonucunda Ayastafenos Antlaşması imzalanmıştır. Buna göre: Osmanlı hükümeti, 1.410.000 Ruble savaş tazminatının bir kısmına karşılık olmak üzere Ardahan, Kars, Batum ve Beyazıt vilayetleriyle, Dobriçe’yi Rusya’ya bırakmayı kabul etmiştir. Ayrıca, Hatur ve dolayları da İran’a bırakılmıştır. Söz konusu yerlerin Ruslara bırakılmasına karşılık, savaş tazminatı da 400.000 Ruble’ye indirilmiştir. Bu ekonomik yaptırımlar dışında, ıslahat alanında ise Osmanlı İmparatorluğu, Girit’in yönetimi için düzenlemiş olduğu 1868 Nizamnamesini uygulamayı taahhüt ettiği gibi, Teselya ve Arnavutluk için de buna benzer nizamnameler meydana getirmeyi ve bu konuda Rusya’yla istişarede bulunmayı 132 133 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 58, 59, 60. A.g.k., 61, 63. 52 kabul etmiştir. Ayrıca Anadolu’nun doğusunda Ermenilerin yaşamakta olduğu yerlerde de ıslahat yapmayı ve Ermenileri, Kürtler ve Çerkezlere karşı korumayı da vaat etmiştir. Bu hükümlerden de anlaşılacağı üzere, Ayastafenos Antlaşması, Osmanlı-Rus ilişkilerinde bir dönüm noktası niteliğindedir. Romanya, Sırbistan ve Karadağ Osmanlı egemenliğinden bütünüyle çıkarak bağımsız olmuşlardır. Büyük Bulgaristan Prensliği adıyla kurulan yeni prenslik Avrupa’daki Osmanlı topraklarını ikiye bölmüştür. Bosna ve Hersek ise artık Rusya ve Avusturya’nın isteklerine göre yönetilecektir. Kars, Ardahan, Batum ve Beyazıt’ın bırakılmasıyla Rusya, doğudan, Anadolu için tehlike oluşturan bir güç haline gelmiş bulunmaktadır.134 Almanya’nın yardımıyla, Ayastafenos Antlaşması’nın Rusya, İngiltere ve Avusturya arasında yeniden değerlendirilmesi ve bu doğrultuda Berlin’de bir kongrenin toplanması Prens Bismark tarafından önerilmişti. Berlin Kongresi’ne 1856 Paris ve 1871 Londra Antlaşmalarını imzalayan devletler katılmışlardır. Bir ay süren bir çalışmadan sonra, Berlin Antlaşması adıyla tarihe geçen antlaşma metni ortaya çıkmış ve Osmanlı İmparatorluğu siyaseten oldukça olumsuz bir durumla karşı karşıya kalmıştır. Bu durumdan, siyaseten ve mali olarak kurtulması güç görünmektedir ve II. Abdülhamid’in önünde iki seçenek bulunmaktadır. Birincisi Meşrutiyet yönetimini geliştirerek Osmanlı toplumunu dağılma eğilimlerinden uzaklaştırmak, ikincisi ise zaten daha önce bir geleneği de kurulmuş olan, Avrupa devletlerinin vesayetinde imparatorluğun devamını sağlamaya çalışmak olmuştur. 1871’e kadar Fransa’ya, 1871’den sonraysa kısa bir süre için Rusya ve daha çok İngiltere’ye bağlanarak varlığını sürdürmeyi deneyen Osmanlı İmparatorluğu, Berlin Kongresi sonrasındaysa Almanya’nın güdümüne girerek varlığını sürdürmeyi deneyecektir.135 Böylelikle Türk-Alman ilişkilerinde siyasi, ekonomik, kültürel ilişkilerin artarak devam ettiği bir sürece girilmiştir. II. Abdülhamid Dönemi’nde cemiyetin durumu ve cemiyet yaşamındaki değişmeler ile dönemin düşünce akımları ve bunlarla ilgili olaylara bakılacak olursa: 134 135 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 64-67. A.g.k., 74-79. 53 Sultan Abdülhamid Dönemi’nde İstanbul’da, Osmanlı tebaasına tabi olan nüfus 520.000 kadar tahmin edilmektedir. Müslümanlar arasında 45.000’i esnaf; 30.000’i işsiz, kâtipler, memurlar, müderrisler ve talebe-i ulûm, zabitler, tüccar, akar sahipleri, mütekaitler, zenginler 85.000 kişilik bir kitle oluşturuyorlardı.136 II. Abdülhamid Dönemi’nin siyasi düşünce ve olayları, konuları ve karakterlerinin ana hatlarıyla Sultan Abdülaziz ve V. Murad dönemlerinden intikal etmiştir ve yine temel olarak Osmanlılık, İslamcılık, Türkçülük ve Batılılaşma hareketleri olarak dört temel eğilimdedir. Bunlar, yeni bir kuşağın önderleri tarafından yeni şartlara göre ele alınıp, geliştirildikleri için II. Abdülhamid Dönemi’nin özelliklerinden başlıcasını teşkil ederler. Bu dönemde Osmanlı cemiyeti, önceki dönemlerde olduğu gibi, Müslüman olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayrılmış durumdadır. Bu durum temel olarak iki farklı siyasi düşünce yapısı, yaşam seviyesi ve dünya görüşünün ortaya çıkmasına neden olmuştur. Kısa sürmüş olan I. Meşrutiyet Dönemi’nde, Müslim ve gayrimüslim tebaayı “Osmanlılık” ideolojisi etrafında bir araya getirme deneyi, başarısızlıkla sonuçlandığı gibi, bu iki grup arasındaki karşılıklı olumsuz düşünceler eskisine oranla kökleşmiş ve imparatorluğun geri kalmış, devlet otoritesinin de zayıf olduğu bölgelerinde çatışmalara neden olmuştur. Bu olaylar, cemiyet huzurunun bozulmasına, iktisadi durumun zayıflamasına ve devlet tarafından benimsenmiş olan Osmanlılık ideolojisinin yerine İslamcılık’ın güçlenmesine neden olmuştur.137 Bu dönemde, Mayıs 1889’da İbrahim Temo önderliğinde bir grup Askeri Tıbbiye Mektebi öğrencisi tarafından gizli bir örgüt olarak kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasette etkili olmaya başladığı görülmektedir.138 Yeni dernek, İstanbul’daki sivil, askeri, bahri, tıbbi ve diğer yüksekokul öğrencileri arasında taraftar kazanarak hızla büyümüştür.139 136 Süleyman Kâni İRTEM, Birinci Meşrutiyet ve Sultan Abdülhamid, Yay. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, 48. 137 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 482, 483, 496. 138 A.g.k., 513, 514. 139 Bernard LEWİS, a.g.k., 194, 195. 54 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin amaçlarına ilişkin bazı maddeler daha 1895’te ortaya çıkmışsa da program ve amaçları derli toplu olarak ancak 1902’de Mısır’da yayınlanmaya başlayan Şurayı Ümmet Gazetesi tarafından yayımlanmıştır ve özetle şu düşünceleri içermektedir: Osmanlı Devleti’nin siyasi geleceğini ve toprak bütünlüğünü her türlü yabancı müdahalesine karşı korumak, istibdat rejimini yıkarak yerine Meşrutiyet’i kurmak ve 1876 Kanunu Esasi hükümlerini uygulamak, “Osmanlılık” yoluyla bütün Osmanlıların birliğini sağlamak, hükümeti zamanın gereksinim ve ilerlemelerinden haberdar etmek ve göreve davet etmek, ıslahat düşüncesini, Osmanlı birey ve kavimleri arasında yaymak ve ayrıca Osmanlıların en ileri milletlerle aynı seviyede olma yeteneğinden yoksun bulunmadığını yabancılar nazarında kanıtlamaya çalışmak, Osmanlı hanedanı ve hilafet makamını, vatan ve millete yararlı olacak şekilde güçlendirmek.140 İttihat ve Terakki, 1897’de bir eylem girişimde bulunacakken, başarılı olamamış ve bunun sonucunda Harbiye öğrencilerinin kurmuş olduğu iki komiteden oluşan sanıklar, Taşkışla’da kurulan harp divanında yargılanmışlar ve birçoğu idam hükmü giydiyse de bu cezalar hapse çevrilmiştir. 78 kişi Şeref Vapuru’yla Trablusgarp’a gönderilerek askeri hapishanede hapsedilmişlerdir. Alınan tedbirler arasında, Harbiye’deki iki sınıfın kapatılması ve Askeri Tıbbiye’nin Gülhane’den Haydarpaşa’ya taşınması da bulunmaktadır.141 1902-1906 yılları arasında Cemiyet yayılmaya ve gelişmeye devam etmiştir. Cenevre ve Kahire’de yeni gruplar ortaya çıkmış ve İstanbul’da da askeri ve sivil okulların öğrencileri arasında devrimci gruplar yeniden görülmeye başlamıştır. 1906’da önemli bir gelişme olarak kıta hizmetindeki subaylar arasında devrimci hücrelerin kuruluşu başlamıştır. Bu örgütlerin ilki, aralarında Mustafa Kemal’in de bulunduğu küçük bir subay grubu tarafından 1906’da Şam’da kurulan “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”dir.142 140 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 521, 522. Sina AKŞİN, a.g.m., 173, 174. 142 Bernard LEWİS, a.g.k., 202, 203. 141 55 Cemiyetin, canlı evresi olarak adlandırılabilecek olan dönem, Eylül 1906’da İsmail Canbulat ile Mithat Şükrü (Bleda) tarafından “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti”nin kurulmasıyla başlamış ve olaylar hızla gelişmiştir. Silahlı kuvvetlerin zor durumu, gittikçe artan ayrılık ve saldırı tehlikeleri, bütün yurtsever genç subayların gözünde, bir rejim değişikliğini açık ve acil bir zorunluluk haline getirmiştir. Eğitimle kumanda ve idare etmek için hazırlanmış, bir idareci elitin üyeleri olan bu grubun siyasal düşünceleri oldukça yalındır: Hürriyet ve vatan, Meşrutiyet ve millet.143 1908’e gelindiğinde dünyada, Türkiye’deki devrimcileri siyaseten cesaretlendirecek birçok gelişme yaşanmıştır. Uzakdoğu’da Meşrutiyet yönetimine geçmiş olan Japonya, istibdatla yönetilmekte olan Rusya’yı yenmiş; bunun sonucunda hem Rusya hem İran bunu demokratik kurumların üstünlüğünün bir belirtisi olarak kabul ederek, Meşruti ve parlamenter rejimleri benimsemişlerdir. Haziran 1908’de İngiliz ve Rus hükümdarlarının Reval buluşması, Osmanlı İmparatorluğu’na da acilen Meşrutiyet’e gereksinimi bulunduğunu telkin etmiştir.144 3 Temmuz 1908’de, Meşrutiyet’in iadesi için Resne’de Kolağası Niyazi Bey, asker ve sivillerden oluşan kalabalık bir grupla dağa çıkmıştır. Sultan Abdülhamid’in, hareketi bastırmak üzere yaptığı girişim başarısızlıkla sonuçlanmış ve 23 Temmuz gecesi, sansür altında olan gazetelerde, ertesi gün II. Meşrutiyet’in ilanı sıradan resmi bir ilan gibi çıkmıştır. Halka bu haberi anlatabilmek için İstanbul’daki özgürlükçülerin özel bir çaba harcaması gerekmiştir.145 Bu süreçte, muhalefetin güçlü yazarı Hasan Fehmi’nin 6/7 Nisan gecesi vurulması büyük tepkiye yol açmış ve hızla büyüyen tepki, Rumi 31 Mart’ta (13 Nisan) kışladaki erat, erbaş ve alaylı subayların katılmasıyla silahlı ayaklanma ve gösteriye dönüşmüş ve bu karşı devrim girişimi, tarihe “31 Mart Olayı” olarak geçmiştir. Olayları öğrenen Selanik’teki 3. Ordu subayları, toplanan düzenli ve gönüllü birliklerle İstanbul üzerine hareket etmişlerdir. Hareket Ordusu olarak 143 Bernard LEWİS, a.g.k., 203. A.g.k., 204. 145 Sina AKŞİN, a.g.m., 183. 144 56 bilinen bu birlikler, 23/24 Nisan gecesi İstanbul’a girmeye başlamış ve sonunda 24 Nisan akşamı duruma tamamen hâkim olmuşlardır.146 Olayların sonunda II. Abdülhamid, devlet hazinesini israf etmek, milleti şer’i sebeplere dayanmadan hapis ve katletmek, vatandaşlara zulmetmek gibi gerekçelerle147 Nisan 1909’da tahttan indirilerek ailesiyle birlikte Selanik’e sürülmüştür. Balkan Savaşı öncesine değin burada kalan eski padişah, 1 Kasım 1912’de İstanbul’a getirilerek Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirilmiş ve 10 Şubat 1918’de ölmüştür.148 Dönemin basın-yayın ve diğer özgürlük alanlarındaki gelişmelerine bakılacak olursa: II. Abdülhamid’in istibdat döneminde, daha önce Sultan Abdülaziz Dönemi’nde konulmuş olan sansür korunup, güçlendirilmiş ve gazeteler dışında hemen bütün basılı şeyleri kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Bununla birlikte, Sultan Abdülhamid Döneminin etkisiz gazeteleri bile, sadece sayılarını ve okuyucularını artırmak ve böylece daha fazla insanı gazete okumak gibi Batılı bir alışkanlığı kazandırmış olmakla, Türk modernleşmesine katkıda bulunmuşlardır.149 İstibdat idaresinin yasaklarına ilim ve bilgiyle ilişkisi olan diğerleri de eklenmiştir. Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi, konferanslar verilmesi, ilmi cemiyetler kurulması ile Türk ve Müslüman öğrencilerin İstanbul’daki yabancı okullarına devamı yasaklanmıştır. II. Abdülhamid bu gibi yasakların, basın mensupları üzerinde yaratabileceği hoşnutsuzluktan endişe duyduğu için bunu karşılama yoluna gitmiş ve belirli zamanlarda gazete sahiplerine Yıldız’dan alınmak üzere ödenek bağlamıştır.150 Sansür ve baskılara karşın, yayın hayatının da aynı dönemde gelişme gösterdiği, birçok yazma eserin basıldığı, yabancı eserlerin Türkçeye çevrildiği, Babıâli semtinde basın kuruluşlarının etkili bir çevre oluşturdukları ve edebi-aktüelbilimsel içerikli süreli yayınların çoğaldığı görülmektedir.151 146 Engin AKARLI, a.g.m., 1294. İhsan Süreyya SIRMA, Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi, 243, 244. 148 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülhamid II”, 55, 56. 149 Bernard LEWİS, a.g.k., 185, 186. 150 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 412-414. 151 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülhamid II”, 55. 147 57 II. Abdülhamid Dönemi’nin siyaseten üzerinde durulması gereken olaylarından bir diğeri de din ve tarikatların bu dönemde etkinliklerini artırmış olmalarıdır. Halifeyle halk arasında din bağının kuruluşunda, bu dönemde gelişen yeni bir “din adamı” tipi büyük rol oynamıştır. O zamana değin halktan uzak olan resmi ulema aristokrasisinin yanında ve altında, genişleyen ekonomik çöküşle orantılı olarak çoğalan “talebe-i ulûm” (medrese öğrencileri), hafızlar, imamlar, şeyhler, şerifler, seyitler, nakipler, mağrıbiler yetişmeye başlamıştır. Özellikle tarikat ve zaviyeler oldukça yayılmış ve hatta Kuzey Afrika’dan yenileri gelmeye başlamıştır. Eski Nakşibendî, Mevlevi, Rufai, Şazeli gibi tarikatların yanında Cezayir’den Sudan yoluyla gelen Ticaniyye tarikatı ön plana çıkan tarikatlardan olmuştur. Ticani, Şazeli ve Nakşibendî şeyhleri Sultan Abdülhamid’in ve Sarayın özellikle tuttuğu itibarlı tarikatlardandır. Halifelik vurgusu yeniden önem kazanmış ve Saray dolaylarında dergâhlar açılmaya başlamıştır. Şeyh Zafir ve Ebü’l Hudâ bunlar arasında en önemlileri olarak öne çıkmaktadırlar.152 II. 2. 1. 2. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler II. Abdülhamid tahta çıktığı sırada, devlet hazinesi boştu ve devletin mali saygınlığı borçların faizleri ödenemediği için yurt içi ve dışında azalmış bulunuyordu. Sosyal ekonomiye gereği kadar önem verilmemiş; modern ve büyük bir ordu kurmak, savaş ve isyanlara karşı korunmak zorunluluğu nedeniyle her yıl halkın en verimli kısmı silahaltında tutulmuştu. Sağlıklı bir mali düzen kurulamamış ve maliyede ıslahat yapmak amacıyla alınmış olan önlemler bekleneni vermemişti. Geleceğe dönük mali politikalar geliştirmek ve denk bir bütçe oluşturmak yerine, günü kurtaracak çözümler üretilmeye çalışılmıştı.153 Meşrutiyet’in ilanı ve parlamentonun kurulmasından sonra, meclisin bütçe hazırlanırken Osmanlı-Rus Savaşı’nın yaratmış olduğu olumsuz mali durumu 152 153 Niyazi BERKES, a.g.k., 347, 348. Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 415. 58 gidermek amacıyla, 2.000.000 Lira tutarında kâğıt para bastırması ve zorunlu bir istikraz kanunu kabul etmesi; meclisin ülkenin mali sorunlarına fiili olarak el koyarak hükümeti yapılan harcamalar yönünden ciddi bir denetime tabi tutmaya başlamasını sağlamıştır. Siyasi ve mali anlamda alışık olunmayan bu durum, padişah ve diğer devlet adamlarında olduğu gibi, Osmanlı İmparatorluğunun içinde bulunduğu “anarşik yapıdan” büyük kârlar elde eden Batılı devletler ile sermayedarlarını da kaygılandırmıştır. Bu durum göz önüne alındığında, II. Abdülhamid’in meclisi dağıtıp, bir daha toplamak istememesinin tek nedeninin salt siyasal nedenlere bağlı olmadığı da açıktır.154 Meclis-i Mebusan’ın, Osmanlı-Rus Savaşı gerekçe gösterilerek II. Abdülhamid tarafından kapatılması, Osmanlı maliyesinin modern bir duruma getirilmesi ve denetiminin sağlanması yolundaki olumlu beklentileri de sona erdirmiştir. Bu süreçten sonra maliye, Meşrutiyet öncesinde olduğu gibi, bilimsel yöntemleri kullanmayan, bireysel ve keyfi idareyle yönetilen, sistemsiz ve otodenetimsiz yapısına geri dönmüş görünmektedir. Osmanlı maliyesinin bu olumsuz görünümünün ortaya çıkmasında bu faktörler dışında, Tanzimat’ın başlangıcından beri başta İngiltere ve Fransa olmak üzere, Batılı devletlerin Osmanlı maliyesi üzerindeki baskısının da büyük rol oynadığı açıktır. Osmanlı İmparatorluğu’nun mali durumuyla yakından ilgilenen ve çeşitli gerekçelerle Babıâli’ye baskı uygulayan bu devletlerin, özellikle Osmanlı-Rus Savaşı sonrası ortaya çıkan tazminat konusu ile dış borç faizleri konusunu siyasi baskı unsuru olarak kullandıkları görülmektedir. İktisadi olarak güçlü olmayan bir devletin yaşama şansının az olduğunun bilincinde olan II. Abdülhamid, bu nedenle yönetimini güçlendirmek adına, Müslüman tebaaya ve “siyasal İslam”a yönelmiştir. Devletin sınırlı olanaklarının, bu zümre yararına kullanılması için Anadolu, Suriye, bir ölçüde Irak, Arabistan ve Libya’yı içeren vilayetlerin kullanmasına öncelik vermiştir. Bu bağlamda deneyimli 154 Enver Ziya KARAL, a.g.k., 417-419. 59 yöneticileri bu coğrafyalara göndermenin yanı sıra, altyapı ve eğitim yatırımlarının önemli bir bölümünü de buralara yönlendirmiştir.155 II. Abdülhamid Dönemi’nde özellikle Berlin Antlaşması’ndan sonra Almanlarla siyasi anlamda başlamış olan yakınlaşma, ekonomi alanına da yansımıştır. Alman devlet adamları, Osmanlı İmparatorluğunu, ticareti için pazar elde ettiği, sanayisi için sipariş aldığı, ekonomik faaliyetleri içinse yoksun olduğu bir yayılma alanı olarak görmekteydiler. Bu nedenle Anadolu’nun demiryollarını, bayındırlık işlerini ve pazarlarını ele geçirmek amacındaydılar.156 Osmanlı devlet adamları ve özellikle II. Abdülhamid ise, imparatorluğun iç işlerine sürekli müdahale etmekte olan Rusların baskısını, Alman dostluğunu sağlayarak hafifletebileceklerini düşünmüşlerdir. II. Abdülhamid’in Almanlar hakkındaki olumlu düşüncelerinin, Osmanlı-Alman yakınlaşmasında önemli bir etki yarattığı kuşkusuzdur. 1880’de Almanya’ya eğitim ve staj amacıyla subayların gönderilmesi ve ayrıca Türk ordusunu reforme etmek için İstanbul’a Wettendorf başkanlığında bir askeri heyetin getirilmiş olması ilişkileri daha da güçlendirmiştir. Alman Elçisi Kont Rodowitz zamanında elçilik, Türkiye’de Alman ekonomisinin yayılmasını sağlamak için çalışan bir etüt ve teşebbüs merkezi haline gelmiş ve ilk iş olarak askeri heyetinin de etkisiyle Almanya’nın savaş endüstrisi mamulleri Türkiye’ye girmeye başlamıştır. Ayrıca bu dönemde Deutsche Bank, İstanbul’da bir şube açmış, 1888’de bu banka ve diğer bir Alman bankası adına hareket eden maliyeci Alfred Kaulla, Osmanlı hükümeti tarafından yaptırılmış olan Haydarpaşa-İzmit demiryolunu işletme ve İzmit-Ankara demiryolunu inşa etme imtiyazını elde etmiştir. Bir yıl sonra Alman İmparatoru II. Giyom, Yunanistan’a yaptığı bir ziyaret sırasında İstanbul’a da uğrayarak II. Abdülhamid’i ziyaret etmiş ve böylelikle ilk kez bir Avrupa hükümdarı, Osmanlı padişahının başkentine gelmiştir. Bu sırada, Girit isyanıyla meşgul olan Osmanlı kamuoyu ve padişah, Alman imparatorunu adeta bir kurtarıcı gibi karşılamıştır. Bu şekilde Almanya’nın maddi nüfuzuna paralel olarak manevi nüfuzu da Osmanlı İmparatorluğunda yayılmaya başlamıştır. 24 Ağustos 1890’da 155 Engin AKARLI, a.g.m., 1293. Paul IMBERT, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri Türkiye’nin Meseleleri, Çev. Adnan Cemgil, 162. 156 60 Almanya’nın iktisadi, mali ve ticari girişimleri için geniş ve yararlı olanaklar sağlayan yeni bir ticaret antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmayla Almanya, Osmanlı limanlarında posta vapurları işletmeye ve mamullerini Anadolu pazarlarına sevk etmeye başlamıştır. İmparatorluğun çeşitli bölgelerinde Alman banka ve ticarethaneleri kurulmaya başlamış, zaman içerisinde bunlara okul ve hastaneler de eklenmiştir.157 II. Giyom’un İstanbul, Kudüs ve Şam’ı kapsayan ziyareti, Bağdat Demiryolu dışında, Osmanlı-Alman ilişkileri üzerinde geniş ve sonuçları itibariyle önemli sonuçlar doğurmuştur. Alman İmparatorunun Şam’da verdiği bir demeçte “dünyada üç yüz milyon Müslüman’ın halife tanıdığı Osmanlı padişahının, dostu olduğunu ve daima dostu kalacağını” bildirmesi, Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu’nu, gerektiğinde himaye edeceği anlamını taşımaktaydı. II. Abdülhamid de zaten böyle bir himaye arayışındaydı ve böylelikle bu tarihten sonra, Osmanlı İmparatorluğunda Alman nüfuzu birçok açıdan ve daha geniş ölçüde artmaya ve güçlenmeye başlamıştır.158 Alman sermayesi demir-çelik, kimya sanayi ve diğer bazı dallardaki üstünlüğüyle devletin ve büyük bankaların desteğini kullanarak, saldırgan bir ticaret politikası izlemeye başlamış; İngiltere’yle hem Avrupa’da, hem de çevre ülkelerinde rekabete girişmiştir. Alman ticaret ve sanayi sermayesinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kazançlarının ardında, Alman mali sermayesi ve devlet aygıtı bulunmaktadır. Örneğin Deutsche Bank, Anadolu ve Bağdat demiryollarının yapımı için gerekli finansmanı sağlayarak ilk aşamada Alman demir-çelik sanayi ürünlerine ek pazarlar yaratmış, demiryollarının tamamlanmasından sonraysa Anadolu’da Alman sanayi için yeni pazar ve hammadde kaynaklarının geliştirilmesine önayak olmuştur. Aynı Alman bankaları özellikle XX. Yüzyılın başından sonra, Osmanlı İmparatorluğu’nun Almanya’dan yaptığı ithalatın finansmanı için yoğun biçimde ticari kredi sağlamışlardır. Bu çabalar sonucu Almanya’dan Osmanlı ithalatı, 157 158 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 173, 174. A.g.k., 177. 61 1880’lerin ortasından 1913’e kadar 10 kat artarak 5.000.000 Sterlini aşmıştır. Aynı dönemde Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndan ithalatı ise 15 kat artarak 3.000.000 Sterlin’e ulaşmıştır. Almanya’nın Osmanlı ithalatındaki payı 18801882’de %2,4’ten 1911-1913’te %14,8’e, Osmanlı ihracatındaki payı 1880-1882’de %0,5’ten 1911-1913’te %11,9’a yükselmiştir. Öte yandan, Osmanlı dış ticaretindeki payı 1880’lerden sonra sürekli gerilemekle birlikte, 1913’te İngiltere, Osmanlı ithalat ve ihracatında en büyük payı hâlâ elinde bulundurmaktaydı. Demiryolları yapımı yoluyla Almanya, Anadolu’yu, Fransa Suriye’yi kendi nüfuz bölgelerine dönüştürürken, İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu’nun Irak vilayetine yönelmiş, Irak’la ticaretinde önemli artışlar sağlamıştı. Daha da önemlisi, Osmanlı ithalatında en önemli kalemi oluşturan pamuklu tekstil ürünlerinde, Lancashire sanayi ucuz ve düşük nitelikli İtalyan ve Hint mallarının rekabetine karşın, I. Dünya Savaşı’na kadar en büyük payı elinde tutmayı başarmıştır.159 Sultan Abdülaziz Dönemi’nde tanıtılmış olan Osmanlı Bankası, II. Abdülhamid Dönemi’nde de faaliyetlerini sürdürmüştür. Başlangıçta devletle olan ilişkilerle yetinen Osmanlı Bankası, daha sonraları ticari faaliyet ve yatırımlara da ilgi göstermiştir. Detayları ilerleyen bölümlerde anlatılacak olan Düyun-u Umumiye Meclisi’nde temsil edilen bu güçlü banka, bir Alman ve bir Avusturya bankasıyla birlikte, Tütün Rejisi’ni kurmuştur. Ereğli kömür madenlerinin işletilmesi, bankanın desteğiyle bir Fransız şirketine verilmiştir. Şam-Hama, İzmir-Kasaba, Selanikİstanbul gibi önemli demiryolları, bankanın kontrolündedir. İstanbul ve Beyrut Limanları, İstanbul su, tramvay ve elektriği Osmanlı Bankası’na bağlı şirketlerin elinde bulunmaktadır. Banka, maden işletmelerine de katılmıştır. Görüldüğü gibi, tekel durumundaki yatırımlarla ilgilenmiş olan banka, devletten elde edilen imtiyaz ve kâr garantileriyle yatırımlarının rizikosuz ve kârlı teşebbüsler olmasını da sağlamıştır.160 159 160 Şevket PAMUK, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), 33, 34. Doğan AVCIOĞLU, Türkiye’nin Düzeni (Dün, Bugün, Yarın) Birinci Kitap, 140, 141. 62 Fransız ve bir ölçüde İngiliz emperyalizminin aracı olan Osmanlı Bankası’nın karşısına, 1888’den sonra, merkezi Berlin’de bulunan Deutsche Bank çıkmış ve bu banka, Alman İmparatorluğu’nun Doğu’ya doğru yayılma politikasının uygulayıcısı olmuştur. Hamburg’tan Basra Körfezi’ne kadar uzanan Bağdat Demiryolu projesi, bu politikanın bir ifadesidir. Deutsche Bank, Alman Devleti’ne sıkı sıkıya bağlı olarak ve devlet kudretiyle mali gücünü birleştirerek Bağdat Demiryolu projesini gerçekleştirmeye çalışmıştır.161 Ayrıca, şehzadelik yıllarında olduğu gibi padişahlık günlerinde de büyük bir kişisel servete sahip olan Sultan Abdülhamid’in, bu servetini Osmanlı Bankası, Deutsche Bank ve Credit Lyonnais Bank’ta yüklü miktarlarda nakit, tahvil ve hisse senetleri olarak değerlendirdiği bilinmektedir. Sultanın, Osmanlı Bankası’ndaki nakit mevcudu 13.700 küsur Osmanlı Altınıydı. Bu para ve mücevheratlara gereksinim duyan devrin hükümetinin, bunların Selanik bankalarına aktarılması ve alınabilmesi için bankalara hitaben mektuplar yazmış olduğu bilinmektedir.162 II. Abdülhamid Dönemi’nde, ekonomik ve siyasal ilişkilerin gelişmesi bağlamında demiryollarının katkısı ayrı bir önemle ele alınmalıdır. Sultan Abdülhamid tahta çıktığında Türkiye’de birkaç yüz millik demiryolu hattı bulunmaktaydı.163 Almanya’nın, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki teşebbüslerinden siyaset alanında en güçlü etki, yeni demiryollarının inşası olmuştur. Osmanlı devlet adamları demiryollarının önemini daha Sultan Abdülmecid Dönemi’nde kavrayarak, bu konuda yabancılara imtiyazlar vermeye başlamışlar ve bu durum Sultan Abdülaziz Dönemi’nde de devam etmiştir. Fransız ve İngiliz kumpanyaları Batı Anadolu limanlarına getirdikleri mamullerini iç bölgelere sürmek ve bu bölgelerin hammaddelerini de gemilerine kadar nakletmek için kısa demiryolları inşa etme işine girişmişler ve bu düşünceyle İzmir-Aydın ve İzmir-Kasaba hatlarını oluşturmuşlardır. Sultan Abdülaziz Dönemi’nde, Alman mühendis Von Pressel 161 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 141. ÂTIF Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri Hususi Doktoru Âtıf Hüseyin Bey’in Hatıraları (1909-1918), Yay. Haz. M. Metin Hülagü, 36. 163 Bernard LEWİS, a.g.k., 182. 162 63 İstanbul’u, Anadolu’nun büyük şehirlerine ve onları da Suriye, Irak ve Hicaz merkezlerine bağlayacak olan kapsamlı bir proje sunmuş ancak Osmanlı hükümetine kabul ettirememiştir. Söz konusu proje 1890’dan sonra Almanlar tarafından benimseyip geliştirilmiş ve II. Abdülhamid’e kabul ettirilmiştir. Hem Almanya hem de Osmanlı İmparatorluğu, bu tasarının hayata geçirilmesinden siyasi, stratejik ve ekonomik yararlar elde etmeyi planlamışlardır. Almanya’nın siyasi ve diplomatik olarak düşüncesi, Rusya, İngiltere ve Fransa’nın kendisine karşı yapacakları bir savaşta Türk dostluğu sayesinde çember içine alınmaktan kurtulabilecek ve Berlin’den başlayıp Basra’da sonuçlanan demiryolundan ve şubelerinden yararlanarak İngiltere, Mısır ve Hindistan’a giden yollar üzerinde güçlü bir darbe indirebilecekti. Ekonomik olaraksa Dicle ve Fırat Havzası’nın hammaddeleri ve doğal kaynaklarıyla Alman endüstrisini beslemeyi planlamıştır. II. Abdülhamid ise Almanya’nın söz konusu demiryollarını inşa etmekle ekonomik yönden Osmanlı İmparatorluğu’na sıkı bir şekilde bağlanacağını ve bu nedenle imparatorluğun devamı konusunda Türkiye’ye siyasi bunalım ve savaş dönemlerinde yardım etmeye mecbur kalacağını düşünüyordu. Ayrıca bu demiryolları sayesinde, Suriye, Irak ve Hicaz bölgelerinde sıkça meydana gelen ayaklanmalar için Osmanlı ordusu hızla seferberlik yapabilecekti. II. Abdülhamid, demiryollarının geçtiği bölgelerde, halkın refah seviyesinin hızlı bir şekilde artacağına, ziraat ürünlerinin kolay ve ucuza taşınması sayesinde hayat pahalılığının azalacağına da inanmaktaydı.164 Osmanlı hükümeti tarafından inşa edilmiş olan Haydarpaşa-İzmit demiryolunun işletme imtiyazı ile İzmit-Ankara demiryolunu yapmak imtiyazı iki Alman bankasına verilmiş ve bu iki banka, bu işlerle ilgilenmek üzere, Alman sermayesiyle Anadolu Demiryolları Kumpanyasını kurmuşlardır. Üç yıl sonra İzmitAnkara hattı işletmeye açılınca bu başarı, Alman kumpanyasına istediği yeni imtiyazların verilmesini sağlamıştır. Batılı devletlerin İstanbul’daki elçileri, temsil ettikleri devletlerin mali kurumları için Konya’dan Bağdat’a oradan da Basra Körfezi’ne uzanacak bir demiryolu imtiyazı sağlamak için Osmanlı hükümeti nezdinde girişimlerde bulunmaya başlamışlardır. Alman İmparatoru II. Giyom’un 18 164 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 175, 176. 64 Ekim 1898’de İstanbul’a gelişi ve sonrasındaki Kudüs ve Şam ziyareti, bu rekabette Almanların bir adım önde olmasını sağlamıştır. Sonuçta II. Giyom’un, II. Abdülhamid üzerinde yaptığı etkiyle imtiyazın Almanlara verilmesi, prensip olarak kabul edilmiş ve uzun bir hazırlık sürecinden sonra, 1903’te projeye son şekli verilerek imzalanmıştır.165 Bağdat Demiryolu inşaatının ilerlemesi ve Basra doğrultusunda uzatılması için de gerekli araştırmalara girişilmesi üzerine, İngiltere, Rusya ve Fransa dikkatlerini tekrar bu hat üzerine toplamaya başlamışlardır. Almanya’nın, bu her üç devletin de bölgedeki çıkarlarını tehdit eder hale gelmesi nedeniyle hat, ekonomik boyutundan ziyade, söz konusu üç devletin, Osmanlı İmparatorluğu üzerinde yıkıcı siyaset izlemelerine neden olan büyük bir politik sorun haline gelmiştir.166 Rumeli’deyse Sultan Abdülaziz Dönemi’nde demiryollarının inşası imtiyazı Banker Baron Hirsh’e verilmiş; Berlin Kongresi öncesinde, yani II. Abdülhamid Dönemi’nin ilk yıllarında, Hirsh tarafından 1.145 km’lik bir hat tamamlanmıştır. Bir süre sonra, hükümetle Hirsh arasında çıkan anlaşmazlık sonucu, bu hattın idaresi “Şark Demiryolları Kumpanyası” adlı şirkete verilmiştir. 1855-1888 yılları arasında, Selanik-Üsküp hattı Belgrat’a ve İstanbul-Belova da bu şekilde uzatılarak İstanbul, Selanik, Viyana ve Paris’e bağlanmıştır.167 12 Ağustos 1888’de ilk doğrudan ve düzenli sefer yapan trenin Viyana’dan İstanbul’a hareket etmesiyle birlikte, o zamana değin İstanbul ile Avrupa başkentleri arasında Marsilya veya Odessa’dan dolaylı deniz yollarıyla sağlanan ulaşım aksı da değişmeye başlamıştır. Bu yeni hat üzerinde yolcu sayısı her yıl artmış ve Orient Express olarak adlandırılan özel bir uluslararası trenin hizmete girmesiyle bu artış hız kazanmıştır. Orient Express ismi, bunu planlayan ve işler hâle getiren Batılıların, konuya bakış açısını yansıtan bir özet durumundadır. Türkler içinse Avrupa Ekspresi ve Sirkeci Garı, özgürlük ve modernliğe açılışın simgesiydiler.168 165 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 176-178. A.g.k., 181, 182. 167 A.g.k., 467, 468. 168 Bernard LEWİS, a.g.k., 183. 166 65 II. Abdülhamid Dönemi’nin çeşitli alanlardaki faaliyetleri göz önünde tutulup da en önemlisine göre bu döneme bir isim vermek gerekirse, denilebilir ki onun dönemi demiryolları inşa ettirip işletmek dönemidir. Ancak Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu ekonomik koşullar, demiryollarıyla ilgili girişimlerin yabancılar eliyle yapılmasına neden olmuş ve bu nedenle Osmanlı hükümeti, bağımsız bir demiryolu programı meydana getirememiştir. Birkaç hattın inşasına girişmişse de onları da tamamlayıp işletemediğinden -Hicaz hattı dışında- bunları yabancı kumpanyalara devretmek zorunda kalmıştır. O nedenle Osmanlı demiryolları, padişah tarafından imtiyazlar verilmek suretiyle yabancı bilgi ve teknik sermayesinin bir eseri olmuştur.169 Doğu’daki bir başka önemli hat olan Hicaz Demiryolları, II. Abdülhamid’in başlıca siyasi argümanlarından olan “İslam’ın dirilişi” manifestosunun sembol uygulamalarındandır.170 “Hicaz demiryolunun inşası benim eski rüyamdır” sözüyle Sultan, demiryolu projeleri arasında en çok bu hatta önem verdiğini göstermiştir. II. Abdülhamid bununla hem Hicaz’ı demiryoluyla merkeze bağlamak hem de hacılar nezdinde ve İslam dünyasında halife adına propaganda yapmak amacındadır. Yaklaşık 1.500 km uzunluğunda olan ve Eylül 1908’de Medine’ye ulaşarak, Şam’ı Medine’ye, Havran’ı da Dera’ya Hayfa yoluyla denize bağlayacak olan hat için Osmanlı İmparatorluğu ve tüm İslam camiasında yardımlar toplanmış, yeni vergiler oluşturulmuştur.171 Batılı güçler için demiryolu inşaatı, her şeyden önce, inşaat ve işletme malzemelerinin ihracının sağlandığı, “kilometre garantisi” nedeniyle de risksiz ve kârlı bir yatırım alanı olarak görülmüştür. Bu garantiyle yetinmeyen Batılı şirketler, özellikle Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulmasından sonra, bu idare yoluyla devlet gelirlerine önceden el koyma yoluna giderek, olanaklı olan en sağlam teminatı elde etmişlerdir. Emperyalist güçler için demiryolu imtiyazları, bu ekonomik getirilerinin ötesinde Türkiye coğrafyasında nüfuz bölgeleri kurmak ve Osmanlı 169 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 468, 469. Philip MANSEL, a.g.k., 430. 171 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 470, 471. 170 66 İmparatorluğu paylaşıldığında, bu bölgeleri sömürge imparatorluklarına katmak amacını taşımaktaydı.172 Demiryolu yapımı, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulmasından sonra hız kazanmış ve alınan imtiyazlarla 1888, 1892, 1894, 1897 ve 1903’te tamamlanan hatlar yapılmıştır.173 Düyun-u Umumiye İdaresi’nin, Batılı yatırımcılar için yaratmış olduğu güven ortamında, Türkiye’deki demiryolu inşaatı büyük bir gelişme göstermiştir. XIX. Yüzyıl sonlarında Osmanlı İmparatorluğunda yaşanan yoksulluğun önemli nedenlerinden biri de, ülkenin iç kesimlerinde bulunan kentlerin, diğer kentler ve liman kentleriyle hızlı ulaşım araçlarının bulunmaması nedeniyle ilişkisinin bulunmayışıdır. Bu durum sadece iktisadi gelişmeyi olumsuz etkilememiş, aynı zamanda imparatorluğun savunmasını da güçleştiren bir etken olmuştur.174 II. Abdülhamid Dönemi’nin ekonomik ve mali alandaki en önemli gelişmesi şüphesiz Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulmuş olmasıdır. Osmanlı-Rus Savaşı’nın Osmanlı İmparatorluğu aleyhine sonuçlanması, Osmanlı İmparatorluğu’ndan alacağı olan Batılı sermaye gruplarını endişelendirmiş ve bu durum Berlin Kongresi’nde gündeme getirilmiştir. Tebaalarının alacaklarıyla ilgili devletler, Rusların, Osmanlılardan istemiş olduğu savaş tazminatının, Avrupa mali çıkarlarına zarar vereceğini düşünüyorlardı. Berlin Antlaşması’ndan sonra, Osmanlı hükümeti, yabancı devletlerin mali baskısından kurtulmak amacıyla yerli alacaklıların temsilcileriyle görüşerek, onlarla Kasım 1879’da bir anlaşma sağlamıştır. Buna göre, borçların ödenmesi için altı doğrudan vergi 1880 yılına kadar tahsis edilecekti. Bu anlaşma, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulması yönünde atılmış ilk adım olmuştur. 1881 yılında dış borç alacaklılarının temsilcileri İstanbul’a davet edilerek onlarla görüşmeler yapılmış ve sonuçta ortaya çıkan anlaşma, 20 Kasım 1881’de Muharrem Kararnamesi’yle belirlenmiştir.175 172 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 141-143. Niyazi BERKES, a.g.k., 365. 174 Donald C. BLAISDELL, Düyûn-ı Umûmiyye Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi, Çev. Ali İhsan Dalgıç, 138, 139. 175 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 426, 427. 173 67 Bu kararnameye göre, Maliye Nezareti dışında bağımsız bir Düyun-u Umumiye İdaresi kurulmuştur. Konseyde bir İngiliz delegesi, İngiliz, Hollandalı ve Belçika alacaklıları, bir Fransız, bir Alman, bir İtalyan, bir Avusturya-Macaristan, bir Osmanlı delegesi de bağlı oldukları devletin alacaklılarını, ayrıca bir temsilci de Galata Bankerlerini temsil edeceklerdi. Vergileri toplayıp onlarla dış borçların faizi ve amortismanlarını ödemeyi sağlayacak olan konseye, hükümet her türlü yardımda bulunacak ve gerektiğinde idareyi askeri kuvvetle koruyacaktı.176 Vergileri toplamak için geniş bir örgüt kurmuş olan idarede, 1912 yılında 5653’ü sürekli, 3253’ü geçici olmak üzere toplam 8931 memur çalışırken, Osmanlı Maliye Nezareti’nde 1910 yılında memur sayısı 5472’dir. Bu durum Düyun-u Umumiye İdaresi’nin, Osmanlı maliyesindeki yeri ve önemini gösteren ayrıntılardan sadece biridir. İdare personelinin, Babıâli’yle hiçbir ilişkisi yoktur ve atama ve görevden alınmaları da doğrudan doğruya Düyun-u Umumiye Meclisi’ne aittir.177 Dış borç faiz ve amortismanlarının ödenmesi için, Osmanlı hükümeti, tuz, tütün, ispirto inhisarı, balık rüsumu, ipek aşarı, pul ve damga resmi, Bulgaristan emaneti vergisi, Kıbrıs vergisinin artışı, Doğu Rumeli vergisi, tömbeki resmi, ticaret antlaşmaları değiştiği takdirde gümrük gelirleri fazlası, temettü vergisi fazlası ile Berlin Antlaşması’na göre, Sırbistan, Yunanistan, Bulgaristan ve Karadağ’ın, Düyun-u Umumiye’ye katılım amacıyla hükümete verecekleri vergileri, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin denetim ve yönetimine bırakmıştır. Konsey başlangıçta bu vergileri toplamakla yetinirken, ilerleyen dönemlerde sanayi ve ticaret alanlarında da girişimlerde bulunarak faaliyet alanını genişletmiştir.178 İkinci bir Maliye Bakanlığı görünümündeki idare, başlangıçta 2.522.000 Osmanlı Lirası tutarındaki geliri kontrol ederken, 1911-1912’de bu miktar 8.258.000 Lira’ya ulaşmıştır. Bu tarihte bütün devlet gelirlerinin %31,5’u Düyun-u Umumiye’nin kontrolü altındadır. Yalnız tütün, 176 Enver Ziya KARAL, a.g.k., 427. Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 127, 128. 178 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 427-429. 177 68 tuz vb. gibi dolaylı vergiler değil, dolaysız vergilerin %22,9’u bu kurumun kontrolündedir.179 Düyun-u Umumiye İdaresi, Osmanlı maliyesini düzeltmek bir yana, yabancı alacaklıların çıkarlarını koruyarak, onlar için güvenilir bir mali ortam yaratmaya çalıştığı için II. Abdülhamid Dönemi’nde de Osmanlı maliyesinin sıkıntıları devam etmiştir. İdarenin kurulmasından sonra on bir yeni borçlanma yapılarak, bu yolla yaklaşık 37.000.000 Osmanlı Lirası sağlanmış ve bu şekilde, Sultan Abdülmecid’in açtığı ve Sultan Abdülaziz’in genişlettiği borçlanma yolundan II. Abdülhamid de ilerlemiştir. Ancak II. Abdülhamid Dönemi borçlanmalarının, önceki dönemlere oranla daha “ölçülü” bir anlayışıyla yapıldığı söylenebilir. Bunların bir kısmı dalgalı borç ve bütçe açığının kapatılmasına, askeri gereksinimlere ve demiryolu yapılmasına ayrılmıştır. Borçlanmaların çoğunun Düyun-u Umumiye İdaresi’nin garantisi altında yapılmış olması, bu garanti altında bulunmayanlar için de sağlam gelir kaynaklarının karşılık gösterilmesi ve II. Abdülhamid’in faizlerin zamanında ödenmesine özen göstermesi, devletin mali saygınlığının bir ölçüde artmasını sağlamıştır.180 Ayrıca Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kuruluşunun bir sonucu olarak, yabancı yatırımcılar, Sultanın mali rejimine ve imparatorluğun geleceğine daha fazla güven duymuşlar ve böylelikle imparatorluğun demiryolları, karayolları, maden ocakları, buharlı gemilerle bir ekonomik altyapı yaratarak dünya pazarlarına eklemlenmesini sağlamışlardır.181 Düyun-u Umumiye, yalnız devlet borçlarına karşılık gösterilen gelirleri toplayıp dağıtmakla yetinmemiş, tuz gibi bazı kaynakları da kendi işletmiştir. Tuz dışında tütün tekelini ise 1884’te Osmanlı Bankası, Viyana merkezli Crédit Anstalt ve Berlin merkezli S. Bleichröder bankalarının kurdukları, kısaca Reji olarak bilinen Müşterekülmenfaa İnhisar-ı Duhan-ı Devlet-i Aliyye-i Osmaniye adlı şirkete bırakmıştır.182 Şirkete verilen imtiyaz, şirketin kurulmasından itibaren otuz yıllık bir 179 Bkz. ( 177 ), AVCIOĞLU, 127, 128. Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 431, 432. 181 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 55, 56. 182 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 129, 134, 135. 180 69 süre için verilmişti ve şirketin sermayesi yarısı ödenmiş olmak üzere 100.000.000 Frank veya 4.400.000 Türk Lirasıydı. Diğer yarısı, ancak hükümetin ve Düyun-u Umumiye İdaresi’nin uygun görmesiyle istenebilecekti.183 Kalabalık personeliyle devlete yılda 400.000 Lira’ya mal olan Düyun-u Umumiye’nin 2.000.000 Lira ihtiyaç akçesi bulunmaktadır. İdare, borçların ödenmesi için gerekli olandan daha fazla miktarda devlet kaynağına el koyarak bu parayı İtalyan, Alman, Fransız, İngiliz, Macar ve Japon tahvillerine yatırmış ve Osmanlı hazine tahvilleri almaktan kaçınmıştır. Bu durum Düyun-u Umumiye İdaresi’nin, Osmanlı Devleti’nin parasıyla, İtalyanların Trablusgarp Savaşı’nı finanse ettiği paradoksal bir duruma bile sebep olmuştur. Bu savaş nedeniyle İtalyanların, Osmanlılara ödemiş olduğu 50.000.000 Franklık tazminata Düyun-u Umumiye doğrudan el koyarak, bu paranın büyük bir kısmını yabancı bankalara yerleştirmiştir.184 Lozan’da Düyun-u Umumiye İdaresi’ne son verilmesi oldukça güç olmuş ve Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı borçlarının önemli bir kısmını yüklendiği halde, Batılı devletler, idarenin devamında direnmişlerdir. Uzun tartışmalardan sonra, 1928 yılında varılan bir anlaşmaya göre, Düyun-u Umumiye eski biçimiyle ortadan kaldırılarak, Paris’te borçların denetimiyle ilgili iki yeni konsey kurulmuştur.185 Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomisini canlandırmak için bir araç olarak gördüğü ve 1855’teki Londra Fuarı’ndan bu yana, hemen hepsine katılmaya özen gösterdiği dünya fuarlarına katılımını II. Abdülhamid Dönemi’nde de sürdürmüştür. Bu dönemde uygar bir görünüm sergilemeye yönelik vurgunun artmasıyla dünya fuarlarına katılım yeni bir önem kazanmıştır. Osmanlı “fuar siyaseti” iki temel unsurdan 183 oluşuyordu. Birincisi, A. du VELAY, a.g.k., 327. Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 130. 185 A.g.k., 133. 184 Osmanlı İmparatorluğunu uygar uluslar 70 topluluğunun modern bir üyesi olarak temsil etmek, ikincisi ise devletin saygınlığına yönelik bir hakareti bertaraf etmeye yönelik sürekli önlem hedeflenmişti.186 II. 2. 1. 3. İmparatorluğu Ayakta Tutmayı Amaçlayan Reformlar II. Abdülhamid Dönemi’nin, I. Meşrutiyet evresinde meydana gelen Balkan isyanları, İstanbul Konferansı olayları, Osmanlı-Rus Savaşı gibi önemli siyasal gelişmeleri nedeniyle dönemin ilk evresinde eğitim problemlerine yeterince önem gösterilmemişken, ilerleyen dönemlerde eğitim, II. Abdülhamid Dönemi reformlarının en önemli ayağı haline gelmiştir. XIX. Yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı İmparatorluğu, yurttaşları içine katmayı istediği uyrukları için sistemli bir eğitim/endoktrinasyon programıyla, “eğitmen bir devlet” misyonu yüklenmiştir. Tanzimat reformlarından bu yana Osmanlı devlet adamları için önemli bir misyon olan halkın eğitimi konusu, II. Abdülhamid Dönemi’nde ilköğretim düzeyine kadar yayılmıştı. Diğer imparatorluklarda olduğu gibi, Osmanlılarda da eğitimin temel amacı itaatkâr ve aynı zamanda merkezin değerlerini benimsemiş eğitimli bir nüfusun yaratılmasıydı.187 Bu bağlamda eğitime verilen önem, Midhat Paşa tarafından hazırlanan Kanunu Esasi’ye eklenilen iki maddeyle de vurgulanmıştır. Bunlardan biri, kanuna uymak şartıyla her Osmanlının genel ve özel öğretim alabileceği ile diğeri de her çeşit okulun devlet denetimi altında bulunacağı ve tebaanın inanç işleriyle ilgili öğretim konusu dışında, Osmanlı tebaasının eğitiminde birlik sağlanması yönünden gerekli önlemlerin alınacağını ifade etmektedir. Bu ikinci maddeyle, Osmanlı tebaasının, din dersleri ayrı olmak üzere, eğitim alanında, ortak bir eğitim programı ve ortak pedagojik yöntemlerle bir araya getirilerek Meşrutiyet idaresini benimsemiş ve onun ülküsüne sadık kuşaklar yetiştirilmesi hedeflenmiştir.188 186 Selim DERİNGİL, a.g.k., 161. A.g.k., 101, 102. 188 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 379, 380. 187 71 Bu dönemde devletin eğitim siyaseti, vurgunun orta ve yüksekokullardaki seçkinlerin üzerinde olduğu Tanzimat Döneminin tersine, öncelikle ilköğretimi vurgulamaktadır. Abdülhamid rejimi eğitim sisteminde dikkat çeken en önemli unsurlardan biri, zararlı Batılı etkiler olarak görülen unsurların, eğitim sisteminden ayıklamaya çalışılması ve öğretim programının İslami kapsamın daha fazla vurgulanmasıdır.189 Bu doğrultuda Sultan Abdülhamid, özellikle Müslüman unsurun eğitimine önem göstererek ilk ve ortaöğretimin Anadolu, Arap vilayetleri ile Müslümanların yoğun olduğu Balkan kentlerinde yaygınlaşması için çaba göstermiştir.190 İstibdat Dönemi’nde Maarif Nezareti’ne bağlı okullar, özelliklerine göre, ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğrenim, meslek öğretimi ve teknik öğretimden meydana gelmekteydi.191 II. Abdülhamid Dönemi eğitim reformlarının en kayda değer başarısı, hem okul hem öğrenci sayısının önemli ölçüde arttığı yükseköğretimde olmuştur. 1859’da devlet memuru yetiştirmek üzere kurulan Mülkiye Mektebi, 1877’de yeniden düzenlenmiş ve ders programları modern konuları kapsayacak şekilde reforme edilmiştir. Mülkiye gibi, bu dönemde Harbiye ve önceki reformculardan devralınan askeri ve sivil tıp okulları, topçuluk, deniz ve kara mühendis okulları gibi bazı diğer kuruluşlar korunup, genişletilmiştir. Ayrıca bunlara yüksek ve mesleki okullar eklenmiştir. Bu okulların bazıları kısa ömürlü olmakla birlikte, etkileri önemli olmuştur. Eğitim alanında hepsinden daha önemlisi, bir Türk üniversitesinin kurulmasıdır. Önceki bölümlerde kuruluş evresi anlatılan ve ancak bir türlü yapılandırılamamış olan Darülfünun, uzun hazırlıklardan sonra, ancak 1900 Ağustosunda, Müslüman dünyanın ilk yerli modern üniversitesi olarak eğitime başlayabilmiştir.192 Bütün bu yeni yüksekokullara öğrenci sağlamak için, ilk ve orta dereceli okulların ve aynı şekilde bunlara personel sağlamak üzere öğretmen yetiştiren 189 Selim DERİNGİL, a.g.k., 25. Bkz. ( 155 ), AKARLI, 1293. 191 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 390. 192 Bernard LEWİS, a.g.k., 179, 180. 190 72 okulların geniş çapta yayılmasını zorunlu hale getirmiştir. 1875’ten itibaren, yüksek askeri okullara ve Harbiye’ye öğrenci hazırlamak üzere, ayrı rüştiye okulları açılmıştır. Sultan Abdülhamid yönetiminde imparatorluğun 29 vilayet, 6 mutasarrıflık ve birçok kaza merkezlerinde, orta ve lise öğrenimi sağlayan idadi okullarına öğrenci yetiştiren rüştiye okulları kurulmuştur. İlk idadi 1875’te İstanbul’da açılmıştır. Aynı zamanda askeri okul ağı da genişletilerek, 1904’te Şam, Bağdat, Erzincan, Edirne ve Manastır’da yeni okullar açılmıştır.193 Bu dönemde ortaöğretim sisteminin zirvesinde, Tanzimat Dönemi’nden, II. Abdülhamid Dönemi’ne intikal etmiş bir devlet okulu olan Mekteb-i Sultani bulunuyordu. Başlangıcında bir Türk-Fransız girişimi olan ve önceki bölümlerde tanıtılan Mekteb-i Sultani, II. Abdülhamid Dönemi’nde daha Türkleşmiş bir karakter kazanmıştır. Latince, ders programından çıkarılarak Türk öğrencilerin oranı artırılmış ve okul giderek başkentin toprak sahibi, asker ve memur ailelerinin çocuklarının devam ettiği bir eğitim merkezi halini almıştır. Okulun öğretmenleri arasında Türk bilim ve edebiyat camiasının kimi öncüleri de bulunmaktadır.194 Bu dönemde resmi okulların yetersiz oluşu nedeniyle, bir bölümü kız okulu olmak üzere, başkent İstanbul’da hükümetin denetimi altında ilk ve ortaöğretim düzeyinde yaklaşık otuz özel okulun açıldığı bilinmektedir. Bu gelişme, öğrenime önem veren bir orta sınıfın ve burjuvazinin gelişmeye başladığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir.195 Sonuç olarak, II. Abdülhamid’in eğitim reformları, en önemli reformlar olmakla birlikte, bir yandan da rejimin zayıflamasına neden olan bir paradoks yaratmıştır. Müslüman nüfus arasında eğitim kısmen de olsa yayılırken, yine de gayrimüslimler arasındaki hıza ve orana yetişememiştir. Ortaokul ve lise eğitimine önem verilirken, ilköğretime gereken ilgi gösterilmemiş ve bu nedenle genel cehalet oranı yüksek kalmıştır. II. Abdülhamid Dönemi okulları, alt-orta sınıf mensuplarına 193 Bernard LEWİS, a.g.k., 180. A.g.k., 180, 181. 195 Sina AKŞİN, a.g.m., 181. 194 73 askeri okullara girerek sınıf atlama olanağı sağlamıştır. Özellikle Jöntürk Hareketi’nin birçok üyesi bu toplumsal sınıftan gelmiş ve laik eğitim almış subayların çoğu, gelişen siyasal olayların etkisiyle II. Abdülhamid karşıtı bir siyaseti benimsemişlerdir.196 II. Abdülhamid’in benimsemiş olduğu siyaset, imparatorluğun yıkılışının son koşullarını hazırlarken, kurup geliştirdiği okullar da onun ideolojisinin temellerini yıkmıştır. Bu durumun kavranmasıyla, öğrenciler üzerindeki kontrol ve baskı sertleşmiş; ancak bu durum olumlu sonuçlar doğurmaktan çok, olumsuz sonuçlar yaratmıştır. 1889’dan 1908’e kadar padişahın hafiye ordusuyla, dönemin gençliği arasında yirmi yıl kadar sürecek olan bir mücadele döneminin yaşanmasına neden olmuştur.197 Dönemin hukuk ve adalet sistemindeki gelişmelerine bakılacak olursa: II. Abdülhamid Dönemi başladığı sırada, adalet sisteminin, diğer kurumlarda yaşanan karmaşa ve dağınıklık içerisinde olduğu görülmektedir. Adalet sistemi içerisinde Nizamiye, şeriat, cemaat, karma ticaret ve konsolosluk mahkemeleri olmak üzere beş çeşit mahkeme bulunmaktadır.198 Meşrutiyet’in ilan edilip, Meclis-i Mebusan’ın açılmasından sonra, adalet sisteminin düzenlenmesine yönelik yapılan girişimler, meclisin II. Abdülhamid tarafından dağıtılmasından sonra çıkmaza girmiş ve Meşrutiyet esaslarına göre yapılandırılmaya girişilen kurumlar, istibdat esaslarına göre şekillenmeye başlamıştır. Bu nedenle Tanzimat öncesinde olduğu gibi, can, mal, mülk ve namus güvenliği yeniden takdiri hükümlere ve keyfi kararlara bağlı olmaya başlamıştır.199 1869’da kurulan ve Mecelleyi meydana getirmiş olan komite, 1888’de Sultanın emriyle dağıtılmış; diğer hukuk dallarında değişiklik ve kodifikasyon, 1908 devrimi sonrasına kadar bir daha ele alınmamıştır. Bununla birlikte, 1879’da kurulan Adliye Nazırlığı, çalışmalarını sürdürmüş, Ahmet Cevdet Paşa gibi yöneticilerin idaresinde 196 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 56, 57. Niyazi BERKES, a.g.k., 368. 198 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 342. 199 A.g.k., 346. 197 74 hukuk, ticaret ve ceza davaları için şer’i olmayan mahkemeler sisteminin düzenlenmesi ve rasyonelleştirilmesi yönünde kimi gelişmeler de yaşanmıştır.200 Dönemin askeri teşkilatındaki gelişmelerine bakılacak olursa: II. Abdülhamid tahta çıktığında, Osmanlı askeri teşkilatı Bab-ı Seraskeri, Dar-ı Şurayı Askeri, Erkanı Harbiye, Tophane-i Amire Nezareti birimlerinden oluşmaktaydı.201 II. Abdülhamid Döneminin başlarında yaşanan Osmanlı-Rus Savaşı’nda her ne kadar Osmanlı orduları önemli bir savunma sergilemiş olsalar da sonuçta savaş kaybedilmiş ve böylelikle ordunun gerçek değeri de anlaşılmıştı. Bunun sonucunda, ordunun eğitiminin eksik olduğu ve yeniden düzenlenmesine ihtiyaç duyulduğu kavranarak, önceki dönemlerde olduğu gibi, yabancı uzman yardımından faydalanılması kararlaştırılmıştır. II. Abdülhamid, bu doğrultuda 1882’de, Bismark’a başvurarak Almanya’dan askeri uzmanlar istemiş ve aynı yıl çeşitli ordu sınıflarına bağlı yüksek subaylardan kurulu bir Alman heyeti, Albay Köhler başkanlığında İstanbul’a gelmiştir. Bir yıl sonra da Osmanlı ordusunda uzun süre hizmet edecek olan Albay Von der Goltz gelmiş ve Köhler’in ölümü üzerine heyet başkanı olmuştur. II. Abdülhamid, heyet üyelerine, paşalık rütbeleri ve nişanlar vermiş, yüksek maaşlar bağlamış ancak askeri ıslahat için gerekli yetkileri vermekten kaçınmıştır. Bu nedenle Alman askeri heyeti üyeleri de yeteri kadar verim sağlayamayıp, sonunda birer büro adamı durumuna gelmişlerdir.202 Tanzimat’ın ilanından başlayarak devletin bir bayındırlık politikasına sahip olması gerektiği, kimi devlet adamlarınca kavranarak, bu yönde çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. II. Abdülhamid Dönemi’nde de bu konulara ilgi gösterilmeye devam edilmiş ancak dönemin olumsuz koşulları ve imparatorluğun öncelikli diğer gereksinimleri nedeniyle uygun bir bayındırlık politikası geliştirilememiştir.203 200 Bkz. ( 163 ), LEWİS, 182. Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 352. 202 A.g.k., 365-367. 203 A.g.k., 459, 460. 201 75 II. Abdülhamid Dönemi’nde, demiryolları gibi büyük sermaye gerektiren bayındırlık faaliyetleri sürdürülürken, bunlara koşut olarak büyük şehirlerin gereksinimleri doğrultusunda özellikle su, aydınlatma ve taşıtla ilgili yeni bir takım bayındırlık tesisleri meydana getirilmiştir. Sultan Abdülaziz Dönemi’nde Terkos Gölü’nden, Beyoğlu, Galata ve Boğaziçi’nin batı kıyısında bulunan semtlerin su gereksinimini karşılamak üzere kurulması planlanan tesis, II. Abdülhamid Dönemi’nde, 1877’den sonra yerli ve yabancı mali kurumların kurmuş oldukları bir anonim şirket yoluyla gerçekleştirilmiştir. 1890’da merkezi İsviçre Bâle’de bulunan diğer bir kumpanyaya ise İstanbul’un Anadolu yakasında Erenköy ve çevresinin su ihtiyacını sağlamak imtiyazı verilmiştir. Ayrıca büyük şehirlerin su tesislerine koşut olarak, aydınlatma tesislerini kurmak ve işletmek üzere de kumpanyalar kurulmuş ve faaliyete geçmiştir. Bu dönemde meydana getirilmiş olan diğer tesisler arasında tramvay hatları da önemli bir yer tutmaktadır. Başkentte daha önce, 1869’da bir anonim kumpanya tarafından yapılan Galata-Ortaköy ile Sirkeci-Aksaray tramvay hatlarına, II. Abdülhamid Dönemi’nde, aynı kumpanya tarafından Galata-Şişli, Aksaray-Yedikule ve Sirkeci-Topkapı hatlarının inşası imtiyazı da verilmiştir. 1879’da merkezi Londra’da olmak üzere, İstanbul’da otel ve evler inşa edip kiralamak üzere bir kumpanya kurulmuş ve faaliyete geçmiştir. Bahsi geçen tüm bu bayındırlık tesisi faaliyetleri genel bir plan dâhilinde yapılmamış; demiryollarının inşasında olduğu gibi, bu tesisler için de teklifler yabancılar tarafından yapılmış ve onlar da kâr sağlayacakları İstanbul, İzmir, Selanik ve Beyrut gibi büyük ve işlek şehirlere odaklanarak, imparatorluğun diğer şehirlerini geri planda bırakmışlardır.204 II. Abdülhamid Dönemi’ne, önceki dönemlerden düzenli bir denizyolları politikası intikal etmemiş ve bu politikaya yeterince önem gösterilmemiştir. Osmanlı sahilleri liman yapılmaya elverişli koy ve körfezlere sahip olmasına rağmen hükümet, liman konusuyla ilgilenmeyi ve İstanbul, Selanik gibi doğal sayılabilecek rıhtımlarda yükletme, boşaltma ve mal korumaya yarayan tesisler meydana getirmeyi düşünmemiştir. Bu nedenle, bu dönemde de Avrupalılar, Osmanlı İmparatorluğu’nun kendileri için kârlı bir pazar haline gelmesinden sonra bu konuyla da ilgilenmeye 204 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 471-473. 76 başlamışlar ve doğrudan imtiyazlar elde etmek veya elde edilmiş imtiyazlara katılmak yoluyla faaliyette bulunmuşlardır. Bu faaliyetlerin bir sonucu olarak İstanbul Rıhtım ve Antrepoları Anonim Şirketi, 23.000.000 Franklık bir sermayeyle kurulmuş ve imtiyazı 80 yıl süreyle verilmiştir. Şirket, Sirkeci’den Unkapanı Köprüsü’ne, Tophane’den de yine aynı noktaya kadar olmak üzere Haliç’in iki tarafında rıhtım kurmak ve işletmek, inşa edilecek rıhtım boyunca, depolar, antrepolar, doklar kurmak, tramvaylar işletmek ve denizden kazanılacak araziyi satmak yetkisine sahiptir. Ancak bu geniş imtiyazın yalnız Galata Köprüsü’ne kadar olan bölümü tamamlanabilmiş ve diğer bölümler, tarafların anlaşmasıyla terk edilmiştir. 1901’de II. Abdülhamid, Galata ve İstanbul limanlarının “devletleştirilmesi” yönünde adımlar attıysa da bu iş sürüncemede kalmış ve sonuçlandırılamamıştır.205 1877’de İngiliz Lord Salisbury, Osmanlı İmparatorluğu için gelişmiş bir posta hizmeti reformu önermiştir. Bu doğrultuda modern ve merkezi bir posta hizmetinin örgütlenmesine yardım etmek üzere İngiliz Genel Posta İdaresi’nden memur Mr. Scudamore Türkiye’ye gönderilmiş, ancak onun çabası ve başarıları sınırlı olmuştur. Bu nedenle pek çok kimse yine kapitülasyonların imtiyazları altında yabancı diplomatların koruduğu Haricez Memleket Postanelerini kullanmayı tercih etmiştir. Dönemin haberleşmede en dikkat çekici gelişmesi ise telgrafın yayılışı olmuştur. Türkiye’de ilk telgraf hatları İngiliz ve Fransızlar tarafından Kırım Savaşı sırasında kurulmuştur. Bu yeni haberleşme aracının değerini çabuk kavrayan Osmanlılar, savaşın sona ermesinden sonra, Edirne-İstanbul hattını kurmuş olan Fransız Dalaro’ya, bu hizmeti, imparatorluğun diğer bölgelerine yayması için bir imtiyaz vermişlerdir. II. Abdülhamid tahta çıktığında, imparatorluğun büyük bir kısmı telgraf şebekesiyle başkente bağlanmış bulunuyordu ve telgraf şebekesi Posta ve Telgraf Nezareti’nin denetimi altındaydı. Osmanlı resmi makamlarının, diğer faaliyetleriyle dikkat çeker bir çelişme halinde, telgrafın bu geniş yayılmasında gösterdikleri hız ve etkinliğin en önemli nedenlerinden biri, telgrafın özellikle II. Abdülhamid 205 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 462, 463. 77 Dönemi’nde merkezileştirilmiş, baskıcı idarenin güçlü bir aleti durumunda olmasıdır.206 II. 3. II. Meşrutiyet’ten, Cumhuriyet’e (1908-1923) II. 3. 1. Savaş Yılları: V. Mehmed Reşad Dönemi (1908-1918) Osmanlı padişahlarının otuz beşincisi ve Sultan Abdülmecid’in oğlu olan Sultan Reşad, II. Abdülhamid Dönemi’ndeki veliahtlığını Dolmabahçe Sarayı’nın veliaht dairesinde sıkı bir gözetim altında geçirmiştir. Dış dünyadan ve olaylardan soyutlandığı otuz iki yıldan sonra, 1908’de II. Meşrutiyet ilan edilmesiyle törenlerde gözükmeye ve halk tarafından tanınır olmaya başlamıştır. 31 Mart Olayının dördüncü gününde Meclis-i Mebusan’da, II. Abdülhamid’in tahttan indirilerek, Reşad Efendi’nin V. Mehmed adıyla tahta çıkarılması kararlaştırılmıştır. Tahta çıkış söylevinde “Hürriyetin ilk padişahı benim ve bundan müftehirim” diyen yeni padişah, Yıldız Sarayı’nda oturmak istemeyerek, babası Sultan Abdülmecid’in yaptırdığı Dolmabahçe Sarayı’nda yaşamayı tercih etmiştir.207 II. 3. 1. 1. Yönetimde İttihat ve Terakki Dönemi Tahta çıktığında 65 yaşında, siyasi deneyim ve kişisel hırstan yoksun durumda bulunan padişah, bu nedenle yönetimi fiili anlamda elinde tutan İttihat ve Terakki Cemiyeti çevresine adamlarını yerleştirerek Sarayda etkisini korurken, yine de hükümetin tüm isteklerini yerine getirmeye hazır bir durumda bulunuyordu.208 Padişaha bağlı bir görünüm sergileyen İttihat ve Terakki liderleriyse onun adını taşıyan “Reşat altını”nı piyasaya sürmek dışında, zırhlılara, gemilere, yeni yerleşimlere “Reşadiye” adını vermişlerdir.209 İttihat ve Terakki, 1913 yılı ortalarına 206 Bernard LEWİS, a.g.k., 183-185. Necdet SAKAOĞLU, “Mehmed V (Reşad)”, 93, 94. 208 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 68. 209 Necdet SAKAOĞLU, a.g.m., 94. 207 78 kadar, iktidara doğrudan el koyma cesaretini gösteremeyerek, eski döneminin paşalarının çoğunlukta bulunduğu bazı kabineleri desteklemekle yetinmiştir.210 Dönemin en önemli siyasi ve diplomatik gelişmelerinin başında, 1878 Berlin Antlaşması’ndan bu yana gündemi meşgul eden “Balkan sorunu” bulunuyordu. Konu, siyasi literatürde Balkanlar’daki Hıristiyanların, Müslümanların yönetiminden ayrılması, Türklerin Avrupa’dan çıkarılması veya “Balkanlar, Balkanlılarındır” başlıkları altında tartışılmaktaydı.211 Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve Yunanistan’dan oluşan Balkan ittifakı, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki siyasi anlaşmazlıklardan ve İtalya’yla devam etmekte olan savaştan yararlanarak Ekim 1912’de Osmanlılara karşı savaşa girişmişler ve sonuçta birkaç hafta içinde Balkanlar kaybedilmiştir.212 Bu kayıpla Osmanlılar içte sınırların daralması, prestij kaybı, ulusçuluk düşüncesinin uyanışı ve İttihat ve Terakki Partisi iktidarının güçlenmesi sonuçlarıyla karşılaşırken, dışta ise Asya’daki Osmanlı eyaletlerinin paylaşılması düşüncesinin ortaya çıkmasına neden olmuştur.213 Balkan Savaşları’nın ağır yenilgileri, İttihatçılar arasında bir özeleştiri döneminin başlamasını sağlamış ve daha önceki dönemlerde olduğu gibi, bu dönemde de Osmanlı kurumlarını çağdaşlaştırmak için yabancı uzmanlığından yararlanılmasına karar verilmiştir. Bu doğrultuda Babıâli, Almanya’yla bir antlaşma imzalayarak Osmanlı ordusunu modernize edecek askeri bir heyetin görevlerini belirlemiştir.214 Bu dönemde İtalya Eylül 1911’de Osmanlı hükümetine verdiği bir ültimatomla Trablusgarp’ı işgal etmiş ve Trablusgarp Savaşı’nın ilerleyen dönemlerinde yapılan anlaşma sonucunda bu bölge İtalyanlara bırakılmıştır. Daha önemlisi, Osmanlı İmparatorluğu’nda geniş siyasi etkileri olacak olan I. Dünya Savaşı da Haziran 1914’te başlamış bulunuyordu. Üçlü Uzlaşma Devletleri ile Üçlü 210 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 260, 261. Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 287. 212 Feroz AHMAD, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 71. 213 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 349. 214 Feroz AHMAD, a.g.k., 75, 76. 211 79 Antlaşma Devletleri arasında başlayan savaş, ilk aylarda bir Avrupa savaşı görünümünde olmasına rağmen, Ekim sonunda Osmanlıların savaşa katılmasıyla Asya ve Afrika kıtalarına ve daha sonra 1917’de Amerika’nın savaşa katılımıyla bir dünya savaşına dönüşmüştür.215 XIX. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren endüstri üretiminin artması ve endüstriyi beslemek için hammadde gereksiniminin ortaya çıkması, Avrupalı devletleri yeni pazar arayışlarına sevk etmesi sonucu gelişen I. Dünya Savaşı’na giderken, Osmanlı İmparatorluğu, Balkan ve Trablusgarp savaşlarından çıkmış ve kaybedilen bu savaşlar sonucunda imparatorluk, birçok yönden kayıplara uğramıştı. Büyük toprakların elden çıkmış olması nedeniyle kamuoyunda moral düşüklüğü hâkim olmaya başlamıştı. Avrupa kamuoyu ve devletlerine göre Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa siyasetinde etkin ve söz sahibi olması, bu gelişmelerden sonra olanaklı değildi. Tüm bunların sonucunda Osmanlı İmparatorluğu her yönden tam bir çözülme sürecine girerek, Batılı devletlerin paylaşım projelerinin temel gündemi haline gelmiştir.216 Ekim 1914’te Alman Elçiliği ve Osmanlı İmparatorluğu arasında yapılan görüşmeler sonucunda Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşa katılması yönünde bir eğilim ortaya çıkmıştır.217 Enver Paşa, 21 Ekim 1914’te padişahın, Kanunu Esasi’deki başkumandanlık yetkisini fiilen üstlenmiştir. 11 Kasım 1914’te Almanya ve Avusturya-Macaristan İmparatorlukları ile Üçlü İttifak Antlaşması’nın imzalanması ve 14 Kasım’da da cihat-ı ekber ilanından sonra, V. Mehmed’in son dört yıllık saltanatı boyunca süren I. Dünya Savaşı’na girilmiştir.218 Osmanlı İmparatorluğu, Dünya Savaşı’na girmek için askerlik bakımından olduğu gibi, ekonomik bakımdan da hazır bulunmuyordu. Savaşacağı ülkeler çoktan endüstrileşme yoluna girdikleri halde, Osmanlı ekonomisi hâlâ ilkel koşullar içinde 215 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 286, 355. A.g.k., 373, 374. 217 A.g.k., 393. 218 Necdet SAKAOĞLU, “Mehmed V (Reşad)”, 95. 216 80 idare edilen bir tarım ekonomisine dayanmaktaydı. Bu koşullar altında 1914-1915 bütçesinde savaş giderleri için 19.000.000 Lira ayrılmıştı. Bu olumsuz ekonomik koşullara, sınırların genişliğinden kaynaklanan ve uzun mesafelerle birbirinden ayrılan cephelerin çokluğu da eklenmiştir.219 Osmanlı İmparatorluğu, varlığını korumak için savaşa girmiş ancak birlikte savaştığı Almanya, Avusturya ve Bulgaristan’ın toplam gücü savaşı kazanmak için yeterli olmamıştı. Dört yılın sonunda yenik duruma düşen Uzlaşma Devletleri, her büyük devlete bir pay çıkaracak kadar geniş olan Osmanlı İmparatorluğu topraklarının paylaşılması projelerine girişmişlerdi. 5 Ekim 1918’de Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı İmparatorluğu, ayrı ayrı notalarla Amerikan başkanına başvurarak önceden belirlenmiş olan Wilson Prensiplerine göre savaşa son verilmesini kabul ettiklerini bildirmişlerdir. Bunun sonucunda Osmanlı İmparatorluğu’nun kara ve deniz kuvvetlerinin silahsızlandırılarak, imparatorluğa son verilmesi ve paylaşılmasına zemin hazırlayan Mondros Ateşkes Antlaşması, 30 Ekim 1918’de imzalanmış ve ertesi gün yürürlüğe girmiştir.220 Dönemin tüm bu olumsuz koşulları altında, vatansever bir düşünür olan Ziya Gökalp ve çevresinde yer alan gençlerin öncülüğünde Halkçılık, Türkçülük ve Milliyetçilik düşüncelerinin filizlenmeye başladığı görülmektedir. Müslüman olmayanların iktisadi hayatta gerilemiş olduklarını belirten Gökalp, o tarihlerde Milliyetçiliği bir “ülkü” olarak ele almakta ve bunu “Türk aydınının Halkçılık, yani Türk toplumunu kalkındırma davasında girişeceği siyasi ve kültürel çabalarda bir ölçü, bir yön verici” olarak ileri sürmektedir.221 II. 3. 1. 2. İttihat ve Terakki’nin Milli İktisat Yaratma Arayışları II. Meşrutiyet’in ilanından sonra iktidarı ele geçirmiş olan İttihat ve Terakki yönetimi altında Osmanlı maliyesi, önceki dönemlerden devralındığı üzere çökmüş 219 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 410, 411. A.g.k., 541, 557, 559, 560, 561. 221 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 261, 262. 220 81 durumdaydı. Devlet borçları ve faizlerinin ödenebilmesi için, Eylül 1908’de Osmanlı Bankası’ndan 4.711.124 Lira tutarında bir borçlanma yapılmıştır. İttihat ve Terakki yöneticileri, 31 Mart Ayaklanması’ndan sonra olağanüstü bütçe yöntemine başvurmuş ve II. Abdülhamid’in servetinden yararlanılarak dengeli bir bütçe hazırlanabileceğini düşünmüşler ve bu servetten sağlanan gelirle hazırlanan 1909 bütçesi, 30.000.000 gelir ve 25.000.000 gider olarak kabul edilmiştir. 1909-1910 bütçesindeki 6.000.000 Liralık cari açığın ise borçlanma yoluyla kapatılması düşünülmüştü. Bütçede tasarruf sağlanması için memur maaşlarının azaltılması ve damatlara verilmekte olan ödeneğin kesilmesini önerenler olmuştur. Ayrıca bazı muhalif mebuslar da “müterakki vergi” yani herkesten gelirine göre vergi alınması yönünde öneride bulunmuşlardır.222 Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda yapılacak yeni reformlar için yine istikraz yapma zorunluluğu doğmuş ve bu doğrultuda Fransa’yla yapılan görüşmeler sonucunda Nisan 1914’te, Dünya Savaşı’nın başlamasından 2,5 ay önce, Fransa’dan 35.000.000 Türk Lirası (730 Milyon Frank) tutarında bir borçlanma yapılmış ancak bunun birinci taksiti olan 300 Milyon Frank alınabilmiştir. Savaşın başlamasıyla geri kalan kısmın ödenmesi durdurulmuştur. Bu borçlanmaya karşılık ayrıca Fransa’ya Anadolu’da ve Suriye’de yeni demiryolu imtiyazlarıyla, Suriye’de Yafa, Hayfa ve Trablus limanlarının yapılması imtiyazları da verilmiştir.223 I. Dünya Savaşı sırasında birçok cephede savaşılırken, savaşın yaratmış olduğu koşullar nedeniyle kapitülasyonların kaldırılmış olması, İttihat ve Terakki yönetiminin “milli iktisat” kurma çabaları için bir fırsat yaratmıştır. Yabancıların statüsüyle ilgili bir kanunla yabancıların eski imtiyazlarına son verilmiş, vergide tam eşitlik sağlanmıştır. Para çıkartma imtiyazı Osmanlı Bankası’ndan alınarak, devletin daha serbest para basması sağlanmıştır. Yeni gümrük sistemi de tarımı ve yerli sanayiyi korumak, sanayileşmeyi teşvik etmek amacını gütmektedir.224 222 Enver Ziya KARAL, a.g.k., IX. Cilt, 123-125. A.g.k., 378. 224 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 263, 264. 223 82 Bu önlemler dışında, işçi ve müteşebbis yetiştirmek amacıyla sanayi mektepleri ıslah edilmiş, kadın meslek okulları açılmıştır. Almanya’ya yalnız öğrenci değil, yetiştirilmek üzere işçi ve usta da gönderilmiştir. Demiryollarını yabancıların tekelinden kurtarmak ve Türk demiryolcularını yetiştirmek amacıyla okul açılmıştır. Çıkarılan Zirai Hizmet Kanunu’yla bir tarım reformu başlatılarak, çiftçiye parasız tohum dağıtılmış ve tarım eğitimi verilmiştir. Ayrıca Ziraat Bankası’nın yetki ve faaliyet alanı genişletilmiştir. İttihatçıların “milli iktisat” kurma yolundaki tüm bu çabalarına karşın, bu ilk deneme bir hayal kırıklığıyla sonuçlanmıştır. Bir miktar Türk-Müslüman ve Yahudi zengin büyük şehirlerin komprador sınıfına katılmış; bununla birlikte yarı sömürge şartlarının yarattığı toplumsal yapı değişmeden kalmıştır. Devlet desteğiyle Türk kapitalistler yetiştirerek milli iktisat kurma yolunda ikinci deneme ise Cumhuriyet Dönemi’nde farklı koşullar altında yapılacaktır.225 V. Mehmed Reşad Döneminin yaşanmakta olduğu ancak yönetimin de facto olarak İttihatçıların elinde bulunduğu bu dönemde tüm iyi niyetli girişimler, özellikle I. Dünya Savaşı’nın yaratmış olduğu siyasi ve ekonomik bunalımlar nedeniyle sonuçsuz kalmıştır. II. 3. 2. İmparatorluğun Sonu: VI. Mehmed Vahideddin Dönemi (19181922) V. Mehmed’in ölümü üzerine, Temmuz 1918’de son Osmanlı padişahı olarak tahta geçen VI. Mehmed Vahideddin’in saltanatının ilk günlerinde I. Dünya Savaşı, hemen her cephede Osmanlı ordularının da yenik düşmesiyle tamamlanmak üzereydi. 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalanmasından sonra, 2 Kasım 1918’de İttihat ve Terakki liderleri Avrupa’ya kaçmışlar ve 13 Kasım günüyse İtilaf Devletleri’nin elli beş gemiden oluşan donanması İstanbul’a gelmiş ve aynı gün karaya asker çıkarmaya başlamıştır. Bu olayla İstanbul’da 4 yıl sürecek olan işgal ya da mütareke dönemi başlamıştır. Sultan Vahideddin bu gelişmeler karşısında 225 Doğan AVCIOĞLU, a.g.k., 264, 265, 276. 83 bir varlık gösteremediği gibi, 21 Aralık 1918’de Meclis-i Mebusan’ı feshetmiş ve aralarında Ziya Gökalp’in de bulunduğu 27 İttihatçı gözaltına alınmıştır.226 Ege Bölgesi’nde Yunan işgalinin başlaması üzerine, Damat Ferit Paşa Hükümeti istifa etmiştir. 16 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Paşa, bir gün önce Sultan Vahideddin’le yaptığı görüşmeden sonra, 9. Ordu Müfettişi olarak Bandırma Vapuru’yla İstanbul’dan ayrılmıştır. 16 Mart 1920’de İngiliz, Fransız ve İtalyanlardan oluşan Batılı güçler, bir işgal ordusu oluşturulduğunu duyurmuşlar, Sultan Vahideddin bu duruma da kayıtsız kalmıştır. Harbiye ve Bahriye Nezaretleri, Tophane-i Amire, kışlalar, karakollar teslim alınmış ve sıkıyönetim ilan edilmiştir. 5 Nisan 1920’de Ferit Paşa’nın sadrazam olarak atanmasıyla, işgal kuvvetlerinin güdümünde yeni bir hükümet kurulmuştur. 11 Nisan 1920’de Meclis-i Mebusan, Sultan Vahideddin’in irade-i seniyyesiyle kapatılmış ve dağılan meclisin birçok üyesi, çeşitli yollardan Ankara’ya giderek 1920’de açılan TBMM’ye katılmışlardır.227 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevres Antlaşması’yla, daha önce imparatorluğa ait olan bütün topraklar ve hiçbir zaman imparatorluğa ait olmamış olan en az bir toprak parçası (Fas), İtilaf Devletleri’ne verilmekteydi. Sevres Antlaşması, Milletler Cemiyeti’nin Suriye’de (Lübnan da dâhil) Fransa’ya ve Irak ile Filistin’de İngiltere’ye verdiği manda yönetimlerinden bahsetmekteydi. Fransa, birçok pazarlıktan sonra, Suriye’nin bütününde doğrudan denetim sahibi olması karşılığında Musul ve Filistin’i İngiltere’ye bırakmıştır. Antlaşma, İngilizlerin Mısır üzerindeki koruyuculuğunu ve Kıbrıs üzerindeki egemenliğini onaylıyor, Hicaz’ı bağımsız bir krallık olarak kabul ediyordu.228 1 Kasım 1922’de TBMM tarafından saltanatın kaldırılmasıyla, halife sıfatıyla on beş gün daha Yıldız Sarayı’nda kalan VI. Mehmed Vahideddin, sığınmak üzere 226 Necdet SAKAOĞLU, “Mehmed VI (Vahideddin)”, 97, 98. A.g.m., 98. 228 Carter V. FINDLEY, Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007, Çev. Güneş Ayas, 218, 219. 227 84 İngiltere’ye başvurmuş ve aldığı olumlu cevap üzerine 17 Kasım 1922’de Dolmabahçe’den ayrılmıştır. Bu durum sonucunda, TBMM’de halifelikten uzaklaştırılması kararı alınmış; son Sultan, San Remo’ya giderek oraya yerleşmiş ve Mayıs 1926’da ölmüştür.229 229 Necdet SAKAOĞLU, “Mehmed VI (Vahideddin)”, 99. 85 III. BÖLÜM TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MİMARLIK ORTAMI ve FAALİYETLERİ III. 1. Eğitim ve Kültür Yapıları III. Selim Dönemi’nde (1789-1807) Nizam-ı Cedid Hareketi’nin orduda başlatmış olduğu eğitim modernizasyonu, Tanzimat Dönemi’nde sivil kadroların yetiştirilmesine yöneltilmiş ve genel bir eğitim reformuna doğru önemli adımlar atılmıştır.230 Tanzimat’ın hemen her alanda benimsemiş olduğu düalist yaklaşım, özellikle eğitim alanında da kendisini göstermiş ve Tanzimat Dönemi reformları anlatılırken değinildiği üzere, geleneksel eğitim kurumları niteliğindeki medreseler ile Batılı modern okullar, uzunca bir süre bir arada sürdürülmüştür. Ancak bu durumun mimariye yansıması, yine de plan şemaları ve mimari üsluplarıyla Batılı okul binalarının yaygınlık kazanması şeklinde olmuş; medreseler ise dönemin mimari programı içerisinde, zamanla ağırlıklarını yitirerek yok olmuşlardır. Batılılaşma Dönemi’nde, Tanzimat’a kadar açılmış olan okulların Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı dünyası karşısında geri kalmışlığının ilk somut işaretlerinin görüldüğü askeri alandaki yetersizlikleri gidermeye ve ayrıca orduya hekim yetiştirmeye yönelik kurumlar olduğu görülmektedir. XVIII. Yüzyıl’da ilk olarak askeri okullarla yapım programına dâhil olan okul binaları, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak mesleki eğitim veren yüksekokullarla çeşitlilik kazanmaya başlamıştır. Yüzyılın sonlarına doğru, ilk ve ortaöğretim sisteminin kurumsallaşmaya başlamasıyla, bu eğitim kategorisinin de yavaş yavaş tipolojisi oluşmaya başlamıştır. 230 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1057. 86 XIX. Yüzyıl’da Osmanlı toplumunda meydana gelen değişim ve dönüşüm sonucu ortaya çıkan yeni gereksinimleri karşılamaya yönelik diğer yapı türlerinde olduğu gibi, eğitim yapılarının inşasında da Batı örnekleri model alınmış ve bu yapıların tasarımı ağırlıklı olarak Batılı ve gayrimüslim mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. Söz konusu yapıların inşasında, Batı dünyasında yaşanan endüstriyel gelişmelere koşut olarak, mühendislik ve mimariye giren çelik, cam ve betonarme gibi yeni malzeme olanaklarından da geniş ölçüde yararlanıldığı görülmektedir. İmparatorluktaki okulların -hangi düzeyde olursa olsun- ortak mimari özelliklerini belirlemek mümkün olmamakla birlikte; söz konusu yapıların genel olarak dikdörtgen veya U biçimli bir kütleye ve Batı tarzı yalın bir Neoklasik cephe düzenine sahip oldukları söylenebilir. Bu yaygın modelin yanı sıra, çeşitli Avrupa ülkelerinden alınmış ve bu nedenle üslup farklılıkları gösteren uygulamalar da söz konusudur.231 Strüktürel anlamda, çoğunlukla bir bodrum kat üzerinde iki katlı olarak inşa edilen söz konusu binaların plan şemaları genel olarak aksiyal ve simetrik olarak düzenlenmiştir. Simetrik cephenin orta aksına yerleştirilmiş olan ana giriş, genellikle öne taşkın bir portik şeklinde düzenlenmiştir. Kanatlı örneklerde, bu bölümlerin de orta eksenlerine ikincil girişler yerleştirilmiştir. Cephelerde, genellikle kat aralarını vurgulayan silmelerin yanı sıra, alınlıklar ve pilastr gibi yatay ve dikey dekoratif elemanların kullanımıyla oluşturulmuş, dönemin farklı işlevlerdeki diğer binalarında sıklıkla karşılaşılan, Eklektisist uygulamaların tercih edildiği görülmektedir. Dönemin ilgi çeken İstanbul örnekleri arasında, XIX. Yüzyıl İstanbul’unda Ayasofya ve Sultanahmet camilerinin arasında, kentsel ölçüleri zorlayan ve hatta sarsan bir büyüklüğe sahip; katalog bölümünde detaylı şekilde ele alınacak olan Darülfünun binası başta gelmektedir. 231 Bkz. ( 230 ), BATUR, 1057. 87 Bu dönemde ayrıca, önceki bölümlerde anlatılmış olan kapitülasyonlar ve özellikle 1856 Islahat Fermanı’nın yaratmış olduğu ayrıcalıklı ortamda gayrimüslim azınlıkların, kendi siyasetleri doğrultusunda şekillendirdikleri eğitim kurumlarını hayata geçirdikleri de görülmektedir. Özellikle başkent İstanbul’da yabancı ve gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadıkları semtlerde pek çok azınlık okulu açılmıştır. Bunlar arasında Fransızca eğitim veren St. Michel Lisesi, St. Benoit Erkek Lisesi, Notre Dame de Sion Kız Lisesi, İtalyanca eğitim veren St. Pietro İtalyan Lisesi ve Ticaret Okulu, Almanca eğitim veren: Alman Lisesi, St. George Avusturya Lisesi ve Ticaret Okulu, İngilizce eğitim veren High School İngiliz Erkek Lisesi ve Kız Ortaokulu ile Rumca eğitim veren Zappion Kız Okulu ilk akla gelenlerdir. Eğitim ve kültür yapıları bağlamında, Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. Yüzyıl’da içinde bulunduğu tüm olumsuzluklar ve olanaksızlıklara rağmen, Tanzimat Dönemi’nde Türkiye’de tarihi eserlerin ortaya çıkartılması, değerlendirilmesi, korunması ve sergilenmesi konusunda da bir bilinçlenmenin başladığı ve müzeciliğin, dönemin olanaklarının elverdiği ölçüde kurumsallaştırıldığı gözlenmektedir.232 Katalog No: III. 1. 1. Mekteb-i Sultani / Galatasaray Lisesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, İstiklal Caddesi üzerinde, Yeni Çarşı, Hayriye ve Turnacıbaşı caddeleri tarafından çevrelenen yapı adasında, İstiklal Caddesi’nden Tophane’ye doğru inmekte olan yamaç üzerinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 3, 4) 232 Söz konusu faaliyetler Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu/İstanbul Arkeoloji Müzeleri başlığı altında tanıtılacaktır. Bkz. s. 113. 88 Mekteb-i Sultani, II. Bayezid’in 1481’de devşirmelerden Saraya içoğlanı yetiştirmek amacıyla bir okul inşa ettirdiği ve semte adını veren, Galatasaray Ocağı binasının yerine yapılmış233 ve bu anlamda binanın bulunduğu alan, neredeyse İstanbul’un fethinden günümüze kadar önemli bir eğitim merkezi durumunda olmuştur. VI. Daire’nin 1860’lı yıllarda Beyoğlu bölgesinin en önemli aksı olarak özel bir önemle genişletmeye çalıştığı Grand Rue de Pera’nın ortasında yer alan bina için, okulun her din ve etnik gruptan öğrenciyi kabul edecek olması nedeniyle, gayrimüslim ve levanten nüfusun yoğun olarak yaşamakta olduğu “kozmopolit” Pera bölgesi tercih edilmiştir. Böylesi çok uluslu ve çok dinli bir eğitim kurumun meydana getirilmesine dönemin şeyhülislamının açık bir tepkisinin olduğu göz önünde bulundurulacak olursa, okul için Tarihi Yarımada ya da İstanbul’un bir başka bölgesinin düşünülmemiş olması anlamlı bulunacaktır. Plan Şeması Geçirdiği yangın sonrası, 1908’de yenilenerek günümüze ulaşan üç katlı yapı, ortada bir avluyu çevreleyen U biçimli, yalın, simetrik bir plana sahiptir. Odalar, ana kütle ve kanatlarda koridorun iki yanında sıralanmışlardır (Bkz. Şekil 1) Strüktür ve Yapı Malzemesi Kâgir olarak inşa edilen binanın taşıyıcı sistemi, 1907 Mart’ında geçirmiş olduğu yangın sonrası, Avrupa’dan getirilen putrellerle yenilenmiştir.234 Binanın üzeri Marsilya kiremitleriyle kaplı kırma bir çatıyla örtülmüştür. Mimari Üslup 233 Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 223. 234 Nur AKIN, “İstanbul’un Batılı Bölgesinde İki Osmanlı Odağı: Galata Sarayı ve Galata Mevlevihanesi”, 105. 89 Yapının her katında farklı pencere uygulamaları tercih edilmiş ve kat araları silmelerle belirlenmiştir. Geriye çekilmiş ana bölüm ile sağ ve soldaki yan kanatların ortalarında yer alan pencereler, pilastrlar arasına alınarak düşey bir etki yaratılmıştır. Orta aksta yer alan giriş bölümü, bir portiko şeklinde öne çıkarılarak vurgulanmıştır. Yapı, bu görünümüyle yalın bir Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 2) Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Journal de Constantinople Gazetesi’nin, 27 Mart 1858 tarihli sayısında, Pera’daki Galatasaray Ocağı binasının 1848 Temmuzunda yanması üzerine, eski Galatasaray Tıp Okulu’nun yerinde başlayan yeni okul yapım çalışmalarının sürdürüldüğü ve inşaatın 1860 başlarında tamamlanacağı bildirilmektedir.235 Binanın Mekteb-i Sultani’nin kullanımına bırakılmasından sonra, yerleşkeye fizik, kimya laboratuvarları, amfiler, spor salonu ve doğa tarihi odaları eklenmiştir.236 Daha önce de küçük çaplı yangınlar yaşamış olan okul, son olarak 1907 Mart’ında büyük bir yangın geçirmiş ve bu yangın, dış duvarları dışında yapının iç kısmının bütünüyle ortadan kalkmasına neden olmuştur. Yangının ertesi günü II. Abdülhamid’in emriyle, inceleme için alana gelen mimarlar Vedat (Tek) Bey237 ve Alexandre Vallaury238, “kalan dış duvarların sağlam olduğu ve binanın altı ay gibi kısa bir süre içerisinde onarılabileceği” doğrultusunda bir rapor hazırlamışlardır. Le Moniteur Oriental Gazetesi, 22 Kasım 1907’de inşaattaki hızlı çalışma temposunu vurguladığı haberinde, “inşaat için gerekli putrellerin Avrupa’dan getirildiğini, çalışmaları yürüten komisyonun haftada üç kez toplandığını ve üyelerden birininse sürekli olarak inşaatta bulunduğunu” yazmaktadır. Onarımı 1908 yılı sonunda tamamlanan binada eğitime 25 Ocak 1909 günü başlanmıştır. Yapının, onarım 235 Nur AKIN, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera, 250. Necdet SAKAOĞLU, “Galatasaray Lisesi”, 369. 237 Mimar Vedat (Tek) Bey’in yaşamı ve etkinlikleri için bkz. Posta ve Telgraf Nezareti, s. 305 238 Alexandre Vallaury’nin yaşamı ve etkinlikleri için bkz. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi / Yapının Mimarı, s. 101-103. 236 90 sonrası kütle, yükseklik ve cephe düzenini koruyarak günümüze ulaştığı anlaşılmaktadır.239 Yapının Mimarı 24 Kasım 1848 tarihli Journal de Constantinople Gazetesi, 1848 Temmuzunda geçirmiş olduğu yangın sonrası binanın, İngiliz mimar William James Smith240 tarafından hazırlanan projeye göre yenileneceğini bildirmektedir.241 Bu yenileme haberi dışında, yapının mimarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Değerlendirme Sultan Abdülaziz’in 1867’deki Fransa ziyareti sonrası, buradaki liseler benzeri bir okulun açılmasına karar verilmesi ve Fransızlar tarafından önerilen eğitim reformunun kabul edilmesiyle, Türk eğitim sisteminde Fransız ekolü etkili olmaya başlamıştır. Bu doğrultuda oluşturulan ilk kurum, Eylül 1868’de eğitime başlayan Mekteb-i Sultani olmuştur.242 Okulun temel hedefleri, Doğu’da Fransız etkisini yaygınlaştırmak ve Tanzimat’la birlikte oluşturulmak istenilen “uluslararası eşitlik” kavramının uygulandığı bir eğitim kurumu meydana getirmektir.243 Bu düşünce, Doğu’da Fransız nüfuzunu artıracağı kaygısıyla, başta Rusya olmak üzere Batılı devletler tarafından tepkiyle karşılanmış; ayrıca içerdeyse şeyhülislam ve gayrimüslimler, farklı din ve etnik gruplardan öğrencilerin bir arada eğitim görmesine karşı çıkmışlardır. Tüm bu tepkilere rağmen, padişahın bu konunun arkasında durması ve okul yönetiminin laik eğitimi sürdürmekteki kararlı tutumu, okulun varlığını sürdürebilmesini sağlamıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde adı Galatasaray Lisesi olarak değiştirilen okul, 1975’te 239 Bkz. ( 234 ), AKIN, 105. William James Smith, arşiv belgelerine göre kendisi tarafından yapıldığı net olarak bilinen Mecidiye Kışlası (Taşkışla) binası bölümünde tanıtılmıştır. Bkz. s. 132. 241 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 296. 242 İlhan TEKELİ, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler”, 468. 243 Bkz. ( 234 ), AKIN, 105. 240 91 Anadolu Lisesi statüsüne geçirilerek bugünkü binasında eğitim vermeyi 244 sürdürmüştür. Okulun, İstiklal Caddesi üzerinde yer alan dökme demir kanatlı cümle kapısı, üzerinde yer alan Ampir bezeme unsurlarıyla siyaset-mimarlık tarihi ilişkileri bağlamında “ikonografik çözümlemeyi” hak eden bir niteliğe sahiptir (Bkz. Şekil 5) 1908 yenilemesi sırasında elden geçirildiği anlaşılan kapının en üst bölümüne, doğmakta olan güneşi çağrıştıran bir tepelik yerleştirilmiştir. Bu kompozisyonun merkezine ise sekiz kollu bir yıldız içerisinde padişah tuğrası yerleştirilerek, hükümdarın “merkezdeki” gücünün vurgulanmak istendiği düşünülebilir. Tepeliğin altında, dört satır halinde, okulun kurucusu Sultan Abdülaziz’i öven bir kitabe panosu yer almaktadır. Bunun altında yer alan ortadaki simetrik üçer çembere, Ampir üsluptaki kıvrık dal motifleri içerisine yerleştirilmiş, ok torbası, kılıç, meşale, borazan gibi Fransız Devrimi ve Meşrutiyet’in sembol figürleri yerleştirilerek alegorik bir kompozisyon oluşturulmuş ve böylelikle Türk-Fransız siyaset ve sanat ilişkileri bağlamında somut bir bağ kurulmaya çalışılmıştır. Katalog No: III. 1. 2. Darülfünun-u Osmanî / Maliye Nezareti / Meclis-i Mebusan / İstanbul Adliyesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bugün mevcut olmayan yapı, Tarihi Yarımada’nın önemli bir noktasında, Ayasofya ile Sultanahmet Camii arasındaki arazide, Roma Dönemi Senato binasının yerinde, Osmanlı Dönemi Defterhane arsası üzerine inşa edilmiştir.245 (Bkz. Şekil 7) 244 Gevher ACAR, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, 260, 261. 245 Sema DOĞAN, Ayasofya ve Fossati Kardeşler (1847-1858), Ed. Nezih Başgelen, 26. 92 Yapı, boyutları ve monoblok kütlesiyle, kentsel konumu açısından tartışmalı bir uygulama olarak değerlendirilmektedir. Yapının mimarı olan Gaspare Fossati’nin, aynı dönemde, Ayasofya’nın restorasyonunu da sürdürüyor olmasına rağmen, bu anıtsal yapının önüne, devasa boyutlarda yeni bir yapı inşa etmiş olması, tarihi çevreye ve Ayasofya’ya karşı bir duyarlılık içerisinde olmadığı yönünde kimi mimarlık tarihçileri tarafından eleştirilmesine neden olmuştur.246 Plan Şeması Yapı, açık avlulu iki kare blok ile bunları birleştiren merkezi giriş kütlesinden oluşan bir plan şemasına sahipti (Bkz. Şekil 6). Üç katlı olan yapı, kare blokların iç avlularının, birer taraflarına servis birimlerinin yerleştirildiği koridorlarla çevrelenmişti. Koridorların diğer kenarları üzerindeyse çeşitli büyüklükte salon ve derslikler bulunmaktaydı.247 Strüktür ve Yapı Malzemesi Binanın, inşa edileceği arsa kararlaştırılmadan önce, 2 Ağustos 1846’da yapılan komisyon toplantısında, binanın mimarı Gaspare Fossati’den inşaatın detaylarına ilişkin bilgiler istenilmiştir. Fossati’nin verdiği bilgilere göre yapı tuğladan, çatısı ahşap, diğer bölümleri kâgir olarak yapılacaktı. Yapının mevcut fotoğraflarından, uygulamanın bu düşünceye sadık kalınarak gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.248 Mimari Üslup Mevcut fotoğraflarından anlaşılabildiğine göre, yapının ilk iki katında kemerli, üst katındaysa dikdörtgen biçimli pencere dizileri kullanılmıştır. Binanın 246 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 610. Afife BATUR, “Darülfünun Binası”, 562. 248 Göksun AKYÜREK, Bilgiyi Yeniden İnşa Etmek Tanzimat Döneminde Mimarlık, Bilgi ve İktidar, 79. Akyürek, bu bilgiyi BOA, İ.MSM.657,02.Ş.1262’ye dayanarak belirtmektedir. 247 93 denize bakan doğu cephesinde, yapının merkezinde yer alan büyük tören salonunun kolonadlı bir cepheyle öne çıkarılmasıyla, monoblok kütlede bir devinim sağlanarak, yapının orta ekseni vurgulanmıştır. Üçgen alınlıklı bu kolonadın iki yanında yer alan kanatların ortalarında iki kat boyunca devam eden büyük boyutlu pilastrlar yer alır. Kuzey ve güney cephelerinde de simetri eksenleri üzerinde yer alan salonlar, yine büyük boyutlu pilastrlar ve üçgen alınlıklarla öne çıkarılarak vurgulanmıştır. Yapı, bu görünümüyle yalın bir Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yukarıda değinilen 2 Ağustos 1846 tarihli komisyon toplantısında, Gaspare Fossati’nin verdiği bilgilere göre, yapının 6000 Akçeye mal olacağı öngörülmüştü. Mali detayları içeren bir şartname hazırlayacak olan mimar, işi götürü usulüyle almayı kabul etmemiş ve kendisine, yürüteceği mimarlık hizmetine karşılık belli bir ödeme yapılmasını talep etmiştir. Ödemenin, inşaatın bitiminde, toptan olarak yapılması kararlaştırılmıştır. Fossati’nin istediği 150.000 Kuruşluk ücret, yüksek bulunmamış olmasına rağmen, yine de ücrette indirim yaptırılmaya çalışılmıştır.249 Binanın inşa edileceği arsanın belirlenmesinden sonra, keşif defterinin hazırlanması talimatı verilmiş; ancak bu süreçte kurulan bir komisyon tarafından yapılan araştırmada söz konusu arazinin genişletilmesi için satın alınması gereken arazilerin fiyatlarının ve ayrıca buradan taşınacak olan Ticaret Nezareti için yeniden yapılacak olan binanın giderlerinin, Darülfünun için ayrılan 5000 Keselik bütçeyi aştığı anlaşılmıştır.250 Konuya dair arşiv belgelerinde, Darülfünun’un halka yararlarını göstermek üzere, binanın yapımına bir an önce başlanmasının istenildiği ve 5000 Kese Akçenin bu projenin gerçekleştirilmesi için ayrılacağı bildirilmektedir.251 Kurulmak istenen üniversitenin amacı net olarak tanımlanmamışken, mimari bir proje olarak yapının 249 Bkz. ( 248 ), AKYÜREK, 79. BOA, İ.MSM.657,02.Ş.1262’den. A.g.k., 80, 81. 251 BOA, İ.MSM.656, 24.N.1262/15.09.1846. 250 94 görünürlüğü ve inşası, ilerleyen süreçlerde siyasi gündemi uzun süre meşgul etmiştir.252 Sonunda 1 Eylül 1846’da, Sultan Abdülmecid, üst düzey bürokrat ve ilmiye sınıfı üyelerinin de hazır bulunduğu büyük bir törenle binanın temeli atılmıştır. Sadrazam Mustafa Reşid Paşa, binanın temeline koyulan taşın altına dönemin altın parasını yerleştirerek bu projede oynadığı öncü rolü sergilemiştir. Ancak yapının inşasına dair yönetimin gösterdiği tüm bu heyecan ve aceleciliğe rağmen mali sıkıntılar, daha en baştan kendini göstermeye başlamış ve inşaatın tamamlanması uzun yıllar almıştır.253 Binanın, Kırım Savaşı sırasında (1854-1856) İstanbul’a gelen Fransız askerleri için hastane olarak kullanıldığının bilinmesi, bu tarihlerde tamamlanmış olduğu savını güçlendirmekle birlikte, kimi araştırmacılar, inşaatın 18 ila 20 yıl sürdüğünü belirtmektedir.254 Yapının Mimarı Yapı, İtalyan asıllı İsviçreli mimar ve ressam Gaspare Trajano Fossati255 tarafından tasarlanmıştır. Osmanlı başkentinde yabancı mimarlara gereksinim duyulup da, onlar için belli bir çalışma ortamı oluşmaya başladığında ilk gelen mimarlardan olan Gaspare Fossati, 1809 yılında Morcote’de doğmuştur. 1822-1827 yılları arasında Milano Brera Güzel Sanatlar Akademisi’nde mimarlık eğitimi görmüş, mimarlığın yanı sıra resim ve heykel dersleri de almıştır. 1833 yılında, mimarlık mesleğini icra etmek üzere, o sıralarda İtalyan mimarların revaçta bulunduğu Çarlık Rusya’sına giden Gaspare Fossati, başkent St. Petersburg ve Moskova’da tasarladığı saraylar, konutlar ve kiliselerle kısa sürede adını duyurarak 1836 yılında “Saray Mimarı” unvanını almış ve aynı yıl, bu unvanla, Rus Çarı I. Nikola tarafından İstanbul’da Rus elçilik binasının inşasıyla görevlendirilmiştir. 20 Mayıs 1837’de İstanbul’a gelen Gaspare Fossati, binanın proje çalışmalarına 252 Göksun AKYÜREK, a.g.k., 71, 72. A.g.k., 93. 254 Bkz. ( 247 ), BATUR, 562. 255 Gaspare Trajano Fossati’nin yaşamı ve etkinliklerine ilişkin bilgi burada verilmiş; mimarın kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 253 95 başlamış ve elçilik binası, 1845 yılında törenle hizmete açılmıştır.256 Mimarın, bu hizmeti karşılığında 3000 Ruble maaş aldığı bilinmektedir.257 Rus Elçiliği binasının inşaatı sürerken, başta Mustafa Reşid Paşa olmak üzere, Osmanlı başkentindeki üst düzey devlet görevlileriyle yakın ilişkiler kurmayı başaran Gaspare Fossati, 1841 yılında İstanbul’un Pera yakasında modern anlamda ilk mimarlık bürosunu kurarak Osmanlı yöneticileri, yabancı elçilikler ve varlıklı levantenler için projeler üretmeye başlamıştır.258 Gaspare Fossati’nin kardeşi ve ailenin mimarlık geleneğini sürdüren bir diğer üyesi olan Giuseppe Fossati 259 de 1839 yılında İstanbul’a gelerek ağabeyiyle birlikte çalışmaya başlamıştır.260 Bu dönemde Sultan Abdülmecid, harap durumda olan Ayasofya Cami’nin onarımının Fossati görevlendirmiştir. Kardeşlere Ayasofya’nın verilmesi onarımı için Mustafa başlangıçta Reşid Mühendis Paşa’yı Abdülhalim Efendi’ye verilmiş, ancak işlerinin yoğunluğu nedeniyle onun bu işle yeterince ilgilenemeyeceği düşünülerek, o sırada Darülfünun’un yapımını gerçekleştiren Gaspare Fossati’nin bu iş için daha uygun olduğu düşünülmüştür. Fossatiler’in Ayasofya’nın onarımı için hazırladıkları tasarım Adliye Nazırlığına sunulmuş ve çalışmalar 13 Mayıs 1847’de başlatılmıştır. Onarım için gerekli giderler, varissiz ölen Şeyhülislam Mekkizade Mehmet Efendi’nin Hazine’ye kalan servetinden karşılanmış; Gaspare Fossati ve kardeşine ise Darülfünun binasının yapımından dolayı 5000 Kuruş maaş veriliyor olması nedeniyle bu iş için ayrıca bir maaş ödenmemiştir. Ancak yine de caminin onarım işi tamamlandığında, Gaspare Fossati’ye 300 Kese para verilmesi kararlaştırılmıştır.261 Değerlendirme 256 Zeki SÖNMEZ, Türk-İtalyan Siyaset ve Sanat İlişkileri, 238. Sema DOĞAN, a.g.k., 24. 258 Bkz. ( 256 ), SÖNMEZ, 238. 259 Giuseppe Fossati’nin yaşamı ve etkinlikleri için bkz. Telgrafhâne-i Âmire, s. 294 260 Bkz. ( 245 ), DOĞAN, 26. 261 A.g.k., 26-28. 257 96 Osmanlı İmparatorluğu’nda görülen Batılılaşma hareketleri, XIX. Yüzyıl’ın ortalarına doğru medreselerin dâhil edilmediği yeni bir eğitim sisteminin benimsenmesini sağlamış ve bu bağlamda, giderleri devlet tarafından karşılanacak ve öğrencilere barınma olanağı da sağlayacak olan Darülfünun adlı bir üniversitenin kurulmasına karar verilmiştir.262 Okul için, 1845’te yapımına başlanan binanın tamamlanması uzun yıllar almış, inşaat bütünüyle bitirilmemiş olmasına rağmen, binanın bir bölümünde 12 Ocak 1863 günü bazı serbest dersler verilmeye başlanmıştır. Ancak bu dersler halk tarafından beklenen ilgiyi görmemiş ve eleştirilere maruz kalmıştır. Bunu izleyen süreçte Darülfünun, kendisi için yapılan binadan ayrılarak, 1864-1865’te Çemberlitaş’taki Nuri Efendi Konağı’na taşınmış, kısa bir süre sonra da bütün araç-gereç ve kitaplarıyla birlikte yanmıştır. Böylelikle Darülfünun-u Osmanî adı verilen ilk üniversite girişimi sona ermiştir.263 Okul, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte düzenli bir eğitim sistemini benimsemiş ve adı da İstanbul Darülfünun’u olarak değiştirilmiştir. Cumhuriyet Dönemi’nde, Lozan Barış Antlaşması’ndan sonra, İngilizlerin boşalttığı Harbiye Nezareti binası, okulun kullanımına bırakılmıştır. 5 Mayıs 1933 tarihinde alınan bir kararla Darülfünun, İstanbul Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür.264 Darülfünun için yapılan, 125 odası ve altında 21 dükkânı bulunan bina, bir üniversite olarak yapılmış olmasına rağmen, bu işlev için neredeyse hiç kullanılmamıştır. İlk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı ile 1908 II. Meşrutiyet Meclisi bu binada toplanmıştır. Meclis’in, Çırağan Sarayı’na taşınması üzerineyse bina, Adliye’nin kullanımına bırakılmış265 ve 3 Aralık 1933’te geçirmiş olduğu yangın sonucu tümüyle ortadan kalkmış, yerine başka bir yapı inşa edilmemiştir.266 II. Mahmud Dönemi’nde özellikle askeri alanda yapılacak olan yenileşme hareketlerinin karşısında en önemli muhalif güç durumunda olan Yeniçeri Ocağı’nın 262 Ekmeleddin İHSANOĞLU, “Darülfünun”, 559. Emre DÖLEN, “Darülfünun”, 476. 264 Ekmeleddin İHSANOĞLU, a.g.m., 561. 265 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 433. 266 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 124. 263 97 1826’da kaldırılması, merkezi yönetimde siyasi bir boşluk yaratmıştır. İktidarını sıkı bir denetim yoluyla yeniden kuran Sultan, başta kışlalar olmak üzere Yeniçerilerin kentsel dokudaki fiziksel izlerini de hızla silmeye girişmiştir. Bu eylemin sonucunda meydana gelen büyük boşluğu iktidar, yeni söylem ve yöntemlerle kapatma arayışı içerisine girmiştir. Bu bağlamda açılan yeni okullarla birlikte eğitime yapılan vurgu, Darülfünun projesiyle farklı bir boyut kazanmıştır. Öncesinde daha gösterişsiz yapılarda eğitim veren sivil okullardan farklı olarak, merkezi bir konumda inşa edilecek büyük ve gösterişli bir binada açılması istenen Darülfünunla, Osmanlı yönetimi Lale Devri’nden (1712-1730) bu yana sürdürmekte olduğu ve 1839 Tanzimat Fermanı’yla somut hale getirdiği Batılılaşma imajını, çağdaş bir yükseköğretim kurumuyla görünür hale getirmek istemiştir. Bu uğurda, Tarihi Yarımada’daki mevcut Ticaret Nazırlığı binasını yıkıp, bu nazırlık için yeni bir bina yapmak masrafını göze alarak, binayı özellikle bu noktaya inşa etmek arayışı, binanın görsel vurgusunun ne kadar önemsendiği konusunda fikir vermektedir. Darülfünun binasının inşaatı yirmi yıla yakın sürmüş olmasına rağmen, aynı dönemde inşaatına başlanan ve yine büyük boyutlardaki Mecidiye Kışlası (Taşkışla) ya da diğerlerinden çok daha büyük ve masraflı bir yapı olan Dolmabahçe Sarayı ise yapılan ilk dış borçlanmadan sağlanan kaynakla, kısa denilebilecek bir sürede tamamlanmıştır. Bu durumda, kurulması düşünülen Darülfünun’un eğitime yönelik temel gereksinimleri planlanmadan, binasının yapımı için hızla karar alınması ve aynı hızla inşaata başlanmış olmasına rağmen, uzun yıllar sonunda tamamlanmış olmasının nedenini, salt mali sıkıntılarla açıklamak yeterli gözükmemektedir. Bina tamamlandıktan kısa bir süre sonra, bir türlü yapılandırılamayan Darülfünun için oldukça büyük olduğu gerekçesiyle, Maliye Nezareti’nin kullanımına verilmiştir. Tarihi Yarımada’nın siluetinde önemli bir yer tutan bu büyük ölçekteki binanın, başka bir kurum yerine bu nezarete bırakılmasıyla, imparatorluk ekonomisinin halen güçlü bir şekilde ayakta duruyor olduğu mesajının verilmek istenildiği düşünülebilir. 98 Yapı, ortadan kalkana değin iki Mebusan Meclisi’nin açılışına sahne olmuş; istikrarsız siyasi ortama bağlı olarak sürekli işlev değiştirmiş ve asıl amacına uygun olarak kullanılamamıştır. Bu bağlamda bina, kente yapılmış önemli bir müdahale olarak değerlendirilebilir. Yapının kapladığı fiziksel ve imgesel alanın büyüklüğü, içi doldurulamayacak olan Darülfünun kurumunun eksikliğini anıtsal bir yokluğa dönüştürmüştür.267 Katalog No: III. 1. 3. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi / İstanbul Arkeoloji Müzeleri Eski Şark Eserleri Müzesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Gülhane Semti, Alemdar Caddesi, Osman Hamdi Bey Yokuşu’nda bulunmaktadır (Bkz. Şekil 9, 11). Tarihi Yarımada’da, Topkapı Sarayı’nın kuzeyinde, Müze-i Hümayunun da bulunduğu bahçe içerisinde yer alan binanın yerinin belirlenmesinde, müze ve Sanayi-i Nefise Mektebi yöneticiliğini eşzamanlı olarak sürdüren Osman Hamdi Bey’in, iki binanın birbirine yakın olması gerektiği düşüncesi etkili olmuştur.268 Plan Şeması Yapının iç düzenlemesi hakkında bilgi bulunmamakla birlikte, 1970’li yıllarda yapılan düzenlemeler sırasında, özgün plan şemasının bütünüyle değiştirildiği ve giriş merdiveninin kaldırıldığı anlaşılmaktadır.269 Zemin kat üzerine tek katlı olarak inşa edilen ve farklı dönemlerde yeni eklerle genişletilen binadaki 267 Göksun AKYÜREK, a.g.k., 108, 109. Mustafa Servet AKPOLAT, Fransız Kökenli Levanten Mimar Aléxandre Vallaury, 120. 269 A.g.t., 52, 120, 121. 268 99 projelendirme ve yapım aşamaları, cephelerde olduğu gibi, plan şemasında da izlenebilmektedir (Bkz. Şekil 8). Strüktür ve Yapı Malzemesi Kâgir olarak üç farklı aşamada yapılarak tamamlanan binada kullanılan özgün malzemeler hakkında bilgi bulunmamakla birlikte, mevcut haliyle yapının cephesinde imitasyon taş, giriş aksında yer alan ana merdivende mermer ve yine burada yer alan ana giriş kapısını örten markizde metal ve cam malzemenin kullanıldığı görülmektedir. Yapının içindeyse, binanın müze işleviyle yeniden değerlendirilmiş olması nedeniyle, özgün malzemelerin büyük oranda değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Mimari Üslup Üç aşamada tamamlanan yapı, cephe düzenlemesi açısından Neogrek ve Batı tarzı Neoklasik olmak üzere, iki farklı üslup göstermektedir (Bkz. Şekil 12). İlk binanın cephesi, merdiveni, basık kemerli pencereleri, cepheyi eşit parçalara ayıran yivli pilastrları, tabula ansata tarzındaki kartuşları ve yüksek kabartma tekniğindeki insan başı figürleriyle Batı tarzı Neoklasik bir üsluba sahiptir. İkinci aşamada yapı bütününe eklemlenen bölümdeyse, akroterli üçgen alınlıklar, İyonik sütunlar ve bunların arasında oluşan “nişlere” yerleştirilmiş arkeolojik buluntulardan seçilmiş heykellerle, Müze-i Hümayun binasıyla daha uyumlu olduğu söylenebilecek olan Neogrek bir üslup tercih edilmiştir. Yapının mimarı olan Vallaury’nin, sanat eğitimi yapılacak bir bina için Neogrek ve Batı tarzı Neoklasik üslupların egemen olduğu, “düalist” bir yaklaşımı tercih ederek uygulaması, dönem için anlaşılabilir bir eğilimdir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Güzel sanatlar öğretimi için, var olan herhangi bir binanın kullanılmasının yerine, böyle bir kurum oluşturulurken, binasının bağımsız ve yeni olması 100 gerekliliğinin ciddiyetle ele alındığı anlaşılmaktadır.270 Binanın mimarının Alexandre Vallaury olduğu, Müze ile Maarif Nezareti arasında yapılmış olan bir yazışmadan anlaşılmaktadır.271 Bina yapımına harcanacak para, okulun öğretmenleri ile memurlarına ayrılan kadro ve bunlara ait ödenekler 26 Ocak 1882’de Ticaret Nezareti’nden çıkmış ve 7 Şubat 1882’de padişahın onayından geçmiştir. 1882 Eylül’ünde bina inşaatı tamamlanmış, aynı yılın aralık ayında okulun kütüphanesi için Fransa’ya kitap siparişi verilmiştir. Bu arada okulda görev alacak öğretmen ve memurların sağlanması da tamamlanınca, okul 2 Mart 1883’te açılarak öğretime başlamıştır.272 (Bkz. Şekil 10). Bir yıldan kısa bir sürede tamamlanan ve yalnızca beş atölyesi olan bu ilk binanın ihtiyaçlara cevap veremeyeceğinin kısa sürede anlaşılması üzerine, yapının genişletilmesi işi yine Alexandre Vallaury tarafından hazırlanan bir projeye göre gerçekleştirilmiştir. Söz konusu proje, 30 Temmuz 1888’de nezarete sunulmuş ancak ek bina 1892’de yapılabilmiştir.273 Bu genişletme çalışmayla, hazırlık sınıfları için atölye, sergiler için bir büyük salon, biri gravür diğeri heykel bölümlerinin kullanımına ayrılan iki atölye, yapıya eklenmiştir. 1911 yılındaysa, okul binasıyla yeni salon arasındaki bölüme iki oda eklenip, bunlar birbiriyle birleştirilmiştir.274 Okulun büyütülmesi için hızla harekete geçilmiş olmasına rağmen, ödenek azlığı nedeniyle, bu işin ana binanın yapılışı kadar kolay ve kısa zamanda gerçekleştirilememiş olduğu, dönemin resmi yazışmalarından anlaşılabilmektedir. Bu talebin yerine getirilmesinin gecikmesinde, aynı müdürlüğe bağlı müze binası inşası isteğinin de etkili olduğu düşünülebilir. Müze-i Hümayun ve Sanayi-i Nefise Mektebi müdürlüğünü bir arada yürütmüş olan Osman Hamdi Bey, bu dönemde Alexandre Vallaury’e müze için de bir plan hazırlatmıştır. Cezar’a göre, okula yapılacak ek konusuyla ilgili belgelerde, bu iş için para bulunamadığına ilişkin detaylar bulunmakla birlikte, Maarif Nezareti konuya yeteri kadar ilgi göstermemiştir. Okul müdürlüğü, yapılacak ekin planını ve maliyetini hesaplamaya 270 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, Cilt II, 463. Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 120. 272 Mustafa CEZAR, Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl, 11. 273 Afife BATUR, “Sanayi-i Nefise Mektebi Binaları”, 447, 448. 274 Mustafa CEZAR, Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl, 13. 271 101 yarayacak bilgiyi Maarif Nezareti’ne sunduktan ve konuyla ilgili olarak Şehremaneti’nden görevlendirilen memurlara keşif yaptırarak sonucunu nezarete bildirdikten bir buçuk yıl sonra bile, aynı nezaretin keşif konusu üzerinde durduğu ve buna ilişkin birtakım yazışmaların yapılarak süreci uzattığı anlaşılmaktadır. Kendisine bağlı kuruluşların gereksinimlerini karşılamak ve onların geliştirilmesini sağlamak birincil görevlerinden olan Maarif Nezareti’nin, okula yapılacak ekler için yeteri kadar ödenek ayırmaması, nezaretin, okula gereken ilgiyi göstermediği şeklinde yorumlanabilir. Cezar’ın verdiği bilgilere göre, ilk bina 1.500 Lira’ya, yapının yüzde elli oranında büyütülmesi ise 89.000 Kuruşa mal olmuştur.275 Tüm bu genişletme çalışmalarına rağmen okul, 1916’da Cağaloğlu’ndaki binasına taşınınca, eski bina da Müze-i Hümayun yapılarına dâhil edilmiş ve 1970’te Prof. Nezih Eldem tarafından yapılan restorasyonla Eski Şark Eserleri Müzesi olarak yeniden açılmıştır.276 Bina, günümüzde de bu işlevini sürdürmektedir (Bkz. Şekil 13). Yapının Mimarı Yapı, Alexandre Vallaury277 tarafından tasarlanmıştır. Levanten ve tanınmış bir ailenin çocuğu olarak 2 Nisan 1850’de İstanbul’da dünyaya gelen mimarın çocukluk ve gençlik yıllarına ilişkin detaylı bilgi bulunmazken, orta öğrenimini Saint Joseph Koleji’nde tamamlamış olabileceği düşünülmektedir. Vallaury, 1869 yılında Paris’e giderek mimarlık alanında dönemin en ünlü okulu durumundaki Ecoles des Beaux-Arts’da 9-10 yıl süreli bir eğitim almış ve olasılıkla 1879 yılında eğitimini tamamlayarak İstanbul’a dönmüştür.278 İstanbul’da, Elifba Sanat Kulübü’nün 1880 yılı sergisindeki proje çalışmalarıyla adını ilk kez duyuran mimar, olasılıkla bu sergi sırasında tanıştığı Osman Hamdi Bey aracılığıyla, ilk yapısı olan Sanayi-i Nefise Mektebi’ni bu dönemde tasarlayıp gerçekleştirmiştir. Vallaury’nin bu tarihten başlayarak 1909 275 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, Cilt II, 470, 471. Afife BATUR, “Sanayi-i Nefise Mektebi Binaları”, 448. 277 Alexandre Vallaury’nin yaşamı ve etkinliklerine ilişkin bilgi burada verilmiş; mimarın kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 278 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 9, 10, 120. 276 102 yılına kadar devam eden meslek yaşamı, tümü II. Abdülhamid Döneminde geçen ve yine tümü İstanbul’da yapılmış çoğunluğu anıtsal örnekler olan yapılarıyla, Sanayi-i Nefise Mektebi Âlisi’ndeki fenn-i mimari hocalığından oluşur.279 Alexandre Vallaury, 1883-1909 yılları arasında mesleki anlamda en verimli dönemini geçirmiş ve en önemli yapılarını da bu dönemde gerçekleştirmiştir. Söz konusu yapılar sayılarının çokluğu yanında mimari kalite bakımından da dikkate değer düzeydedir. Mimar, 1890’lara gelinceye değin, Sanayi-i Nefise Mektebi Âlisi (1882), Cercle d’Orient (1884), Hidayet Camii (1887) ve Paris Uluslararası Fuarı için Türk Tütün Pavyonu (1889) gibi yapıları tasarlamıştır. Cercle d’Orient dışında küçük ölçekli olan bu yapılar, Vallaury’nin Osmanlı ve Batı mimarlığını aynı yetkinlikte yorumlayacağının izlerini taşırlar.280 Mimar, 1892’de Galata’da yaptığı Osmanlı Bankası ve Tütün Rejisi ikiz binasıyla ünlenmeye başlamıştır. Bu dönemdeki diğer büyük boyutlu yapıları arasında Müze-i Hümayun (1891-1907 üç aşamada), Pera Palas Oteli (1893), Yeni Karaköy Han (1893), Union Française (1896), Tokatlıyan Oteli (1897), Prinkipo Palas (1890-1900) ve Düyun-u Umumiye İdaresi binası (1897) sayılabilir. Bu yapıların yanı sıra, Tepebaşı Meşrutiyet Caddesi’nde Decugis Evi (1895) ile yine aynı cadde üzerindeki kendi evi gibi küçük boyutlu yapılar da tasarlamıştır.281 1900-1904 yılları arasında Vallaury, daha çok Osmanlı saray çevresi ve üst yönetimi için konutlar tasarlamıştır. Bunlar arasında Afif Paşa Yalısı (1901), Abdülmecid Efendi Köşkü (1901), Rıdvan Paşa Köşkü ve Vahdettin Köşkü sayılabilir.282 II. Meşrutiyet’in ilanı ve Sultan Abdülhamid’in tahttan indirilmesinin ardından, 2 Mart 1883 tarihinde başladığı Sanayi-i Nefise Mektebi’ndeki mimarlık 279 Afife BATUR, “19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Bir Stilistik Karşılaştırma Denemesi: A. Vallaury/R. D’Aronco”, 151, 152. 280 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 14, 15. 281 A.g.t., 16. 282 A.g.t., 18. 103 hocalığı görevinden 10 Ağustos 1908’de kendi isteğiyle ayrılan -veya istifaya zorlanan- Vallaury’nin uzun sayılabilecek meslek yaşamındaki bilinen son çalışması, 1909 yılında düzenlenen Kemaleddin Bey, Vedat Bey, Muzaffer Bey gibi I. Ulusal Mimarlık Dönemi’nin ünlü mimarlarının katıldığı ve sonuçta Muzaffer Bey’in kazandığı Abide-i Hürriyet proje yarışması olmuştur.283 Değerlendirme Türkiye’de bir Güzel Sanatlar Akademisi kurulması yönünde en önemli adım, Paris’te hukuk ve resim öğrenimi görmüş olan Osman Hamdi Bey’in 4 Eylül 1881’de müze müdürlüğüne atanmasıyla atılmıştır. Osman Hamdi Bey bu görevine ek olarak, bu tarihten kısa bir süre sonra, 1 Ocak 1882’de Sanayi-i Nefise Mektebi müdürlüğüyle de görevlendirilmiştir.284 II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yıllarında ressam, dekoratör ve mimar yetiştirecek bir okulun kurulması için elverişli olan durumu hızla değerlendiren Osman Hamdi Bey, okulun kuruluşu ve örgütlenmesinde öncü rolü oynamıştır. Daha önce müze müdürlüğüne 5.000 Kuruş maaşla atanan Osman Hamdi Bey’in bu maaşı Maarif Nezareti, buna ek olarak yürüteceği Sanayi-i Nefise Mektebi müdürlüğü için alacağı 1.000 Kuruş ise Ticaret Nezareti bütçesinden karşılanacaktır. Okulun kurulmasıyla ilgili olarak yazılan resmi gerekçe yazısında, var olan sanat eserlerinin korunması ve bunlardan anlayacak elemanların yetiştirilmesi konusuna vurgu yapılmıştır. Aynı yazıda, okulun yönetim, öğretim ve sınavlarının nasıl yürütüleceği de açıklanmıştır.285 Başlangıçta Ticaret Nezareti’ne bağlı olarak kurulan okul, bu nezaretle bir ilgisinin olmadığı sonucuna varılarak, 30 Aralık 1886’da Maarif Nezareti’ne bağlanmıştır.286 Okulda başlangıçta resim, heykeltıraşlık, gravür ve mimarlık bölümleri açılmıştır. Her bölüme girecek öğrenciler 1 yıl süren hazırlık sınıfı sonrasında gravür için 3, mimarlık ve heykeltıraşlık için 4, resim bölümü içinse 5 yıl 283 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 20. Mustafa CEZAR, Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl, 7. 285 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, Cilt II, 458, 459, 460. 286 Mustafa CEZAR, Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl, 12, 13. 284 104 öğrenim göreceklerdi. Okulda ilk yıl 8 öğretim üyesiyle 20 öğrenci bulunmaktadır.287 Okulun işleyişi, Fransız “Ecole des Beaux-Arts” örneğine göre örgütlenmiştir. Hatta Sanayi-i Nefise Mektebi’nin, Paris’teki okulun bir şubesi gibi olduğu söylenebilir.288 Okulun işleyişine ilişkin bir belgede289 öğretmen ve yönetici maaşları ile okulun aylık giderinin 11.300 Kuruş olduğu belirtilmekte ve bu paranın 1882 mali yılı bütçesine eklenilmesi önerisinin kabul edilmiş olduğu belirtilmektedir.290 Osman Hamdi Bey’in 24 Şubat 1910’da ölümü üzerine, aynı yıl müdürlüğe kardeşi Halil Edhem Bey atanmıştır. Bu dönemde, 2 Ekim 1916’da, kendisi için yapılan binasından taşınan okul, uzunca bir süre mekân sıkıntısı yaşamıştır.291 Önce, Lisan Mektebi’nin Cağaloğlu’ndaki binasına taşınmış, sonra Şehzadebaşı’nda başka bir binaya, sonra da Divanyolu’nda günümüzde Sağlık Müzesi olarak kullanılan Salih Efendi Konağı’na yerleşmiştir. 1926 yılındaysa Fındıklı’daki eski Meclis-i Mebusan binasına taşınmış ancak bina 1 Nisan 1948’de yanmıştır. 1970’de Atatürk Kız Lisesi’nin kullanımında olan Adile Sultan Sarayı, okula verilmiştir. Oldukça uzun süren restorasyon çalışmaları sonucunda yeni binanın öğretime açılması ise 1975’te olanaklı hale gelmiştir.292 Kurum, 1982 yılında önce Mimar Sinan, sonra da 2004 yılında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi adını alarak eğitim yaşamını sürdürmektedir. Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra siyaseten daha etkili olmaya başlayan Türkçülük Akımı’nın, salt politik bir söylem olarak ele alınması yeterli değildi ve bu ideolojinin geliştirilerek, bu konuda kamuoyu oluşturulabilmesi için somut adımlar atılması gerekiyordu. Bu bağlamda, Türklüğün maddi ve manevi tarihsel mirasına sahip çıkmak, bu mirası korumak ve daha da geliştirmek, Osmanlı coğrafyasındaki 287 Önder KÜÇÜKERMAN, “Sanayi-i Nefise Mektebi”, 447. Mustafa Servet AKPOLAT, “XIX. Yüzyılda ‘Ecole Des Beaux-Arts’da Mimarlık Eğitimi ve Osmanlı Mimarlığına Etkileri”, 48. 289 1894 yılında Müze-i Hümayûn ve Sanayi-i Nefise Mektebi Personeli hakkında Bkz. Maarif Nezareti Belgeleri, No. 30, Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, Cilt II, 558. 290 A.g.k., 464. 291 Bkz. ( 287 ), KÜÇÜKERMAN, 447. 292 Mustafa CEZAR, Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl, 14-16. 288 105 sanat eserlerinin de korunması düşüncesini gündeme getirmişti. Bu düşünceyle, söz konusu sanat eserlerinin değerlerini anlayacak ve sanat değeri taşıyan yeni eserler meydana getirebilecek kişilerin yetiştirilebileceği bir okulun kurulması ana hedeflerden biri olarak belirlenmişti. Bu okul sayesinde hem anıt eserler yok olmaktan kurtulmuş olacak hem de ülkenin gereksinim duyduğu sanatçıların yetişmesi sağlanabilecekti. Sanayi-i Nefise Mektebi binasının, bu güçlü ideolojik etkene bağlı olarak ortaya konulmuş olduğunu söylemek mümkündür. Katalog No: III. 1. 4. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane / Haydarpaşa Lisesi / Marmara Üniversitesi Tıp ve Hukuk Fakülteleri Binası Yeri, Topografyası, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bina, Üsküdar İlçesi, Haydarpaşa Semti’nde, D-100 Karayolu, Çevreyolu Sokak, Burhan Felek ve Tıbbiye caddeleri tarafından çevrelenen yapı adasında yer almaktadır. Büyük boyutları ve özgün mimarisiyle, İstanbul’un Anadolu yakasının siluetinde varlığını öncelikle duyuran yapılardan olan bina, eski Kavak Bağdat Sarayı’nın bahçesinden arta kalan arsanın Marmara’ya bakan bölümünde,293 Selimiye Kışlası ile Haydarpaşa Askeri Hastanesi arasındaki yaklaşık 80.000 m 2lik bir arsa üzerinde inşa edilmiştir. Binanın yer seçiminde, coğrafi konumunun önemli bir rol oynadığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 3 Ağustos 1893 tarihli Seraskerlik yazısından anlaşılmaktadır. Söz konusu yazıda, Gülhane’de bulunan Tıbbiye binasının artan öğrenci ve hoca kadrosu için yetersiz olduğu, binanın harap durumda ve eğitimin gerektirdiği düzeyde yapılmasını sağlayacak donanımdan yoksun 293 İbrahim Hakkı KONYALI, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, 309, 310. 106 bulunduğu belirtilerek daha geniş bir arazide yenilenmesi gerektiği; Gülhane’deyse gelişme ve genişleme olanağı bulunmadığı belirtilmiştir. Okulun demiryolunun yakınında oluşunun sakıncalarına da değinilerek, binanın şimdiki yeri önerilmiştir. Yazı, arazinin genişliği gibi diğer yararları yanında bir botanik bahçesinin kurulmasına da olanak verdiği belirtilerek sürmektedir. Seraskerliğin gerekçeli önerisi, plan ve keşif raporu daha sonra eklenmek üzere Serasker Rıza Paşa tarafından sadaret makamına sunulmuştur.294 Söz konusu yerin belirlenmesinde, 10 Temmuz 1894’te meydana gelen Büyük İstanbul Depremi’nin etkisiyle, yeni Tıbbiye binasını Tarihi Yarımada’nın sıkışık dokusu içerisine yerleştirmek yerine, daha geniş bir alanda inşa etme isteğinin etkisi olduğu da açıktır. Binanın yerinin belirlenmesinde, bu belirleyici coğrafi ve jeolojik unsurlar dışında, o dönemde gizli olarak faaliyetlerini sürdürmekte olan İttihat ve Terakki’nin birçok üyesinin Askeri Tıbbiye’de örgütlenmesi ve padişahın, Tıbbiyelilerin bu siyasal eylemlerinden rahatsızlık duyuyor olması da önemli bir etken olmuştur. Binanın, Selimiye Kışlası’na olan yakınlığı, bu düşünceyi güçlendirmektedir. Bu görüşe göre, Tıbbiye öğrencilerinin yönetime karşı bir kalkışması söz konusu olduğunda, askeri güçler buraya hızlı bir şekilde yönlendirilebilecektir. Plan Şeması II. Abdülhamid tarafından Anadolu yakasında inşa edilmesi istenilen okulun, kolay denetlenmeye elverişli olarak planlanması düşüncesi, binanın tasarımında belirleyici bir unsur olmuştur. Alexandre Vallaury, yapıyı bu beklentiler doğrultusunda, Beaux-Arts mimarlık ilkelerine bağlı kalarak, 140 x 80 m. 294 Söz konusu yazışma ve aynı yıl Mekteb-i Tıbbiye’de yapılması düşünülen ıslahat çalışmaları hakkındaki diğer yazışmalar, BOA. Tarih: 22/R/1311 (Hicrî), Dosya No: 17, Gömlek No: 1311, Fon Kodu: İ..HUS., Tarih: 06/N/1311 (Hicrî), Dosya No: 93, Gömlek No: 26, Fon Kodu: Y..MTV., Tarih: 22/N/1311 (Hicrî), Dosya No: 22, Gömlek No: 1311, Fon Kodu: İ..HUS., Tarih: Dosya No: 93, Gömlek No: 9, Fon Kodu: Y..PRK.ASK’de yer almaktadır. 107 boyutlarındaki dikdörtgen bir avlu çevresinde, geç dönem kışlalarına benzer bir formda tasarlamıştır.295 (Bkz. Şekil 14). Yapının planı, yalın ve işlevseldir. Orta avlu, bütün kenarlar boyunca sürekli koridorlarla çevrelenmiş; güney, batı ve kuzey kanatlarındaki birimler koridorlar boyunca sıralanmışlardır. Binanın, Tıbbiye Caddesi’ne bakan doğu kanadındaysa beş ayrı kütle, plana temel görünümünü veren ana koridorlara eklenmekte ve böylelikle tasarımın klasik kışla tipolojisinden farklılaşmasını sağlamaktadır. Ayrıca tasarımda, yapının bütünselliğini bozan bir yaklaşımla, işlevsel farklılıkları nedeniyle yapıyı zorlayan mutfak, atölye, tuvaletler gibi bazı birimler ana kütlenin dışına taşırılmış ve koridorlarla yapıya bağlanmıştır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Binanın taşıyıcı sistemi çelik karkastır. İnşaat alanı 24.000 m2 dolaylarında olan bina, zengin malzeme kullanımıyla dikkat çeker. Duvar malzemesi olarak, iyi bir işçilikle mermer, tuğla ve moloz taş kullanılmıştır. Yapının döşemeleri volta sistemiyle oluşturulmuştur.296 Yapının duvarlarında Hereke ve Bilecik ocaklarından getirtilmiş renkli granitler kullanılmış, harçlar için Marsilya’dan su kireci getirtilmiştir. Yapıda kullanılan metal strüktür öğeleri Belçikalı Fokkeril Firması’ndan sağlanmıştır. Metal çerçeveli pencereler Viyana’da hazırlatılarak getirilmiş ve birçoğu renkli camlarla bezenmiştir. Okulun orta avlusu bahçe olarak düzenlenmiş, botanik bahçesi için Marmara’ya bakan batı platosu ayrılmış, bahçe için gereken nadir bitki ve ağaçlarsa Fransa’dan getirtilmiştir.297 Mimari Üslup 295 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 53. A.g.t., 130. 297 Afife BATUR, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Binası”, 378. 296 108 Yapı, ilgiye değer bir üsluba sahiptir. Binada, Selçuklu-Osmanlı-Hint-İslam mimarlığı repertuarından alınan unsurların bir araya getirilmesiyle oluşturulan Eklektik üslup egemendir. Farklı kaynak ve içeriklere bağlı Oryantalist uygulamaların, deniz ve kara cephelerinde kullanıldığı görülmektedir. Deniz cephesinde vurgulanarak öne çıkarılan orta ve köşe bölümleri, İran, Orta Asya ve Anadolu’daki çifte minareli Selçuklu medreselerini çağrıştırmaktadır (Bkz. Şekil 15, 17). Osmanlı mimarlık programı ise, özellikle kara cephesinde kullanılan sivri, basık, Bursa gibi kemer çeşitleri, Barok alınlık ve geniş saçak türündeki mimari elemanlarla belirginleşmektedir (Bkz. Şekil 18). Yine bu cephede kullanılan ikili sütun grupları, bunların yüksek kaideleri, başlıkları üzerinde devam eden düşey parçalar gibi bazı mimari detaylar, Endülüs mimarlığı ile Elhamra Sarayı’na göndermelerde bulunmaktadır. Ayrıca ortadaki kütlenin yanlarına, Hindistan’daki anıtsal yapıların köşelerini vurgulayan kubbeli kuleleri anımsatan bölümler eklenmiştir. Bu Uzakdoğu etkisi, cephenin her iki ucunda, kat kat küçülerek yükselen birer bölümle güçlendirilmiştir.298 (Bkz. Şekil 16). Oryantalist karakter, yalnız cephelerde değil iç dekorasyonda da egemendir. İç mekânlarda yoğun olarak kullanılan sivri kemer, Osmanlı canlandırmacılığının ön plana çıkmasını sağlamıştır. Üst katta, ortasında anıtsal merdivenin yer aldığı giriş holünde kullanılan iki renkli sütun dizileri, yüksek sivri kemerli yarım tonozlar, Magrip kökenli kimi biçimleri çağrıştırmaktadır.299 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Okulun önemli hocalarından Operatör Dr. Cemil (Topuzlu) Paşa’nın anıları, binanın tarihi ve inşa sürecine ilişkin bilgiler sağlamaktadır. Paşa, anılarında yeni bir Tıbbiye binası tasarısının ilk kez kendisi tarafından II. Abdülhamid’e açıldığını, Sultanın da bu konuyla ilgilenmesi için Serasker Rıza Paşa’yı görevlendirerek modern bir tıp okulu yapılması yönünde söz verdiğini bildirmektedir. Cemil Paşa, bu süreçten sonra Serasker Rıza Paşa’nın, kendisine, II. Abdülhamid tarafından Anadolu yakasında bir tıp okulu yapılması yönünde buyruk verildiğini, işin mimar Vallaury 298 299 Turgut SANER, 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında “Oryantalizm”, 87-89. Afife BATUR, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Binası”, 379. 109 tarafından yapılacağı yönünde bilgi verdiğini aktarmaktadır. Binanın yerinin belirlenmesinde II. Abdülhamid’in doğrudan bir müdahalesinin olduğu, yine Rıza Paşa ile Cemil Paşa arasında geçen konuşmadan anlaşılmaktadır. Rıza Paşa, padişahın bundan böyle Askeri Tıbbiye öğrencilerinin merkezde bulunmalarına taraftar olmadığını, Cemil Paşa’ya dolaylı olarak anlatmıştır. Cemil Paşa anılarında Tıbbiye öğrencilerinin sur dışına çıkmasının, dönemin özgürlük hareketlerine olumlu ya da olumsuz bir etkisi olmayacağını belirterek, padişahın bu tercihini açıkça eleştirmektedir. Cemil Paşa aynı yerde, yeni bina için, Serasker Rıza Paşa tarafından Edirnekapı’nın önerildiğini, II. Abdülhamid’in ise binanın Anadolu yakasında olanaklıysa Haydarpaşa’da- yapılmasını istediğini aktarmakta ve binanın 450.000 Altına mal olduğunu bildirmektedir. Ayrıca Paşa, binanın tasarım sürecinde hiç bir hekimin görüşünün alınmamış olduğundan yakınmakta ve binanın bir tıp okulundan çok, askeri bir kışlaya benzediği yönünde mesleki bir eleştiri de getirmektedir.300 Binanın proje çalışmalarının oldukça uzun sürdüğü anlaşılmaktadır. 10 Kasım 1894 tarihli bir buyrukla, yeni okul binasının, Müşir Şakir Paşa başkanlığındaki bir komisyonun hazırlattığı programa göre yapılacağı bildirilmiştir. Seraskerlik kontrolünde sürdürülecek olan çalışmaların, ödemeleri de yine aynı kurum tarafından yapılacaktır. 27 Kasım 1894 tarihli Moniteur Oriental Gazetesi’nde yayımlanan bir haberde, yeni tıp okulunun projelerinin tamamlandığı ve Avrupa’daki benzerleri düzeyinde olması amaçlanan okul için çalışmalara başlanacağı belirtilmiştir. Okulunun ilk taşı koyma töreni 11 Şubat 1895 günü, padişah adına Müşir Şakir Paşa’nın katılımıyla gerçekleştirilmiştir.301 Oldukça hızlı bir biçimde inşa edildiği söylenebilecek olan bina için Mart 1900 tarihli gazetelerde, binanın iki ay içerisinde tamamlanacağı yönünde haberler bulunmaktadır. Bina, II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümüne yetiştirilmiş ancak eğitim donanımı tamamlanamadığı için kullanıma açılamamıştır. Deniz cephesindeki saltanat armasının altında yer alan kitabeye, yapının tamamlanma tarihi 300 301 Cemil TOPUZLU, İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, 45, 46. Afife BATUR, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Binası”, 377. 110 olarak 13 Eylül 1900 tarihi yazılmış ve okulun açılış töreniyse II. Abdülhamid’in doğum günü olan 6 Kasım 1903’te yapılmıştır.302 Bina tamamlanıp, binada eğitime başlanmış olmasına rağmen, tıp hocaları tarafından uzun koridorları, büyüklüğü ve kışlaya benzeyen yapısı nedeniyle benimsenmemiş ve okulun Avrupa yakasına taşınması eğilimi hep gündemde olmuştur.303 Bu düşüncenin gerçekleşmesinden sonra bina, 1933 yılında Atatürk’ün emriyle Haydarpaşa Lisesi’nin kullanımına verilmiştir. 1982 yılından bu yana da Marmara Üniversitesi Tıp ve Hukuk Fakülteleri tarafından kullanılmaktadır.304 Yapının Mimarı Yapının projelerinin, dönemin ünlü mimarları Alexandre Vallaury ve Raimondo Tommaso D’Aronco tarafından ortak olarak ya da salt Vallaury tarafından hazırlanmış olduğu konusunda farklı yaklaşımlar söz konusudur. Konuyla ilgili birçok çalışmada, mimarlık uygulamalarıyla birlikte, Sanayi-i Nefise Mektebi’nde mimari hocalığı da yapmakta olan Vallaury’nin ismi öne çıkmaktadır. Ayrıca, Cemil Paşa’nın anılarında yer alan, Serasker Rıza Paşa’nın “İşi mimar Vallaury’e havale ettim” ifadesi ve projenin de Vallaury’nin mimarlık anlayışına daha yakın oluşu, tasarımın sadece onun tarafından yapılmış olduğu düşüncesini güçlendirmektedir. Afife Batur, bu dönemde Yıldız Sarayı kadrosunda bulunan D’Aronco’nun, proje ve yapım çalışmalarına hangi aşamada katıldığına ilişkin resmi bir belge bulunmamakla birlikte, mimarın Şakir Paşa başkanlığındaki komisyon içerisinde yer alarak projeye katkı sağlamış olabileceğini öne sürmektedir.305 Zeki Sönmez ise Mekteb-i Tıbbiye binasının tasarım ve uygulamasının Vallaury’e ait olduğunu, D’Aronco’nun ise yapıyla 1901’den sonra ilgilendiğini, ilgisinin ise daha çok bugün Haydarpaşa 302 Bkz. ( 297 ), BATUR, 378. Bkz. ( 299 ), BATUR, 379. 304 Neslihan SÖNMEZ, “Haydarpaşa’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne Binası”, 57. 305 Bkz. ( 301 ), BATUR, 377. 303 111 Numune Hastanesi olarak kullanılan bölümde yoğunlaşmış olduğu savunmaktadır. tezini 306 Binanın giriş holünde yer alan dökme demir parmaklıklı anıtsal merdivenin metal korkuluklarında kullanılan bitkisel desenli detaylar, D’Aronco’nun İstanbul’a getirmiş olduğu Art-nouveau üslubuna yakın gözükmektedir. Daha önce 1894 Büyük İstanbul Depremi sonrası Kapalıçarşı restorasyonunda birlikte çalıştıkları bilinen dönemin bu iki ünlü mimarının, bu büyük boyutlu yapıda da birlikte çalışmış olma ihtimalleri mümkündür. Değerlendirme İlerleme hareketlerinin önündeki en önemli engel olarak görülen Yeniçeri Ocağı’nın II. Mahmud Dönemi’nde kaldırılmasından sonra, birçok alanda girişilen modernleşme çabaları, tıp eğitimi alanında da gösterilmiştir. II. Mahmud’un emriyle, Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi tarafından hazırlanan raporla, yeni ordunun hekim gereksinimini karşılamak amacıyla kurulan Tıbhane-i Âmire, üç hoca ve kırk öğrenciyle 14 Mart 1827 tarihinde eğitim yaşamına başlamıştır.307 Söz konusu okulun ilk binası, Şehzadebaşı’ndaki Tulumbacıbaşı Konağı olmuştur.308 1836 yılına kadar bu binada hizmet veren kurum, bu tarihten sonra, önce Topkapı Sarayı Otlukçu Kışlası’na sonra da Galatasaray’daki Enderun Ağaları Mektebi’ne taşınmıştır.309 1848 Beyoğlu Yangını, bu okulun ortadan kalkmasına ve tıp eğitimi alanındaki birikimlerin birçoğunun kaybedilmesine neden olmuştur. Bu tarihten sonra okul, Halıcıoğlu’nda daha önce Mühendishane-i Berri-i Hümayun tarafından kullanılan Humbarahane Kışlası’na taşınmıştır. 1865 yılında yaşanılan kolera salgınında kışla, hastaneye dönüştürülünce, tıp okulu bu kez de Sirkeci’deki Demirkapı Kışlası’na yerleşmiştir.310 306 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 277. Ali Haydar BAYAT, Tıp Tarihi, 324, 325. 308 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 422. 309 Nuran YILDIRIM, “Tıbhane-i Amire”, 264, 265. 310 Nuran YILDIRIM, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane”, 375, 376. 307 112 Özet olarak verilen XIX. Yüzyıl Osmanlı tıp eğitimi tarihinden de anlaşılabileceği üzere, Mekteb-i Tıbbiye, devlet adamlarının özel ilgisi ve iyi niyetli girişimlerine rağmen, istenilen düzeye getirilememiştir. Bunda, okulun gereksinimlerini karşılayacak modern bir binaya sahip olamamış olması önemli bir etken olmuştur. Okul, kurulduğu 1827 tarihinden, Haydarpaşa’daki binasına taşınana değin birçok farklı binada eğitim yaşamını sürdürmeye çalışmış ve bu nedenle eğitim düzeyinde bir istikrar sağlanamamıştır. Sonunda, Sirkeci’deki Demirkapı Kışlası’nın, gelişen tıp öğretimi için yetersiz kalması, 1893’te Haydarpaşa’da yeni bir tıbbiye binasının yapımını gündeme getirmiştir. Binanın siyaset ve mimarlık tarihi açısından en çok ilişkilendirilen ve tartışılan konularından biri yer seçimiyle ilgilidir. Yeni tıp okulunun yerinin belirlenmesinde, II. Abdülhamid’in istibdat yönetimine karşı gizli faaliyetler içerisinde olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin etkisi olduğu açıktır. Kuşkucu tavırlarıyla bilinen ve baskıcı yönetimini zor kullanarak sürdürmek eğiliminde olan Sultan, çoğu İttihat ve Terakki üyesi ya da yanlısı olan Tıbbiyelileri, Babıâli’ye yakın bir noktadaki Gülhane’nin uzağında bir alana taşımak istemiştir. Bu kurum, her ne kadar bir tıp okulu olsa da askeri bir niteliğe sahip bulunduğundan, her an bir silahlı kalkışmanın odak noktası haline gelebilecektir. İktidarını tehditlerden koruma arzusunda olan Sultanın, kurumsal ve fiziki anlamda yenileşme arayışı içerisinde olan Tıp Okulu’nu, bu fırsatla Tarihi Yarımada’nın uzağında yeniden oluşturmaya karar verdiği anlaşılmaktadır. Tamamlanmasının ardından yapının en çok eleştirilen yönü, bir eğitim kurumundan çok bir kışlaya benziyor olmasıdır. Başta Cemil (Topuzlu) Paşa olmak üzere, okulun birçok hocası, yapıyı tıp eğitimine uygun bir şekilde tasarlanmadığı konusunda eleştirmiştir. Gerçekten de bina, en yalın haliyle açık avlulu, dikdörtgen plan şemasıyla, dönem kışlalarını anımsatmaktadır. Siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında bahse değer bir diğer önemli konu, binanın üslubudur. Vallaury’nin, bu bina için Selçuklu, Osmanlı, Hint, İslam mimarlığı repertuarını kullanarak meydana getirmiş olduğu “İslam seçmeciliği”nde, 113 II. Abdülhamid’in izlemiş olduğu, dünya Müslümanlarını aynı yönetim altında toplama amacı güden Panislamizm siyasetinin etkisi olduğu düşünülebilir. Hindistan’dan, İspanya’ya, geniş bir coğrafyada egemen olan İslam uygarlıklarının yaratmış olduğu mimari repertuar ve çeşitlilik, söz konusu yapının bünyesinde bir araya getirilerek, İslam liderliği vurgusu yapılmaya çalışıldığı düşünülebilir. Oldukça büyük ölçülerde olan yapının inşaatında birçok farklı yerden, farklı yapı malzemesinin getirilip kullanıldığı görülmektedir. Avrupa’dan özellikle yapının volta döşemelerinde ve diğer metal strüktür öğeleri ile metal çerçeveli pencerelerinin hazırlatılarak getirilmiş olması, Osmanlı yapı sanayinin, özellikle metal aksamların sağlanmasında Avrupa’ya bağımlı olduğunun göstergesi durumundadır. Bir başka dikkat çekici nokta, yapının inşa sürecinde, padişahın doğum günü, tahta çıkış yıldönümü gibi günlerin önemsenerek, temel atma ya da açılış törenlerinin bu tarihlere göre düzenlenmiş olmasıdır. Bu uygulama, dönemin diğer büyük kamu yapılarında da görülecektir. Katalog No: III. 1. 5. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu / İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Gülhane Semti’nde, Alemdar Caddesi, Osman Hamdi Bey Yokuşu Sokak üzerinde bulunmaktadır. Bugün, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü yönetimindeki Arkeoloji Müzesi, Eski Şark Eserleri Müzesi ve Çinili Köşk Müzesi’nden meydana gelen yapılar topluluğu; Topkapı Sarayı dış avlusu, eski Darphane binaları ve Gülhane Parkı tarafından çevrelenmektedir. Söz konusu alan, Sanayi-i Nefise Mektebi binasının Şark Eserleri Müzesi’ne, Çinili Köşk’ün de Çini Müzesi’ne dönüştürülmesinden sonra üç büyük yapıdan oluşan bir müzeler kompleksi haline 114 getirilmiştir (Bkz. Şekil 20). Bu binalar arasında, açık havada sergilenen çok sayıda arkeolojik buluntu, kompleksin sui generis atmosferini tamamlamaktadır. Binanın yerinin belirlenmesinde, Sanayi-i Nefise Mektebi Âlisi binası tanıtılırken belirtildiği üzere, Müze-i Hümayun ile Sanayi-i Nefise Mektebi yöneticiliğini bir arada yürütmekte olan Osman Hamdi Bey’in bu iki kurumun bir birine yakın bir noktada olması gerektiği düşüncesi etkili olmuştur. Plan Şeması Alexandre Vallaury tarafından üç aşamada gerçekleştirilmiş olan binanın 1891’de tamamlanan ilk ve ana yapısı, Çinili Köşk ile Topkapı Sarayı arasına kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda yerleştirilmiş, 61 x 13 m. boyutlarında dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir. Bu ana yapı, ikinci ve üçüncü etapta eklenen kanatlarıyla Çinili Köşkü U biçiminde kuşatarak, bütünleşik bir müze alanı meydana getirmektedir.311 (Bkz. Şekil 19, 20). Yapının planı, işlevine uygun bir şekilde ele alınmış; sergi salonlarının dolaşımında sağlanan süreklilikle ziyaretçiler açısından kullanışlı bir tasarım ortaya konulmuştur. Farklı boyutlardaki salonlar, sergilemede hem tekdüzeliğin önüne geçmekte, hem de sergilenecek eserlerin türlerine göre farklı seçenekler oluşturmaktadır.312 Strüktür ve Yapı Malzemesi Müzenin inşası sırasında çekilmiş fotoğraflarından, yapının kâgir malzemeyle, taşla kaplı tuğla duvarlarla ve çelik putrelli volta döşemeyle inşa edildiği anlaşılmaktadır. Müzenin tüm sergi salonları, dekoratif öğelerle bezenmiş kaset tavan düzenindedir. Yapı, kiremit kaplı kırma bir çatıyla örtülüdür. 311 312 Afife BATUR, “Arkeoloji Müzeleri Binası”, 310. Bkz. ( 295 ), AKPOLAT, 53. 115 Mimari Üslup Sanayi-i Nefise Mektebi’nde olduğu gibi üç aşamada tamamlanmış olan Müze-i Hümayun binasının ilk ve ana yapısının giriş bölümü, lotus yapraklı başlıklardan oluşan dört kolonun taşıdığı üçgen alınlık ve bunun köşelerinde yer alan akroterlerle biçimlenen bir portik şeklinde düzenlenmiştir. Bunun sağında ve solunda yer alan bölümlerdeyse pencereleri sınırlayan İyonik başlıklı yivli pilastrlar, pencere dizileri arasında yer alan yalın pilastrlar ve yatay düzlemdeki meander motifli friz yer almaktadır. Yapı, bu görünümüyle Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 21, 22). Ana binaya sonradan eklenen yan kanatlar da, ilk bölümün üslubunu devam ettirirler. Yapının cepheleri gibi iç düzeni de yalın bir görünümdedir. Tarihi çevrede uygulamış olduğu yapılarda, çevresel uyum gözetmeye özen gösteren Vallaury’nin313, Topkapı Sarayı ile Çinili Köşk arasında inşa ettiği müze binasını tasarlarken, çevresiyle uyumsuz olarak değerlendirilebilecek bu görünümünde bir yapı meydana getirmesinde, dönemin Batılı müzelerinin genel tercihi olan Batı tarzı Neoklasik üslubu uygun görmüş olmasının etkili olduğu düşünülebilir. Bununla birlikte, mimarın bu tercihinde, binanın özellikle “Lahitler Müzesi” olarak isimlendirilen ve yapının ilk aşamasında inşa edilen bölümünde, Sayda Lahitlerinden “Ağlayan Kadınlar Lahdi”nin cephesinden esinlenmiş olduğu iddiası da bulunmaktadır.314 Her ne kadar söz konusu lahidin klasik mimari öğelerle öne çıkan baskın mimari görünümünün, müze binası için esin kaynağı olmuş olabileceği düşünülse de, Vallaury’nin daha çok, yapının çağrıştırdığı Klasisist imgeyi ön planda tutmuş olduğu düşüncesi akla yatkın görünmektedir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Osman Hamdi Bey’in müze müdürü olarak atanmasından sonra, gerek babası Edhem Paşa’nın Dâhiliye Nazırı oluşundan yararlanarak vilayetlere gönderttiği 313 314 Y. YAVUZ - S. ÖZKAN, “Osmanlı Mimarlığının Son Yılları”, 1081. Aziz OGAN, Türk Müzeciliğinin 100. Yıl Dönümü, 8-19. 116 genelgeler sonucu buralardan gelen, gerekse de yapılan arkeolojik kazılardan elde edilen eserlerle müzedeki kültür varlıkları hızla artmaya başlamıştır. Özellikle Osman Hamdi Bey tarafından 1887 baharında Sayda kazılarında çıkarılan ve başta “İskender Lahdi” olarak adlandırılan lahit ile diğer yirmi kadar lahdin bulunuşu, müze için yeni bir bina yapılmasını zorunlu hale getirmiştir. Çinili Köşk, yeni bulunan eserlerin bir kısmının sergilemesine uygun olmadığı gibi, bazılarının bu tarihi binanın kapısından içeri sokulması bile olanaklı değildi. Bu bağlamda Sayda kazıları, Müze-i Hümayun için sadece yeni eserler kazandırmakla kalmamış, ayrıca hızla yeni bir müze binası yapılmasının da yolunu açmıştır. Sayda eserleri İstanbul’a getirildiğinde, Alexandre Vallaury’e bir müze binası planı çizdiren Osman Hamdi Bey, ardından bu binanın inşası için Maarif Nezareti’ne 26 Temmuz 1887 tarihli bir resmi yazı yazmış ve başvurusunun olumlu bulunmasıyla yeni müze binasının inşasına başlanmıştır.315 Osman Hamdi Bey, inşa halindeki bu binanın zamanla yetersiz kalacağı düşüncesiyle, daha işin başındayken, yapılmakta olan bölümün üzerine bir kat daha ekleyebilme çabası içerisine girerek, yetkilileri bu konuda ikna etmeye çalışmış ve işin mali yönünün yetkililerce fazla bulunmamasını sağlamak adına, öncelikle binanın daha az maliyetli olan bölümlerini yaptırabilmeyi hedeflemiştir. Osman Hamdi Bey’in, ek katın gerçekleştirilebilmesi için, Sadrazam Kâmil Paşa’ya, 4-5.00 Lira’ya gereksinim duyulduğunu bildirmesi üzerine paşa, söz konusu talebi 22 Mart 1888 tarihli bir yazıyla Maarif Nezareti’ne iletmiştir. Konu, sonrasında Şûrayı Devlet, Sadrazamlık ve Padişahın onayının alındığı uzun bir bürokratik süreçte değerlendirilmiştir.316 Padişah onayından sonra da, daha önce gözden geçirilmesi gereken dairelerde müzakere edilmiş ve 31 Mart 1888’de Meclis-i Kebir-i Maarifte görüşülerek;317 sonunda binaya bir kat eklenmesi kabul edilmiştir. Ayrıca binanın bezemesi ve müze eşyalarının yerleştirileceği vitrinlerin yapımı için gerekli olan para da sağlanmıştır. Böylece binanın ilk bölümü için 352.427 Kuruş, kat eklenmesine 50.000 Kuruş, inşaatın tamamlanması ile bezeme ve vitrinlerin yapımına 328.177 315 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 257. A.g.k., 259. 317 Maarif Nezareti Belgeleri, No. 21. 316 117 Kuruş318, olmak üzere toplam olarak 730.604 Kuruş’un harcanması gerekmiştir. Bu giderlerin karşılığı olan işlerin yapılmasına ilişkin 6 Nisan 1889 tarihli padişah onayıyla konu netlik kazanmıştır.319 Yeni binanın açılışı, padişahın da onayıyla 13 Haziran 1891’de yapılmıştır.320 İki büyük ana salon şeklinde planlanan ve her iki katıyla birlikte 1800 m²’lik bir alanı kaplayan söz konusu bina, lahitler ve mezar stelleri buraya konulduğundan, “Lahitler Müzesi” şeklinde anılmaya başlanmıştır. Alt kattaki iki büyük salona İskender, Likya, Ağlayan Kadınlar ve Satrap Lahdi gibi Sayda Lahitleri’nin en önemli parçaları konulmuş ve bunların çevresine de diğer eserler yerleştirilmiştir.321 Vallaury’nin tasarlamış olduğu müze, altı bölümden oluşuyordu: Birincisi eski Yunan, Roma ve Bizans dönemlerinin eserlerine; ikinci bölüm Asur, Mısır, Finike, Hitit, Afrika ve Asya uygarlıklarına; üçüncü bölüm İslam uygarlığına; dördüncü bölüm antik paralara; beşinci bölüm doğa tarihi örneklerine ayrılmıştı. Altıncı bölüm ise bilimsel ve tarihi kitapların yer aldığı bir kütüphaneydi.322 Müzenin bu şekilde bölümlenmesi, XIX. Yüzyıl’ın başından beri Avrupa’da uygulanan müze düzenlemelerini yansıtıyordu.323 Bu dönemde, sürdürülmekte olan arkeolojik kazılar müzenin birçok yeni eser kazanmasını sağlayacak sonuçlar vermekteydi. 1891’de Lagina Antik Kenti’ndeki Hekate Tapınağı’nda yapılan kazılarda elde edilen buluntular, 1893’teyse Magnesia Artemis Tapınağı kazı buluntuları İstanbul’a nakledilmişti. Bu iki kazı sonucunda elde edilen eserlerin, yeni müze binasının yeterli olmadığını net olarak göstermesi üzerine Osman Hamdi Bey, müzeye ek bir bölüm yaptırabilmek için harekete geçmiştir.324 318 BOA. Şûray-ı Devlet İradeleri, No. 5683. Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 260. 320 Tercüman-ı Hakikat, No. 3858, 18 Şevval 1308 (27 Mayıs 1891) ve No. 3872, 6 Zilkade 1308 (12 Haziran 1891). 321 Mustafa CEZAR, a.g.k., 260, 261. 322 Müze-i Hümayun Nizamname-i Dâhiliyesi, madde 2, Düstur, 4. Cilt, s. 344. 323 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 113. 324 Mustafa CEZAR, a.g.k., 266, 267. 319 118 Mevcut yapının kuzeyine eklenecek yeni bölümün tasarımı yine Alexandre Vallaury tarafından yapılmış, yapım çalışmaları ise mimar ve ressam Philippe Bello’nun gözetiminde yürütülmüştür.325 Ek binanın temel atma töreni, padişahın tahta geçişinin yıldönümü olan 1 Eylül 1898’de yapılmış,326 açılışı ise 7 Kasım 1903’te gerçekleştirilmiştir.327 Başlangıçta yeni müze binası yapılırken, ilerde binanın her iki tarafa uzatılabileceği düşünülmüş olduğu için, bu ikinci bölüm, hem içeriden hem de dışarıdan, ilk bölüme uyumlu bir şekilde eklenmiştir. Müzenin ikinci bölümünün inşaatı tamamlanınca bu bölüm de kısa zamanda dolmuş ve ihtiyaçları karşılayamaz hale gelmiştir. İkinci bölümün açılış söylevinde Osman Hamdi Bey, yeni yapılan dairenin gereksinimlere cevap veremeyeceğini belirterek üçüncü bir dairenin yapılması gerekliliği üzerinde durmuş ve bu konu dönemin yayın organlarında da kendisine yer bulmuştur. İkinci bölümde olduğu gibi, ilk bölümle iç ve dıştan uyumlu bir şekilde bütünleşen üçüncü ek binanın inşaatına, ikinci bölümün açılışından 11 ay sonra başlanmıştır. İkinci bölümde olduğu gibi, bu binada da temel atma töreni yine padişahın tahta geçiş yıldönümüne denk getirilerek, 1 Eylül 1904’te gerçekleştirilmiştir.328 Yine Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmış olan güney kanadının yapım çalışmaları, bu kez mimar Halil Edhem Bey tarafından yürütülmüş329 ve yaklaşık 2,5 yıl süren inşaat, 1907 Nisan’ında tamamlanmıştır.330 1907 Mayıs’ının ikinci haftasından itibaren de müze eserlerinin bir bölümü bu bölüme taşınmaya başlanmıştır.331 1891 yılına ait bir arşiv belgesi,332 müze için nerelerden kaynak sağlandığını göstermesi bakımından önemli bilgiler sağlamaktadır. Bu belgeden anlaşıldığına 325 Bkz. ( 311 ), BATUR, 310. Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 267. Cezar bu bilgiyi Servet-i Fünun, c. 26, No. 672, 26 Şubat 1319, s. 340’tan aktarmaktadır. 327 A.g.k., 268. Cezar, bu bilgiyi İkdam, No. 3271, 26 Teşrin evvel 1319-18 Şaban 1321 (8 Kasım 1903) ten aktarmaktadır. 328 A.g.k., 271. Cezar bu bilgiyi İkdam, No. 3670, 20 Ağustos 1320 (2 Eylül 1904) ten aktarmaktadır. 329 Bkz. ( 311 ), BATUR, 310. 330 Servet-i Fünun, c. 38, No. 984, 1 Nisan 1327. 331 Mustafa CEZAR, a.g.k., 274. Cezar, bu bilgiyi Sabah, No. 6330, 5 Mayıs 1323 (18 Mayıs 1907) den aktarmaktadır. 332 BOA, Şûray-ı Devlet İradeleri, No. 6317. 326 119 göre, ilk müze binası inşası için Maarif Nezareti bütçesine ödenek konulmamış veya konulamamış; inşaat ve diğer giderler için gerekli olan para, müzeyle ilgisi bulunmayan yerlerden sağlanmıştır. Bu ödeneklerin müzeye tahsis edilebilmesi için önce Maarif Nezareti’nin onayı, ardından Şûray-ı Devlet’in özel kararı gerekmiş, bunları izleyen süreçte de sadrazamın onayı ve padişaha arzı ve sonunda bütün bu işlerin yeniden padişahın onayından geçmesini gerektiren uzun bir bürokratik süreç izlenmiştir. Bu işlemlere ilişkin yazışma evrakına göre, 30 Mart 1891’de padişahın onayından geçen ve tamamı 880.604 Kuruş tutan bu harcamaların, 150.000 Kuruş’u Mülkiye Tıbbiyesi için yapılacak hastane parasının müzeye aktarılması, 402.427 Kuruşu 1304 mali yılı bütçesinin taşra kısmındaki 1.000.000 Kuruşluk ödeneğin 402.427 Kuruşunun müzeye devredilmesi, 328.177 Kuruşu ise 1305 mali yılı bütçesinin zuhurat tertibindeki (olağandışı) ödemenin bir bölümünün müzeye tahsisi yoluyla karşılanmıştır. Müzeye ait olmayan ödeneklerin, müzeye tahsisi gibi hiç de kolay olmayan bu işlemlerin olumlu bir sonuca ulaşabilmesi uzun ve sıkıntılı bir bürokratik süreçte gerçekleşmiştir. Bu olumlu sonucun hazırlanmasında Osman Hamdi Bey’in büyük katkısı olduğu açıktır.333 Müzenin ikinci bölüm inşaatına 20.000 Lira’ya yakın (1.957.001 Kuruş 20 santim) para harcanmıştır. Ancak bir yandan da Osman Hamdi Bey’in yaptırdığı arkeolojik kazılar nedeniyle, müzenin giderleri bununla sınırlı kalmamıştır. Müze inşaatı ve arkeolojik kazılara ilişkin ödenek, dönemin Maarif Nazırınca fazla bulunmuş ve bunlar için ödenek ayrılmasında gönülsüz davranılarak, nezaret bütçesinin bunlara tahammül edemeyeceği ima edilmiş olmalı ki, Osman Hamdi Bey Maarif Nezareti’ne 6 Şubat 1901’de müzenin anlam ve değerine işaret eden ve müzelerin aynı zamanda bir devletin gelişme derecesini gösteren kurumlar olduğunu vurgulayan beş sayfalık bir yazı kaleme almıştır.334 Yapının Mimarı 333 334 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 275. Bkz. ( 333 ), CEZAR, 275. 120 Müze binası, 1891-1907 yılları arasında, üç aşamada olmak üzere, Alexandre Vallaury tarafından tasarlanıp inşa edilmiştir.335 Değerlendirme Türk müzeciliğinin temeli Tanzimat’ın ilanından sonra, Sultan Abdülmecid Dönemi’nde (1839-1861) Tophane-i Âmire Müşiri Ahmed Fethi Paşa’nın girişimiyle, 1846’da Topkapı Sarayı’nın dış avlusunda, o tarihe kadar cephanelik olarak kullanılan, Aya İrini Kilisesi’nde çeşitli eski silahların toplanmasıyla başlamıştır. Buraya “müze” adıysa Âli Paşa’nın sadrazamlığı ve Saffet Paşa’nın maarif nazırlığı döneminde verilmiştir. Koleksiyon, Müze-i Hümayûn adını alırken, başına da 8 Temmuz 1869’da Galatasaray Mekteb-i Sultanisi öğretmenlerinden İngiliz Edward Goold atanmıştır.336 Bu dönemde, müze konusuyla Maarif Nazırı Saffet Paşa’nın bizzat ilgilendiği görülmektedir. Paşa, müzeye eser kazandırmak için birtakım çabalar sarf etmiş ve imparatorluğun çeşitli yerlerinde dağınık halde bulunan eski eserleri bir araya toplamak ve yeni kurulan müzeye getirmek için, dönemin valilerine genelge göndererek vilayetlerinin sınırları içinde bulunan eski eserlerin hasara uğramayacak şekilde müzeye yollanmasını emretmiştir.337 Bu emir üzerine, birçok eski eser İstanbul’a getirilerek Aya İrini’de toplanmaya başlanmıştır. Bu eserlerle, burada Mecma-i Âsâr-ı Atika (Eski Eser Koleksiyonu) ile Mecma-i Esliha-i Atika (Eski Silah Koleksiyonu) adları verilen iki koleksiyon oluşturulmuş ve böylelikle Arkeoloji Müzesi ile Askeri Müze’nin temelleri atılmıştır.338 Ahmed Vefik Paşa 1872’de maarif nazırı olunca, bir dönem kaldırılan Müze-i Hümayûn Müdürlüğü’nü yeniden kurmuş ve başına Alman Dr. Philipp Anton 335 Bkz. ( 311 ), BATUR, 310. Semavi EYİCE, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, 1596-1598. 337 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 231-233. Cezar, BOA, Cevdet Maarif No. 221’e dayanarak, valilere gönderilen uzun genelgeyi meydana getiren bu üç parçalık belgede eski eserlerin nelerden ibaret olduğunun anlatılmakta, bunların değerlerine işaret edildikten, devlete aidiyetleri belirtildikten sonra müzeye konulmak üzere İstanbul’a yollanmalarının istenilmekte olduğunu belirtmektedir. 338 Alpay PASİNLİ, “Arkeoloji Müzeleri”, 307. 336 121 Dethier’i getirmiştir.339 Dethier, Goold zamanında 160 olan müzedeki eser sayısını 650’ye çıkartmış, müzeyle ilgili yazışma ve olayların kaydedildiği bir defter ve bir dosya düzenlettirmiş, ayrıca bir de katalog meydana getirmiştir. Dethier’in müdürlüğü döneminde, müzecilik ve arkeolojik faaliyetler konusunda, etkileri hayli geniş olacak bazı önemli gelişmeler göze çarpar. Bunlardan ilki, müzenin Aya İrini’den, Çinili Köşke taşınması, diğeri 1874 tarihli Âsâr-ı Âtîka Nizamnamesi’nin çıkarılması ve bir üçüncüsü de Arkeoloji Okulu açılmak istenmesidir.340 Cevdet Paşa’nın maarif nazırlığı sırasında, Dethier’in Kıbrıs’tan 88 sandık eski eserle dönmesi üzerine yeni bir binaya gerek duyulmuş, ancak bu isteğin yerine getirilmesindeki bazı zorluklar nedeniyle, Çinili Köşk’ün müzeye tahsisi için Maarif Nezareti’nden, Hazine-i Hassa Nezareti’ne ilk yazı 1873’te yazılmıştır. Bu talebin uygun bulunması üzerine,341 müze olmak üzere 1875 Martında teslim edilen Çinili Köşk bu yeni işleve uygun bir hale getirilmiştir.342 Yeni müze binasına eserlerin taşınması, değişiklikler ve yeniden düzenleme işlemleri oldukça uzun sürmüş, 16 Ağustos 1880’de müzenin açılış töreni yapılabilmiştir.343 Açılış konuşmalarında gerek dönemin Maarif Nazırı Münif Paşa, gerekse eğitimci Aristocles Efendi, İstanbul gibi bir kentte müzenin önemini vurgulamış, Münif Paşa, Yunanistan’ı örnek göstererek, burada bulunan antik eserlerin ancak Atina’da korunup, sergilendiğini belirtmiş ve “bizim eserlerimizin çoğu ise, ne yazık ki bugün Avrupa ve Amerika’daki müzeleri süslüyor” diyerek, bu müzenin bundan böyle Osmanlı topraklarında ortaya çıkacak eski eserlerin İstanbul’da sergilenmesine olanak sağlaması açısından özel önem taşıdığını vurgulamıştır.344 339 Alpay PASİNLİ, a.g.m., 308. Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 235, 236. 341 Nur AKIN, “Osman Hamdi Bey, Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, 235. Akın, 10 Ocak 1874 tarihli La Turquie Gazetesi’nin haberine dayanarak, konuyla ilgili padişah emrinin 1874 yılı başında çıkmış olduğunu belirtmektedir. 342 Semavi EYİCE, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, 1602. 343 Bkz. ( 339 ), PASİNLİ, 308. 344 Bkz. ( 341 ), AKIN, 235. Akın, her iki konuşmanın tam metin çevirilerinin La Turquie Gazetesinin 18-19 Ağustos 1880 tarihli nüshalarında da aynen yayımlanmış olduğunu belirtmektedir. 340 122 Dethier’in 1881’de ölümü üzerine, Müze-i Hümayûn müdürlüğüne yine bir yabancının getirilmesi için Berlin Elçiliği’ne başvurulmuş ve bu iş için Berlin Müzeleri’nde görevli Dr. Millhofer aday gösterilmişse de, 1881 yazı sonlarında Sadrazam Edhem Paşa’nın oğlu ressam Osman Hamdi Bey bu göreve atanmış ve onun bu işin başına geçmesiyle Türk müzeciliğinde yeni bir dönem başlamıştır.345 Osman Hamdi Bey, müzeyi zenginleştirmek için bizzat 1883-1895 yılları arasında Nemrut Dağı, Myrina, Kyme ve Aiolia Nekropollerinde ve Lagina Hekate Tapınağı’nda kazılar yapmış ve bulduğu eserleri müzeye getirmiştir. 1887-1888’de Sayda’da Krallar Nekropolü’nde yaptığı kazıda aralarında dünyaca ünlü İskender Lahdi olarak anılan lahit ile Ağlayan Kadınlar, Satrap, Likya ve Sayda Kralı Tabnit’in lahitlerinin de bulunduğu önemli eserleri günışığına çıkarmıştır.346 Bu dönemde ayrıca, 1882 yılında yeni bir Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi yayınlanmış ve aynı yıl Sanayi-i Nefise Mektebi de kurulmuştur. Osman Hamdi Bey müzenin düzenleme ve katalog işlerini yürütmek üzere tanınmış Fransız arkeolog Salomon Reinach’ı görevlendirmiş; mimar Alexandre Vallaury tarafından ise yeni müze binasının ilk bölümü yapılmıştır.347 Osman Hamdi Bey, müzenin gelişmesi için yoğun çaba harcamış, eserlerin ve müzenin düzenlenmesinden başka, bunları çeşitli yayınlarla bilim dünyasına tanıtmış ve kataloglarının hazırlanmasını sağlamıştır. Özellikle Gustav Mendel’e hazırlattığı Heykeltıraşlık Eserleri Kataloğu, (Catalogue des sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, İst. 1912-1914 ile Pişmiş Toprak Figürinler Kataloğu (Catalogue des figurines Grecques de terre cuite, [İst, 1908]) günümüzde de önemini koruyan çalışmalardır. Müzelerin bir eğitim ve araştırma merkezi olduğunu kavramış olan Osman Hamdi Bey, müzede ayrıca, çoğunu kişisel dostluk ve çabalarıyla Avrupa ülkelerinden bağış yoluyla sağlamış olduğu ve müdürlüğü döneminde on beş bine ulaşan bilimsel kitap ve dergiden oluşan bir de büyük kütüphane kurmuştur.348 345 Semavi EYİCE, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, 1603. Bkz. ( 339 ), PASİNLİ, 308. 347 Bkz. ( 345 ), EYİCE, 1603. 348 Alpay PASİNLİ, a.g.m., 308, 309. 346 123 Osman Hamdi Bey 1910’da ölünce yerine kardeşi Halil Edhem (Eldem) Bey atanmış ve 1931’de emekliye ayrılana değin bu görevde kalmıştır. Osman Hamdi Bey’in yaptırdığı Arkeoloji Müzesi binası, üzerinden yüz yıla yakın bir zaman geçmesi nedeniyle, gerek yapı olarak yıpranmış, gerekse de geçen zaman içinde çok sayıda eserin yan yana dizilmesiyle sergilemesi kalabalık ve sıkışık bir hale gelmiştir. Hem binayı restore etmek, hem de müzenin Topkapı Sarayı avlusuna bakan arka cephesine bitişik 4 katlı yeni ek binanın birkaç katını ziyarete açabilmek için 1988’den itibaren çalışmalara başlanmış ve bu çalışmalar 1991’de tamamlanmıştır. Müzenin kuruluşunun 100. yılı olan 13 Haziran 1991’de, ana bina restore edilerek yeniden düzenlenen salonları, çağdaş müzecilik anlayışıyla ziyarete açılmıştır. 1991’de sergilemeye açılan bu bölümlerin yerli ve yabancı kamuoyunda büyük bir ilgi ve beğeni toplaması üzerine, Avrupa Konseyi Kültür ve Eğitim Komisyonu tarafından 1993 yılı “Avrupa Konseyi Müze Ödülü”ne layık görülmüştür.349 Âsâr-ı Atîka Müzesi, XIX. Yüzyıl sonlarında, dünyada müze binası olarak tasarlanıp yapılan 8-10 müze binası arasında yer almasıyla önem taşımaktadır.350 Bu müzelerde, 1990’lı yılların başlarında Balkanlar’dan Afrika’ya, Anadolu ve Mezopotamya’dan Arabistan Yarımadası’na ve Afganistan’a kadar bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde yer alan bölgelerden, değişik kültürlere ait 50.000 civarında kayıtlı eser bulunmaktadır. Ayrıca 800.000 parçanın bulunduğu bir sikke koleksiyonu ve 75.000 civarında çivi yazılı tabletten oluşan bir tablet arşivi ve 70.000 civarında nadir ve değerli kitaptan oluşan bir arkeoloji kitaplığı bulunmaktadır.351 Dünya kültür tarihinin önemli bir evresi olan Rönesans Dönemi’nde halk, bir sanatçıyı övmek istediğinde, sanatçının ürettiği yapıtın “eski”lerden hiç de aşağı olmadığını belirtmek durumundaydı. “Eski” ile anlatılmak istenen yapıtın, Eski Yunan ve Roma yazarlarının övgüsünü kazanan ünlü ustaların sanatlarıyla eşdeğer 349 Alpay PASİNLİ, a.g.m., 309. A.g.m., 307-309. 351 Bkz. ( 311 ), BATUR, 310. 350 124 tutulmasıydı.352 Bu “kaygı”dan kaynaklanan ve giderek olgunlaşmaya başlayan eski eser kavramı, bu süreç içinde gözlerin Doğu’ya ve özellikle de uygarlıkların beşiği Anadolu’ya çevrilmesine neden olmuştur. Avrupa’da Johann Winckelmann’dan başlayarak bu konuda uyandırılan ilgi ve merakın, giderek adeta yağma düzeyine eriştiği dönemlerde, savaşlar ve ekonomik açmazlar gibi önemli sorunlarla karşı karşıya bulunan Osmanlı İmparatorluğu’nun, bu koşullar altında kendisi için lüks sayılabilecek bu tür çalışmalara harcayacak ne parası, ne de elemanı bulunmaktaydı. Bu nedenle söz konusu dönem, Anadolu coğrafyasındaki eski eserlerin Batılılarca adeta yağmalanma dönemi olarak tanımlanmaktadır.353 XIX. Yüzyıl’da Osmanlı toplumu ve aydınları, Batılılar tarafından eski eserlerden anlamayan bir toplum olarak nitelendirilir. Bu düşünceye göre Osmanlılar, bütün eski dünyanın kalıntıları ve başlıca eserlerini “taş parçası” olarak görmektedir. Bu Batılı bakış açısı, daha çok imparatorluk coğrafyasındaki kültür varlıklarını, buradan alıp Londra, Paris ve Berlin müzelerine taşımak isteyenlerin tekrarladığı bir söz olmuştur.354 Bu yargıya rağmen, Osmanlı bürokrat ve aydınlarının daha Tanzimat Dönemi başlarında eski eserlerin tespiti ve müzecilik konusunda yeterli olmasa da, bir faaliyet içerisinde oldukları ve 1840’larda bütün vilayetlerdeki yöneticilere, bölgelerindeki eski eserleri arayıp belirlemeleri ve değerlilerini İstanbul’a göndermeleri veya bulundukları mahalde müze kurmaları emredildiği yukarıda anlatılmıştı. Ancak bu çalışmalar bu dönemde parasızlık, örgütsüzlük ve yetişmiş eleman eksikliği nedeniyle geliştirilememiştir. Dönemin karışık siyasal ortamı içerisinde, dönem bürokratlarının temel kaygısı, daha çok devleti dış tehlikelere karşı korumak ve devletin parçalanmasını önlemektir. Bu nedenle, sanat eseri toplayıcılığı ya da korumacılığı gibi işlere odaklanabilecek durumda değillerdir. Özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nin siyasal ve ekonomik koşulları içerisinde, başta Bergama Sunağı olmak üzere, birçok kültür varlığı Batılılara adeta 352 Ernest H. GOMBRİCH, Sanatın Öyküsü, Çev. Bedrettin Cömert, 167. İsmet EBCİOĞLU, “Türkiye’den Batı Ülkelerine Götürülen Arkeolojik Eserler”, 76’dan aktaran İsmail Günay PAKSOY, “Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler”, 201, 202. 354 İlber ORTAYLI, İstanbul’dan Sayfalar, 175, 176. 353 125 hediye edilmiştir. Sözü edilen bu örnekte, alınan yüklü miktardaki borçlar ve imparatorluk coğrafyasında yapılmakta olan demiryollarının etkisi olduğu açıktır. Bu olayın dışında başka benzer olaylar da gerçekleşmiş; Türkiye’yi ziyaret eden Batılı devletlerin hükümdar ailelerinden o sırada ilişkilerin iyi olduğu bir devletin İstanbul’daki elçilerinden, gördüğünü beğenenlere, siyaset gereği bazı şeyler hediye olarak verilmiştir.355 Avrupalılar, ellerindeki değerlerin farkında olmayan Osmanlıların bu eserleri korumalarının zaten olanaklı olamayacağı kanısındadırlar. Örneğin klasik dönem tarihçisi Theodor Gömberz, konuyla ilgili düşüncelerini “Türkleri, Yunan ve Roma anıtlarının koruyucusu olarak düşünmek, neredeyse biraz komik. Hiçbir soruya cevap alamıyorsunuz. Hiçbir katalog yok. Hiç böyle bir gelenek yok” şeklinde ifade etmektedir.356 Yunanistan’da 1835’ten itibaren, hiçbir antik eser, resmen yurtdışına çıkarılamazken, Avrupalılar Yunanların bu kararını, Antik Çağ’ın ait olduğu topraklarda, ülke tarihinin bir parçası olarak kalması gerektiğini düşünerek anlayışla karşılarken, eski eserlerle ilgili hiçbir bilgisi olmayan Osmanlıları ise bu anıtların sahibi olarak görememektedirler.357 Bir Historisizm çağı yaşamakta olan XIX. Yüzyıl Avrupası’nda, arkeolojiye duyulan ilgi ve buluntuların kendi ülkelerindeki müzelerde saklanması konusundaki yoğun çalışmalar, önceleri aristokrasiye karşı tarihi olmayan burjuvazinin kendine bir tarih ve toplumsal saygınlık kazanması isteği şeklinde ortaya çıkmıştır. Kazıları finanse edenler arasında büyük sermaye sahipleri görülmektedir. Bunlar kendi hükümetlerini, hükümetler de Osmanlı İmparatorluğu’nu etkilemektedirler. 1870’lerden itibaren kazıların devlet tarafından finanse edilmeye başlanması, işin uluslararası ve emperyalist bir yarışa dönüşmesine neden olmuştur. Nitekim kazıların ve özellikle de eski eser kaçakçılığının büyük bir bölümüne, kazı yapan devletlerin savaş gemileri eşlik etmektedir. Böyle bir ortamda, büyük sanayiciler ve onlarla 355 İlber ORTAYLI, İstanbul’dan Sayfalar, 176, 177. Anton BAMMER, Architektur als Erinnerung, 77. 357 Nur AKIN, “Osman Hamdi Bey, Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, 234. 356 126 bütünleşen devletlerin parasal güçlerinden kaynaklanan ağırlıklarının yanında, Osman Hamdi Bey’in eşzamanlı korumacı çabalarının, destekten yoksun ve bireysel olduğu söylenebilir. Osman Hamdi Bey gerekli kamuoyu ve kitlesel destekten yoksundur. Örneğin müze müdürlüğünün 25. yıl jübilesinde, Batı’dan yüz kadar tebrik telgrafı almasından kuşkulanan Sultan Abdülhamid, saray jurnalcisini Osman Hamdi Bey’e göndererek, bunun nedenini sordurtmuştur.358 Tüm bu küresel ve yerel olumsuzluklara rağmen, Arkeoloji Müzesi, imparatorluğun kültür değerlerine sahip çıkılması yolunda ve Osmanlı toplumunun kültürel gelişiminde, II. Abdülhamid Dönemi’nin toplumsal gelişmelerinin simgelerinden biri olarak değerlendirilebilir. Bu dönemde Antik eserlerin Osmanlı mirasının bir parçası görülerek onlara sahip çıkılması, Avrupalıların antik kalıntıların harabe durumunu Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüyle özdeşleştiren benzetmesini tersine çeviriyordu. Bu, aynı zamanda imparatorluğun modernitesini vurgulayarak Avrupa’nın kültürel mirasıyla ilişkilendirmek anlamına geliyordu. Zeynep Çelik’e göre, Müze-i Hümayun’un Batı tarzı Neoklasik mimarisi de bu bağlamda değerlendirilebilir.359 III. 2. Kışlalar Osmanlı devlet adamları, imparatorlukta XVIII. Yüzyıl başlarında kendisini göstermeye başlayan gerileme sürecinin, temel nedeninin askeri alanda yaşanan yenilgiler ve zayıflama olduğunu düşünmüşlerdir. Bu bağlamda, özellikle III. Selim Dönemi’nde (1789-1807) girişilen reformlarda askeri ihtiyaçlara öncelik ve ayrıcalık tanınmıştır. Bu durumun mimariye yansıması, kışlalar, karakollar ve burada hizmet vermekte olan askerlere yönelik yapılan askeri hastaneler gibi yeni işlevlerdeki yapıların mimari programa dâhil olması şeklinde olmuştur. 358 Nur AKIN, “Osman Hamdi Bey, Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, 237, 238. Akın, bu bilgiyi Theodor WİEGAND, Halbmond im Letzten Viertel, s. 90’dan aktarmaktadır. 359 Zeynep ÇELİK, İmparatorluk, Mimari ve Kent Osmanlı-Fransız Karşılaşmaları (1830-1914), Yay. Haz. Lorans Tanatar-Baruh, 283, 284. 127 Osmanlı imar sistemi içerisinde başlangıçtan itibaren devlet eliyle inşa edilen tek yapı grubu durumundaki kışlalar, XVIII. Yüzyıl’ın sonuna kadar az sayıda inşa edilmiştir. Bunun temel nedeni, Osmanlı askeri sisteminin, salt Kapıkulu askerleri için kışla yapılmasını gerektiriyor olmasıdır. Batılılaşma Dönemi’yle birlikte, Kapıkulu askerleri dışında modern bir askeri sınıfın oluşturulmaya çalışılması, subay yetiştirecek okulların yanı sıra yeni kışla binalarının yapımını da gerektirmiştir. Bu ihtiyacı karşılamak amacıyla özellikle III. Selim Dönemi’nde yoğun olarak inşa edilmeye başlanan kışlalar, Batılılaşma çabalarının, şehirlerde mimari alana yansıyan ilk somut işaretleri olmuştur.360 Nizam-ı Cedid askerleri ve yeni oluşturulan sınıflar için inşa edilen kışlalara, dönemin karakteristik yatırımları olarak bakmak mümkündür. Nitekim Osmanlı maliyesi üzerine yapılan çalışmalarda, İrad-ı Cedid hazinesinde, önemli paralar gerektiren ve yapımı zaman alan kale, havuz, kışla ve yeni tesis yapımlarının bu dönemde artmış olduğu gözlemlenmektedir.361 Batılılaşma Dönemi’yle birlikte kurumsallaşmaya başlayan birçok yapı grubu arasına giren kışlaları, askeri alanda yapılması amaçlanan çağdaş düzenlemelerin, kentlerin fiziksel görünümlerindeki simgeleri olarak tanımlamak olanaklıdır. Genellikle şehrin dış çevrelerine inşa edilmeye başlanan “modern” ve büyük kışla binaları, Osmanlı mimarlığına ve şehirciliğine, yeni yapı türlerinin girmesiyle başlayan değişim ve dönüşümün de bir örneğini oluştururlar. Şehircilik anlamında, başkent İstanbul’da kışlaların özellikle sur dışı alanlarda ve Boğaz’da inşa edilmeleri, yeni yerleşimlerin ve mahallelerin oluşmasına da olanak sağlamış ve böylelikle, o döneme değin İstanbul silueti için karakteristik olan camilerin yanına kışlalar da eklenmeye başlamıştır. III. Selim Dönemi’nde, dış mahallelere yaptırılan Batılı üsluptaki kışla binalarından önce, Kasımpaşa’da Kaptan-ı Derya Cezayirli Hasan Paşa’nın kendi 360 Gevher ACAR, a.g.t., 211. Ayşe Nalan YETİŞKİN, “19. Yüzyıl Batılılaşma Dönemi’nden Bir Görüntü: İstanbul’daki Kışla Yapıları (Genel Bir Değerlendirme)”, 92. 361 128 tasarrufuyla, Galata ve Kasımpaşa’daki bekâr odalarında kalan Kalyoncu askerleri için yaptırmış olduğu Kalyoncular Kışlası, İstanbul’da büyük ölçekte yaptırılan modern kışla binalarının ilk örneğidir. 1783-1784 yıllarında inşa edilen ve İstanbul’daki en eski kışla yapısı olması açısından önemli bir yere sahip olan yapı, plan şeması ve genel tasarımıyla kendisinden sonra yaptırılacak olan diğer kışla yapıları için bir model olmuştur. Kâgir olarak inşa edilen yapı, dikdörtgen planlı ve avlulu bir şemaya sahiptir. Dört yandan üçer katlı koğuş dizisiyle çevrelenen avlunun ortasında, kışlayla aynı tarihlerde yaptırılmış olan tek kubbeli ve tek şerefeli cami yer alır. Kışla-cami birlikteliği, daha sonra diğer kışlalarda da tekrarlanacak olan tipik bir uygulamadır.362 Bu ilk örnek dışında, Batılılaşma Dönemi’nde başkent İstanbul’da, yeni kurulan düzenli ordular için yaptırılan kışlalar arasında: III. Selim Dönemi’nde yaptırılan Levent Çiftliği Kışlası (1799), Humbaracılar Kışlası (1792), Topçu ve Top Arabacıları Kışlası (1791-1792), Selimiye Kışlası (1800-1806), Taksim Topçu Kışlası (1803-1806), II. Mahmud Dönemi’nde yaptırılan Kuleli Süvari Kışlası (18261828), Davutpaşa Kışlası (1826-1827), Rami Kışlası (1828-1829), Sultan Abdülmecid Dönemi’nde yaptırılan Mecidiye Kışlası (Taşkışla) (1848-1853), Gümüşsuyu Kışlası (1850’ler-1861), Sultan Abdülaziz Dönemi’nde yaptırılan Maçka Silahhanesi (1874), II. Abdülhamid Dönemi’nde yaptırılan Orhaniye Kışlası (18851886) ve günümüze ulaşmayan Ertuğrul Kışlası (1888-1889) sayılabilir. XVIII ve XIX. Yüzyıllarda İstanbul’da inşa edilmiş olan kışla yapıları genel olarak değerlendirilecek olursa, ilk olarak Kalyoncu Kışlası’nda uygulanan iki ya da üç katlı koğuşların oluşturduğu yapı kanatlarından oluşan dikdörtgen avlulu plan şemasının bütün kışlalarda kullanıldığı görülmektedir. Bu kışlaların hemen hepsinin avlusunda ya da yakınında cami yer almaktadır. Taksim Topçu Kışlası’nın Oryantalist bezemeleri ile Humbaracılar ve Kuleli Kışlası’nda ağırlıklı olarak cepheye egemen olan Ampir üslubundaki uygulamalar dışında, kalan diğer kışla yapılarında cepheler genellikle yalındır. Yapıların cepheleri, kat silmeleri, üçgen 362 Ayşe Nalan YETİŞKİN, a.g.m., 93. 129 alınlıklar, dikdörtgen pilastrlar, simetrik olan cephelerde ritmik bölünmeler yapan ikili ya da üçlü dikdörtgen söveli, yuvarlak kemerli pencere grupları ve köşe kuleleriyle hareketlendirilmiş Neobarok ve Neorönesans üsluptadır. Ayrıca özelikle II. Mahmud Dönemi kışlalarında, talim yapan askerleri denetlemek üzere ziyarete gelen padişahın dinlenmesi amacıyla yapılmış olan, ana cephenin ortasına yerleştirilmiş hünkâr köşkleri karakteristiktir. Malzeme anlamındaysa, III. Selim Dönemi’nde ahşap olarak yapımlarına başlanan büyük boyutlu kışlaların, II. Mahmud Dönemi’nde kâgire çevrildikleri ve zaman içerisinde geçirdikleri onarımlarla günümüze ulaştıkları anlaşılmaktadır. Bu nedenle, bu yapıların özgün durumları ancak görsel belgeler yoluyla değerlendirilebilmektedir.363 Katalog No: III. 2. 1. Mecidiye Kışlası (Taşkışla) / İTÜ Mimarlık Fakültesi Binası Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Şişli İlçesi, Harbiye Mahallesi, Taşkışla Caddesi üzerinde yer almaktadır. Başlangıçta bir tıp okulu olması planlanan ve bu doğrultuda tasarlanarak yapımına başlanan okulun, inşa süreci içerisinde kışlaya dönüştürülmesine karar verilmiştir. Bu fikir değişikliğinde, 1856 yılında yapımı tamamlanan Dolmabahçe Sarayı’nı yüksek bir mevkiden gözetleme/koruma ve gerektiğinde kısa sürede bölgeye müdahale etme isteğinin etkili olduğu düşünülebilir. Cezar’a göreyse binanın yerinin seçiminde, XIX. Yüzyıl’da hızlı bir gelişim süreci yaşayan Beyoğlu’nun en değerli bölgesinde yer alan geniş mezarlık alanının iskâna açılması isteği belirleyici rol oynamıştır. Bu doğrultuda Müslim, gayrimüslim 363 Ayşe Nalan YETİŞKİN, a.g.m., 97. 130 her kesimden insanın tepki göstermeyeceği büyük çaplı askeri yapılarla bu amaç gerçekleştirilmek istenmiş ve Taşkışla da bu nedenle bu bölgeye inşa edilmiştir.364 Plan Şeması Yapı, XIX. Yüzyıl Osmanlı kışla mimarisinin tipik bir örneği olarak, dikdörtgen bir avluyu çevreleyen, köşeleri cepheden taşan çıkmalarla vurgulanmış kanatlardan oluşan bir plan şeması özelliği göstermektedir. Yapının içinde, uzun kanatlar boyunca geniş bir orta koridor, dar kanatlarda da bir tarafı orta avluya bakan koridorlar uzanır (Bkz. Şekil 23, 25, 27). Strüktür ve Yapı Malzemesi Kâgir olarak inşa edilen yapı, giriş aksında ve yan kanatlarda 1 bodrum kat üzerine 2 katlı, köşelerde yer alan bölümlerdeyse 1 bodrum kat üzerine 3 katlı olarak tasarlanmıştır. Yapının cephelerinde kesme taş kullanılmıştır. İç mekânlarda, zaman içerisinde yapılan işlev değişiklikleri sonucu özgün malzemelerin birçoğunun değiştirildiği anlaşılmaktadır. Bu durum özellikle tavan ve zemin kaplamalarında gözlenebilmektedir. Kat geçişlerini sağlayan merdivenlerde mermer malzeme kullanılmıştır. Yapının üzeri, kiremit kaplı kırma bir çatıyla örtülüdür. Mimari Üslup Yapının cephelerinde ve mimari detaylarında Batı tarzı Neoklasik üslup egemendir. Batı cephesinin ortasındaki İyonik başlıklı yivli sütunlarla oluşturulmuş portikli giriş bölümü, bu üslubun en gözle görülür öğesi durumundadır. Kat araları, yatay düzlemde oluşturulan ve tüm cephe boyunca devam eden silmelerle vurgulanmıştır. Düşey düzlemdeyse, orta aksta pencere dizileri yivli pilastrlarla birbirinden ayrılmış ve bu bölümün pencereleri her iki katta da beşik kemerli olarak tasarlanmıştır. Dışa taşırılarak vurgulanan bu bölümün sağ ve solunda yer alan 364 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 498. 131 pencereler zemin katta düz profillerle, üst katta ise üçgen alınlıklarla biçimlendirilmiştir. Üst kat, diş sıralı bir silme ve bunun üzerinde yer alan parapetle sonlanmaktadır. Yapının diğer cepheleri de benzer mimari elemanlarla şekillendirilmiştir (Bkz. Şekil 24, 26). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Kışlanın, o dönem Galatasaray’da ahşap bir binada eğitim vermekte olan Mekteb-i Tıbbiye’nin çağdaş donanımına sahip, kâgir bir binaya taşınmasının daha uygun olacağı düşüncesiyle yapımına başlanmıştır. Bina, bu işleve uygun olarak, 300 öğrenci kapasiteli bir okul, 200 hasta kapasiteli bir eğitim kliniği, eczane, laboratuvarlar, morg, çeşitli servis birimleri ile cami, saat kulesi, iki havuz ve bir padişah dairesinden oluşacak şekilde tasarlanmıştı. Binanın ilk taşı koyma töreni 24 Şubat 1847’de Sultan Abdülmecid’in de katılımıyla yapılmıştır. Journal de Constantinople Gazetesi’nin 14 Eylül 1848 tarihli sayısında, yaklaşık bir buçuk yıl önce yapının planının İngiliz mimar William James Smith tarafından hazırlandığı kaydedilerek, kaba inşaatının tamamlanmış olduğu belirtilmektedir. Çalışmalar hızla sürdürülürken, 1849’da bilinmeyen bir nedenle, yapının kışlaya dönüştürülmesine karar verilmiş ve bu kararla birlikte, ilk proje iptal edilerek, bina için yeni bir proje hazırlanmıştır. Buna göre, önceden yapılmış olan padişah dairesi ile alt kattaki su hazneleri, mutfak, hamam vb. bölümler tümüyle yıkılıp binanın içi yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca, yapının denize bakan cephesine yeni bir padişah dairesi eklenmiş ve ilk durumunda iki katlı olan bu cephe, dört kata çıkarılmıştır. Bu değişikliğe bağlı olarak, bina tüm cephelerde birer kat yükselmiştir. Söz konusu bu değişikliklerin, binanın maliyetini önemli ölçüde artırmış olduğu şüphesizdir.365 Binanın inşaat işleri Ebniye-i Hassa personelinden İstefan Kalfa tarafından gerçekleştirilmiş ve giderlere ait ödemeler de ona yapılarak,366 1853’ün son ya da 365 366 Afife BATUR, “Taşkışla”, 221, 222. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 201, 202. 132 1854’ün ilk haftaları içerisinde tamamlanmıştır.367 Bu sürece denk gelen Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında Fransız askerlerine hastane olarak verilen bina, savaş sonrasında bir süre boş kalmış, bakım ve onarıma alınması gerekmiştir. Aynı dönemde Gümüşsuyu Kışlasının onarımı da söz konusudur. Gümüşsuyu Kışlası’nın giderleri Sultan Abdülaziz’in kişisel bütçesinden, Taşkışla’nın giderleri ise Maliye Hazinesi’nden karşılanmıştır.368 Sultan Abdülmecid’in 1861’de ölümü üzerine yerine geçen Sultan Abdülaziz tarafından başlatılan onarım çalışmaları aynı yıl tamamlanmış ve kışlanın adının “Mecidiye” olarak kalması uygun görülmüştür.369 1869 yılında kışlanın bazı bölümlerinin Malta taşıyla 57.840 Kuruş keşif bedeli karşılığı onarılması için izin verilmiş, yine aynı yıl çatısının ve gerekli görülen diğer yerlerinin 70.620 Kuruşa onarılması ve tutarın Maliye Hazinesi’nden ödenmesine karar verilmiştir.370 Yapının Mimarı Yapı, İngiliz mimar William James Smith tarafından tasarlanmıştır. Lord Elgin tarafından yapılan ve 1831 Büyük Beyoğlu Yangını’nda yok olan ahşap İngiliz Sefareti’nin yerine yenisini inşa etmek üzere 1841’de İstanbul’a gelen mimar, inşaat on yıl gibi uzun bir süre devam ettiği için ülkesine dönmeyerek burada kalmıştır. Mimar, bu zaman zarfı içerisinde, Galata bölgesine yerleşmiş İngiliz vatandaşları için bir konsolosluk binası, İngiliz denizcileri için bir hastane, bir hapishane ve bir şapel tasarlamıştır. Smith, bu yapılar dışında, Krikor Balyan’ın başladığı Selimiye Kışlası’nın tamamlanması (1848’den sonra), Osmanlı ordusu için iki hastane, Sultan Abdülmecid için bir kış bahçesi ve iki kasır ile Tophane Köşkü’nün yapımı işlerini de gerçekleştirmiştir. Smith’in yapılarında, genel olarak Batı tarzı Neoklasik üslubun egemen olduğu gözlenir.371 Değerlendirme 367 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 498, 499. A.g.k., 500, 501. 369 Afife BATUR, “Taşkışla”, 222. 370 Pars TUĞLACI, Osmanlı Mimarlığı’nda Balyan Ailesi’nin Rolü, 534. 371 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 610, 611. 368 133 Birçok tarihi yapı gibi, 10 Temmuz 1894 Büyük İstanbul Depremi’nde hasar gören ve İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından onarılan yapı, Balkan Savaşları (1911-1912) sırasında yine hastane olarak kullanılmıştır. 9 Mayıs 1914’te ise bir yangın geçiren kışla,372 önce Milli Eğitim Bakanlığı’na tahsis edilmiş ve 1943’te de İstanbul Teknik Üniversitesi’ne devredilmesi kararı alınmıştır.373 Bu karardan sonra, Prof. Paul Bonatz ve Prof. Emin Halid Onat tarafından hazırlanan onarım ve yeniden kullanım projesine göre Mimarlık ve İnşaat Fakülteleri ile Rektörlük merkez binası olarak yeniden düzenlenmiştir.374 Gerek kentsel konumu, gerekse mimari özellikleri nedeniyle çeşitli kamu ve özel kuruluşların her dönem ilgisini çeken ve çeşitli kullanım projelerine konu olan bina, günümüzde de İTÜ Mimarlık Fakültesi ile Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Binanın mimarı olan William James Smith’in İstanbul’daki on iki yıllık ikameti sırasındaki mimari etkinlikleri ve bunların çevresinde oluşan siyasi söylemler, Osmanlı başkentinin XIX. Yüzyıl’da Batılılaşan yüzünün birçok boyutunu açıklayan olgulara sahiptir. Smith, İstanbul’da yaptığı işler için kendisine Londra’dan sorulan sorulara yanıt olarak, “Uygarlığın ilerlemesi için küçük katkılarda bulunduğunu, uygarlaşmak isteyen bir barbar ülkeye yardımcı olmaya çalıştığını” yazmıştır.375 Bu ifadeler, Türkiye’de iş yapmakta olan Batılı bir mimarın, Osmanlı’ya bakış açısını yansıtan enteresan düşünceler olması bakımından önemlidir. 1846 başlarında Osmanlı hükümetine bir hastane projesi sunarak, devlet adamlarına kendisini tanıtmak isteyen ancak bu girişimden olumlu bir sonuç alamayan Smith, bu duruma rağmen bir yıl sonra, 1847 başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nin maaşlı mimarı durumuna gelmiştir. Dönemin yabancı mimarları içerisinde Smith’e karşı ayrıcalıklı bir tutumun sergilenmiş olduğu şu örnekle 372 Bkz. ( 370 ), TUĞLACI, 534. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 501, 502. 374 Afife BATUR, “Taşkışla”, 222, 223. 375 Bkz. ( 371 ), KUBAN, 610, 611. Kuban bu bilgiyi, M. CRİNSON, Empire Building’den aktarmaktadır. 373 134 anlaşılabilir: Fossati’nin Beyoğlu’nda bir bina satın almasına izin verilmemişken, Smith’e 50.000 Kuruş verilmiş ve ayrıca ev sahibi olması da sağlanmıştır.376 Osmanlı hükümetinin bu “yanlı” tutumunda, Smith’in kişisel yeteneklerinden çok, arkasında bulunan güçlü İngiliz İmparatorluğu’nun etkisi olduğu varsayılabilir. Önceki bölümlerde değindiğimiz üzere, Baltalimanı Ticaret Antlaşması olarak bilinen 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması, Türk-İngiliz ilişkilerinde dönüm noktası olmuş ve bu tarihten sonra İngilizler, Osmanlı ekonomisi ve siyaseti üzerinde etkili olmaya başlamışlardır. Yapının mimarı olan Smith’in de bu durumun yaratmış olduğu avantajlardan yararlanmaya çalıştığı ve sonucunda da başarı sağladığı anlaşılmaktadır. Taşkışla, Osmanlı siyasi tarihi açısından özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909), birçoğu Mekteb-i Harbiye ve Mekteb-i Tıbbiye öğrencilerinden oluşan rejim karşıtlarının sorgulanıp yargılandığı Divan-ı Harp kurulunun adı ve kararlarıyla birlikte anılmaktadır.377 Burada yargılanan muhalifler, sonrasında çoğu kez Şeref Vapuru’yla sürgüne gönderilmişlerdir. XIX. Yüzyıl’da İstanbul’un şehir içi kışlalarından özellikle Taksim Topçu Kışlası, Taşkışla ve Selimiye Kışlası barındırdıkları askeri kuvvetler yönünden çok önemli güç odakları durumundaydılar. Bu bağlamda Taşkışla’nın, siyaseten tanık olduğu en önemli olaylardan biri, “31 Mart Vakası” olarak tarihe geçen gericilik hareketidir. 1908’de Meşrutiyet’in ilanını izleyen aylarda, Selanik’ten İstanbul’a getirilen ve “Avcı Taburları” olarak adlandırılan birlikler, yeni siyasal rejimi korumak amacıyla Taşkışla’ya yerleştirilmiştir. İrtica odakları, buradaki ve bu bölgeye yakın konumdaki Topçu Kışlası’nda bulunan askerleri kendi saflarına katarak, 31 Mart 1909 sabahı bir isyan başlatmışlar ve şehirde iki gün boyunca sürecek bir anarşi ortamı yaratmışlardır. 31 Mart irtica hareketini bastırmak üzere, Rumeli’deki birliklerden oluşturulan ve “Hareket Ordusu” olarak adlandırılan kuvvetler, İstanbul’a ulaştığında, en çok Taşkışla ve Taksim Topçu Kışlası’ndaki 376 377 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 201. Bkz. ( 369 ), BATUR, 222. 135 kuvvetlerle mücadele etmek zorunda kalmışlardır. Taksim Meydanı’na topçu ve piyade birlikleri yerleştirilerek kışlaya karşı ateş açılmış; çatışmaların en şiddetlisi ise Taşkışla’da yaşanmıştır. Bu çatışmalarda her iki kışlada da hasarlar meydana gelmiştir.378 (Bkz. Şekil 24). Katalog No: III. 2. 2. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu (Topçu Kışlası) / Taksim Stadyumu Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Günümüzde mevcut olmayan yapı, Beyoğlu İlçesi, Taksim Semti’nde, bugün Tak-ı Zafer, Cumhuriyet, Asker Ocağı ve Mete caddeleri tarafından çevrelenen Taksim Gezi Parkı’nın yerinde bulunmaktaydı. Yapı, I. Mahmud Dönemi (1730-1754) imar faaliyetleri sırasında Beyoğlu yakası sularının biriktirilerek, dağıtımının sağlandığı ve semte adını veren Taksim Sarnıcı yakınlarında inşa edilmiş ve bölge, bu kışlanın inşasından sonra giderek önem kazanmaya başlamıştır.379 Plan Şeması Yapı, ortasında dikdörtgen bir avlunun yer aldığı, köşeleri ve simetri ekseninde bulunan orta bölümlerinin dışa taşırılarak ve yükseltilerek vurgulandığı, XIX. Yüzyıl klasik kışla plan şemasına uygun olarak tasarlanmıştı (Bkz. Şekil 28, 30). Strüktür ve Yapı Malzemesi 378 379 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 482, 483, 501. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 143. 136 Yapının dış görünümü gösteren mevcut fotoğraflarından, kâgir olarak, tüm cephelerde 2, köşelerde yer alan bölümlerde ise 3 katlı tasarlanarak, üzerinin kiremit kaplı kırma bir çatıyla örtülmüş olduğu anlaşılmaktadır. Yapının iç görünümüne ilişkin fotoğraf bulunmadığı için, malzeme kullanımına dair bilgi mevcut değildir. Mimari Üslup Yapının mevcut fotoğraflarından, bezeme ve mimari ayrıntılarında uygulanan biçimlerinin, Osmanlı İmparatorluğu’nda XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında görülmeye başlanan Oryantalist üslubun etkisi altında olduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu etki özellikle, yapının bezeme açısından en yoğun alanı olan bugün Cumhuriyet Caddesi yönündeki anıtsal girişte kullanılan ağ bezemeler, at nalı kemerler ve soğan biçimli kubbeler gibi elemanlarla sağlanmıştır. Yapı, bu biçimsel özellikleriyle, Oryantalizm akımının İstanbul’daki en önemli örneklerinden biri durumundaydı (Bkz. Şekil 29). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Taksim Topçu Kışlası, Nizam-ı Cedîd adıyla başlatılan yenileşme hareketleri kapsamında topçu ve nakliye birliklerini de modernize etmek amacında olan III. Selim tarafından, bu birlikler için inşa ettirilmiştir.380 İnşasına 1803-1804’te başlanan ve 1806’da büyük oranda tamamlanarak kullanıma açılan bu ilk kışlanın Kabakçı İsyanı’nda hasar görmesi üzerine bina, II. Mahmud Dönemi’nde, 1812 yılında geniş çaplı bir onarım geçirmiştir.381 Onarım keşfi, Başmimar Hafız Mehmed Emin Ağa tarafından hazırlanmış ve çalışmalar da yine onun gözetiminde sürdürülmüştür. Yapı bu haliyle tamamlandıktan sonra çeşitli tarihlerde yeni onarımlar geçirmiş, bunların en kapsamlısı ise Sultan Abdülaziz Dönemi’nde, 1861-1862’de Kalust ve Hacı Dimitri Kalfaların yükleniciliğinde gerçekleştirilmiştir.382 Söz konusu bu onarımla, köklü 380 biçimde yenilenen yapıya özgün görünümünü Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 58. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 557. 382 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 480, 481. 381 veren Oryantalist 137 düzenlemelerin de bu son uygulama sırasında yapılmış olduğu düşünülmektedir.383 Bu düzenlemeyle birlikte yapı, özgün plan şemasını korumuş olmasına rağmen, Pertusier’in 1817 tarihli albümünde yer alan Preault gravürüyle tanımlanabilen II. Mahmud Dönemi’ndeki görünümünü yitirmiştir. Kışlanın ortasında, tuğla malzemeden inşa edilen ancak fırtınada gördüğü zarar nedeniyle kâgir olarak yeniden yapıldığı bilinen camisi ise 1893’te bir onarım daha geçirmiş384 ve kışla avlusunun XX. Yüzyıl başlarında İstanbul’un ilk stadyumu gibi kullanılmaya başlandığı dönemde yıktırılmıştır.385 Yapı, başta II. Abdülhamid Dönemi olmak üzere, sonraki dönemlerde de onarımlar geçirmiştir. Yapının Mimarı Binanın kimin tarafından tasarlandığına ilişkin çeşitli görüşler söz konusudur. Cezar’a göre, kışlanın inşasına başlandığı sırada başmimarlık görevi İbrahim Kâmi Ağa tarafından yürütüldüğü için, binanın mimarının da o olması olasılığı yüksektir.386 Tuğlacı ise, Talimhane Meydanı olarak anılan alanda bulunan kışlanın 1794 yılında yanması üzerine, burada Kirkor Balyan tarafından yeni bir kışlanın yapılmış olduğunu öne sürmektedir.387 Ancak bu bilgi, İstanbul’daki Oryantalist yapıların tamamının, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısı içinde gerçekleştirilmiş olduğu bilgisiyle çelişmektedir. Bu durumda Tuğlacı’nın sözünü ettiği Kirkor Balyan katkısının, binanın 1812 yenilemesiyle ilgili olduğu düşünülebilir.388 Değerlendirme Daha önce değinilmiş olduğu gibi, imparatorluğun son döneminde gerçekleşen 31 Mart irticai ayaklanmasında, çatışmalar büyük oranda Taksim Topçu Kışlası ile Taşkışla’da yaşanmış ve bu ayaklanma sonucunda meydana gelen 383 Turgut SANER, 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında “Oryantalizm”, 79. Ayşe Yetişkin KUBİLAY, “Topçu Kışlası”, 274. 385 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 481. 386 A.g.k., 480. 387 Pars TUĞLACI, a.g.k., 65. 388 Bkz. ( 383 ), SANER, 79. 384 138 çatışmalarda her iki kışla da hasar görmüştür.389 1900 yılında kışlanın avlusunda Türkiye’nin ilk futbol sahalarından biri kurulmuş ve bina futbol karşılaşmalarına sahne olmuştur. İstanbul’un işgalinden sonra Fransızlar bu kışlaya kendi askerlerini yerleştirerek “Makmahon” adını vermişlerdir. Türk spor tarihine geçen, Türk Milli Futbol Takımı ile Romanya arasındaki ilk milli maç da 26 Ekim 1923’te burada oynanmıştır. Bina bu işlevini, 1940’ta yıkılına değin sürdürmüştür.390 Cumhuriyet Dönemi’nde, birbirine yakın mesafedeki Taksim Topçu Kışlası, Taşkışla ve Gümüşsuyu kışlalarının, bu işlevle kullanımları tercih edilmemiştir. Taşkışla ve Gümüşsuyu kışlaları İstanbul Teknik Üniversitesi’ne verilirken, Topçu Kışlası için uzun süreli bir sivil kullanım belirlenememiş ve bu nedenle bina bir süre bakımsız durumda bırakılmıştır. 1928’de Taksim Cumhuriyet Anıtı’nın yapımı sırasında, kışlanın güneyindeki ahır ve malzeme binası yıkılarak meydan düzenlemesi de yapılmış ve Taksim Meydanı bugünkü genel görünümüne kavuşturulmuştur. Bu uygulamalar gerçekleştirilirken, Dolmabahçe Sarayı has ahırının yerine de yeni bir stadyum yapılmış, böylelikle Taksim Kışlası’nın avlusu bu işlevini yitirmiştir. Binanın yeni bir işlevle değerlendirilmesi beklenirken, Fransız şehirci-mimar Henri Prost’un Taksim Meydanı düzenlemesine göre kışlanın yeri yeşil alan olarak belirlenmiş; dönemin İstanbul Valisi ve Belediye Başkanı Lütfü Kırdar’ın bu projeyi onaylaması üzerine de, bina 1940’ta yıkılarak ortadan kaldırılmıştır.391 III. Selim tarafından, Nizam-ı Cedîd Ordusu’nun topçu sınıfı için yaptırılan kışlanın yapıldığı yer ve çevresi XVIII. Yüzyılda gezi alanı durumundaydı. Yapı, daha önce bu bölgedeki iskânın hızlı biçimde artmasını sağlayan I. Mahmud’un yaptırmış olduğu su tesislerinden sonra, Beyoğlu’ndaki iskân alanının genişlemesinde öncü bir rol oynamıştır. Yapı, sadece konut alanının kışla yakınlarına doğru uzanmasını etkilemekle kalmamış, sonrasında inşa edilen Mecidiye Kışlası (Taşkışla), Gümüşsuyu Asker Hastanesi, Gümüşsuyu Muzika-i Hümayun Kışlası, 389 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 482. Pars TUĞLACI, a.g.k., 66, 67. 391 Mustafa CEZAR, a.g.k., 483, 484. 390 139 Harbiye Mektebi, Maçka Kışlası gibi önemli askeri yapılarla semtin bir askeri binalar bölgesi haline gelmesine de öncülük etmiştir.392 Katalog No: III. 2. 3. Orhaniye Kışlası / Nakliye ve Zırhlı Birlikler Okulu / Uçaksavar Alayı / Uçaksavar Okulu / Piyade Kışlası / İstanbul Merkez Komutanlığı Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beşiktaş İlçesi, Mecidiye Semti’nde, Barbaros Bulvarı’ndan Ortaköy’e bağlantı sağlayan Palanga Caddesi üzerinde yer almaktadır. II. Abdülhamid, Yıldız Tepesi’nin kuzeye bakan yamacında ve Yıldız Sarayı’nın dış duvarlarına paralel olarak konumlanan kışlanın bulunduğu araziyi seçerken, bu platonun savunma ve askerlik bakımından önemini göz önünde bulundurmuştur.393 Kışlanın yerleştiği bölge hem Beyoğlu, Beşiktaş, Ortaköy yönlerinden Yıldız Sarayı’na ulaşan yollara hem de Boğaz’ın güneybatı girişiyle Anadolu yakası kıyılarına hâkim bir konumdadır. Kışlanın, zaman içerisinde yaşanan hızlı yapılaşma sonucu görüş alanları kısıtlanmış ve bu coğrafi önemini kaybetmiş olduğu söylenebilir. Plan Şeması Dönemin diğer kışlalarına oranla daha küçük boyutlarda inşa edilen yapı, XIX. Yüzyıl İstanbul kışlalarında görülen U şeklinde, ortası avlulu bir plan şemasına sahiptir (Bkz. Şekil 31). Yapının, orta aksında yine bu dönem kışlalarında karakteristik olarak görülen bir cami ile hünkâr dairesi bölümü bulunmaktadır. Giriş aksının karşısında yer alan ve kışla cephesinin ortasına yerleştirilmiş olan cami, kare 392 393 Bkz. ( 386 ), CEZAR, 480. Zuhal Çetiner DOĞDU, “Osmanlı Kışla Mimarisi”, 281. 140 planlı ve kubbelidir. Minare, bu dönem camilerinde az görülen bir şekilde, yapının ana bünyesinden bağımsız olarak inşa edilmiştir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Yan kanatlarda iki, orta aksta üç katlı olarak tasarlanmış olan kışla, yığma kâgir yapım sisteminde yapılmış olmasına rağmen, zaman içerisinde müdahalelere uğrayarak özgün durumunu yitirmiştir.394 Yapının ana cephesinin ortasında yer alan cami dışında, diğer bölümlerin üzeri kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. Mimari Üslup Kışla ana yapısı, köşeleri aynı yükseklikteki çıkmalarla belirginleştirilmiş yalın bir Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir. Kat araları silmelerle vurgulanmış, yan kanatlarda yer alan simetrik pencereler beşik kemerli olarak tasarlanmıştır. Bir arada ele alınmış kışla-cami ana yapısında, binanın ana cephesinin orta bölümü camiyle vurgulanmıştır. Yapının ana bünyesinden bağımsız olarak inşa edilmiş olan minare, özellikle şerefesinin tasarımıyla, yapı bütününe hâkim olan Batı tarzı Neoklasik üsluptan farklı olarak Oryantalist üsluptadır (Bkz. Şekil 32). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yapı, II. Abdülhamid Dönemi’nde, Yıldız Sarayı’nı korumak amacıyla padişahın Hassa Alayları’ndan oluşturulan Mızraklı Süvari Livası’nın kullanımı için, Saray’ın doğusuna, Ertuğrul ve Maiyet Süvari Kışlalarıyla birlikte inşa edilmiştir.395 İnşasına hangi tarihte başlanıldığı ve kimin tarafından tasarlandığı bilinmeyen kışlanın inşasının bitiş tarihi avlu giriş kapısı üzerinde yer alan kitabeye 1884 olarak kaydedilmiştir. Ana cephenin ortasında yer alan caminin kitabesindeyse 1885 tarihi okunmaktadır. Söz konusu kitabelerde geçen “Nisbet kılındı Hazret-i Orhan’ın 394 Esma ATMACA, Orhaniye Kışlası Tarihsel Gelişimi Koruma Sorunları ve Çözüm Önerileri, 88. 395 Bkz. ( 393 ), DOĞDU, 281. 141 ismine” ve “Yaptırdı ceddi Hazret-i Orhan nâmına” mısralarından, söz konusu kışla ve caminin, ikinci Osmanlı Padişahı Orhan Gazi’ye ithafen yaptırılmış olduğunu göstermektedir. Yaklaşık 5000 m²’lik bir alan üzerine oturan kışlanın, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan belgelere göre, bu ana yapısı dışında cami, hamam, hastane, çeşme, ahırlar, silahhane, eğitim alanı ve diğer ek yapılardan meydana gelen bir kompleks olduğu anlaşılmaktadır.396 Yapının Mimarı Yapının mimarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Değerlendirme Orhaniye Kışlası, Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1935’ten itibaren Nakliye ve Zırhlı Birlikler Okulu, II. Dünya Savaşı’nda Uçaksavar Alayı, 1945’te Uçaksavar Okulu, 1958 yılındaysa Piyade Kışlası olarak kullanılmıştır. Binanın zamanla yıpranması üzerine piyade birlikleri buradan çıkarılmış ve yapı 1979’da yapılan restorasyondan sonra İstanbul Merkez Komutanlığı’nın kullanımına verilmiştir.397 Kışla, günümüzde de bu işlevini sürdürmektedir. II. Abdülhamid Dönemi’ndeki Osmanlı Saray teşkilatı, Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz dönemlerindeki genel yapısını korumuş olmakla birlikte, bu dönemde Sarayda resmi görevlilerin sayısında bir artış olduğu gözlenmektedir. Bu durum daha çok Başkitabet Dairesi’ne bağlı birimlerde gerçekleşmiştir. Bununla birlikte, Sultan Abdülhamid Dönemi Saray teşkilatının, kendisinden önceki dönemlerden en önemli farkı, bu dönemde Sarayda muhafız birliği oluşturulmuş olmasıdır. Sultan, bu amaca yönelik olarak, Yıldız Sarayı’nın birer parçası olacak 396 397 Esma ATMACA, a.g.t., 13-15. Bkz. ( 393 ), DOĞDU, 281. 142 şekilde konumlandırılmış olan Orhaniye ve Ertuğrul kışlalarını inşa ettirmiştir.398 Bu durumun temel nedeni, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetim ve strateji merkezi durumuna gelen Yıldız Sarayı’nı dış ya da iç odaklardan gelebilecek tehlikelere karşı koruma isteğidir. Sultan Abdülhamid’in 33 yıl süren ve “İstibdat Dönemi” olarak adlandırılan uzun yönetimi boyunca, güvenlikle ilgili kaygıları hep olmuş ve Sultan bu konuda sert önlemlere başvurmaktan geri durmamıştır. Osmanlı İmparatorluğu Döneminde İstanbul’da yapılan son iki kışla, Orhaniye ve Ertuğrul Kışlalarıdır.399 Yıldız Sarayı ile padişahı korumakla görevli olan Orhaniye Kışlası’nda bulunan askerler Tüfenkci, Ertuğrul Kışlası’ndakiler ise Zühaf Alayları olarak adlandırılmaktaydı ve bunların kılık kıyafetleri ile beslenmelerine ayrı bir özen gösterilmekteydi. II. Abdülhamid’in isteği doğrultusunda Arnavut asıllı Osmanlılardan oluşturulmuş olan Tüfenkci erleri, 15 ila 25 Lira arasında maaş almaktaydılar. Zühaf Alayları ise çok sayıda Arap asıllı erden oluşmaktaydı. Çoğu kez anlaşmazlık halinde olan bu iki grup arasında 1889’da silahlı bir çatışmanın yaşandığı bilinmektedir.400 İşlev değişikliğine uğramadan günümüze kadar hep askeri amaçlarla kullanılmış olduğu için özgünlüğünü büyük oranda koruyabilmiş olan Orhaniye Kışlası’nın, Yıldız Sarayı’nı korumakla görevli diğer bir kışla olan Ertuğrul Kışlasıyla birlikte adının seçiminde, imparatorluğun bu son dönemlerinde, görkemli kuruluş yıllarına atıfta bulunma isteği etkili olmuştur. Kuruluş evresinin önemli padişahları olan Ertuğrul Gazi ve Sultan Orhan’ın adları bu amaçla bu iki kışlaya verilerek, bu yolla siyaset ve mimarlık alanlarında da güçlü bir bağ kurulması sağlanmıştır. III. 3. Karakollar 398 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 339. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 507, 508. Cezar, günümüze ulaşamamış olan Ertuğrul Kışlası’ndan geriye asker için yapıldığı kitabesinde belirtilen bir meydan çeşmesi kaldığı bilgisini vermektedir. 400 A.g.k., 504-507. 399 143 Batılılaşma Dönemi’nde üstlendiği işlev gereği, mimari yapım programında inşasına öncelik tanınan yapı türlerinden biri de karakollar olmuştur. Osmanlı mimarisine II. Mahmud Dönemi’nde giren bu yeni yapı türü, adını Osmanlılarda padişah için savaşan kara askerlerini ifade eden “kara kulu” kelimesinden almıştır. Bu dönemden başlayarak güvenlik teşkilatının modernleştirilmesi yolunda adımlar atılmış ancak oluşturulan örgütlerin merkezi bir otoriteye bağlanamaması nedeniyle, hedeflenen sonuç alınamamıştır. XVIII. Yüzyıl’dan itibaren başkent İstanbul, gerek Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak kayıpları, gerekse de Anadolu’da yaşayan yerli halkın çeşitli sosyal ve ekonomik nedenlerle yer değişikliğine zorlanması nedeniyle göç dalgalarından etkilenmiştir. Bu durum, başkentte kentin dış mahallelerine yerleşen ve sık sık karışıklıklar ve isyanlar çıkmasına neden olan işsiz bir güruhun oluşmasına neden olmuş ve bu güruh kentin güvenliğini tehdit etmeye başlamıştır. Bununla birlikte, başkentin güvenlik sorunun bir diğer ayağı da topografyaya bağlı olmaksızın, halkın tercihleriyle şekillenen, güvenliğin sağlanmasını engelleyen, denetimi neredeyse olanaksız hale getiren dar, kıvrımlı, karmaşık dokulu ve çıkmaz sokaklı yapıdır.401 Başkent İstanbul’da kent içi güvenliğinin sağlanabilmesi için 1845’te bir polis teşkilatı, 1846’da ise zamanla bu teşkilatın görevlerini üstlenecek olan Zaptiye Müşiriyeti kurulmuş ve daha sonra jandarma adını alacak olan bir zabıta kuvveti oluşturulmuştur. 1876 yılında yeni bir örgütlenmeye gidilerek polis ve jandarma örgütü Zaptiye Müşiriyeti bünyesinde bir araya getirilmiştir. Bu kurumun 1879’da ortadan kaldırılmasından sonraysa Zaptiye Nezareti kurulmuş ve polisin görevlerini üstlenen bu örgütün kuruluşuyla, polis ve jandarma teşkilatının yönetimi birbirinden ayrılmıştır.402 Tanzimat’ın en önemli söylemlerinden olan halkın “can ve mal güvenliğinin sağlanması” vaadiyle birlikte ortaya çıkan iç güvenliği sağlamaya yönelik çalışmalar, bu örgütlenmenin getirdiği yeni işlevleri karşılayan modern karakol binalarının 401 402 Gevher ACAR, a.g.t., 219, 220. A.g.t., 220. 144 yapımını da zorunlu kılmıştır. Gerekli denetimin ve güvenliğin sağlanabilmesi amacıyla başkentin hemen her mahallesinde inşa edilen karakollar, başlangıçta halkın güvenlik birimlerine kolaylıkla ulaşabilmelerini hedefleyen küçük ahşap kulübeler şeklindeyken, zaman içerisinde günümüzdeki işlevi üstlenen karakol binalarına dönüştürülmüşlerdir. Daha mütevazı ölçülerde tasarlanmış olmakla birlikte, kışlalar gibi karakolların da, kendilerine özgü mimari anlayışlarıyla “devlet otoritesini simgeleyen” bir kimlik kazandıkları görülmektedir. Merkezi yönetimin bu yolla, güvenliği sağlamanın yanı sıra, kentin tüm mahallelerine damgasını vurmaya çalıştığı düşünülebilir.403 II. Mahmud Dönemi’nde inşa edilmiş olan ilk karakolların bazıları mevcut ahşap binalara yerleşerek işlevini sürdürürken, bu fonksiyonu üstlenmek üzere tasarlanan yeni binalar ise genellikle ahşap konut geleneğinde, kimi zamansa kâgir olarak inşa edilmiş, kulübeye benzer basit yapı tasarımlarıdır.404 Tanzimat’ın ilanından sonra mimaride meydana gelen değişiklikler ve yeni nizamnamelerin getirdiği zorunluluklar karakol mimarisine de yansımıştır. Üstlendikleri fonksiyona yönelik mekân tasarımları ve taşıdıkları sembolik anlama göre biçimlenen cepheleriyle farklı bir anlayışı yansıtan kâgir karakol binalarının yapımı, bu dönemde hız kazanmıştır.405 Karakol binalarının yerlerinin belirlenmesinde Osmanlı sosyal, siyasi ve ekonomik yapısının belirleyici olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, karakolların Osmanlı kent yaşamının merkezini meydana getiren cami, hamam, çeşme, okul gibi binalarla aynı çevreyi paylaşma koşulunun belirleyici rol oynadığı görülmektedir. Bunun yanı sıra, başta saraylar olmak üzere, gümrük binaları, postaneler, telgrafhaneler, fabrikalar ve hastaneler gibi resmi yapıların ve kamu binalarının 403 Neslihan SÖNMEZ, “Tarihimizden Miras Kalan Yapılar Ihlamur’da Aziziye Karakolu, Süslü Karakol Binası”, 36. 404 Aynur ÇİFTÇİ, “Dönemleri, Üslupları ve Kentsel Dokudaki Konumlarıyla Tarihi İstanbul Karakolları”, 80. 405 Gevher ACAR, a.g.t., 221. 145 yakınına da karakolların inşa edilmesi güvenlik açısından gerekli görülmüştür. Ayrıca Galata, Karaköy, Eminönü gibi ticari ve ekonomik faaliyetlerin yoğun olduğu semtlerde karakol binalarının yapımı dikkat çekmektedir. Genellikle kare veya dikdörtgen planlı, yalın şemalara sahip olan Tanzimat Dönemi karakollarında, yönetim odaları, nezarethane birimleri ve nöbetçiler için koğuş niteliğindeki mekânlar, bir giriş holü etrafında işlevselci bir anlayışla düzenlenmiştir. Çoğu kez tek veya iki katlı olarak tasarlanan söz konusu binalarda, devletin gücünü vurgulamak amacıyla dönemin resmi ve askeri yapılarında benimsenmiş olan Batı tarzı Neoklasik üslubun ön planda olduğu görülmektedir. Bunun yanı sıra II. Abdülhamid ve V. Mehmed dönemlerine ait kimi örneklerin cephelerinde kule, mazgal ve sivri kemer gibi mimari elemanlarla Ortaçağ askeri yapılarını anımsatan Neogotik bir üslup da tercih edilmiştir. Simetrik bir düzende tasarlanan cephelerde genellikle girişi vurgulayan sütunlar, cepheyi sonlandıran üçgen alınlık veya çatı parapeti gibi mimari elemanların yanı sıra, cephelerin Ampir üslup özelliği kazanmasını sağlayan askerlikle ilgili rozet, kılıç, kargı, top, bayrak demetleri gibi kimi bezeme öğeleri ile tuğra ve armaların da kullanıldığı görülmektedir.406 XIX. Yüzyıl’da sayıları 240’a ulaşan karakol binalarından günümüze ulaşabilen az sayıda örneğin içinde, bilinen en eski karakol binası Eyüp’teki 1835 tarihli Otakçılar Karakolu’dur.407 Bunu 1838 tarihli Çapa ve Çarşamba karakolları izlemektedir. Tanzimat Dönemi örnekleri arasında, inşa tarihi net olarak bilinmeyen ancak Sultan Abdülaziz Dönemi’ne tarihlendirilen ve yoğun bitkisel bezemeli cephesiyle dikkat çeken Karaköy Polis Karakolu, II. Abdülhamid Dönemi’nden 1884 tarihli Batı tarzı Neoklasik karakol mimarisinin tipik bir örneği olan Yıldız Dış Karakolu, 1891 tarihli Yeniköy Karakolu, aynı tarihte inşa edilen ve Neogotik üsluptaki Sarıyer/Mesarburnu Karakolu ile XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğine tarihlenen 406 Gevher ACAR, a.g.t., 222. Aynur ÇİFTÇİ, “Dönemleri, Üslupları ve Kentsel Dokudaki Konumlarıyla Tarihi İstanbul Karakolları”, 86. 407 146 ve yine Neogotik üsluptaki Sarıyer Topçu Karakolu, genel mimari hatlarını koruyarak günümüze ulaşabilmiş olan önemli karakol binaları olarak sayılabilir.408 XIX. Yüzyılın ikinci yarısında sayıları artan bu yapı grubunun iki odalı basit örneklerinin yanı sıra Maçka, Nişantaşı, Arnavutköy karakol binaları gibi daha özenle ve ihtişamla ele alınmış “empire” uygulamaları olan örnekleri de bulunmaktadır.409 Katalog No: III. 3. 1. Aziziye Karakolu Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bugün mevcut olmayan yapı, bugünkü Perşembe Pazarı ile Karaköy Meydanı arasında, Galata Köprüsü’nün, Galata ayağında bulunmaktaydı. Binanın konumunun belirlenmesinde, Galata Köprüsü, Karaköy İskelesi, Voyvoda (Bankalar) Caddesi ve Pera’ya çıkışta önemli bir aks durumundaki Yüksekkaldırım gibi önemli ticaret ve finans merkezlerinin güvenliğinin sağlanması faktörü birincil rol oynamış olmalıdır. Plan Şeması Mevcut fotoğraflarından, iki katlı olduğu anlaşılan yapının plan şemasına ilişkin bilgi bulunmamakla birlikte, dış cephe fotoğraflarından yola çıkılarak, kare ya da kareye yakın bir formda olduğu söylenebilir. Strüktür ve Yapı Malzemesi 408 409 Gevher ACAR, a.g.t., 222, 223. Bkz. ( 230 ), BATUR, 1057. 147 Mevcut dış cephe fotoğraflarından, yapının kâgir olarak inşa edildiği düşünülmektedir. Cephelerde kesme taş kullanılmıştır. Yapının Karaköy ve Haliç’e bakan cephelerinde orta aksta yer alan kemerlerde iki farklı renkte taş kullanımı dikkat çeker. Yapının iç mekân görünümlerine ilişkin fotoğraf bulunmaması nedeniyle, burada kullanılmış olan malzemeler hakkında bilgi bulunmamaktadır. Mimari Üslup XIX. Yüzyıl karakol yapılarının en görkemlilerinden biri olan Aziziye Karakolu, mevcut fotoğraflarından anlaşıldığı kadarıyla, her iki katta da yan akslarında bir çift basık kemerli pencerenin yer aldığı, simetrik ve yalın bir cephe düzenine sahiptir. Karaköy ve Haliç yönünde yer alan cephelerde giriş aksı, zemin katta iki yanda yer alan Korint başlıklı sütunlarla, üst katta ise pilastrlarla vurgulanmış; bunun içine, üstten bir üçgen alınlığın konturuyla çevrili ve bu konturun köşelerini tutan çift sütunlu ve çift pilastrlı bir cephe modülü yerleştirilmiştir. Cephenin merkezine daire biçimli bir gül pencere yerleştirilmiş ve bunu kuşatan bir biçimde geniş bir yarım daire kemer yapılmıştır. Yapı bu görünümüyle Batı tarzı Neoklasik ve Neobarok üsluplardan seçilmiş, Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 33). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları XIX. Yüzyıl ortalarında başlatılan kolluk kuvvetlerinin yeniden örgütlenmesi girişimlerinden sonra yaptırılan karakollardan olan Aziziye Karakolu, adını dönemin padişahı Sultan Abdülaziz’den almıştır. İlk yapımı 1860’lara ait olan410 yapının inşa süreci ve mali hesaplarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte, 1894 Büyük İstanbul Depremi’nde hasar gören yapılar arasında olan karakolun onarımı, İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından yapılmıştır. Söz konusu onarıma ilişkin kayıtlardan, yapının demirden bir kuşaklama sistemine sahip olduğu ve deprem 410 sırasında rıhtımının Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 278. da çöktüğü anlaşılmaktadır. Bunun dışında 148 D’Aronco’nun yapıya ne ölçüde müdahale ettiği bilinmemektedir.411 1910’dan sonra yıkılan karakol binasının yerine mimar Vedat Tek tarafından I. Ulusal Mimarlık üslubunda Osmanlı Seyr-i Sefain Dairesi (Denizyolları) binası yapılmış, ancak bu yapı da 1950 yılındaki Karaköy Meydanı oluşturma çalışmaları sırasında yıktırılmıştır.412 Yapının Mimarı Yapının mimarına ilişkin net bir bilgi bulunmamaktadır. Kuban’a göre yapı, 1894 Depremi’ni izleyen yıllarda onarım için kurulan komisyona üye seçilen ve Kapalıçarşı’dan kışlalara, camilerden saraylara kadar birçok yapının restorasyonunda başmüfettiş olarak çalışmış olan Raimondo D’Aronco eliyle yenilenmiştir.413 Değerlendirme İmparatorluktaki iç güvenliği sağlamak amacıyla, 1860’lardan sonra hız kazanan karakol yapımları, asayiş sorunları olan Galata vb. liman bölgelerinde öncelikle gerçekleştirilmiştir.414 Ayrıca bu dönemde, Galata Köprüsü’nün yaya trafiğinin artmasıyla, güvenlik bir sorun haline gelmeye başlamıştı. Bu bağlamda, Sultan Abdülaziz’in ismiyle inşa edilen Aziziye Karakolu, Karaköy İskelesi, Voyvoda (Bankalar) Caddesi ve Pera-Beyoğlu’nun önemli bir giriş noktası olan Yüksekkaldırım’a yakın bir konuma inşa edilerek, bir ticaret ve finans merkezi konumundaki Karaköy’ün güvenliği açısından önemli bir misyon yüklenmiştir. Bu bağlamda yapı, ekonomi-siyaset-mimarlık ilişkileri açısından güçlü göndermelere sahiptir. Katalog No: III. 3. 2. 411 Afife BATUR, “Aziziye Karakolu”, 511. Bkz. ( 410 ), SÖNMEZ, 278. Sönmez ise yapının, 1894 Depremi sonrası, R. D’Aronco tarafından cephesinin yeniden tasarlanarak onarıldığı bilgisini vermektedir. 412 Bkz. ( 410 ), SÖNMEZ, 278. 413 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 617. 414 Afife BATUR, a.g.m., 510. 149 Maçka Karakolu / İTÜ İşletme Fakültesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Şişli İlçesi, Maçka Semti’nde, Maçka Caddesi üzerinde yer almaktadır. Karakol binasının, özellikle XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğinde, Dolmabahçe’den batıya doğru gelişmekte olan seçkin bir aks durumundaki Maçka, Teşvikiye, Harbiye semtlerinin başlangıç noktasında, Maçka Silahhanesi’nin ve bölgenin güvenliğini sağlayan bir konuma inşa edildiği anlaşılmaktadır. Plan Şeması Bir bodrum kat üzerine iki katlı olarak tasarlanmış olan yapı, 11.210 m²lik bir alana yerleşmektedir. Özgün plan şemasını bütünüyle yitiren yapı, yaklaşık 29 x 50 m boyutlarında dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir. Karakolun özgün planı, giriş katında bir orta koridora açılan mekânlardan oluşmaktadır.415 (Bkz. Şekil 34). Strüktür ve Yapı Malzemesi Yığma kâgir olarak inşa edilen yapının416 malzeme ve tekniği, aynı dönemlerde yapılmış olan, yanındaki Maçka Silahhanesiyle benzerlikler göstermektedir. Silahhanede de benimsenmiş olan yüzeylere göre farklı malzeme kullanımı bu yapının cephesinde de izlenebilmektedir. Geriye çekilmiş yüzeyler düz bırakılırken, pilastr görünümlü düşey etkili elemanlar derzlenmiş kesme taş işçiliğiyle ele alınmıştır. Mimari Üslup 415 Aynur ÇİFTÇİ, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar, 239, 240. 416 A.g.t., 240. 150 Yapı, özgün plan şemasını bütünüyle yitirmiş olmasına rağmen, cephe görünümünü koruyarak günümüze ulaşmıştır. Yapının yan cepheleri kademelendirilerek hareketlendirilmiştir. Giriş cephesi orta aksı, yapının ana gövdesinden öne çıkarılmış, iki kat yüksekliğindeki dört sıra kolonun taşıdığı bir portikle vurgulanmıştır. Bu bölümün sağ ve solunda yer alan kanatlardaki pencerelerden zemin katta olanlar beşik kemerli, üst katta olanlar ise düz kemerli ve tablalı olarak tasarlanmıştır. Yapı, bu özellikleriyle Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 35, 36). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Maçka Silahhanesi’nin ek binalarından olan Maçka Karakolu’nun, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde, 417 düşünülmektedir. 1874-1875 yıllarında inşa edilmiş olduğu Yapı, Silahhanenin yönetim binası olarak Simon ve Sarkis Balyan tarafından tasarlanıp, tamamlanmıştır.418 Yapının Mimarı Yapının mimarı olarak, Cezar salt Sarkis Balyan’ın419 adını vermekle birlikte,420 Tuğlacı, karakol binasının mimarının Simon Balyan, müteahhidininse Sarkis Balyan olduğunu öne sürmektedir.421 Simon Balyan, Osmanlı Hassa Mimarları ailesinden Garabed Amira Balyan’ın oğlu, Nigoğos, Agop ve Sarkis Beylerin kardeşi olarak Şubat 1846’da doğmuştur. Avrupa’da özel bir öğrenim gördüğü bilinen Simon Bey’in hangi okullara devam ettiğine ilişkin net bir bilgi bulunmamaktadır. Mimarlık mesleğinin yanı sıra minyatür sanatçılığıyla da tanınan Simon Bey, babası Garabed Amira ile 417 Aynur ÇİFTÇİ, a.g.t., 239. Pars TUĞLACI, a.g.k., 663. 419 Sarkis Balyan, kendisi tarafından yapıldığı net olarak bilinen Beylerbeyi Sarayı’nda tanıtılmıştır. Bkz. s. 178 420 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 177. 421 Bkz. ( 418 ), TUĞLACI, 663. 418 151 dedesi Kirkor Amira tarafından yapımı gerçekleştirilen saray, köşk, kasır, cami vb. yapıların duvar ve tavan resimlerini yapmıştır. 1875’te kardeşi Agop’un ölümünden sonra padişah tarafından Saray Mimarı olarak atanmış ve 2. rütbeden Mecidi nişanıyla ödüllendirilmiştir. Sanatçı, 21 Aralık 1894’teki ölümü sonrası Üsküdar Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’na defnedilmiştir.422 Değerlendirme Maçka Karakolu, Osmanlı İmparatorluğu döneminin sonlarında Jandarma Kumandanlığı hizmetine verilmiş; Cumhuriyet’ten sonraysa sırasıyla, Nakliye, Topçu, İstihkâm ve Jandarma Okulu olarak kullanılmıştır. 1956’da Eğitim Bakanlığı’na tahsis edilen yapı, bir dönem teknik okul olarak hizmet vermiş, sonrasındaysa İTÜ Mühendislik Fakültesi binası olarak kullanılmıştır.423 Günümüzdeyse yine aynı üniversitenin İşletme Fakültesi tarafından kullanılmaktadır. Sultan Abdülaziz Dönemi’nde, Maçka Silahhanesi’nin yönetim binası olarak yapımına başlanan ancak sonradan bir karakola dönüştürülen yapının bu işlev değişikliğinde, hem Silahhanenin hem de özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde inşa edilen paşa konaklarıyla varsıl semtlere dönüşen Maçka, Teşvikiye, Harbiye semtlerinin güvenliğinin sağlanmasının amaçlanmış olduğu düşünülebilir. Katalog No: III. 3. 3. Yıldız Sarayı Dış Karakolu / Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi ve İstanbul Devlet Türk Müziği Topluluğu Binası Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 422 423 Pars TUĞLACI, a.g.k., 662. Bkz. ( 418 ), TUĞLACI, 663. 152 Yapı, Beşiktaş İlçesi, Yıldız Semti’nde Serencebey Yokuşu Sokağı üzerinde yer almaktadır.424 Plan Şeması Bodrum kat üzerine tek katlı olarak inşa edilmiş olan yapının özgün plan şeması hakkında bilgi bulunmamaktadır. Yapının mevcut haliyle giriş bölümün yer aldığı ana birimi 19 x 19,50 m. boyutlarında, kareye yakın bir plan şemasına sahiptir.425 Bu bölüme doğu yönünde, kademeli iki dikdörtgen birim daha eklenmiştir (Bkz. Şekil 37). Strüktür ve Yapı Malzemesi Yığma kâgir olarak inşa edilmiş olan yapının özgün kat döşemeleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. Yapının üzeri, kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. İç mekânlarda, özellikle giriş holünde özgün malzemelerin büyük oranda değiştirilmiş olduğu gözlenmektedir. Bu durum zemin ve tavan kaplamalarında belirgin durumdadır. Mimari Üslup Yapı, özgün cephe görünümünü büyük oranda koruyarak günümüze ulaşmıştır. Simetrik olarak tasarlanmış olan giriş cephesinin orta aksı, dört sütunlu bir portik şeklinde öne çıkarılarak vurgulanmıştır. Bu bölümde kapı ve iki yanındaki birer pencere, beşik kemerli olarak tasarlanmıştır. Girişin sağ ve solunda yer alan kanatlardaki üçer pencere dikdörtgen formlu ve düz kemerlidir. Geriye çekilmiş olan doğu yönündeki yan kanatta yer alan pencereler de aynı düzende ele alınmıştır. Yapının üst bölümü, orta ve yan kanatlarda yüksek bir parapetle sonlanmaktadır. 424 Yapının yer aldığı Yıldız semtinin tarihsel gelişimi için Bkz. Yıldız Sarayı Kompleksi / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 196. 425 Aynur ÇİFTÇİ, a.g.t., 244. 153 Yıldız Dış Karakolu bu görünümüyle, dönemin resmi yapılarında çoğunlukla benimsenmiş olan Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 38). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yıldız Sarayı’nın Arabacılar bölümünün batısında yer alan Yıldız Sarayı Dış Karakolu, sarayın güvenliğini sağlamak amacıyla II. Abdülhamid Dönemi’nde inşa edilmiştir. 1885-1886 tarihli karakol ana binasının idari birimler için, doğusunda yer alan dikdörtgen formlu yapının ise karakolda görevli askerlerin kullanımına yönelik koğuşlar olarak tasarlanmış olduğu düşünülmektedir.426 Aynur Çiftçi, “Yıldız Serây-ı âlî-yi civârında müceddeden inşâ olunacak karakolhâne-i zâbitân ve kalem dâiresinin resmidir” yazısıyla karakolun planının ve ön cephesinin yer aldığı, XIX. Yüzyıl’a ait özgün bir çizime ulaşmış ancak günümüzde mevcut olan binanın, planı ve cephe özellikleri açısından bu çizime uymadığını tespit etmiştir. Bu durum tasarlanan karakol projesinin uygulanmayarak yerine mevcut yapının inşa edildiğini düşündürmektedir.427 Yapının Mimarı Yapının mimarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Değerlendirme Bir dönem Harp Akademileri Matbaası olarak kullanılan yapıda,428 1995 yılından itibaren Mimarlar Odası İstanbul Şubesi ve Kültür Bakanlığı’na bağlı bazı birimler hizmet vermiştir.429 Yapı, günümüzde de Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi ile Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul Devlet Türk Müziği Topluluğu’nun ortak kullanımındadır (Bkz. Şekil 39). 426 Pars TUĞLACI, a.g.k., 578. Aynur ÇİFTÇİ, a.g.t., 243, 244. 428 Bkz. ( 426 ), TUĞLACI, 578. 429 Aynur ÇİFTÇİ, a.g.t., 243. 427 154 Yıldız Sarayı Dış Karakolu, tahta geçtikten sonra Yıldız Sarayı’nda yaşamayı ve burayı aynı zamanda bir yönetim merkezi olarak kullanmayı tercih etmiş olan II. Abdülhamid tarafından, sarayın çevre güvenliğini sağlayan Orhaniye ve Ertuğrul kışlalarının bu fonksiyonlarını güçlendirmek amacıyla yaptırılmıştır. III. 4. Saraylar, Kasır ve Köşkler Osmanlı mimarlığında saray, kasır ve köşk yapımı, özellikle Yirmi Sekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin XVIII. Yüzyıl’da Avrupa’ya yapmış olduğu gezi sırasında gözlemleme fırsatı bulduğu Avrupa saraylarından etkilenerek, dönüşünde bunları da içeren bir raporu dönemin padişahı III. Ahmed’e (1703-1730) sunması sonucu ivme kazanmıştır. Söz konusu yapı grubu, Batılılaşma hareketlerinin başladığı ve Lale Devri (1718-1730) olarak anılan bu dönemde, padişahın daha dışa dönük bir yaşam tarzını benimsemesiyle ortaya çıkan zihniyet değişiminin bir sonucu olarak mimari yapım programında giderek ağırlık kazanmaya başlamıştır. İstanbul’un fethinden sonra, Osmanlı İmparatorluğu’nun buradaki ilk sarayı II. Mehmed’in (1451-1481) Beyazıt’ta yaptırdığı Saray-ı Atik olmuştur. Sonradan “Topkapı” adını alacak olan Yeni Saray’ın -ya da Saray-ı Cedid’in- inşasının tamamlanmasından sonra bu ilk saray, “Eski Saray” olarak anılmış ve ölen hükümdarların eşleri ve cariyeleri tarafından kullanılmaya devam etmiştir. Zaman içerisinde bütünüyle ortadan kalkmış olan bu sarayın yerine, sonradan Bâb-ı Seraskeri (Harbiye Nezareti) yerleşmiştir. III. Ahmed Dönemi’nde “Topkapı Saray” adını alan Saray-ı Cedid, XIX. Yüzyıl’a kadar farklı dönemlerde eklenen yeni yapılarla genişletilerek Osmanlı padişahının konutu ve aynı zamanda devletin de yönetim merkezi olma niteliğini dört yüz yıl boyunca sürdürmüştür. Sultan Abdülmecid Dönemi’nde Dolmabahçe Sarayı’nın inşa edilerek, sarayın bu yeni binaya taşınmasıyla birlikte Topkapı Sarayı da önemini yitirmeye başlamıştır.430 430 Gevher ACAR, a.g.t., 308. 155 Batılılaşma çabalarının, Tanzimat reformlarıyla pekiştirildiği XIX. Yüzyıl’da saray, köşk ve kasırların yapımı da hız kazanmıştır. Dönemin padişahları, saray içinde ikamet etmeyi sürdürmekle birlikte, giderek daha uzun sürelerle Topkapı Sarayı dışında da kalmaya başlamışlardır. Yeniçeri ayaklanmaları ve Kabakçı İsyanının yaratmış olduğu anarşi ortamı nedeniyle, siyasi bir tercih olarak, Tarihi Yarımada’daki Topkapı Sarayı’ndan bütünüyle ayrılmaya karar veren ve bu kararını uygulamaya çalışan ilk padişah II. Mahmud olmuştur.431 II. Mahmud’un bu düşüncesi, ancak Sultan Abdülmecid Dönemi’nde Dolmabahçe Sarayı’nın inşasıyla gerçekleştirilebilmiştir. Sarayın Dolmabahçe’ye taşınması, İstanbul’un kentsel tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. Sarayla birlikte bürokrasinin de Tarihi Yarımada’dan, Galata-Pera bölgesine geçişi aynı zamanda yeni yönelimleri simgelerken, Dolmabahçe’nin yeni ve genişletilmiş işlev ve programlarına göre, tek seferde ve bütüncül bir proje olarak hayata geçirilmesi; Avrupa monarklarınınkine eşdeğerde bir yaşam biçimine mekân ve dekor sunması, Osmanlı saray mimarisinde yeni bir dönemin başlangıcına işaret etmektedir.432 Tanzimat’ın ilanından sonra Osmanlı bürokrasisinde ve padişahın yönetimde üstlendiği rolde meydana gelen değişim ve dönüşüm, Osmanlı saray teşkilatının yapısında da köklü değişiklikler yaşanmasına yol açmıştır. XIX. Yüzyıl’a değin padişahın ikametgâhı ve bununla birlikte devletin yönetim merkezi durumunda olan saray, bu yüzyılla birlikte -Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid istisnaları dışındayönetim merkezi niteliğini yitirerek, temsili bir misyon yüklenmeye başlamıştır. Bu yüzyılın bir diğer özelliği de, Osmanlı padişahlarının halifelik unvanlarını daha önemle vurgular hale gelmeleridir. Bunun bir sonucu olarak sarayın, aynı zamanda İslam dünyası halifesinin makamı durumunda olan dini mekân niteliği de güçlenmiştir.433 Sarayın bu yönü ve işlevinin, özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde siyasi bir argüman olarak oldukça ön planda tutulduğu görülmektedir. 431 Afife BATUR, “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, 1063. Bkz. ( 431 ), BATUR, 1063. 433 İlber ORTAYLI, “19. Yüzyıl’da Osmanlı Saraylarının Geçirdiği Değişim”, 25. 432 156 XIX. Yüzyıl’da ivme kazanan Batılılaşma çabaları sonucu Osmanlı toplumunun yaşamış olduğu değişim ve dönüşüme bağlı olarak, Osmanlı sarayı salt mimari anlamda değil, teşkilatının yapılanmasında da hızlı bir dönüşüm süreci geçirmiştir. Söz konusu değişim ve dönüşüme bağlı olarak, kendiliğinden meydana gelen bu farklılaşmanın yanı sıra, Osmanlı sarayı bir yandan da çağın Avrupa saraylarından esinlenen bilinçli bir yenilenme çabası içerisine girmiştir. Bunun sonucunda, harem teşkilatı, şehzadelerin ve sultan hanımların eğitim sistemi, sarayın örgütlenmesi ve protokolü gibi konularda değişimler görülmeye başlanmıştır. İlber Ortaylı bu durumu: “Artık toplum sarayı değil, saraylılar değişen toplumu, sarayın dışındaki memurları, idari cihazı ve aydın muhiti takip ediyordu…” diyerek tanımlamıştır.434 Osmanlıların, başkentteki ilk saraylarından başlayarak bu yapı grubunun tipolojisinde, İslam mimari geleneğinden kaynaklanan pavyon mimarisini tercih ettikleri görülmektedir. Temel unsurlarını köşk ve kasırların meydana getirdiği, pavyonlardan oluşan saray mimarisi XVIII. Yüzyıl’a değin etkisini sürdürmüş, XIX. Yüzyıl’dan itibarense pavyon sisteminden, büyük ve yekpare konut kompozisyonlarına geçilmiştir.435 Bu durumun bir istisnası, yine II. Abdülhamid Dönemi’nde meydana getirilen Yıldız Sarayı kompleksi olmuştur. Sultan Abdülhamid Dönemi’nde, ikametgâh işlevinin yanı sıra, imparatorluğun yönetim merkezi görevini de üstlenen Yıldız Sarayı, farklı dönemlerde inşa edilmiş pavyonlardan oluşan karakteriyle, geleneksel saray anlayışına bir geri dönüş niteliğindedir. Bu tercih, genellikle II. Abdülhamid’in kişisel güvenliği açısından duyduğu kaygıya bağlanmaktadır. Batılılaşma Dönemi Osmanlı mimarlığının en maliyetli yatırımları olarak değerlendirilebilecek olan XIX. Yüzyıl sarayları, ekonomik, siyasal ve sosyal yaşamda meydana gelen dönüşüme koşut olarak, büyük bir bölümü Boğaziçi kıyılarında inşa edilmiş ve çevrelerinin şekillenmesinde de yönlendirici ve belirleyici 434 435 Bkz. ( 433 ), ORTAYLI, 25. Ayla ÖDEKAN, “Mimarlık ve Sanat Tarihi (1600-1908)”, 381. 157 bir rol üstlenmişlerdir. Bunun bir sonucu olarak yeni kent aksları ile semtlerin oluştuğu gözlenmektedir. XIX. Yüzyıl’da, büyük boyutlu sarayların yanı sıra, özellikle Osmanlı hanedanının üyeleri için sahil saraylarının da inşa edildiği görülmektedir. Yüzyılın ortalarında Cemile ve Münire Sultan için yaptırılmış olan sahil sarayları, denize paralel olarak yerleştirilmiş dikdörtgen plan şemasıyla, kesişme noktasında bir büyük salon (geleneksel sofa) bulunan, sarayın büyük merdiveninin dikdörtgen formlu bu salona açıldığı, bu dönemde başkentte yaptırılmış olan çok sayıdaki saray, kasır veya köşkün tipik bir örneği durumundadır.436 Osmanlı mimarisinde bir saray veya konak kompleksi içinde yer alan ve ana yapıdan bağımsız nitelikte, sürekli kullanıma hizmet etmeyen küçük yapılar olarak tanımlanan köşkler, Osmanlıların başkentteki ilk saraylarından başlayarak saray bünyesi içinde, yaygın bir şekilde uygulanmış ve daha çok sarayın temel öğelerini oluşturan pavyonlar olarak, bütünü meydana getiren birimler görevi üstlenmişlerdir. Topkapı Sarayı’nın en belirgin örneğini oluşturduğu bu uygulama, sarayların pavyon sisteminden, bir defada tasarlanan büyük konut kompozisyonlarına dönüşmesiyle birlikte değişmiş ve köşkler, sarayları meydana getiren pavyonlar olmaktan uzaklaşarak, bağımsız bir kimlik kazanmışlardır.437 XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında, özellikle Sultan Abdülaziz Dönemi’nde kent dışı alanlarda küçük av köşklerinin inşasının yaygınlaştığı görülmektedir. Salon, servis bölümleri ile verandadan meydana gelen ve hafif bir konstrüksiyonla oluşturulmuş olan bu yapıların en tipik örnekleri, Sultan Abdülaziz tarafından yaptırılmış olan Validebağ Koşuyolu ve Ayazağa av köşkleridir.438 XVIII ve XIX. Yüzyıllarda, sayfiye veya mesire alanlarında kasırların inşa edildiği görülmektedir. Göksu’da eski Göksu Kasrı, Bebek’te Hümayunabad Kasrı, 436 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1063, 1064. Gevher ACAR, a.g.t., 325, 326. 438 Afife BATUR, a.g.m., 1066. 437 158 Üsküdar’da Şerefabad Kasrı, söz konusu dönemin günümüze ulaşamayan önemli örnekleridir. Seyahatname ve gravürler ışığında elde edilen verilere göre, söz konusu yapılar, çıkmaları, bu çıkmaları taşıyan sütunlu revakları, kafesli veya ahşap kepenkli pencereleri, kiremit kaplı çatıları ve ahşap mimarileriyle, geleneksel Osmanlı konut mimarisinin izlerini taşırlar. Bu yapı türünün XIX. Yüzyıl’daki önemli örnekleri arasında: Tophane, Göksu, Ihlamur ve Sadabad kasırları ile Kasr-ı Hümayun-u Cedid sayılabilir.439 Katalog No: III. 4. 1. Dolmabahçe Sarayı / TBMM Milli Saraylar Dolmabahçe Sarayı Müzesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Saray, Beşiktaş İlçesi, Vişnezade Mahallesi’nde, Dolmabahçe Caddesi ile İstanbul Boğazı arasında konumlanmaktadır (Bkz. Şekil 43). Yaklaşık 250.000 m²’lik bir alan üzerine kurulmuş olan sarayın yerleşmiş olduğu bölge, Osmanlılardan önce, Kraliyet Bahçesi’nin küçük vadisi Vallicula Regii Horti adıyla bilinmekteydi. Bir koy çevresindeki bu alan, İstanbul’un fethedilmesinden sonra, donanma sefere çıkarken kaptan paşaların konakladığı ve geleneksel törenlere katıldığı bir yer haline gelmişti. Söz konusu alan, bu işlevi daha uygun bir şekilde yerine getirebilmek amacıyla XVII. Yüzyıl başında doldurulmuş ve “Dolmabahçe” adıyla anılmaya başlamıştır.440 Söz konusu alanın doldurulup, bölgede özel bir limanın oluşturulmasından sonra, Dolmabahçe’de padişahların geçici ikametleri için kasır veya sahilsarayları yapılmaya başlanmıştır.441 Lale Devri’yle başlamış olan Batılılaşma çizgisini devam ettiren I. Mahmud (1730-1754), Dolmabahçe Bayırı’na Bayıldım Köşkü’nü inşa 439 Gevher ACAR, a.g.t., 326, 327. A. BATUR - S. BATUR, “Dolmabahçe Sarayı”, 1068. 441 Bkz. ( 440 ), BATUR, 1068. 440 159 ettirerek sık sık burada oturmuştur.442 III. Osman Dönemi’nde (1754-1757) yeni eklemelerle genişleyen Dolmabahçe-Beşiktaş sahilsarayları 1775’te bir yangın geçirmiştir. Bu yangın sonrası, III. Mustafa’nın (1757-1774) isteği üzerine ayakta kalan kâgir bölümler onarılarak üzerlerine yeni kasırlar yapılmıştır. III. Selim Dönemi’nde (1789-1807), mimar Melling’e yaptırılmış olan büyük köşk, yine yazlık konut olarak kullanılmıştır. II. Mahmud (1808-1839), Topkapı Sarayı’nı kasvetli ve kullanışsız bularak, Dolmabahçe’de sürekli oturmayı düşünen ilk padişah olmuş ve bu amaçla buradaki mevcut saray, 1809’da yeniden elden geçirilerek düzenlenmiştir.443 Böylece XIX. Yüzyıl başına kadar bahçeli bir yazlık alanı durumundaki Dolmabahçe bölgesinin kullanım amacı değişmeye başlamış ve sultanların bu bölgeye kalıcı ikametgâhlarını yaptırmaya başlamalarıyla da bölgenin siyasi ve stratejik önemi artmıştır. İmparatorluğun son yüzyılını belirleyen büyük dönüşüm süreci içinde değerlendirilmesi gereken bu mekân değiştirme arzusu, siyasi ve toplumsal yapıyla birlikte, kentin fiziki yapısının da değişmesine yol açmış ve bu bağlamda Dolmabahçe öncü bir rol oynamıştır. Plan Şeması Sarayın, Beaux-Arts tasarım prensiplerine uygun bir şekilde, simetri, açıklık, bir eksen üzerinde olma ve düzenlilik ilkelerine bağlı olarak tasarlanmış olduğu görülmektedir. Bununla birlikte iç mekânların düzenlenişinde, merkezi bir sofaya açılan mekânlar gibi geleneksel Osmanlı ev planı uygulanmıştır. Beaux-Arts tasarım ilkelerinin başlıca unsurlarıyla, geleneksel planın merkezi niteliği, yapıda uyumlu bir şekilde bir araya getirilmiştir.444 (Bkz. Şekil 40). Tasarımda, yapılar arasında geometrik ilişkilere dayanan klasik bir konumlandırma yerine, topografyaya göre şekillenen bir kurgunun benimsenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bezm-i âlem Valide Sultan Camii’nden sonra vadiyi denize 442 Çelik GÜLERSOY, “Dolmabahçe Sarayı”, 89, 90. Bkz. ( 440 ), BATUR, 1068. 444 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 103, 104. 443 160 açık tutan bir boşluk bırakılmış ve saray Beşiktaş’a doğru yükselmekte olan yamacın önüne, İstanbul Boğazı’yla olan ilişki esas alınarak, denize paralel bir şekilde yerleştirilmiştir. Saray, anıtsal kapıların açıldığı bahçeler içinde, geniş cephesi denize paralel L biçiminde bir ana yapı ile Veliaht Dairesi, Mefruşat ve Muhafızlar Dairesi, Hareket Köşkleri, Camlı Köşk ve diğer küçük pavyonlardan oluşan bir yapılar topluluğu durumundadır. Kara tarafındaysa yüksek duvarlarla çevrili alanın dışında ayrı pavyonlar halinde tiyatro, ıstabl-ı âmire, hamlacılar, atiye-i seniye ambarları, eczane, fodla fırınları, un fabrikası ve Bayıldım Köşkü’yle benzeri müştemilat yapıları yolun karşı tarafında yer almaktaydı. Ancak bu yapıların büyük bölümü, gazhane ve Midhat Paşa (İnönü) Stadyumu’nun yapımı ile imar faaliyetleri sırasında ortadan kaldırılmıştır.445 Sarayın ana yapısı, denize paralel lineer düzende yerleştirilerek birbirine eklenen Resmi Daire (Mabeyn-i Hümayun), Muayede Salonu ve Hususi Daire’den meydana gelmektedir. Dolmabahçe Sarayı’nın özgün tasarım özelliklerinden olan bu plan kurgusu, kaynağını İstanbul sahilsaray geleneğinden almıştır.446 Resmi Daire, ortadakinde büyük bir merdivenin bulunduğu üç birimden meydana gelmektedir. Merkezi hol ve köşelerdeki salon gruplarından oluşan bu tasarım, orta sofalı İstanbul konutu plan şemasını yinelemekte ve yorumlamaktadır. Muayede Salonu, kareye yakın bir altyapı üzerinde, dört ayağa oturan merkezi bir plan şemasına sahiptir.447 Bu bölüm, tasarım açısından, iç örgütlenmesi, mekân yapısı ve ilettiği mesajla, içe kapalı, özerk bir yapı görünümündedir. Hünkâr Dairesi ve Harem’i içeren Hususi Daire, plan şeması, mekânların örgütlenişi ve sirkülasyon açısından, sarayın en karmaşık bölümüdür. Osmanlı sarayının özgün yaşam biçiminin gerektirdiği mekân örgütlenmesinin, klasik düzenlenmesinden ortaya 445 Afife BATUR, “Dolmabahçe Sarayı, Mimari”, 91. A.g.m., 92. 447 A.g.m., 92, 94, 95. 446 161 çıkmış olan bu karmaşa, özellikle Hususi Daire’nin denize bakan kanadında karışık bir koridor ve merdiven sistemiyle belirginleşir.448 Strüktür ve Yapı Malzemesi Dolmabahçe Sarayı ve müştemilat binaları, denizin doldurulup, meşe kazıkların sağlam zemine kadar indirilmesi ve Horasan harçlı döşeğin ızgarayla desteklenmesi yoluyla oluşturulmuş sert bir taban üzerine yarı kâgir olarak inşa edilmiştir. Sarayın beden duvarları taş, iç duvarları tuğla, döşemeleriyse ahşaptır. Özelliği olan örtüler dışında çatısı ahşap ve çatı örtüsüyse kurşundur. Sarayın kanalizasyon sisteminde, dönemin ileri teknikleri kullanılarak denizin kirlenmesi önlenmiş; yağmur sularıysa sırlı künklerle duvar içlerinden zemine indirilmiştir. Mobilya ve döşemelerin korunması amacıyla deniz ve batı cephesindeki pencerelerde, sarayın cam atölyesinde özel olarak yaptırılan ve güneş ışınlarını süzen renkli camlar kullanılmıştır.449 Cephelerde, başta Haznedar küfekisi, Şile ve Kadırga gresi (kumtaşı), Sarıyer taşı, Karamürsel od taşı gibi değişik türde taşlar kullanılmıştır. Kolon ve başlıklar, saltanat kapıları ve başlıca merdivenlerde Marmara mermeri tercih edilmiştir. Hünkâr hamamındaysa Mısır’dan getirilmiş albatr (sumermeri) türü değerli bir mermer kullanılmıştır.450 Yapıda ahşap malzeme olarak Romanya çıralı çamı ve Ayancık meşesi, lambri ve önemli iç kapılardaysa Hint veya Afrika kökenli ağaç türleri kullanılmıştır.451 Mustafa Cezar, tüm bu ahşap aksamda fazla deformasyon meydana gelmemiş olmasının nedenini, malzemenin kalitesi uygulamayla açıklamaktadır.452 448 A. BATUR - S. BATUR, a.g.m., 1074-1076. Afife BATUR, “Dolmabahçe Sarayı, Mimari”, 96. 450 A. BATUR - S. BATUR, a.g.m., 1077. 451 Bkz. ( 450 ), BATUR, 1077. 452 Mustafa CEZAR, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, 170. 449 ve işçilikteki başarılı 162 Sarayın ısınması, ilk dönemlerde sobalarla sağlanmış, XX. Yüzyıl başındaysa merkezi ısıtma sistemi kurulmuştur.453 Mimari Üslup Resmi ve Hususi Daire binalarının kütle ve cephe tasarımları özgün niteliktedir. Ana formu dikdörtgen olan prizmatik kütle, köşelerdeki salonlar öne çıkarılarak vurgulanmış; simetri eksenlerindeyse kademeli bir öne çıkmayla cephede ölçülü denilebilecek bir hareketlilik sağlanmıştır. Böylelikle yapının özellikle uzun deniz cephesi, Boğaziçi sahilsarayı geleneğine uygun bir şekilde, küçültülmüş parçalı yüzeylerden oluşan bir bütüne dönüştürülmüştür. Muayede Salonu’nun kütlesiyse, Resmi ve Hususi Daire binalarının iki katı yüksekliğindedir. Burada kat kornişi, bu yapıların saçak kornişi kotuna yerleştirilerek, yapılar arasında görsel bir bağlantı ve süreklilik sağlanmıştır. Bu yatay etki dışında Muayede Salonu cephesi, kolon veya pilastr çiftleriyle belirtilen ve cepheye güçlü bir düşey vurgu ve anıtsallık kazandıran yedi aksa bölünmüştür. Saray, genel itibariyle Neorönesans üslubunun ağırlık kazandığı, bununla birlikte Batı tarzı Neoklasik, Neobarok ve Ampir üsluplarının da etkilerinin görüldüğü, Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 41, 43, 44) Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Sarayın inşası, Osmanlı İmparatorluğunun giderlerinin gelirlerini aştığı, ekonomisinin özellikle İngilizlerle yapılan 1838 Baltalimanı Ticaret Anlaşması’ndan sonra Batı kapitalizmine açılarak, Avrupa endüstrisine teslim edildiği ve Kırım Savaşı’nın yaratmış olduğu olumsuz koşullar nedeniyle tarihinde ilk kez Avrupa’dan büyük miktarda borç almak zorunda kaldığı yıllara rastlamaktadır. Tüm bu olumsuz siyasi ve ekonomik tablo içerisinde tahta çıkmış olan Sultan Abdülmecid (1839-1861), ahşap olan eski Çırağan Sarayı’nda ilk yıllarını geçirdikten sonra, Batı tipi yaşama geçebilmek üzere, Dolmabahçe kıyılarında yeni 453 Bkz. ( 450 ), BATUR, 1077. 163 bir saray yaptırma arzusuna kapılmıştır. Onun bu isteği ve emri üzerine 1846’da Dolmabahçe’deki bütün eski karakteristik tarihi binalar yıktırılarak, burada Avrupai bir sarayın inşasına başlanmış ve bu süreçte Sultan Abdülmecid, geçici olarak Yıldız köşklerinde ikamet etmiştir.454 Sarayın inşasının tamamlanma tarihi olarak çoğunlukla 1853 yılı verilmektedir. Çelik Gülersoy, Batılı kaynaklar olan Louis Bunel ve Henry Blanc adlı iki Fransız yazarın 1854 yazına dair anılarında, binanın bezeme işlerinin henüz bitirilemediğini kaydettiklerini ve ayrıca Illustration Jurnal Universal Dergisi’nin resimlerinde de 1853’te binanın henüz tamamlanmamış olarak görülmekte olduğunu belirtmektedir.455 Avrupa’dan büyük borçlar alınarak inşa edilen sarayın tamamlanmasından sonra, döşenmesinde de yine borçlanılan ülkelerden dönemin en gözde eşyaları ve en göz alıcı ürünleri tercih edilmiştir. Bunlar arasında, Sévres vazoları, Lyon ipekleri, Baccarad kristalleri, İngiliz şamdanları, Venedik camları ile Alman-Çekoslovak Bohemya avizeleri sayılabilir. Döşeme işleriyle, eski Paris sefiri ve o sırada Tophane müşiri olan Ahmed Fethi Paşa yakından ilgilenmiş ve ilişkileri aracılığıyla, Paris Operası dekoratörü Séchan’dan yardım alınarak; mobilyalar ve diğer eşyalar, Paris ve Doğu Avrupa mağaza ve fabrikalarına sipariş edilmiştir.456 (Bkz. Şekil 42) Sonunda saray 1855’te dış ve iç donanımıyla bütünüyle tamamlanmıştır. İmparatorluk, bu sırada Avrupalılarla beraber Rusya’ya karşı açılmış olan ve binlerce insanın yaşamını kaybettiği büyük bir savaşın içinde bulunuyordu. Bu ortam içerisinde, böylesi pahalı ve gösterişli bir sarayın açılışını yapmanın doğru olmayacağı düşüncesiyle, açılış töreni için savaşın sonlanması beklenmiş ve bina 10 Haziran 1856 günü yapılan bir törenle kullanıma açılmıştır.457 Bu törende Sultan Abdülmecid 130 seçkin davetliye üç saat süren bir ziyafet vermiş, Kırım Savaşı 454 A. BATUR - S. BATUR, a.g.m., 1069. Çelik GÜLERSOY, “Dolmabahçe Sarayı”, 90. 456 Bkz. ( 455 ), GÜLERSOY, 90. 457 7 Şevval 1272 (11 Haziran 1856) tarih ve 791 numaralı Ceride-i Havadis Gazetesi haberi. 455 164 Mareşali Pélissiery’e pırlantalı bir madalya takmış ve aynısını İngiliz komutan Codrington’a verilmek üzere, İngiliz elçisine teslim ettirmiştir.458 Mustafa Cezar459 ve Halûk Şehsuvaroğlu460, sarayın 5 Milyon Altın Lira’ya mal olduğunu belirtmektedirler. Edhem Eldem ise A. Du Velay’dan sarayın maliyetine ilişkin şu olayı nakletmektedir: Sultan Abdülmecid bir gün Hazine-i Hassa nazırına bu muhteşem binanın ne kadara mal olduğunu sormuş; Nazır “3.500 Kuruş (805 Frank)” diye cevap vermiş ve Sultanın şaşırdığını görerek şunları eklemiştir: “Bu inşaat için fiilen harcanan 70 Milyon Frank’a (300 Milyon Kuruş) tekabül eden kâğıt paranın basılması için Maliye Nezareti tarafından harcanan meblağ 3.500 Kuruş’tur”.461 Yapının Mimarı 1855 yılında İstanbul’da yayınlanan bir gazetede462, sarayın mimarının, XIX. Yüzyıl Osmanlı mimarlığının en önemli isimleri olarak tanınan ve baba, oğul, kardeşler olarak art arda dört kuşak hassa mimarı yetiştirmiş, Ermeni kökenli Balyan Ailesi’nden, Garabet Amira Balyan463 (1800-1866) olduğu bildirilmektedir.464 Hassa mimarı Krikor Amira Balyan’ın oğlu olan Garabet Balyan’ın gençliği ve eğitimi hakkında bilgi bulunmamaktadır. Babasının 1831’de ölümü üzerine, onun görevini devralmış ve ilk olarak Yedikule Ermeni Hastanesi’nin yapımını üstlenmiştir. Oğulları Nigoğos, Sarkis, Agop ve Simon Balyan da hassa mimarı olarak çalışmışlardır.465 458 Bkz. ( 455 ), GÜLERSOY, 90. Bkz. ( 452 ), CEZAR, 170. 460 Halûk ŞEHSUVAROĞLU, “Dolmabahçe Sarayı”, 130. 461 Edhem ELDEM, Osmanlı Bankası Tarihi, 89. Eldem, bu bilgiyi A. Du Velay, Essai sur l’histoire financiére de la Turquie’den aktarmaktadır. 462 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 304-331. Cezar, bu bilgiyi Journal de Constantinople, 6 Ağustos 1855, No. 622’den aktarmaktadır. 463 Mimarın yaşamı ve etkinlikleri burada tanıtılmış, kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 464 Afife BATUR, “Balyan Ailesi”, 35. 465 A.g.m., 39. 459 165 II. Mahmud, Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz’in hükümdarlık yıllarında hassa mimarlığı yapmış olan Garabet Balyan’ın en verimli çalışma dönemi, Sultan Abdülmecid’in saltanat yıllarında (1839-1861) gerçekleşmiştir.466 Afife Batur’a göre, Garabet Balyan’ın, ailenin en yetenekli ve usta mimarlarından biri olduğu, Dolmabahçe Sarayı gibi büyük ölçekli ve nitelikli bir yapıyı tasarlamış olmasından anlaşılabilmektedir. Mimarın, olgunluk dönemi ürünü ve Osmanlı yönetiminin yeni yönelişlerini ifade etmekte olan bu yapıda, Avrupa örneklerindeki kesin simetri kaygısını yönlendirici bir ilke olarak ele almaması, merkezi holler çevresinde gelişen plan şemalarında tercih ettiği yerellik, klasik bir uyum ve oranla yükselen kütleler kullanması, başarılı uygulamaları olarak dikkat çekmektedir.467 Mimarın, üslup özellikleri bakımından tasarımlarında iki farklı yaklaşım ve eğilim ağırlık kazanmaktadır. Mimarın erken dönem çalışmalarında genellikle açık bir Batı tarzı Neoklasisizm ve Ampir üslup karakteri ağırlıktadır. Bu yapılar arasında II. Mahmud türbe ve sebili, Cemile ve Münire Sultan Sarayları ile Dolmabahçe Camii bulunmaktadır. İkinci yaklaşım ise temelde yine klasik çizgilerin ağır bastığı ancak buna tasarımın çeşitli evrelerinde Neobarok öğelerinin katıldığı ve yer yer karşıtlıklarla zenginleştirilmiş Eklektik bir üslubun egemen olduğu bir anlayıştır. Mimarın bu yaklaşımının en tipik ve tanınmış örneği Dolmabahçe Sarayı’dır.468 Mustafa Cezar’a göre, “Garabet Balyan, belirli bir karakteri başarıyla gözler önüne serebilen bir sanatçıdan çok, bir yönüyle arzularına uyan diğer tarafıyla ise ortak çalışmaları birleştiren veya küçük çaplı binalarda belirli bir üslubu takip etmeyi daha uygun bulan bir mimar görünümündedir”.469 466 Bkz. ( 465 ), BATUR, 39. Bkz. ( 465 ), BATUR, 39. 468 A.g.m., 39, 40. 469 Mustafa CEZAR, Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi, 169. 467 166 Garabet Balyan, aynı zamanda çağının gereksinimlerini önceden fark eden bir uzak görüşlülükle, zanaatkâr aile geleneğinin dışında oğullarını örgün mimarlık eğitimine yönlendirmiş olmasıyla da, Balyan Ailesi’nin kilit bireyi durumunda görünmektedir.470 Değerlendirme Sarayın, gerek II. Abdülhamid’in 1876-1909 yılları arasındaki uzun saltanat yılları boyunca kullanılmayarak ciddi bir bakım görmemesi, gerekse deprem, yangın gibi afetler ve çeşitli imar faaliyetleri nedeniyle tiyatro, kayıkhane, ıstabl-ı âmire ve serasker daireleri bütünüyle, matbah-ı amire gibi bölümleriyse kısmen ortadan kalkmış ve günümüze ulaşamamıştır. Dolmabahçe-Ayaspaşa arasında kalan bölgenin düzenlenmesi sırasında ıstabl-ı âmire yıkılıp yerine Midhat Paşa Stadyumu yapılmış ve tiyatro da ortadan kaldırılmıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde, 1956’da garaj ve muhafız polisleri koğuşu olarak kullanılan kayıkhane yıktırılmış ve önündeki kayık limanıysa kısmen doldurulmuştur.471 Dolmabahçe Sarayı, inşasından Halife Abdülmecid Efendi’nin buradan ayrıldığı 1924 tarihine kadar geçen altmış sekiz yılın otuz beşinde kullanılmış ve altı padişahla son halife burada ikamet etmiştir. Cumhuriyet’ten sonra “Milli Saraylar” kapsamına alınan saray, özellikle Atatürk Dönemi’nde cumhurbaşkanının yazlık çalışma ve yabancı devlet adamlarını karşılama mekânı olarak kullanılmış, ayrıca Atatürk’ün başkanlık ettiği, Dil ve Tarih Kurultaylarına evsahipliği yapmıştır. Sarayın işlevi, 1984 yılında düzenlenen Milli Saraylar Sempozyumu’nda tartışma konusu edilmiş ve alınan kararlar doğrultusunda yapılan çalışmalarla salt Türkiye’de değil tüm dünyadaki önemli “müze içinde müze” örneklerinden biri konumuna getirilmiştir.472 Saray, günümüzde de müze işlevini sürdürmektedir. 470 Afife BATUR, “Balyan Ailesi”, 35, 36. Metin SÖZEN, “Dolmabahçe Sarayı”, 505. 472 Bkz. ( 471 ), SÖZEN, 505. 471 167 Dolmabahçe Sarayının inşası, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında, birçok farklı açıdan ele alınabilecek hususlar içermektedir. Bunlardan ilki, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu dönemde artık, Batılılaşma olgusunu içselleştirerek, Batılı tarzda bir yaşam sürme isteğinin somut bir göstergesi olarak mekânsal bir arayış içerisine girmiş olmasıdır. Daha önce de değinilmiş olduğu gibi, bu düşünce ilk olarak II. Mahmud Dönemi’nde yeşermeye başlamıştır. II. Mahmud’un, yıktırılmış olan eski Beşiktaş Sarayı inşası sırasında Avrupa’dan plan ve cephe çizimleri getirttiği bilinmektedir. Bu yaklaşım, Sultan’ın Avrupa mimarisine olan ilgisini kanıtlar durumdadır. Sultan Mahmud’un, Topkapı Sarayı hakkında buranın “yüksek duvarlar ve gölgeli ağaçların ardında kan ve esrar dolu” olduğunu, yeni saray projesi hakkında ise “bunlar aydınlık güleryüzlü havaya ve cennetin güneşine açık. Benimki bunlardan olacak” ifadeleri, Sultan’ın dönem siyaseti ve mimarisine bakış açısını yansıtması bakımından önemlidir. Bir dönem İstanbul’da da yaşamış olan Fransız şair, yazar ve siyaset adamı Alphonse de Lamartine’in (1790-1869) bu konudaki görüşü de yabancı bir gözlemcinin düşüncesini yansıtması bakımdan dikkate değerdir: “… Yeniçerilerin öldürülmesinden beri Sultan Mahmut burada oturmak istemiyor. Tatlı huylu, duygulu bir adam olan Padişah buradaki kan lekelerinden iğreniyor. Belki de, İstanbul yönünün yobaz halkı arasında kendini emniyette görmüyor da, Boğaziçi kıyısındaki saraylarında oturarak bir ayağını Asya’da, öteki ayağını donanmasında görmeyi daha uygun buluyor.”.473 II. Mahmud’un “düşlediği” Batılı tarzdaki bu saray projesi, kendisinin döneminde gerçekleştirilemeyerek, ancak Sultan Abdülmecid Dönemi’nde hayata geçirilebilmiştir. Dolmabahçe Sarayı, Osmanlı padişahlarının Avrupa monarşilerinin etkisi altında saltanat ve imparatorluğu eskisinden farklı bir biçimde kavramaya başlamış olduklarının da bir göstergesidir. II. Mahmud Dönemi’nde artık iyice değişmiş olan saray protokolü ve yaşamının yanı sıra bu yeni kavrama biçimi de padişahları, bu yeni düşünce ve yaşam biçimine yanıt verebilecek bir fiziki çevreye 473 Serim DENEL, a.g.k., 31. 168 sahip olma düşüncesine yöneltmiştir. Sultan Abdülmecid’in tahta çıkışından kısa bir süre sonra, II. Mahmud’un yenilettiği sarayı yetersiz buluşu ve Batılı prensiplere daha uygun yeni bir sarayın yapımını istemesi, hem yeni yaşam biçiminin gereksinmelerine, hem de imparatorluk ve saltanat için bir “simge yapı” gerçekleştirme isteğine bağlanabilir. Sarayın büyüklüğü, görkemi ve karmaşıklığı bu durumun bir kanıtı niteliğindedir.474 Yine de Dolmabahçe düzenlemesini, salt Avrupa monarklarına ve Avrupa mimarisine öykünmeyle açıklamak yeterli olmayacaktır. Model alınan Avrupa saraylarında olmayan “harem kurumu” ve onun bağlı olduğu kurallar bütünü, dışı Avrupalı, içi yerli olan yeni model ve şemaların yaratılmasını zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda sarayın programı yeni ve özgündür. Yapının mimarı olan Garabet Balyan “Batılı” ve “Doğulu” bu iki farklı kurguyu, böylesi büyük bir boyut ve nitelikteki bir yapıda ilk kez denemiş ve başarılı olmuştur. Tarihselcilik yaklaşımı içerisinde özgün bir yere sahip olan ve içi adeta bir opera salonu gibi bezenmiş olan yapının, görkemli bir merdivenle bölünmüş, büyük geçitler halinde tasarlanmış olan harem ve selamlık bölümleri, Barok saray ve bahçelerini anımsatmaktadır. Bununla birlikte, tüm bu Avrupalı görünümlere rağmen, hamam, mutfak gibi servis ve diğer bazı yaşam birimleri geleneksel bir tasarım anlayışıyla ele alınmıştır. Organik bir biçimde eklenerek büyüyen veya pavyonlar halinde küçük köşk yapılarına alışık olan hanedan üyeleri, artık “Avrupai” görünümdeki tek ve bütüncül bir yapıya geçmiş gibi görünüyorsa da bunun pek geçerli olmadığı belirtilmelidir.475 Saray, yerleşim düzeniyle de yeni bir anlayışı yansıtmaktadır. Bir bölümünün duvarlarla çevrili bir alan üzerine kurulmuş olmasına karşılık, bazı bölümlerinin bu duvar dışında ve hatta saray duvarlarının dışında inşa edilmiş olması, planlama aşamasında güvenlik konusu üzerinde fazla durulmadığını göstermektedir. Sarayın 474 475 Bkz. ( 454 ), BATUR, 1069. Serim DENEL, a.g.k., 34. 169 sadece harem bölümünün mahremiyetini korumak amacıyla dış bölüme inşa edilmiş olan 100 m. uzunluğundaki duvarının ve saltanat makamı imajını vurgulayan kapılarının tasarımında da aynı anlayışla güvenlik konusunun asıl amaç olarak görülmediği anlaşılmaktadır. Bu yaklaşımıyla Dolmabahçe Sarayı, Topkapı Sarayı’ndan tamamen farklı bir anlayış sergilemektedir. Mustafa Cezar’ın, Tanzimat’ın başlatmış olduğu demokratikleşme sürecinin bir işareti olarak yorumladığı bu tutum,476 aynı zamanda saray bünyesi içinde padişahın korunmasına yönelik bir askeri birliğin bulundurulmamasına da yol açmıştır. Bu durum, 1876’da Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi olayı sırasında, sarayın planlanmasında güvenlik konusunun yeterince ele alınmadığını açık olarak kanıtlamıştır. Dolmabahçe Sarayı’nın inşası, XIX. Yüzyıl İstanbul’unun çehresinin değişmesinde de öncü rol oynayan bir yapım projesi olmuştur. Surdışı alanlarının yerleşime açılıp, yeni mahallelerin oluşması XVIII. Yüzyıl’ın son çeyreğinde gözle görülür bir hız kazanmıştır. Galata Surları’nın dışındaki Beyoğlu (Pera) mahallelerinin genişleyerek Tophane’yle birleşmesi ve Fındıklı’nın, sahildeki büyük yalılar dizisinin arkasında Ayazpaşa’ya doğru çıkması yönündeki yayılma, Dolmabahçe ve Beşiktaş’ın kent içi alanlara dönüşmesine yol açmış ve Dolmabahçe düzenlemesi, bu büyüme süreci içerisinde bir dönüm noktası olmuştur. Galata ve Pera’nın büyümesiyle bütünleşen bir saray olarak Dolmabahçe, bu tarihi bağlam içerisinde Osmanlı yöneticilerinin Batılılaşma çabalarının sembol yapılarından biri ve belki de en önemlisi olmuştur. İmparatorluğa yüzyıllar boyu evsahipliği yapmış olan Tarihi Yarımada’daki Topkapı Sarayı’nın terk edilmesi, Osmanlı’nın Batılılaşma hedefleri açısından somut bir işarettir. Bu yer değiştirme eylemi, kentin fiziksel dönüşümü açısından da gelecekteki gelişmeleri etkileyen önemli bir karardır. Bu süreçle birlikte, Boğaziçi de, başkent İstanbul’un kentsel dokusuna katılmaya başlamıştır. Afife ve Selçuk Batur, Boğaz girişindeki konumu ve kentin gelişen mahalleleriyle ilişkisi düşünüldüğünde, Dolmabahçe’de yapılacak olan saray için 476 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 313. 170 titiz bir yer seçiminin yapıldığının anlaşıldığını ve Dolmabahçe düzenlemesini, Gümüşsuyu-Taksim-Harbiye-Maçka aksı üzerinde yer alan büyük askeri yapılarla birlikte değerlendirmenin doğru olacağını belirtmektedirler. Baturlar, bölgede, zaman içerisinde Tophane’den başlayıp, Ortaköy’e uzanan sahil şeridinin, tepedeki büyük kışlalarla çevrelenerek, odak noktası Dolmabahçe Sarayı olan, sivil yerleşime kapalı bir alan oluşturulduğunu ve bu “imperial mahalle”nin, Avrupa başkentleri görünümünde bir İstanbul yaratmak isteyen Osmanlı padişahlarının Batılı eğilimlerini yansıtmaya çalıştığını belirtmektedirler.477 İmparatorluğun son büyük yapım kararı olarak gerçekleştirilen saray, aynı zamanda İstanbul için kentsel ölçekte belirleyici olan karar ve tercihleri görselleştirmektedir. İmparatorluk yönetiminin yüzyıllar boyunca yerleşmiş olduğu Tarihi Yarımada’dan ayrılması ve Bizans çağından beri Batı’yla ilişkilerinin gelişmesiyle orantılı olarak canlanan Galata-Pera bölgesine taşınması, Osmanlı yönetiminin yeni yönelişlerini ifade etmektedir. Bu açıdan Dolmabahçe düzenlemesi, Batı’ya açılma eğilimin kentsel mekânda somut karşılığı olan bir yer seçimidir.478 Her ne kadar bugün özellikle Zincirlikuyu ve Maslak bölgelerindeki yüksek yapılaşma, bu algılamayı zorlaştırıyor olsa da, özellikle Boğaz yönünden bakıldığında bu “imperial çevrenin” belli bir bütünlüğü ve uyumunun olduğu, hissedilebilmektedir. Bu durum, aynı zamanda kent ölçeğinde bir üslup ve anlatım bütünlüğü yaratma arayışını da içerir. Dolmabahçe düzenlemesi, geniş perspektifler içinde kavranabilen yapılardan meydana gelmektedir. Cami, saray, yıkılmış olan ıstabl-ı âmire ve tiyatro ile bunların gerisindeki yamaçta yer alan Taşkışla ve Gümüşsuyu kışlalarının meydana getirdiği perspektif -farklı tarihlerde yapılmış olsalar da- anılan yapıların başta boyutları olmak üzere, belli bir bütünlüğü sağlayacak şekilde ele alındıklarını düşündürmektedir. 477 478 A. BATUR - S. BATUR, a.g.m., 1068, 1069. Bkz. ( 465 ), BATUR, 39. 171 Sarayın 1856’da tamamlanmasından sonra, çevresinde hızla mahalleler gelişmeye başlamıştır. Beşiktaş’ın yeşilliklerle kaplı ve Boğaz’a nazır manzaraya sahip sırtları, yeni sakinler için imparatorluğun iktidar merkezine yakın, uygun bir yerleşim alanı durumundaydı. Bu bölgedeki yapılaşma, doruk noktasınaysa XX. Yüzyıl başlarında Teşvikiye ve Nişantaşı semtleri son biçimlerini kazandığında ulaşmıştır.479 Dolmabahçe Sarayı’nın, yapıldığı dönem itibariyle üzerinde en çok durulan ve tartışılan konularından biri de ekonomik-mali boyutuyla ilgilidir. Daha önce de belirtilmiş olduğu gibi saray, imparatorluğun, İngilizlerle yapılan 1838 Baltalimanı Ticaret Anlaşması’ndan sonra aşama aşama ekonomik iflasa doğru sürüklendiği ve üstelik Kırım Savaşı dolayısıyla tarihinde ilk kez Avrupa’dan büyük miktarda borç almak zorunda kalmış olduğu bir dönemde, hiçbir konfordan kaçınılmayarak inşa edilmiştir. Sarayın, İstanbul peyzajı içerisinde Topkapı Sarayı’nın adeta bir karşı savı durumunda olduğunu belirten Doğan Kuban, devletin ekonomik olarak iflas halinde olduğu bir dönemde Sultan Abdülmecid’in bu “büyüklük hastalığını” bir ölçüde kabul ettirecek tek yargının, Osmanlı sultanının arkasındaki görkemli imparatorluk tarihi olduğunu öne sürmektedir.480 Serim Denel ise özellikle yapıda kullanılan malzemeleri ve yapının plan şemasını değerlendirerek ekonomik ve mali bir analize gitmektedir. Denel’e göre, yapının döşemesi, avizeleri, sütun ve pilastr başlıkları, kat bitimlerini belirleyen profiller yanında kullanılan geleneksel plan ve bazı ayrıntılar, toplumdaki ikilemin mimarlıktaki yansımaları olarak görülebilir. Mermer taklidi sütun ve duvar boyamalarıysa, binanın yapımını gerçekleştiren yönetimin ekonomik sorunlarının zenginlik görünümü içinde fakirliğinin göstergesi gibidir.481 479 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 36. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 624. 481 Bkz. ( 475 ), DENEL, 34. 480 172 Saray, siyasi açıdan birçok önemli olaya sahne olmuştur. Yaptırmış olduğu görkemli sarayında Sultan Abdülmecid on beş yıl ikamet etmiştir. Kardeşi Sultan Abdülaziz (1861-1876) ise ömrünü yeni yaptırdığı Çırağan ve Beylerbeyi saraylarında geçirmeyi tercih etmiş ancak savurgan idaresi ve ekonominin iflasının getirdiği tepkiler sonucu bu sarayda askeri bir darbeyle 30 Mayıs 1876 gecesi tahtan indirilip Topkapı Sarayı’na hapsedilmiştir. Yerine geçen kardeşi V. Murad (1876), ruh sağlığı bozuk olduğu gerekçisiyle, üç ay sonra aynı şekilde tahtan indirilmiş ve kardeşi II. Abdülhamid (1876-1909) tahta çıkarılmıştır. Kendisinden önce yaşanmış olan tüm siyasi ve ekonomik gelişmeleri veliaht dairesinden dikkatle izlemiş olan yeni padişah, tahta çıkarılmasının bir ön şartı olarak kendisine “dayatılan” Kanun-u Esasi’yi, Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu’nda yapılan görkemli bir törenle ilan etmiştir. Buradaki kısa süren ikameti sırasında Meşrutiyet hareketinin öncüsü Midhat Paşa’yı 5 Şubat 1877’de yine bu sarayın rıhtımından Avrupa’ya sürgüne gönderdikten sonra, savaş gemilerinin tehdidine açık ve iki tahttan indirme olayına sahne olmuş olan bu saraydan ayrılarak, Yıldız tepelerinde yeni pavyonlarla genişlettiği sarayına yerleşmiştir. II. Abdülhamid’in yerine geçen V. Mehmed Reşad (1909-1918) ise Dolmabahçe Sarayı’nda ikamet etmeyi yeğlemiştir. 9 Mart 1910’da Bulgar kralı, 23 Mart 1910’da Sırp kralı, I. Dünya Savaşı’nın son yılındaysa Avusturya imparatoru ve eşi şerefine verilen büyük ziyafetler, bu sarayın Osmanlı İmparatorluğu Dönemindeki son görkemli sahneleri olmuştur. V. Mehmed Reşad’ın vefatıyla yerine geçen Sultan Vahideddin (1918-1922) ikamet için Yıldız Sarayı’nı tercih etmiş olmakla birlikte, ülkesinden yine bu sarayın rıhtımından ayrılmıştır. Padişahlık sıfatı kaldırılan, yurt ve dünyadaki gelişmeleri yeterince değerlendirememiş olan Halife Abdülmecid Efendi’nin ülkeden çıkarılması işlemi de yine Dolmabahçe’de yapılmış ve buradan alınarak trenle Avrupa’ya gönderilmiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonra, Atatürk’ün saraya ilk gelişi 1927 yılında gerçekleşmiştir. Saray, bu dönemde yabancı devlet adamlarının ziyaretine sahne olduğu gibi tarihinde ilk kez Dil ve Tarih Kongreleri ile Tarihsel Sergisi gibi kültür hareketlerine de evsahipliği yapmış ve 173 Atatürk’ün 10 Kasım 1938’de ölümünden sonra büyük ve görkemli kullanım dönemini kapatmıştır.482 Katalog No: III. 4. 2. Beylerbeyi Sarayı / TBMM Milli Saraylar Beylerbeyi Sarayı Müzesi Yeri, Topografyası, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Saray, Üsküdar İlçesi, Beylerbeyi Mahallesi’nde, Abdullah Ağa Caddesi ile İstanbul Boğazı arasında konumlanmaktadır. Sarayın bulunduğu alanda, Bizans Dönemi’nde İstavroz (Stavros) Bahçeleri olarak anılan ve Bağlarbaşı’na kadar uzandığı düşünülen bir koruluk bulunmaktaydı. Arhai Foisusai diye bilinen bu mevkie İstavroz adının, İmparator II. Konstantinos’un yaptırdığı ve XVII. Yüzyıl’da halen ayakta olduğu bilinen kilise ile buraya diktirmiş olduğu büyük haç nedeniyle verildiği düşünülmektedir.483 Bölgede ayrıca, Orta Bizans Dönemi’nde kıyılara ya da koruluk alanlara dağılmış bazı saraylar ile yazlık konutların varlığı da bilinmektedir. Bunlar arasında Manuel I. Komnenos’un, Skutarion’da (Eski Hrisopolis) inşa ettirdiği bir sarayın varlığından da söz edilmektedir.484 İstavroz Bahçesi’ndeki bilinen en erken Osmanlı yapısı, II. Selim’in (15661574) kızı Gevher Sultan’ın sarayıdır ve IV. Murad (1623-1640) da burada dünyaya gelmiştir. Semtin İstavroz adını taşırken III. Murad Dönemi’nin (1574-1595) Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paşa’nın sahildeki yalısına bağlı olarak Beylerbeyi adıyla 482 Çelik GÜLERSOY, “Dolmabahçe Sarayı”, 90, 91. Afife BATUR, “Beylerbeyi Sarayı”, 206. 484 Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, Çev. Zeynep Rona, 153. 483 174 anılmaya başlandığı belirtilmekteyse de, yeni Beylerbeyi Sarayı yapılırken dahi bölgenin halen İstavroz Bahçesi olarak anılmakta olduğu bilinmektedir.485 İstavroz Hasbahçesi, XVII. Yüzyıl başlarında en gözde mesire alanlarından biri durumundaydı. Bu dönemde, burada I. Ahmed (1603-1617) tarafından yaptırılan Şevkâbâd Kasrı, tepenin üst kısmındaki ağaçlıklar arasında yer alıyordu. I. Ahmed burada aynı zamanda bir de mescit yaptırmıştı. IV. Murad (1623-1640) ile IV. Mehmed’in saltanat yıllarında (1648-1687) av ve eğlence amacıyla buraya sıkça geldikleri bilinmektedir. I. Mahmud (1730-1754) da annesi Saliha Sultan için burada Ferahfeza Kasrı’nı yaptırmıştır.486 I. Abdülhamid’in hükümdarlığı sırasındaysa (1774-1789) Boğaziçi’nde yeni yerleşmeler kurulmuştur. Bunlardan biri olan Beylerbeyi’nde, eski İstavroz Mahallesi’nin yanında, IV. Murad’a ait bir konutla bahçeler halka satılmış ve 1779’da padişah buraya bir cami inşa ettirmiştir. Beylerbeyi’nin kuzeyindeki Çengelköy ile güneyindeki Kuzguncuk köylerinde Rumlar oturmaktayken, Beylerbeyi ise bu dönemde bir Türk köyü haline gelmiştir.487 Söz konusu alanın yeniden önem kazanması II. Mahmud Dönemi’ndedir (1808-1839). Sultan Mahmud, İstavroz Hasbahçesi arazisinin elden çıkarılmış olan arsalarını yeniden satın alarak mevcut yapıların onarımını yaptırmış ve buraya bir de yeni sahilsarayı inşa ettirmiştir. Krikor Amira Balyan tarafından tasarlanan söz konusu yapı, iki katlı, olasılıkla kâgir bir altyapı üzerinde ahşap, sarı renkliydi ve bu nedenle “Sarı Saray” olarak anılmaktaydı. XIX. Yüzyıl’ın ilk yarısında Boğaziçi’nde inşa edilmiş ilk büyük sahilsaraylardan biri olan bu ilk Beylerbeyi Sarayı’nda, 1851 yazında Sultan Abdülmecid’in de (1839-1861) içinde bulunduğu bir sırada yangın çıkmış, hızla önlenmişse de bunu uğursuzluk olarak kabul eden padişah Beylerbeyi’nden ayrılarak, Çırağan Sarayı’na geçmiştir. Bu olaydan sonra bir süre 485 Bkz. ( 483 ), BATUR, 206. Bkz. ( 483 ), BATUR, 206. 487 Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 330. 486 175 terk edilen hasbahçede Sultan Abdülaziz (1861-1876) tarafından bugünkü Beylerbeyi Sarayı yaptırılmıştır.488 Plan Şeması Beylerbeyi Sarayı’nın yerleşim planı, yapıların denizden geriye doğru setler halinde yükselen geniş arazi içerisine birbirinden bağımsız olarak yerleştirildiği, eski Beylerbeyi Sarayı’nın yerleşim planını devam ettirmiştir. Saray kompleksinin ana yapısı, kıyıda geniş bir rıhtımın gerisine yerleştirilmiş; diğer yapılar gerideki set bahçelerine dağıtılmıştır. Bunlardan Sarı Köşk ile Mermer Köşk yukarı sette büyük havuzun çevresinde, Ahır Köşkü ise bunların güneyinde çapraz olarak konumlanmaktadır. Günümüze ulaşabilen bu yapıların dışında yayın ve arşiv belgelerinden varlıkları tespit edilebilen Kadınefendiler, Paşalar, Ağalar, Muzika, Baltacılar daireleri ile Geyiklik, Tavukluk, Hasahır, Kuşhane, Aslanhane, Gazhane ve Eczahane gibi yapılarsa bugün mevcut değildir. Bunun dışında arazinin bir bölümü çeşitli zamanlarda yol, okullar ve benzeri tesisler için çeşitli kurumlara verilmiş; 1970’li yılların başında Boğaziçi Köprüsü’nün yapımı sırasında da bir bölümü inşaat alanına dâhil edilmiştir.489 Kıyıda yer alan ve kompleksin ana yapısı durumundaki saray, kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiş, yaklaşık 65 x 40 m. boyutlarındaki dikdörtgen bir alan üzerine oturmaktadır. Simetrik ve aksiyal bir kütleye sahip olan yapı, eyvanlı merkezi sofa şemasını temel alan bir tasarımla ele alınmıştır. Bu şema, üç işlevsel bölümü karşılayan Mabeyn-i Hümayun, Zülvecheyn ve Harem dairelerinden meydana gelmektedir.490 (Bkz. Şekil 45). Strüktür ve Yapı Malzemesi 488 Afife BATUR, “Beylerbeyi Sarayı”, 206, 207. Mesut DÜNDAR, Beylerbeyi Sarayı, 190, 191. 490 Afife BATUR, a.g.m., 208. 489 176 Kompleksin ana yapısı durumundaki Beylerbeyi Sarayı, yüksek bir bodrum üzerine iki katlı ve kâgir olarak inşa edilmiştir. Yapıda kullanılan çeşitli renkteki küfeki taşı, od taşı ve kum taşı ile diğer taşlar Trieste, Dimetoka, Malta, Darıca, Karamürsel ile Üsküdar’dan getirilmiştir. Sarayın saltanat kapıları, dış merdivenler ve cephelerindeki sütun ve başlıklarında kullanılan mermerler Marmara Adası’ndan sağlanmıştır. Yapı harcı ve sıvada kullanılan kum ise Darıca’dan getirilmiştir. Ayrıca yapıda kullanılmak üzere özel Horasan harcı da üretilmiştir. Sarayın döşemesinde, kapı ve pencereleri ile bazı odalarının kaplamasında kullanılan meşe, gürgen gibi ahşap malzemeler, Bartın, Şumnu, Sinop, İzmit ve İslimiye’den (Bulgaristan’da bugünkü Sliven şehri), Çırağan Sarayı için getirtilen kerestelerden sağlanmıştır. Bunların dışında sarayın inşa sürecinde gereksinim duyulan alçı, cam ve boya gibi malzemelerse İstanbul esnafından satın alınmıştır.491 Mimari Üslup Beylerbeyi Sarayı cephe düzenlemesi, kemerli pencere açıklıkları, kat aralarını belirleyen profilli frizleri, yivli sütun ve pilastrları, ağır ve kademeli sütun altıklarıyla, Batı tarzı Neoklasik ve Neobarok düzenlemelerden oluşan Eklektik bir yaklaşımla ele alınmıştır. Deniz tarafında, iki yanda yer alan “çadır görünümlü” deniz köşkleri ile geri plandaki Ahır Köşkü’nde tercih edilen Oryantalist üslup, yapının Eklektik üslubunu tamamlayan ve çeşitlendiren diğer elemanlardır (Bkz. Şekil 46, 47). Sarayın cepheleri gibi iç mekân düzenlemeleri de Eklektik bir anlayışla biçimlendirilmiş ancak cephelerdeki Batı tarzı Neoklasik ve Neobarok düzenlemelerden oluşan Eklektik yaklaşım, iç mekânlarda yerini yer yer Oryantalist bir historisizm anlayışının ağırlık kazandığı bir tasarıma bırakmıştır.492 Avrupa kaynaklı bu Oryantalist tasarım özellikleri, sarayın özellikle Mavi ve Havuzlu 491 492 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 189, 190. Bkz. ( 490 ), BATUR, 208. 177 salonlarında yoğun bir biçimde uygulanmıştır.493 İç dekorasyonda yerel ve Doğulu motiflere dayalı bir historisizmin ağırlık kazanarak, Neobarok etkiyi geri planda bırakması, Beylerbeyi Sarayı’nı, aynı dönemde inşa edilen Dolmabahçe Sarayı’ndan ayıran özelliklerin başında gelmektedir.494 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Sultan Abdülaziz, saltanat koltuğuna oturduktan bir süre sonra, II. Mahmud’un inşa ettirmiş olduğu eski Beylerbeyi Sarayı’nı 1863’te yıktırmış495 ve aynı yıl yeni sarayın inşasına başlanmıştır. Beylerbeyi Sarayı tüm donanımıyla 1865 baharında tamamlanmış, 11 Nisan 1865 günü cuma selamlığını Beylerbeyi Camii’nde yapan Sultan Abdülaziz selamlık töreninden sonra yeni sarayına yerleşmiştir.496 Pars Tuğlacı ile Afife Batur ise 21 Nisan 1864 günü yapımı tamamlanan saraya padişahın, 21 Nisan 1865’te taşındığını bildirmektedirler.497 Arşiv belgeleri ışığında yapılan son araştırmalar, sarayın inşasına 1861 yılında başlandığını göstermektedir.498 Pars Tuğlacı, yapının Agop Balyan tarafından tasarlandığını, uygulamasının ise o dönem “Mabeyn-i Hümayun Baş mimarı” olan ve daha sonra “Sermimar-ı Devlet” unvanını alacak olan Sarkis Balyan tarafından gerçekleştirildiğini öne sürmektedir. Tuğlacı, ayrıca sarayda dekoratör ve müzehhib olarak Mıgirdiç Civanyan’ın, çizim ve gözetim işlerindeyse Bedros Nemtse’nin ikinci kalfa olarak çalışmış olduğunu bildirmektedir.499 493 Turgut SANER, a.g.k., 50. Gevher ACAR, a.g.t., 322. 495 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 175. Cezar, bu bilgiyi Lütfi Tarihi, c. X, s. 100’den aktarmaktadır. 496 Bkz. ( 495 ), CEZAR, 175. Cezar, bu bilgiyi Tercüman-ı Ahval, 27 Zilkade 1281 (23 Nisan 1865) No. 633’den aktarmaktadır. 497 Pars TUĞLACI, a.g.k., 396, 397 ve Afife BATUR, “Beylerbeyi Sarayı”, 207. 498 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 186. Dündar, bu bilgiyi BOA, Hazine-i Hassa Ebniye Ambarı, No: 14/37, lef.6’ten aktarmaktadır. 499 Pars TUĞLACI, a.g.k., 397. 494 178 Beylerbeyi Sarayı’nın ilk inşaat icmal defterinin (kesin hesap defteri) Temmuz 1863’te düzenlenmiş olması, sarayın inşasının 1863-1865 yılları arasında gerçekleştirilmiş olabileceğini düşündürmektedir.500 Beylerbeyi Sarayı’nın inşa ve tefriş maliyetine ilişkin, döşemesi dışında, tüm harcamalar dâhil olmak üzere inşaatın başladığı 6 Ağustos 1863’ten, tamamlandığı 7 Ağustos 1865’e kadar olan sürede Hazine-i Hâssa Nezareti tarafından ödenen miktara ilişkin bilgilere göre, sarayın inşa sürecinde üç ebniye memuru (bina emini) görev almıştır. İlk bina emini olan Mehmed Efendi döneminde yedi icmâl defteri düzenlenmiş ve 7.042.220 Kuruş ödenmiştir. Ardılı Mahmut Efendi döneminde düzenlenen toplam altı icmâlle 9.656.795 Kuruş, son bina emini Rıfat Efendi dönemindeyse on üç icmâlle 21.789.723 Kuruş ödenmiştir. Sonuç olarak iki yılda Beylerbeyi Sarayı’nın inşa giderleri için ödenen toplam miktar 38.488.738 Kuruştur (76.977 Kese). Lira cinsinden ifade etmek gerekirse, sarayın inşası için iki yılda yaklaşık 380.000 Lira ödenmiştir. Bu maliyet, tefriş giderlerini kapsamamaktadır.501 Yapının Mimarı Yapının mimarı olan Sarkis Balyan502 (1831-1899), Osmanlı hassa mimarları ailesinden Garabet Amira Balyan’ın oğlu; Nigoğos, Agop ve Simon Beylerin ise kardeşi olarak Beşiktaş semtinde dünyaya gelmiştir. Özel bir öğrenim gördükten sonra, 1843’te, 12 yaşındayken babası tarafından Paris’e gönderilen ve iki yıllık bir öğrenimin ardından İstanbul’a dönen Sarkis Balyan, 8 Eylül 1848 tarihinde, kendisi gibi on dört öğrenciyle birlikte öğrenimini geliştirmek üzere tekrar Paris’e gönderilmiştir. Sainte-Barbe Koleji’nin mimarlık bölümünü bitirdikten sonra Ecole 500 Tuncay Cengiz GÖNCÜ, Beylerbeyi Sarayı’nın İnşâ Süreci, Teşkilâtı ve Kullanımı, 19. Çeşitli araştırmalarda, Beylerbeyi Sarayı’nın inşaatına 1861 yılında başlandığı belirtilmekle birlikte, Göncü tarafından yapılan arşiv çalışmalarıyla elde edilen veriler, saray inşaatının 1863 yılında başladığını göstermektedir. Zira Beylerbeyi Sarayı’nın yapımına ilişkin ilk ödeme ve icmal defteri 24 Temmuz 1863 tarihlidir. Beylerbeyi Sarayı’nın kullanıma açıldığı tarih ise 21 Nisan 1865’tir. Bununla beraber inşaat icmal defterlerinin aynı yılın temmuz ayına değin düzenlenmeye devam etmesi, sarayın resmî açılışının gerçekleşmesinden sonra özellikle çevre düzenleme ve tefriş amaçlı çalışmaların sürdürüldüğüne işaret etmektedir. Göncü, bu bilgiyi, Hazine-i Hâssa Ebniye Ambarı, HH.EBA. 14/37, lef. 6’dan aktarmaktadır. 501 Bkz. ( 500 ), GÖNCÜ, 19. Göncü, bu bilgiyi HH.EBA., 14/37, lef. 6.’dan aktarmaktadır. 502 Mimarın yaşamı ve etkinlikleri burada tanıtılmış, kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 179 Centrale’e geçerek orada “Les Arts et Metiers” (Güzel Sanatlar ve Zanaatlar) dalında uzmanlaşmıştır.503 Sarkis Balyan ve oğlu Leon’un Ecole Nationale Supérieure des BeauxArts’dan mezun olduğu bilgisi kaynaklarda genellikle yer almakla birlikte,504 bu bilgiyi kanıtlamak mümkün olmamıştır. 1998 tarihinde yayımlanan Beaux-Arts arşivi kataloğunda Balyanlar’ın adına rastlanmamakla birlikte, Archives Nationales’te sadece Sarkis Balyan’ın kimlik bilgilerini içeren Fransızca ve Ermenice olarak hazırlanmış bir belge bulunmuştur. 24 Ekim 1848 tarihli bu belge düzenlendiği sırada, 1831 doğumlu Sarkis Balyan’ın 17 yaşında olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle söz konusu belgenin, Sarkis Balyan’ın, dönemin ünlü akademisine başvuru girişimiyle ilgili olduğu düşünülebilir.505 1855 yılında diplomalı bir mimar olarak İstanbul’a dönen Sarkis Balyan, önce babası Garabet Amira’yla birlikte çalışmış,506 babasının ölümünden bir süre sonraysa, 1866’da sermimar unvanıyla görev yapmaya başlamıştır.507 Mimarın bilinen ilk eseri, Sultan Abdülmecid’le gittiği Selanik’te yapmış olduğu mermer bir havuz uygulamasıdır. Mimarlık kimliğinin yanı sıra, mühendismekanisyen olarak yapmış olduğu “döner buharlı makine” ve “bölmeli patlamaz kazan” buluşları, Sarkis Balyan’ın o tarihlerde adının Avrupa’da da duyulmasını sağlamış ve bu buluşlar nedeniyle İngiliz hükümeti tarafından 19 Mart 1862’de kendisine berat verilmiştir. 1864’teyse Osmanlı İmparatorluğu tarafından kendisine “Bey” unvanı verilmiştir. Ayrıca 1867’deki İstanbul ziyareti sırasında kaldığı Beylerbeyi Sarayı ile kendisi için kısa bir sürede Beykoz’da inşa edilen Tokat 503 Pars TUĞLACI, a.g.k., 429. Pars Tuğlacı, Sarkis Balyan’ın, Ecole Centrale’daki eğitiminde sonra, Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts’ın Mekanik ve Tamamlayıcı Dallar Bölümü’nü 1855 yılında başarıyla bitirdiğini bildirmektedir. Bkz. ( 503 ), TUĞLACI, 429. Ayrıca Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 173. 505 Aygül AĞIR, “Balyanlar’ın Eğitimleri Üzerine Notlar”, 66. 506 Bkz. ( 504 ), CEZAR, 173. 507 Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, Çev. Zeynep Rona, 373, 374. 504 180 Köşkü’nü çok beğenen Fransa İmparatoriçesi Eugénie, bu yapıların mimarları olan Agop ve Sarkis Beyleri huzuruna kabul ederek onlara değerli armağanlar vermiştir.508 Sarkis Balyan’ın, mimar ve mucitliğinin dışındaki bir diğer kimliği de işadamlığıdır. 21 Mart 1873’te kendisine, resmi ve özel binalar inşa etmek, yol, köprü yapmak, kanal açmak, suyollarını onarmak ve temizlemek, bataklıkları kurutmak, emlak alım-satımı yapmak, doğrama, cam, kereste, tuğla, kiremit vb. sanayinin gelişmesi için gerekli tezgâh, ocak ve fabrikaların yapımını sağlamak amacıyla Şirket-i Nafia-î Osmanî adında anonim bir şirket kurması izni verilmiştir.509 Söz konusu şirket, kurucusu tarafından hazırlanan ve 48 maddeden oluşan, 1 Temmuz 1873 tarihli nizamnameyle faaliyete geçmiştir. Sarkis Bey, irade-i seniyye gereğince şirketin faaliyette bulunduğu süre içinde, yönetim kurulu başkanlığını sürdürmüştür. Şirkete, o tarihe kadar Avrupa’dan getirilmekte olan inşaat makinelerini yurt içinde üretmek ve ithal sebebiyle karşılaşılan zarar ve maddi kayıpları önlemek amacıyla sadece buhar kuvvetiyle işletmek üzere cam, demir, tuğla fabrikalarıyla taş ve kereste hızarlarını yapmak ve bu konuda üç yıl başka yabancı bir şirkete izin verilmemesi ayrıcalığı tanınmıştır.510 Kereste fabrikası için, söz konusu şirket tarafından Beykoz’da 40.000 m²’lik bir arsa satın alınmıştı.511 Sarkis Bey, ayrıca Ereğli çevresinde maden kömürü çıkarıp taşıma ve pazarlama imtiyazını da elde etmiş, aynı yerde yapmış olduğu incelemeler sonucu 40.000 Altın harcayarak bir rıhtımın yapımına girişmiştir. Bağdat Demiryolu yapım işinin tümüyle kendisine verilmiş olduğu bilgisi, Paris’te yayınlanmakta olan Le Monde Illustré Dergisi’nin 28 Ağustos 1875 tarihli sayısında yer alan haberden 508 Pars TUĞLACI, a.g.k., 429, 430. Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 174. Cezar, Hakayik-ul Vekayi, 5 Rebiülahır 1290 (2 Haziran 1873), No. 880’e dayanarak, Mösyö Kare, Şişmanoğlu, İstefanoviç Vilkensun ve eski Turuk-u Maâbir Müdürü Kaston Efendi gibi gayrimüslimlerden oluşan şirketin, otuz beş yıllık bir imtiyaza sahip olduğunu; bina inşaatından başka, yol, köprü ve demiryolu hattı da yapabileceğini ve şirketinin sermayesinin 1.000.000 Lira olduğu bilgisini vermektedir. 510 Pars TUĞLACI, a.g.k., 430. Ayrıca Bkz. ( 509 ), CEZAR, 174. Cezar, bu bilgiyi Hakayik-ul Vekayi, 13 Safer 1290 (13 Mart 1873), No. 843’ten aktarmaktadır. 511 Bkz. ( 509 ), CEZAR, 174. Cezar, bu bilgiyi Şark, 18 Rebiülahır 1291 (4 Haziran 1874), No. 145’ten aktarmaktadır. 509 181 öğrenilmektedir. Söz konusu dergide çıkan bu haberde ayrıca Sarkis Bey’in, saray ve köşk yapımlarının Avrupa’ya oranla inanılmaz bir hızla ve birkaç kat daha ucuza mal ettiğinden söz edilerek, Nouvelle Operası büyüklüğünde görkemli bir yapı olan Beylerbeyi Sarayı’nın iki yılda, Bibliothéque Nationale (Milli Kütüphane) çapında bir yapı olan Yıldız Kasrı’nın ise altı ay gibi kısa bir sürede tamamlanmış olduğunu bildirmektedir.512 1874’te meydana gelen şiddetli deprem sırasında birçok binanın yıkılmış olmasına rağmen, Balyan Ailesi’nin yapmış olduğu yapıların sağlam bir şekilde ayakta kalması üzerine, Sarkis Bey’e Sultan Abdülaziz tarafından ikinci rütbeden Osmanî ile birinci rütbeden Mecidi nişanları verilmiştir. Sarkis Bey’in mimarideki ustalığını takdir eden II. Abdülhamid ise 31 Mart 1878 tarihinde kendisine, Ser Mimar-ı Devlet unvanını vermiştir.513 Sarkis Bey’in böylelikle babasının sağlığında başlayan ve Sultan Abdülaziz Dönemi’nde gittikçe yükselen saygınlığı, II. Abdülhamid’in ona bu unvanı vermesiyle en yüksek noktasına ulaşmıştır. Sarkis Balyan’a sadece unvan verilmekle de yetinilmemiş, ikameti için kendisine Kuruçeşme’de çeşitli araziler de tahsis olunmuştur.514 Başkent İstanbul’da geniş çaplı büyük inşaatların yapımını üstlenen, büyük sermayeli şirketler kuran ve hiçbir gayrimüslim mimarın ulaşamadığı bir makamın da sahibi bulunan Sarkis Balyan, 1880 yılı sonlarında İstanbul’dan ayrılıp Paris’e gitmiş ancak sonra geri dönmüştür.515 Müzikten, mühendisliğe şaşırtıcı yetenekleri olan; İmparatoriçe Eugénie’den, tanınmış ressam Ayvazovski’ye kadar yabancı birçok dostu bulunan Sarkis Bey’in karizmatik bir kişiliğe sahip olduğu anlaşılmaktadır.516 Sarkis Balyan, yapımlarını üstlendiği binaları, birçok teknik 512 Pars TUĞLACI, a.g.k., 430-433. A.g.k., 430, 433. 514 Bkz. ( 504 ), CEZAR, 173. Cezar, bu bilgiyi BOA D.İ., No. 67260. 24 Şevval 1298 (19 Eylül 1881)’e dayanarak vermektedir. 515 Bkz. ( 495 ), CEZAR, 175. 516 Afife BATUR, “Balyan, Sarkis”, 292. 513 182 bulgularıyla hem ucuza mal eden hem de en kısa zamanda ve sağlam olarak tamamlamayı başaran bir meslek adamı olarak tanınmaktadır.517 Beylerbeyi Sarayı dışında, günümüzde de varlığını sürdüren elliden fazla yapının mimarı olan Sarkis Balyan’ın yapıları arasında Çırağan Sarayı, Adile Sultan Sarayı, Yıldız Sarayı’ndaki kimi yapılar, Harbiye Nezareti, Maçka Kışlası ve Akaretler sıraevleri bulunmaktadır.518 Yaşamının son yıllarını kendisine ait olan Kuruçeşme Adası’ndaki evinde geçiren mimar, 7 Kasım 1899’da, 68 yaşında ölmüş ve Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’na defnedilmiştir.519 Değerlendirme II. Mahmud Dönemi’nde devlet yönetiminde önemli bir yer haline gelen eski Beylerbeyi Sarayı, daha sonra da bu özelliğini sürdürmüştür. Sultan Abdülmecid tahta çıktığında, bir süre Beşiktaş Sarayı’nda kaldıktan sonra Beylerbeyi Sarayı’na geçmiş ve tebrikleri burada kabul etmiştir. Sultan, ayrıca özellikle yaz aylarında sayfiye yeri olarak kullandığı bu sarayda onarımlar yaptırarak, burada bazı ziyafetler vermiştir. Saray, Osmanlı bilim ve teknoloji tarihi açısından da önemli bir olaya sahne olmuştur. Amerikalı Profesör Mr. Smith arkadaşlarıyla beraber ilk telgraf makinesi denemelerini, padişahın huzurunda bu sarayda gerçekleştirmiştir. Yine aynı dönemde İstanbul’a gelen ünlü İngiliz gezgin Miss Julia Pardoe, Sultan Abdülmecid’ten özel izin alarak gezdiği saray hakkındaki izlenimlerini geniş bir biçimde kaleme alarak, sarayın dönemin kültür ve edebiyat tarihinde de kendisine yer bulmasını sağlamıştır.520 517 Bkz. ( 510 ), TUĞLACI, 430. Bkz. ( 507 ), KUBAN, 373, 374. 519 Bkz. ( 516 ), BATUR, 292. 520 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 182. 518 183 Sultan Abdülaziz, yapımına büyük bir ilgi gösterdiği halde yeni Beylerbeyi Sarayı’nı sürekli olarak kullanmayı tercih etmemiştir.521 Yeni Beylerbeyi Sarayı, XIX. Yüzyıl’da inşa edilen Dolmabahçe ve Çırağan saraylarından farklı olarak, temsil ve ağırlama işlevinin ön planda olduğu bir saray durumunda olmuştur. 1868’de Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz Joseph, 1869’da Prusya Prensi Fréderic Guillaume, İtalyan veliahdı, Fransız İmparatoriçesi Eugénie,522 OsmanlıRus Savaşı’nın (93 Harbi’nin) galibi olarak anlaşma şartlarını görüşmek üzere 1877’de İstanbul’a gelen Rus ordularının başkumandanı Grandük Nikola Nikolayeviç, Karadağ Kralı Nikola, 1873’de İran Şahı Nasırrüddin,523 1874’te Karadağ Prensi Nikola, 1891’de ise İsveç Veliaht Prensi Oscar sarayın ünlü konukları arasındadır.524 Bu ziyaretler arasında, Sultan Abdülaziz’in 1867’de Fransa’ya yapmış olduğu ziyareti iade için 13 Ekim 1869’da İstanbul’a gelen İmparatoriçe Eugenie’inki ayrı bir yer tutmaktadır. Beylerbeyi Sarayı’nın ilk önemli konuğu olan Eugenie’nin ziyareti için sarayda bazı hazırlıklar yapılmış; Fransa’dan özel aşçı ve şekerlemeciler getirtilmiş, yeni sofra takımları alınmış, özel giyimli hizmetçiler tutulmuş ve imparatoriçenin kalacağı odanın yatak ve koltuk takımları yenilenmiştir. Aigle Vapuru’yla İstanbul’a gelen imparatoriçe, Sultan Abdülaziz tarafından iki saltanat kayığıyla karşılanarak Beylerbeyi Sarayı’na götürülmüştür. İmparatoriçe, sarayda kendisine tahsis edilen 24 numaralı odada kalmış ve bu odaya bitişik Türk hamamını kullanmıştır. Beylerbeyi Sarayı’nı çok beğenen ve buradaki anılarını tazelemek isteyen İmparatoriçe Eugenie, 1911 yılında sarayı ikinci kez ziyaret etmiştir. Saray, II. Abdülhamid Dönemi’nde özellikle yabancı konuklar tarafından gezilen bir “müze” işlevi görmüştür. Sultan, saltanat yıllarında kendi yaptırdığı sarayların dekorasyonu için pek çok saray ve köşkteki eşyaları kullanırken Beylerbeyi Sarayı’na dokunmamış, ayrıca saray ve çevresi çok sıkı bir korumaya alınmıştır.525 521 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 191. Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 175, 176. 523 Pars TUĞLACI, a.g.k., 399. 524 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 192. 525 A.g.t., 191-193. 522 184 Veliaht Yusuf İzzeddin Efendi bir dönem Beylerbeyi Sarayı’nda ikamet etmeyi düşünmüşse de bu düşüncesini hayata geçirmemiştir. Ancak saraya ilgi gösterilerek, 1909’da Dolmabahçe Sarayı rıhtımıyla birlikte Beylerbeyi Sarayı’nın rıhtımı da, Fransız Mühendis Oji ve liman reisi Miralay Mustafa Bey tarafından hazırlanan proje doğrultusunda elden geçirilmiştir.526 V. Mehmed Reşad Dönemi’ndeyse, saraya büyük bir ilgi gösterilmiştir. Sultanın 1910 Mayıs’ında Mebusan Meclisi üyeleri için Beylerbeyi Sarayı bahçesinde yemekler verdiği bilinmektedir. Bu dönemde Sultan Reşad, ayrıca yabancı konukların ağırlanması için sarayın devletin şanına uygun olarak son derece görkemli bir şekilde tefriş edilmesini istemiştir. Bunun üzerine saray baş mimarı Vedat (Tek) Bey yönetiminde sarayın aydınlatma, tefrişi ve diğer bazı eksiklikleri üzerine bir takım çalışmalar yapılmış, Mabeyn Dairesi’ndeki bazı mekânların döşemeleri de yenilenmiştir.527 Meşrutiyet yönetimi tarafından tahttan indirildikten sonra bir süre Selanik’teki Alâtini Köşkü’nde yaşamak zorunda bırakılan II. Abdülhamid, 1912 yılında Balkan Savaşları’nın başlaması üzerine, güvenlik gerekçesiyle İstanbul’a getirilerek bu saraya yerleştirilmiş ve 10 Şubat 1918’deki ölümüne değin burada yaşamıştır.528 Buradaki günlerini gazete okuyup, yazılar yazarak geçiren II. Abdülhamid’in Beylerbeyi Sarayı’ndan pek hoşnut kalmadığı “Bu sarayın yeri Allah için iyidir. Havasına hiç diyecek yoktur, fakat tarzı inşası fena, hele taksimatı hiç iyi değil. Bunlar amcam Sultan Aziz zamanında yaptırıldı. Fakat kalfaları usta değilmiş ...” ifadelerinden anlaşılmaktadır. Sarayın eski Valide Dairesi’ne yerleşen II. Abdülhamid, burada bazı onarımlar yaptırmıştır. İlk olarak kalacağı odanın güneyindeki servis merdiveni altına müştemilatıyla birlikte bir banyo ekletmiştir. Planlarını kendisinin çizdiği banyonun yapımı için, saltanat yıllarında diğer sarayların da banyolarını yapan Karlo Usta’yı görevlendirmiştir.529 526 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 193. Bkz. ( 526 ), DÜNDAR, 193. 528 Bkz. ( 523 ), TUĞLACI, 399. 529 Mesut DÜNDAR, a.g.t., 193, 194. 527 185 Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, Halife Abdülmecid Efendi’nin 1924 yılında İstanbul’dan uzaklaştırılmasından sonra Milli Saraylar yaklaşık üç ay mühürlü ve kapalı kalmıştır.530 Bu süreçten sonra TBMM’nin himayesine alınan Beylerbeyi Sarayı, bu dönemde de yabancı konukların ağırlanması amacıyla kullanılmıştır. 1934’te Türkiye’ye gelen İran Şahı Rıza Pehlevi burada misafir edilmiştir. Saray, 1936 yılında Balkan Oyunları Festivali’ne de evsahipliği yapmıştır. Festivali izlemeye gelen Atatürk, sarayın ünlü konuklarından İmparatoriçe Eugenie’nin de kaldığı 24 numaralı odayı kullanmıştır.531 Bir süre kaderine terk edilen Beylerbeyi Sarayı’nın dezenformasyona uğrayan tavan bezemelerinin restorasyonu için 1951 yılında açılan ihaleyi dekoratörmüteahhit Antonyo Isolabelle kazanmış ve aynı yıl gerekli onarımları tamamlamıştır. Sarayın salon ve odalarında bulunan kitabeler bu onarım çalışmalarının dışında tutulmuştur. Onarım sonrası, sanat değeri taşıyan kitabelerin de onarımına gereksinim duyulduğu anlaşılarak, bu iş için Hattat Hamit (Aytaç) görevlendirilmiş ve çalışmalara 1952 yılında başlanmıştır.532 Milli Sarayların kuruluşunun 125. yılı nedeniyle, hazırlanan bir master plan çalışması kapsamında, 1978’de Beylerbeyi Sarayı’nda da bazı onarım ve düzenlemelerin yapılması öngörülmüştür. Söz konusu plana göre saray binası ve deniz köşkleri ile rıhtım düzeyindeki bahçenin müze olarak kullanılması kararlaştırılmış ve yoğun çalışmalar sonucunda onarımı tamamlanan saray binası 1985’te “müze saray” olarak ziyarete açılmıştır.533 Beylerbeyi Sarayı, günümüzde de bu işlevini sürdürmektedir. Beylerbeyi Sarayı, dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında şu şekilde ele alınabilir: Tezimizin Birinci Bölümünde de detaylı olarak anlatılmış olduğu üzere, Sultan Abdülaziz saltanatının ilk yıllarında, ekonomik 530 Bkz. ( 523 ), TUĞLACI, 399. Mesut DÜNDAR, a.g.t., 195. 532 A.g.t., 195, 196. 533 A.g.t., 196. 531 186 darboğaza çare olmak üzere bir takım tasarruf önlemleri alınmış ve ilk defa düzenli bütçe uygulanmasına geçilmiştir. 1862-1863’te alınan dış borçlar piyasadaki kaimeyi dolaşımdan çekmek ve Galata Bankerleri’ne olan iç borçları ödemek için kullanılmıştır. Osmanlı mali piyasalarında yaklaşık 22 yıl dolanımda kalan kaimenin 13 Temmuz 1862’den itibaren 2 ay içinde piyasadan çekilmesi, toplumun tüm katmanlarında coşku ve sevinç yaratmıştır.534 Ancak, ekonomide beliren ümit verici bu ortam uzun sürmemiş, kısa bir süre sonra padişah ve yakın çevresi ile devlet erkânı harcamalarında aşırıya gitmelerinin de etkisiyle borçlanmalar devam etmiştir. Bu dönemde Dolmabahçe Sarayı gibi saltanat makamını iyi bir şekilde temsil edecek anıtsal bir saray varken, bununla yetinilmeyerek, Beylerbeyi ve Çırağan saraylarının inşasına başlanması, başta Sadrazam Âli Paşa olmak üzere, birçok devlet adamının tepkisine neden olmuştur.535 Bu bağlamda, Beylerbeyi Sarayı’nın yüksek maliyetli inşaat giderleri, devletin 1875’te yaşayacağı ekonomik iflasa giden yolda önemli yapı taşlarından biri olmuştur. Katalog No: III. 4. 3. Yeni Çırağan Sarayı / Çırağan Palace Kempinski Otel Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Saray kompleksi, Beşiktaş İlçesi’nde, Çırağan Caddesi ile İstanbul Boğazı arasında konumlanmaktadır. Sarayın kurulmuş olduğu alanda ilk yerleşimin, XVII. Yüzyıl’da gerçekleştiği ve bölgenin Kazancıoğlu Bahçeleri adını taşıdığı bilinmektedir. Çevrenin doğal görünümünden etkilenen IV. Murad (1623-1640), burayı mülk edinerek, kızı Kaya Sultan’a tahsis etmiştir. Yaklaşık yüzyıl sonra, dönemin padişahı III. Ahmed’in 534 Tuncay Cengiz GÖNCÜ, a.g.t., 17. Bkz. ( 534 ), GÖNCÜ, 17. Göncü, Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakikat, Yay. Haz. İsmet Miroğlu, 122-123’ten nakille, Mahmud Celaleddin Paşa’nın, Sultan Abdülaziz’in Beylerbeyi ve Çırağan Sarayı’nı inşa ettirmesi sonucunda halkın kendisi lehine beslediği olumlu kanaate gölge düşürdüğü bilgisini vermektedir. 535 187 (1703-1730), buradaki mülkünü, gözde veziriazamı İbrahim Paşa’ya hediye etmesi üzerine, paşa buraya bir yalı inşa ettirmiştir. Böylelikle, bir eğlence ve kültür dönemi olarak anılan Lale Devri’nin yaşanmakta olduğu bu dönemde, söz konusu sahil şeridi ve buradaki ahşap sahilsarayları ile bahçeler giderek önem kazanmaya başlamıştır. Söz konusu yer, Lale Devri gecelerinde düzenlenen ışıklı eğlencelere sahne olması nedeniyle de “ışık, aydınlık veren” anlamında Farsça “Çerağan” adıyla anılmıştır.536 III. Selim, padişahlığı döneminde (1789-1807), bölgeyi yeniden canlandırarak kız kardeşi Beyhan Sultan’a vermiş ve kendisi de bir süre burada ikamet etmiştir. Sultan, her ne kadar burada kendisi için de bir saray yaptırmak istemiş olsa da dönemin karışık siyasi ortamı nedeniyle, bunu göze alamamıştır. Böylece II. Mahmud Dönemi’ne (1808-1839) değin, mevcut yapılar kısmen onarılarak, kısmen de bunlara yeni pavyon ve köşkler eklenerek, varlıklarını sürdürmüşlerdir.537 Çırağan’a ek bir bina yaptırmış olan II. Mahmud, burada daimi olarak yaşayabileceği bir saray yaptırma arzusuyla mevcut binaları yıktırarak, bunların yerine ahşap-kâgir karışımı, gravürlere göre Batı tarzı Neoklasik üslupta olduğu anlaşılan yeni bir saray inşa ettirmiştir.538 Dönemin Ebniye-i Hassa Müdürü, mimar Abdülhalim Bey’in eseri olan bu saraya Sultan Abdülmecid 1840’ta taşınmış539 ve saltanatının ilk yıllarında resmi törenlerini burada yapmış, Batı müziğini temel alan ilk saray orkestrası olan Muzıka-i Hümayun’u da burada kurmuştur. Yeni sarayı olan Dolmabahçe’ye ise 1856’da Kırım Savaşı’ndan sonra geçmiştir.540 Eski Çırağan Sarayı, Dolmabahçe Sarayı’nın inşasından (1842-1853) sonra giderek terk edilmiş ve burada yine kâgir bir saray yaptırmak amacıyla 1859-1860 yıllarında bütünüyle yıktırılmıştır.541 Plan Şeması 536 Çelik GÜLERSOY, “Çırağan Sarayı”, 503. Bkz. ( 536 ), GÜLERSOY, 503. 538 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 81. 539 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 552. 540 Çelik GÜLERSOY, a.g.m., 504. 541 Selda ERTUĞRUL, “Çırağan Sahilsarayı”, 304. 537 188 Çırağan Sarayı, Boğaziçi’ne paralel uzanan, yaklaşık 124 x 45 m. boyutlarında, yükseltilmiş bir bodrum üzerinde iki katlıdır. Kütle olarak, verilen boyutlarda ve yaklaşık 25 m. yükseklikte bir dikdörtgenler prizmasıdır. Saray, yalın bir plan şemasına ve kütleye sahiptir. Yapıda, geleneksel plan şemaları, köşelerindeki birer odayla bir plan birimi oluşturan eyvanlı sofaları, özgün oranları, yalın bir şekilde, tek bir dikdörtgen içerisinde toplanmıştır (Bkz. Şekil 48). Batur’a göre, tasarımda geleneksel üç sofalı plan şeması başarılı bir geometriyle ele alınmış, planla cephe arasında ise başarılı bir uyum sağlanmıştır. Ayrıca, tasarımda dikkat çeken bir diğer nokta, simetrik ve aksiyal düzenlemenin işaret ettiği klasik disiplinin varlığıdır.542 Strüktür ve Yapı Malzemesi Saray, yapım tekniği açısından tamamen kâgir malzemeyle bodrum katında kesme taşla kaplı moloz taş, katlarda kesme taş, iç bölmelerdeyse tuğlayla inşa edilmiştir. Kat döşemelerinde kare kesitli demir gergi ve bağlamalar kullanılmıştır. İnşaatın demir-çelik işleri, Antranik ve Agop ustalar tarafından gerçekleştirilmiştir.543 İnşaatta kullanılan malzemeler değişik merkez ve yörelerden sağlanmıştır. Başlıca inşaat malzemeleri olan demir, kereste, taş, tuğla, kireç ve sütunların gerek yurt içinden ve gerekse yurtdışından yapılan alımlarında oldukça titiz ve dikkatli davranılmıştır.544 Mimari Üslup Çırağan Sarayı, cepheleri itibariyle Batı tarzı Neoklasik ve Neogotik üslupların bir arada ele alındığı Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 49, 50, 54). Yapının eski fotoğraflarından, iç tasarımındaysa Oryantalist üslubun egemen olduğu anlaşılmaktadır (Bkz. Şekil 51). Turgut Saner, bu tercihte Württemberg Kralı I. 542 Afife BATUR, “Çırağan Sarayı Mimari”, 505. A.g.m., 506. 544 Selman CAN, Belgelerle Çırağan Sarayı, 20. 543 189 Wilhelm için Stuttgart yakınlarında inşa edilmiş olan Oryantalist üsluptaki Wilhelma Sarayı’ndan esinlenildiğinin düşünüldüğünü öne sürmektedir.545 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Sultan Abdülmecid’in ölümü nedeniyle ertelenen yeni sarayın inşası, Sultan Abdülaziz’in tahta geçmesinden hemen sonra ele alınmış ve inşaat işiyle Sarkis ve Agop Balyan görevlendirilmiştir. Yeni sarayın planına göre, arsanın ortasında kalmakta olan Beşiktaş Mevlevihanesinin kaldırılmasına karar verilmiş ve Mevlevihane için Maçka’da yeni bir bina yaptırılarak buraya taşındıktan sonra eski bina yıktırılmıştır.546 İmparatorluğun mali bunalım içerisinde bulunduğu bir dönemde, 20 Ocak 1863’te başlanan yeni Çırağan Sarayı inşaatı, bir ara yeterli kaynağın olmaması ve özellikle de Beylerbeyi Sarayı inşasının da eşzamanlı olarak sürdürülüyor olması nedeniyle kesintiye uğramıştır. Çırağan Sarayı inşaatının sürdürebilmesi için, Ekim 1865 sonlarına doğru, Hoca Paşa ve Cağaloğlu yangınlarında zarar görenler için oluşturulan yardım sandığından Sultan Abdülaziz’in emriyle, aylık 500 Kese Altın’ın tahsis edilmesine karar verilmiştir.547 İnşa çalışmalarının uzaması nedeniyle, 7 Şubat 1870 tarihinde, Harbiye Reisi Mahmud Paşa, inşaat çalışmalarını yöneten Sarkis Bey ve Agop Efendilerle görüşerek, inşaat için çok çaba ve zaman harcanması, para yönünden de kolaylıklar sağlanmış olmasına rağmen, inşaatın henüz tamamlanamadığını, bu nedenle işin bir an önce bitirilebilmesi için, binanın 1870 yılı Kasım ayına kadar eksiksiz olarak teslim edilmesi şartıyla, kendilerine 240.000 Osmanlı Lirası verileceğini bildirmiştir. Ayrıca inşaat tamamlanıncaya kadar bundan başka herhangi bir para talebinde 545 Turgut SANER, “19. Yüzyıl Osmanlı Eklektisizminde Elhamra’nın Payı”, Yay. Haz. Z. Rona, 138. Ayrıca Turgut SANER, 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında “Oryantalizm”, 57. 546 Selda ERTUĞRUL, a.g.m., 304, 305. 547 Selman CAN, a.g.t., 17, 18. Can, bu bilgiyi Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yay. Münir Aktepe, C. X, s. 145-146’dan aktarmaktadır. 190 bulunulmayacaktır. Ancak, alınan önlemlere rağmen inşaat, öngörülen tarihten yaklaşık on ay sonra 27 Eylül 1871’de tamamlanabilmiştir.548 Oldukça problemli geçmiş olduğu anlaşılan sarayın inşa çalışmaları süresince, genellikle faizle borçlanma yoluna gidilmiş ve bunun karşılığında da vilayetlerin vergileri dahi ipotek edilebilmiştir. Yapılan borçların geriye ödenme süreci saray inşaatı tamamlandıktan on yıl sonrasına kadar devam etmiştir. Sarayın müteahhitliğini yapmış olan Sarkis Balyan ve Nersisyan Kirkor’un, bazı esnaf ve amelenin bütün hesapları, II. Abdülhamid Dönemi’ne kadar götürebilmiştir. Uzun bir süreç içerisinde alınan borçların faizleriyle birlikte kat kat artması, sarayın olağan değerinin çok üzerinde bir maliyetle inşa edilmesine neden olmuştur. Özellikle inşaatının çok uzamasından dolayı, bir an önce bitirilebilmesi için inşaatın son dönemlerinde yoğun olarak borçlanmaya gidilmiştir. 27 Eylül 1871’de sarayın dış duvarları dışında bütün işleri tamamlanmış olmasına rağmen, birçok ödemesi beklemedeydi.549 22 Temmuz 1871’de, inşaatın tamamlanabilmesi için Mösyö Kamara Petraki, Mösyö Flado ve Şişmanoğlu Yevani Efendi’den, on iki ay içerisinde geri ödemesinin yapılacağı vaadiyle, aylık %1 faizle 125.000 Lira alınmıştır. Aydın Vilayeti koyun vergisi, Ankara ve Kastamonu Vilayetlerinin de koyun vergisi hariç tüm gelirleri, alınan borca karşılık olarak gösterilmişti. 1872 yılı Ağustos ayı sonuna kadar ödemeler yapılmazsa, geçen günler için de %1 faiz daha uygulanacaktı.550 Ayrıca Mösyö Kamara’dan 1871 yılı Temmuz ayının 15’inden, Aralık ayının 15’ine kadar ayda 16.666 Lira 66 Kuruş olmak üzere senelik %12 faizle 100.000 Lira daha borç alınmıştı.551 14 Ekim 1871’de Mısırlızade Bağos Bey’den 175.000 Lira borç alımı yapılmış ve bu paranın Bağos Bey tarafından yedi ay içerisinde her ay 25.000 Lira 548 Selman CAN, a.g.t., 16. A.g.t., 17. 550 İradi Dâhiliye, No: 44216. 551 Selman CAN, a.g.t., 18. Can, bu bilgiyi MSA (D) No: 3024’ten aktarmaktadır. 549 191 şeklinde ödeneceği belirtilmişti. 1882 Ağustos ayına kadar yıllık %12 faizle geri ödemesi yapılacak ve ödeme süresi sonunda anapara veya faizinden ödenmeyen miktar için de ayrıca %12 faiz uygulanacaktı.552 II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından sonra, Sultan Abdülaziz Dönemi’nden kalan hesapların kontrolü amacıyla 1880 yılında bir komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyonun oluşturulmasında saray yapımında çalışan işçilerin, bazı esnafın alacaklarını tahsil edememeleri nedeniyle sık sık yaptıkları başvuruların ve yapının müteahhiti Nersisyan Kirkor’un yüklü miktarda alacağının kaldığı gerekçesiyle Hazine’ye sunmuş olduğu dilekçelerin büyük etkisi olmuştur. Nersisyan Kirkor 16 Ekim 1880 tarihli dilekçesinde, 1871 yılından kalan 24.009.522 Kuruş alacağının dokuz yıldır ödenmediğini, bu nedenle de kendi borçlarını da ödeyemez hale gelerek ticari saygınlığının kalmadığından söz etmektedir.553 Tüm bu şikâyetler üzerine, Hazine tarafından heyet kurulup gerekli incelemelerin yapılmasına 1880 yılı sonlarına doğru başlanmıştır. Çırağan Sarayı inşaatının başlangıç tarihi olan 20 Ocak 1863’ten, tamamlandığı 27 Eylül 1871’e kadar yapılan harcamalarla ilgili olarak tutulan bütün defter ve kayıtlar incelenerek ne kadar masrafla yapıldığı, yapılan ödemelerin miktarı ve kimlere ait olduğu konusunda hazırlanan rapor 8 Nisan 1881’de tamamlanmıştır. Bu inceleme, sarayın bütün masraflarını, başlangıç ve bitiş tarihini tam olarak ortaya koymaktadır. Buna göre, Çırağan Sarayı’nın maliyeti toplam olarak 2.250.000 Altın civarındadır.554 Bu miktara sarayın inşa süresi içerisinde yapılan diğer binalar ve alınan borçların faizleri -ki bu borçlar zamanında ödenemediğinden dolayı oldukça da artmıştır- dâhildir.555 Yapının Mimarı 552 Bkz. ( 551 ), CAN, 18. Can, bu bilgiyi İradi Dâhiliye No: 44483’ten aktarmaktadır. A.g.t., 18, 19. Can, bu bilgiyi MSA (E) No: 2/1496’dan aktarmaktadır. 554 Y.MTV. D. No: 6, S. No: 5. Pars Tuğlacı ise sarayın yapımına 1864’te başlanıp, 1871’de bitirildiğini ve 5.000.000 Osmanlı Altını harcandığını öne sürmektedir. Bkz. Pars TUĞLACI, a.g.k., 318. 555 Selman CAN, a.g.t., 19, 20. 553 192 Sarayın mimarı Sarkis Balyan’dır.556 Değerlendirme Sultan Abdülaziz, yeni Çırağan Sarayı tamamlandıktan sonra saraya yerleşmiş ancak birkaç ay gibi kısa bir süre sonra rutubetli olduğu gerekçesiyle burayı terk ederek Dolmabahçe Sarayı’na dönmüştür. II. Abdülhamid ise (18761909) tahta geçtiğinde sarayı, tahttan indirilen ağabeyi V. Murad’a tahsis etmiş ve böylece saray, eski padişahın 1904’teki ölümüne kadar, yirmi sekiz yıl süreyle onun ve ailesinin ikameti için kullanılmıştır.557 1908 yılında gerçekleşen II. Meşrutiyet Dönemi’nde, Meclis-i Mebusan Reisi Ahmed Rıza Bey, parlamentonun açıldığı Ayasofya’daki Adliye binasını558 yetersiz bularak, Sultan V. Mehmed Reşad’tan, Çırağan Sarayı’na yerleşme izni almıştır. 3 Kasım 1909’da Meclis-i Mebusan’ın nakledildiği Çırağan Sarayı Mabeyn binası, bu açılıştan sadece iki ay dört gün sonra, 6 Ocak 1910’da, elektrik kontağından çıktığı sonucuna varılan bir yangın geçirmiştir.559 Yangın, binayla birlikte değerli bir kültür hazinesinin560 yanı sıra yakın tarihe ışık tutabilecek çeşitli belgelerle, orada korunmakta olan jurnallerin de yok olmasına neden olmuştur.561 (Bkz. Şekil 52, 53) Balkan Savaşı sırasında (1912-1913), binanın otel olarak kullanılmasını amaçlayan İngiliz işadamı Wolford, İstanbul’a bir mühendis göndererek keşif yaptırmış ve buna göre rıhtım ve duvarların sağlam olduğu, duvarların kaymadığı 556 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 553. Bkz. ( 546 ), ERTUĞRUL, 304, 305. 558 Bkz. Darülfünun-u Osmanî, s. 91. 559 Çelik GÜLERSOY, “Çırağan Sarayı”, 505. 560 Pars Tuğlacı, sarayın, Meclis-i Mebusan’a tahsis edildiğine dair padişahın 10 Eylül 1909 tarihli onayından sonra, sarayın yeni işlevine uygun gerekli düzenlemeler yapıldığını ve ayrıca Yıldız Sarayı’nın en değerli eşyaları ile II. Abdülhamid’in Rembrant, Ayvazovski gibi ressamların eserlerinden oluşan tablo koleksiyonunun buraya getirildiği bilgisini vermektedir. Bkz. Pars TUĞLACI, a.g.k., 320. 561 Selda ERTUĞRUL, a.g.m., 305. 557 193 anlaşılmıştır. Kısa bir süre sonra Wolford’un ölümü, ardından I. Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine, bu girişim gerçekleştirilememiştir.562 1924’te hilafet kaldırılıp, hanedan üyeleri de yurt dışına çıkarılırken, bunun için zorunlu olarak saptanan çok kısa süre içerisinde V. Murad’ın aile bireylerinin oturduğu, diğer altı binadaki antika eşyalar satılarak, bütün yapılar boşaltılmıştır.563 Cumhuriyet Dönemi’nde, Beşiktaş yönündeki ilk bina yani Feriye Saraylarının ilki, önce bir ilkokula sonra İETT idaresine tahsis edilmiştir. Eski harem binası, kız lisesine dönüştürülmüştür. Yanmış saray binasından sonraki yaverler binası, Yüksek Denizcilik Okulu, sonraki yapıysa Galatasaray Lisesi ilk kısmı, onun yanındaki Beşiktaş Ortaokulu, son bina ise Kabataş Erkek Lisesi haline getirilmiştir.564 1987’den sonra sarayın yer aldığı sahil şeridi yeniden düzenlenmiştir. Uzun yıllar metruk halde bırakılan ve bahçesi Şeref Stadı olarak kullanılan saray için uluslararası bir ihale açılarak, hünkâr bahçesine bir otel binası inşa edilmiş ve yanmış haldeki hünkâr dairesinin içi betonarme olarak yeniden yapılmıştır.565 Saray günümüzde de, Alman turizm şirketi Kempinski tarafından işletilmekte olan beş yıldızlı, modern bir otel olarak kullanılmaktadır. Ortaköy yönündeki Feriye binaları ise Kabataş Lisesi’nin kullanımındadır. Yeni Çırağan Sarayı, Osmanlı tarihi açısından önemli siyasal olaylara tanıklık etmiştir. Bunlardan ilki, tezimizin Birinci Bölümü’nde değinilen ve Osmanlı tarihindeki “muğlak” yerini koruyan, Sultan Abdülaziz’in intiharı ya da ona yönelik yapılmış olan suikasttır. Aralarında Midhat, Hüseyin Avni, Mütercim Rüştü gibi devlet adamları ile askeri paşaların da bulunduğu, Sultan Abdülaziz’i tahttan indirmek isteyen bir grup, 30 Mayıs 1876 sabahı askeri bir darbeyle Sultan 562 Pars TUĞLACI, a.g.k., 334. Bkz. ( 559 ), GÜLERSOY, 505. 564 Bkz. ( 559 ), GÜLERSOY, 505 565 Bkz. ( 559 ), GÜLERSOY, 505 563 194 Abdülaziz’i tahttan indirerek, yeğeni V. Murad’ı padişah ilan etmişlerdir. Önce Topkapı Sarayı’na, oradan da Çırağan Sarayı Feriye Dairesi’ne kapatılan Sultan Aziz, tahttan indirilişinin beşinci gününde, kaldığı odada bilek damarlarını keserek intihar etmiş ya da öldürülmüştür. Geniş yankılar uyandıran ve kuşkulu noktaları bulunan bu olay, daha sonra II. Abdülhamid tarafından bir suikast/cinayet olarak yargı konusu yapılmış ve başta Midhat Paşa olmak üzere, cinayet sorumlusu sayılanlar 1881’de Yıldız Mahkemesi’nde yargılanarak cezalandırılmışlardır. Çırağan Sarayı’nda yaşanmış bir diğer önemli siyasal olay da 20 Mayıs 1878’de gerçekleşen ve tarihe “Çırağan Vakası” olarak geçen olaydır. Büyük askeri ve siyasi çalkantılarla geçen Sultan Abdülhamid Dönemi’nin ilk aylarında Ruslarla yapılan savaşın kaybedilmesi, İstanbul’un göçmen akınına uğraması ve Midhat Paşa’nın yönetimden uzaklaştırılması gibi olayların doğurmuş olduğu hoşnutsuzlukları protesto etmek ve V. Murad’ı yeniden tahta çıkarmak isteyen devrimci ruhlu gazeteci Ali Suavi, topladığı 200 kadar göçmen işçiyle mabeyin dairesini basma girişiminde bulunmuştur. Bu girişiminde başarılı olamayan Ali Suavi, Beşiktaş Muhafızı Yedi Sekiz Hasan Paşa tarafından sarayın bahçesinde öldürülerek bu darbe girişimini hayatıyla ödemiştir. Bu olaydan sonra II. Abdülhamid, ağabeyi V. Murad’ı annesiyle beraber önce Malta Köşkü’ne kapatmış, kısa bir süre sonra da tekrar Çırağan Sarayı’na yerleştirmiştir. Ancak bu kez V. Murad’a ana saray binası değil, harem binası ayrılmış ve bu yapı geçen süre içerisinde, eski hükümdarı ve az sayıdaki yakın çevresini, otuz yıla yakın bir süre barındırmıştır. V. Murad 29 Ağustos 1904’te burada vefat etmiştir. Saray, ekonomi ve mimarlık ilişkileri bakımından da ilgiye değer bir durumdadır. İnşası daha Sultan Abdülmecid döneminde düşünülmüş olan yeni Çırağan Sarayı, Sultanın ölümü nedeniyle ertelenmiş, ancak Sultan Abdülaziz’in tahta geçmesinden hemen sonra yeniden gündeme alınarak inşasına başlanmıştır. İmparatorluğun mali bunalım içerisinde bulunduğu bir dönemde yapımına başlanan Çırağan Sarayı inşaatı, Beylerbeyi Sarayı inşasının da eşzamanlı olarak sürdürülüyor olması nedeniyle kesintiye uğramış ancak inşaatın sürdürülebilmesi için oldukça farklı kaynaklardan, buraya para transferi sağlanmıştır. Bunlardan ilki Hoca Paşa ve 195 Cağaloğlu yangınlarında zarar görenler için oluşturulan yardım sandığından tahsis edilen paradır. İnşa çalışmalarının uzaması nedeniyle, süreci hızlandıracak ve inşaatın bir an önce tamamlanmasını sağlayacak olan bir takım önlemlere başvurulmuştur. Bunlardan biri, inşaat çalışmalarını yöneten Sarkis Bey ve Agop Efendilere hatırı sayılır miktarda bir ödemenin yapılmış olmasıdır. Ancak, alınan önlemlere rağmen inşaatın, öngörülen tarihten yaklaşık on ay sonra tamamlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Oldukça problemli geçmiş olduğu anlaşılan sarayın inşa çalışmaları süresince, genellikle faizle borçlanma yoluna gidilmiş ve bunun karşılığında da vilayetlerin vergileri dahi ipotek edilebilmiştir. Üstelik yukarıda değinildiği üzere, yapılan borçların geriye ödenme süreci saray inşaatı tamamlandıktan on yıl sonrasına, yani II. Abdülhamid Dönemi’ne kadar götürebilmiştir. Bu durum, uzun bir süreç içerisinde alınan borçların faizleriyle birlikte kat kat artması nedeniyle, sarayın olağan değerinin çok üzerinde bir maliyetle inşa edilmesine neden olmuş ve özellikle hayli uzayan inşaatın bir an önce bitirilebilmesi için, inşaatın son evresinde yoğun bir borçlanmaya gidilerek dönemin gayrimüslim işadamı ve bankerlerinden yüksek faizlerle borç alınmıştır. Bunun dışında çeşitli vilayetlerden sağlanan çeşitli türlerdeki vergilerin de alınan bu borçlara karşılık olarak gösterilmesi, ekonomik açmaz içerisindeki Osmanlı yönetiminin, sarayın inşası için ne tür sıkıntılara girip, ne tür fedakârlıklarda bulunduğunun açık bir kanıtı durumundadır. Yapımı Sultan Abdülaziz Dönemi’nde başlatılıp yine aynı dönemde bitirilmiş olan Çırağan Sarayı’nın yaratmış olduğu mali sorunlar, II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından sonra da devam etmiş ve özellikle saray yapımında çalışan işçilerin, bazı esnafın ve yapının müteahhitinin alacaklarını tahsil edememeleri nedeniyle yapmış oldukları başvurular ve Hazine’ye sundukları dilekçeler nedeniyle, Sultan Abdülaziz Dönemi’nden kalan hesapların kontrolü amacıyla bir komisyon oluşturulmasına dahi neden olmuştur. 196 Katalog No: III. 4. 4. Yıldız Sarayı Kompleksi / TBMM Milli Saraylar Yıldız Sarayı Müzesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Saray kompleksi, Beşiktaş İlçesi’nde, Beşiktaş, Ortaköy ve Balmumcu semtleri arasında, Yıldız Parkı içerisinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 56) Yıldız Sarayı kompleksi, sahilden başlayarak kuzeybatıya doğru tüm yamacı kaplayan, yaklaşık 500.000 m²lik yüzölçümüne sahip bir bahçe ve koruluk içine yerleştirilmiş saraylar, köşkler, yönetim, koruma, servis yapıları ve parklar bütünüdür.566 Yerleşmenin, İstanbul’un kentsel gelişim eğilimlerine koşut bir tarihe sahip olduğu görülmektedir. Beşiktaş sahil şeridinin aksine, sarayın bulunduğu arazi, oldukça geç iskâna açılmıştır. Bizans Dönemi’nde de ormanlık olduğu bilinen bu alan, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’ndeyse I. Süleyman (Kanuni) Dönemi’nden (1520-1566) başlayarak padişahlar için bir avlanma bölgesi haline gelmiştir. Batur’a göre Civan Kapucibaşı Bahçesi ile Kazancıoğlu Bahçesi adlarını taşıyan Beşiktaş’ın bahçe ve korulukları büyük olasılıkla Yıldız Sarayı arazisini de içermekteydi ve bu bahçeler, I. Ahmed Dönemi’nde (1603-1617) padişah bahçeleri arasına katılmıştı. Beşiktaş Tepesi’ndeki korulukta ilk olarak I. Ahmed, mimari özellikleri ve mimarı bilinmeyen bir köşk yaptırmıştır. Sonraki yıllarda IV. Murad’ın da (1623-1640) buraya gezmeye ve avlanmaya geldiği bilinmektedir. XIX. Yüzyıl’ın başına kadar sahilsaraylarının arka koruluğu olarak kalmış olan bu alan, müdahaleye uğramadan ormanlık niteliğini ve doğal bitki örtüsünü korumuştur. XIX. Yüzyıl’daysa İstanbul’un Boğaziçi’ne doğru yayılması sırasında, giderek bahçe, koruluk ve padişah mesiresi olma özelliğinden uzaklaşmaya başlamıştır.567 566 567 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı”, 520. Bkz. ( 566 ), BATUR, 520. 197 XIX. Yüzyıl’ın başında, 1804-1805’te III. Selim (1789-1807), annesi Mihrişah Valide Sultan için Yıldız tepelerinde bugün mevcut olmayan bir kasır inşa ettirmiştir. 1834’te II. Mahmud (1808-1839) yine tepede yeni bir kasır yaptırmış; olasılıkla Yıldız adı verilen bu köşkten sonra saray ve semt aynı adla anılır olmuştur. II. Mahmud bu kasrı daha çok, yeni kurulan modern ordunun askerlerinin burada yapmakta oldukları eğitim çalışmalarını izlemek amacıyla kullanmıştır.568 Sultan Abdülmecid (1839-1861), söz konusu bu köşkü yıktırıp, bunun yerine annesi Bezmiâlem Valide Sultan için Kasr-ı Dilgüşâ adı verilen daha büyük bir köşk yaptırmış ve ayrıca 1846-1847 yıllarında burada Çukur Saray adıyla anılan yeni bir köşk daha inşa ettirmiştir.569 Ancak, bölgedeki ilk ve önemli inşa faaliyetlerinin Sultan Abdülaziz Dönemi’nde başladığı görülmektedir. Sultan Aziz, Yeni Çırağan Sarayı’yla birlikte, Yıldız sırtlarında da Çadır ve Malta Köşkleri, Çit Kasrı ve Büyük Mabeyni inşa ettirmiştir. Ayrıca bu dönemde Çırağan Sarayı ile Yıldız köşkleri bölgesinin bağlantısını sağlamak amacıyla, Beşiktaş-Ortaköy yolu üzerine bir de köprü inşa edilmiştir.570 Bölgenin asıl gelişimiyse, hiç şüphesiz daimi bir yerleşim alanı olarak kullanımının tercih edildiği II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909) gerçekleşmiştir. Sarayın bu yıllarda edindiği yerleşme ve çevre düzenine, bahçelerine ve yapıların mimarisine ilişkin karakteristik özellikler, büyük değişime uğramadan günümüze ulaşabilmiştir. Sahildeki Dolmabahçe ve Çırağan saraylarının varlıkları ve yeni oluşları, Yıldız’da büyük boyutlu saray yapımını gereksiz kılmış, bunun yerine köşk ve pavyon tarzındaki küçük boyutlu yapılaşma tercih edilmiştir. Bu tercih, topografyayı ve bitki örtüsünü zorlamayan bir arazi kullanımının benimsenmesini sağlamıştır. Afife Batur ayrıca, bu uygulamanın imparatorluğun son yıllarının olumsuz ekonomik ve siyasi koşulları altında yapım etkinliğinin fazla dikkat çekmeyen ve zamana yayılmış bir süreç içerisinde gerçekleşmesini sağlamış olduğuna da dikkat çekmektedir.571 Bu yaklaşımın bir sonucu olarak Yıldız’da, 568 Bkz. ( 566 ), BATUR, 520. Pars TUĞLACI, a.g.k., 546. 570 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 334. 571 Bkz. ( 566 ), BATUR, 520. 569 198 Topkapı Sarayı’nın yerleşim ve yapım modelini anımsatan bir sistem ortaya çıkmıştır. Sayıları yüze yaklaşan köşk, kasır ve diğer binalar, Sultan Abdülaziz ve özellikle II. Abdülhamid Dönemi’ndeki satın almalarla oldukça genişlemiş olan arazinin kuzeybatı bölümünde yoğunlaşmıştır. Geri kalan alanlar, özellikle Çırağan Sarayı’nın arkasına denk gelen vadi, park olarak bırakılmıştır.572 Plan Şeması Mevcut bir plan disiplinine uyulmaksızın inşa edilen ve yeni yapılarla sürekli genişleyen Yıldız Sarayı kompleksi, kalın ve yüksek duvarlarla çevrilidir. Bunun içerisinde, padişaha ve hareme ait yapıları ve hasbahçeyi çevreleyen ikinci bir duvar daha bulunmaktadır. Dolmabahçe Sarayı’nın tümünü denize açık tutan ve kara tarafında da yalnız Hususi Daire ve harem bölümünü kapatmayı öngören tasarımı, Yıldız’da yerini, Topkapı Sarayı’nda olduğu gibi, geleneksel kapalı saray anlayışına bırakmıştır. Saray arazisi, Resmi Bölüm (resmi daireler, hizmet binaları vb.), Özel Bölüm (hareme ve Sultana ait köşk, kasır vb. ile hasbahçe), Dış Bahçe (dış köşkler ve büyük gezinti parkı), çevre yapıları (kışlalar, karakol vb.) olarak birbirine bitişik ve işlev olarak birbirine bağlı ancak görsel olarak kapalı bölümlere ayrılmıştır. Bu kapalılık, Dolmabahçe Sarayı’nın açık bir dış mekân perspektifi içinde kavranan yerleşim düzeninden oldukça farklıdır.573 (Bkz. Şekil 55). Arazinin kuzeyinde toplanmış olan yapılar, kuzey-güney doğrultulu, art arda ve birbirine yakın diziler halinde bir yerleşme düzeni göstermektedir. Yalnızca birkaç yapı bu yerleşim düzeninden farklı olarak doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Yapıların birbirleriyle ilişkisinde geometri ve belli bir aks gözetilmeyerek, konumlandırmada doğal davranılmış ve böylelikle yapılar arasında bir tür sokak dokusu oluşması sağlanmıştır. Eğim farklarından doğan setler ve büyük yapılara eklenen pavyonlarla ortaya çıkan bu doku, Yıldız Sarayı’nın kendine özgü bir kentsel yerleşme düzenine sahip olmasını sağlamaktadır. Yapı işlevlerinin çeşitliliği ve 572 573 Bkz. ( 566 ), BATUR, 520. A.g.m., 521, 522. 199 çokluğu, her işleve ayrı bina, hemen her kişi veya gruba ayrı bir köşk veya pavyon yapılmış olması, buranın saraydan farklı bir ortam olarak kavranıp yaşandığı izlenimini vermektedir.574 Resmi Bölüm, Yıldız Sarayı’nın yerleşme ve bahçe düzeni açısından en sistematik parçasıdır. Yapıların çoğu, Birinci Avlu olarak anılan bölümdedir. Sultan Abdülaziz tarafından yaptırılan ve Resmi Bölümün ana binası durumundaki Büyük Mabeyn binası, çevredeki gelişmeyi başlatan bir uygulama olmuştur (Bkz. Şekil 57, 58) 1865-1866 yıllarında Agop ve Sarkis Balyan tarafından tasarlanıp inşa edilen yapı, tepenin en yüksek noktasına, yüksek bir istinat duvarının sağladığı geniş bir plato üzerine yerleştirilmiştir. Yaklaşık olarak 30 x 45 m. boyutlarında, çevreye egemen bir konumu olan yapı, Yıldız Sarayı’nın en anıtsal yapısı durumundadır. Yapının planı, daha önce İstanbul sahilsaraylarında ve Dolmabahçe Sarayı’nda anıtsal boyutlarda uygulanmış olan merkezi sofalı ve eyvanlı klasik şemanın yalın bir çeşitlemesi durumundadır. Planın birbirini dik kesen iki eksen üzerinde simetrik bir kurgusu vardır. Kuzey-güney doğrultusundaki uzun eksen üzerinde havuzlu divanhane, sofa ve merdiven holü, kısa eksen üzerindeyse eyvanlar ile onların açıldığı sofa bulunmaktadır.575 Dış bahçede yer alan Şale Köşkü, sarayın bir diğer önemli yapısı durumundadır.576 Strüktür ve Yapı Malzemesi XIX. Yüzyıl’da Avrupa’da yeni bulunan malzeme ve geliştirilen yeni tekniklerin etüdü ve uygulaması biçiminde gerçekleştirilen Yıldız Sarayı’nın bu dönem yapıları oldukça kısa sürede tamamlanmıştır. Söz konusu yapılar aynı zamanda prefabrikasyon tekniğinin Osmanlı İmparatorluğu’na girişinin ilk örneklerini yansıtması bakımından da önem taşımaktadır.577 574 Bkz. ( 566 ), BATUR, 520. A.g.m., 522. 576 Şale Köşkü için Bkz. s. 212. 577 Pars TUĞLACI, a.g.k., 547, 548. 575 200 Mimari Üslup Osmanlı İmparatorluğu’nun son sarayı olan Yıldız Sarayı kompleksi bütününde belli bir üslup birliği görülmemektedir. Burada farklı padişahlar döneminde, farklı mimarlar eliyle uygulanmış olan birçok biçim ve tekniklerin birleşmesinden ortaya çıkmış olan Eklektik bir üslup söz konusudur. Özellikle Agop ve Sarkis Balyan’ın uygulamaları olan Malta, Şale ve Çadır Köşklerinde Batı tarzı Neoklasik üslup ön plandayken, Raimondo D’Aronco’nun yapılarında Art-Nouveau üslubunun ağırlık kazandığı görülmektedir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları II. Abdülhamid (1876-1909) kendisinden önceki sultanların köşklerinin bulunduğu Yıldız’ı sürekli oturma sarayı şeklinde kullanmaya karar verince, tiyatro, müze ve diğer servis yapılarıyla zenginleştirdiği bu sarayın yanında bir de cuma namazları için 1886’da Hamidiye Camii’ni yaptırmış578 ve böylelikle Yıldız’daki bu yapılar topluluğu bir hükümdarlık sarayı haline gelmeye başlamıştır. II. Abdülhamid yeni yapılar yaptırmanın yanı sıra, buranın etrafını bir de duvarla çevirterek, “korunaklı” bir saray ortaya çıkmasını sağlamıştır.579 İncelenen kaynaklarda, Yıldız Sarayı’nın inşa sürecindeki mali hesaplarına ilişkin bir bilgiye rastlanmamıştır. Yapının Mimarı Yıldız Sarayı’nın oluştuğu yıllardaki Canlandırmacı ve Tarihselci ortam, yüzyıl başının yeni mimari biçimler arama yönündeki değişkenliği ve denemelere açıklığı, sarayda çalışan mimarların çokulusluluğu ve yetişme ortamlarının farklılığı, mimarlarla yapılar arasındaki bağlantıyı üslup analizleri yoluyla kavramayı 578 Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 370. 579 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 333. 201 zorlaştırmaktadır. Yıldız Sarayı yapılarında görülen üslup ve biçim çeşitliliği, çok sayıda mimarın buradaki katkısını düşündürmektedir. Bununla birlikte Yıldız kompleksinde çalışmaları olduğu kesin olarak bilinen mimarlarsa Sarkis ve Agop Balyan ile Raimondo D’Aronco’dur.580 Yıldız kompleksinde Agop ve Sarkis Balyan tarafından tasarlandığı bilinen yapılar: Büyük Mabeyn, Şale Köşkü’nün ilk bölümü, Küçük Şale Köşkü ile Malta ve Çadır köşkleridir.581 1837 yılında İstanbul’da dünyaya gelen Agop Balyan, hassa mimarı Garabet Amira Balyan’ın oğlu ve Sermimar-ı Devlet Sarkis Balyan’ın kardeşidir. Paris’te Sainte-Barbe Koleji’nin mimarlık bölümünden mezun olmuş ve İstanbul’a döndükten sonra hassa mimarı olarak çalışmaya başlamıştır. Ermeni kaynaklarına göre, iş ilişkilerini ve şantiye çalışmalarını Sarkis Bey’in yürüttüğü Balyan bürosunun tasarım ve projelendirme sorumluluğunu üstlenmiştir. Bir arşiv belgesine dayanılmaksızın mimara atfedilen yapılar arasında, Tokat Köşkü, Valide Sultan Kasrı ve Ali Paşa Konağı’nın adı geçmektedir. Edebiyat ve tiyatroya ilgili, sanatçı eğilimleri güçlü bir aydın olarak tanınan Agop Bey, eşinin ölümü üzerine İstanbul’dan ayrılmış; gittiği Paris’te iki yıl sonra, 1875’te ölmüş ve Pere-Lachaise Mezarlığı’na defnedilmiştir.582 Yıldız kompleksinde, mimar olarak Balyan Ailesi’nin payı 1890’lı yılların başında hızla azalmış ve bir süre sonra da bütünüyle son bulmuştur. Bunu izleyen süreçte Yıldız tasarımlarında İtalyan mimar Raimondo D’Aronco’nun adıysa daha fazla duyulur hale gelmiştir.583 Balyan Ailesi’ne oranla Yıldız’da daha geniş bir yapım etkinliğine sahip olan D’Aronco’nun burada, kış bahçeleri ve seralar, Yaveran Köşkü, nöbetçi pavyonu, Harem Köşkü, Şale Köşkü’nün kuzey ekleri ve 580 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı”, 521. Bkz. ( 580 ), BATUR, 521. 582 Afife BATUR, “Balyan, Agop”, 288. 583 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 336, 337. 581 202 yenilenmesi, ahırlar, manej, çini fabrikası yenilemesi, tiyatro ile sergi binası yapmış olduğu bilinmektedir.584 Tam adıyla Raimondo Tommaso D’Aronco,585 31 Ağustos 1857’de Venedik’in Avusturya sınırına yakın Fruli bölgesinde bulunan Udine yakınlarındaki Gemona’da dünyaya gelmiştir. Birkaç kuşaktır inşaat işleriyle uğraşan bir aileden gelen D’Aronco, orta eğitimini Gemona Sanat Okulu’nda tamamladıktan sonra Avusturya’nın Graz kentinde üç yıl Yapı Meslek Okulu’na devam etmiş, ardından 1880’de Venedik Accademia Bella Arte’deki mimarlık ve bezeme eğitimini tamamlamıştır.586 Sonrasında 1881-1882’de Massa Carrara Enstitüsü’nde ilk görevine başlamış, bunu 1883-1885 yılları arasında Palermo Teknik Enstitüsü ve 1886’da Messina Üniversitesi’ndeki görevleri izlemiştir.587 1893’te Osmanlı İmparatorluğu, ekonomisini canlandırmak amacıyla Türk tarım ve endüstri ürünlerini tanıtan büyük bir ulusal serginin İstanbul’da gerçekleştirilmesi kararını almıştır. Bu amaçla dönemin Tarım, Orman ve Maadin Nazırı Selim Melhame Paşa başkanlığında ve içinde Osman Hamdi Bey, mimar Alexandre Vallaury, Saray başmühendisi Berthier’in de bulunduğu üst düzey yöneticilerden oluşan bir sergi düzenleme komisyonu kurulmuştur. Sergide yer alacak pavyonların projelendirilmesi konusunda çeşitli görüşler ve isimler ortaya atılmış ve sonuçta, Avrupa’da bu alanda yapılmış çalışmalar incelenirken 1890’da Torino’da düzenlenen sergi gündeme gelmiş ve bu konuda İtalyan elçisi Luigi Avogadro Collobiano’dan bilgi ve destek istenmiştir. Bu talebe istinaden İtalyan elçisi kendi başkentinden edindiği bilgi doğrultusunda, söz konusu sergi düzenleme yarışmasını kazanmış olan mimar Raimondo D’Aronco’nun adını Selim Melhame Paşa’ya bildirmiştir. Bunun üzerine İstanbul’a davet edilen D’Aronco 1893 yılı yaz başlarında Osmanlı başkentine ulaştığında, aralarında Octave Courtois-Suffit’in de bulunduğu bir mimarlar grubunun kendi projelerini daha önce Saray’a sunmuş 584 Bkz. ( 580 ), BATUR, 521. Mimarın yaşamı ve etkinlikleri burada tanıtılmış, kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 586 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 273. 587 Afife BATUR, “D’Aronco, Raimondo Tommaso”, 550. 585 203 olmaları sürpriziyle karşılaşmıştır. Sonuçta D’Aronco, Sultan’ın özel izniyle, yirmi beş gün içerisinde bir proje hazırlayarak rakiplerini geride bırakmış ve söz konusu işi üstlenmeye hak kazanmıştır. D’Aronco’nun kısa zamanda hazırlayıp II. Abdülhamid’e sunduğu ve Sultan’ın beğendiği proje taslağının 29 Ağustos 1893 tarihli özgün nüshası, halen Dolmabahçe Sarayı Arşivi’nde bulunmaktadır.588 Osmanlı Tarım ve Sanayi Ürünleri Ulusal Sergisi adını alacak projenin hazırlanmasına 1893 Ağustos ayı sonlarında başlanmış ve bütün kış sürdürülen çalışmalar tamamlanmak üzereyken, 10 Temmuz 1894’te İstanbul’da büyük bir deprem meydana gelmiştir. Özellikle birçok tarihi yapının büyük oranda hasar görmesine neden olan bu deprem nedeniyle, söz konusu sergi projesi gündemden kaldırılarak, devletin tüm olanakları harap olan İstanbul’un onarımına yönlendirilmiştir. D’Aronco bu süreçte yeni ve beklenmeyen bir misyon yüklenerek, devletin resmi mimarı sıfatıyla, şehrin yeniden imarı için kurulan üç teknik komisyonun her üçünde de görevlendirilmiştir. Başta Sultan sarayları olmak üzere askeri yapılar, okullar ve Evkaf Nezareti’ne bağlı camilerin onarımı bu kapsamda ele alınmıştır. Böylelikle deprem felaketi bir bakıma D’Aronco’nun Osmanlı mimarlığını ayrıntılı biçimde tanımasına olanak sağlamıştır. O tarihlerde zaten başta II. Abdülhamid olmak üzere, diğer devlet yöneticilerinin bir hedefi de Osmanlı mimarlığını içinde bulunduğu Eklektisizm açmazından kurtararak, geçmişiyle birlikte yorumlayan bir modernite yaratmaktır. Bu aşamada D’Aronco’nun 18931901 yılları arasındaki proje ve uygulamalarında “Neo-Ottoman” yorumuyla bu görüşe katkıda bulunduğu gözlenmektedir. Özellikle XVIII. Yüzyıl’dan başlayarak Osmanlı mimarlığında ilgi gören Barok üslup, sanatçının yeni tasarımlarındaki form çeşitlemelerine ciddi biçimde katkı ve katılım sağlamıştır. D’Aronco’nun İstanbul’daki çalışmalarının ikinci aşamasını oluşturan 1901-1909 yılları arasındaki dönemdeyse Avrupa’nın gündeminde olan Art-Nouveau üslubunda proje ve uygulamaların ağırlık kazandığı görülmektedir.589 Bu bağlamda mimarın özellikle, Sultanın resmi terzisi Jean Botter için tasarlamış olduğu Art-Nouveau üslubundaki 588 589 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 274, 275. A.g.k., 275, 276. 204 konut/dükkân, meslek yaşamında bir dönüm noktası olmuştur. D’Aronco ayrıca, İstanbul’da yoğun bir çalışma içinde bulunduğu sırada katıldığı Dekoratif Sanatlar Uluslararası Sergisi Proje Yarışması’nda birinciliği kazanmıştır. 1902’de Torino’da açılan sergi, mimarın Avrupa çapında tanınmasına ve XX. Yüzyıl başı mimarlığının saygın isimleri arasına girerek, İstanbul çalışmalarının da bilinir hale gelmesini sağlamıştır.590 1893-1909 yılları arasında, yaklaşık on altı yıl boyunca, Saray için ve serbest mimar olarak D’Aronco’nun,591 çok II. sayıda proje üretmiş Abdülhamid’in tahttan ve uygulamalar indirilmesinden yapmış olan sonra işleri durdurulmuş, yeni yönetimin onlara bağlı olarak göreve devam etmesi isteklerini onur kırıcı bularak kabul etmemiş ve bir devlet görevlisi olarak, siyasi alandaki kargaşanın yarattığı rahatsızlıkla kendi isteğiyle görevden ayrılmıştır.592 1909’da ülkesine dönerek çalışmalarına İtalya’da devam eden ve 28 Mart 1932’de San Remo’da ölen D’Aronco’nun uygulanan ve uygulanmayan projelerden oluşmuş zengin mimari malzemesi, halen Udine Şehir Müzesi Raimondo D’Aronco Arşivi’nde bulunmaktadır.593 Mimarın genellikle Art-nouveau biçimlere sahip olan İstanbul uygulamaları arasında Karaköy’de Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Mescidi, Beşiktaş’ta Şeyh Zafir Türbesi, Kitaplık ve Çeşmesi, Yıldız Sarayı’nda Istabl-ı Âmire’ye ait ahır ve manej, çeşmeler, Çini Fabrika-i Hümayunu, Fenerbahçe’de Botter Evi, Dâhiliye Nazırı Memduh Paşa için Arnavutköy’de silah koleksiyonu ve kitaplık pavyonu, Yeniköy’de Huber Köşkü, Ziraat Bankası Direktörü Cemil Bey için Kireçburnu’nda tasarlamış olduğu yalı ve Tarabya’da İtalyan Elçiliği yazlık binası sayılabilir.594 Değerlendirme 590 Afife BATUR, “D’Aronco, Raimondo Tommaso”, 551. Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 273, 274. 592 Cengiz CAN, İstanbul’da 19. Yüzyıl Batılı ve Levanten Mimarların Yapıları ve Koruma Sorunları, 271. 593 Bkz. ( 591 ), SÖNMEZ, 273, 274. 594 Bkz. ( 590 ) BATUR, 551. 591 205 Daha önce söz edilmiş olduğu gibi, II. Mahmud Dönemi’nde başlayan, Topkapı Sarayı’nın kasvetli ve içe dönük klasik yapısından uzaklaşarak, Boğaz kıyısında, bütüncül bir sarayda yaşama eğiliminden, II. Abdülhamid Dönemi’nde vazgeçilmiştir. Osmanlı saraylarının sonuncusu durumunda olan Yıldız yapılar topluluğu, Dolmabahçe, Beylerbeyi ve Çırağan saraylarının aksine, tek bir tasarıma bağlı olarak değil, uzun bir zaman dilimi içerisinde inşa edilerek oluşturulan bir kompleks olmuştur. XIX. Yüzyıl’da neredeyse bir gelenek haline gelmiş olan, her Sultanın kendi sarayını yaptırma savurganlığına, II. Abdülhamid Dönemi’nde de devam edilmiştir. Sultan Hamid, İstanbul’daki gergin siyasi ortamdan kaygı duydukça, güvenliğini sağlamak amacıyla, kendisinden önceki padişahların yaptırmış olduğu Yıldız’daki yapılara çekilmiş ve ortalık yatışıncaya kadar burada kalmayı tercih etmiştir. Osmanlı-Rus Savaşı’nda (1877-1878) Rus kuvvetlerinin Ayastefanos’a kadar gelmeleri üzerineyse 7 Nisan 1877 günü resmen ve sürekli olarak Yıldız Sarayı’na taşınmış ve tahtan indirildiği 27 Nisan 1909 tarihine kadar, otuz üç yıl süreyle burada yaşayarak, imparatorluğu buradan yönetmiştir. Sultan, Yıldız Hamidiye Camii inşa edilmeden önce cuma selamlığı için haftada bir gün Beşiktaş’taki Sinan Paşa Camii’ne, bayramlaşmalar için yılda iki kez Dolmabahçe Sarayı’na ve Hırka-i Saadet ziyareti için de Ramazanın 15’inde Topkapı Sarayı’na gitmek amacıyla saray dışına çıkmış; bu özel günler dışında Yıldız’dan neredeyse hiç ayrılmamıştır. Yıldız’dan, Ortaköy sırtlarına kadar uzanan 1600 dönümlük geniş araziyi saray topraklarına katarak yeni yapım işlerine girişen Sultan, öncelikle sarayın güvenliğini sağlamak üzere, burayı kalın ve yüksek duvarlarla çevirterek, adeta dış dünyadan yalıtmıştır. Ayrıca sarayın park ve bahçeler bütünlüğü de birbirinden ayrı üç parçaya bölünmüştür. Saray kompleksinin içinde bulunan yapılar, işlevleri açısından ele alındığında kompleksin, klasik dönem Osmanlı saraylarına benzer bir biçimde, kendi kendine yeten küçük bir kent karakteri taşıdığı gözlenmektedir. Yönetim ve ikamete ayrılmış yapıların yanında, çeşitli hizmetlere yönelik çok sayıda yapı yer almaktadır. Atölyeler, kütüphane, eczane, tiyatro, hayvanat bahçesi, mescit, hamam, tamirhane, marangozhane, demirhane, avlular, bahçeler, havuzlu parklarla birbirine bağlanır. Bu dönemde sarayda yaklaşık 12.000 kişi yaşamaktadır. Sarayın güvenliğini sağlamak 206 amacıyla, sarayın hemen dışında yer alan kışlalara595 Hassa Tümeni’nin 15.000 askeri yerleştirilmiştir.596 II. Abdülhamid’in, bu klasik dönem saray düzenine dönmesinde ve sarayın çevresini, yüksek duvarlarla çevirterek sağlamlaştırılmış bir yer haline getirmesinde, Dolmabahçe’de kendini güvende hissetmemesi ve toplumsal tepkilere karşı aşırı duyarlı, kuşkulu despot tavrının etkili olduğu düşünülmektedir.597 Bununla birlikte, Cezar’a göre Sultanın, Dolmabahçe Sarayı’nın yarı boşaltılmasına da neden olan bu kuruntulu tavrı, olumlu bir duruma yol açarak, Türk mimarlığının küçük boyutlu yeni saray binaları kazanmasını sağlamıştır.598 Cezar, ayrıca genel kanının aksine, II. Abdülhamid’in salt güvenlik sorunu nedeniyle değil, kullanacağı yapıların, yaşadığı dönemin gereklerine uygun modern yapılar olmasını istemiş olması nedeniyle Yıldız’ı tercih ettiğini, aksi halde yerleşim düzeni bakımından Yıldız’la benzerlikler gösteren, hâlihazırdaki Topkapı Sarayı’na geri dönmeyi de tercih edebileceğini iddia etmektedir.599 Yıldız kompleksinde yer alan Çadır Köşkü, 1881 yılında siyaseten önemli bir olaya evsahipliği yapmıştır. Sadrazam Midhat Paşa ile Damat Mahmud Celâlettin paşalar, burada “Sultan Abdülaziz cinayeti” sanıkları olarak yargılanmış ve mahkeme sonunda idama mahkûm edilmişlerdir. II. Abdülhamid, bu idam cezalarını ömür boyu hapse çevirerek, Midhat Paşa ile Damat Mahmud Celâlettin paşaları Taif’e sürgün etmiştir.600 Yıldız Sarayı kompleksi, Osmanlı endüstri tarihi açısından da birçok ilkin ve yeniliğin yaşandığı bir yer olarak, dönemin ekonomi-mimarlık ilişkileri açısından da çeşitli bağlar kurulmasını sağlayan niteliklere sahiptir. Burada bulunan tamirhaneye 595 Bkz. Orhaniye Kışlası, s. 139. Bkz. ( 577 ), TUĞLACI, 547, 548. 597 Bkz. ( 578 ), KUBAN, 370. 598 Bkz. ( 579 ), CEZAR, 333. 599 A.g.k., 333, 334. 600 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 575. 596 207 1888’de bir buhar makinesi yerleştirilerek, marangozluk ve metal işleri yapılmıştır.601 Sarayın gereksinimini karşılamak ve Avrupa porselenleri düzeyinde ürün elde etmek amacıyla 1893-1894’te kurulan Çini Fabrika-i Hümayunu, Yıldız Sarayı’nın bir diğer önemli sanayi kuruluşu durumundadır.602 Ayrıca söz konusu dönemde sarayın özel bir elektrik şebekesi bulunmaktadır. Ana binalarda ısınma kaloriferle gerçekleştirilmektedir. Bu bağlamda Yıldız Sarayı, konforlu bir yaşam için yeni teknolojilerin uygulandığı; bahçecilikten, ormancılığa, çini fabrikasından, metal işlerine varıncaya kadar çeşitli alanlarda uygulanan yeni teknolojiler konusunda öncü bir merkez durumundaydı.603 Saray, kültür tarihi açısındansa, sahip olduğu tiyatrosuyla önem taşımaktadır. Tiyatro eserlerine ve konserlere ilgi duyan II. Abdülhamid’in, olasılıkla saraya bağlı İtalyan sanatçıların telkiniyle yaptırmaya giriştiği tiyatronun tasarımı Raimondo D’Aronco’ya aittir. Dönemin tanınmış sanatçıları Sarah Bernardt, Coquelin ve Chaliapin’in burada oynadıkları veya konser verdikleri, sonrasında da nişanlarla ödüllendirildikleri bilinmektedir.604 Sarayın, üzerinde durulması gereken bir başka yönü de kentin gelişmesi bağlamında yapmış olduğu etkidir. Bu anlamda Yıldız kompleksi, özellikle sarayda memur olarak çalışan sınıfın ikamet ettiği Serencebey ve Abbasağa gibi yeni mahallelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.605 Katalog No: III. 4. 5. Ihlamur Kasrı / TBMM Milli Saraylar Ihlamur Kasırları Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 601 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 338. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu için bkz. s. 353 603 Bkz. ( 601 ), CEZAR, 338. 604 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı”, 523. 605 Bkz. ( 578 ), KUBAN, 370. 602 208 Yapı, Beşiktaş İlçesi, Ihlamur Semti’nde, Nüzhetiye, Ihlamurdere ve Hakkı Yeten caddeleri tarafından çevrelenen korunun içerisinde, bir yanda Nişantaşı ve Şişli, öte yanda Yıldız, Balmumcu ve Yenimahalle yamaçlarının çevrelediği vadide konumlanmaktadır. Ihlamur Kasrı’nın bulunduğu alanda, I. Abdülhamid Dönemi’nde (17741789) genişçe bir arazinin Saray teşkilatı adına satın alınıp, buraya küçük bir yapının inşa edilmesiyle, bölge padişahların zaman zaman uğradıkları bir yer haline gelmeye başlamıştır. II. Mahmud Dönemi’nde (1808-1839) Beşiktaş’ın en gözde mesire alanlarından biri durumundaki Ihlamur Semti, nişantaşları, nişan atış sahaları ve bağ evleri arasında Hacı Hüseyin Bağları olarak tanınmakta606 ve denize oldukça yakın olmasına rağmen, ağaçlar arasında denizden uzak bir orman alanı izlenimi vermekteydi.607 Plan Şeması Ihlamur Kasrı, Merasim ve Maiyet köşkleri olmak üzere iki ayrı yapıdan meydana gelmektedir. Merasim Köşkü, bahçe içindeki konumlandırılışı ve tasarım özellikleriyle Maiyet Köşkü’nden ayrılmaktadır. Sultanın resmi kullanımına ayrılmış bir prestij yapısı olarak tasarlanan söz konusu yapı, dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir ve bodrum kat üzerine tek katlı olarak düzenlenmiştir. Yapıda, XIX. Yüzyıl’ın pek çok saray, kasır ve köşkünde uygulanan ve karnıyarık olarak adlandırılan, geleneksel Osmanlı konut mimarlığı kaynaklı plan şemasının yalın ve küçük ölçekli bir yorumu uygulanmıştır. Giriş holü niteliğindeki orta sofa ve merdivenlerle, sofaya açılan dört köşe odadan meydana gelen bu geleneksel plan şemasının iki yanına, yapının yan cephelerini doğaya açan birer balkon eklenmiştir.608 606 Pars TUĞLACI, a.g.k., 374. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 567, 569. 608 Gevher ACAR, a.g.t., 335. 607 209 Merasim Köşkü’nün aşağısında bulunan Maiyet Köşküyse, yine bodrum kat üzerine tek katlı olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen bir plan şemasına sahip olan yapının ortasında bir hol ve köşelerindeyse dört oda yer alır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Merasim ve Maiyet köşkleri, subasman seviyelerinde kesme taş, bunun üzerinde yer alan katlardaysa suni taşlarla biçimlendirilmiş cephelere sahiptirler. Her iki yapının giriş cephelerinde yer alan anıtsal merdivenler mermer malzemedendir. Yapıların çatı kaplamalarında kurşun malzeme kullanılmıştır. Mimari Üslup Merasim Köşkü’nün planında yalın bir tasarım anlayışı benimsenmişken, yapının dış cephelerinde daha iddialı bir tasarım arayışının varlığı gözlenmektedir. Nişler içerisine yerleştirilmiş vazolar, çelenkler, bitkisel kuşaklar ve istiridye kabuğu motiflerinin yanı sıra, pencerelerin ve ana aksta yer alan girişin sağ ve solundaki nişlerin iki yanına yerleştirmiş yivli kolonlar, pencerelerin ve girişin üzerinde yer alan yüksek alınlıklar ve yan cephelerde yer alan balkonları taşıyan kalın, dekoratif ayaklar, yapının cephelerini biçimlendiren temel unsurlarıdır. Yapıda Barok, Ampir ve Klasik süsleme öğelerinin yüksek kabartma tekniğiyle ele alındığı, Neobarok ağırlıklı bir Eklektik üslup egemendir (Bkz. Şekil 59, 60). Doğan Kuban, yapıdaki bu uygulamayı, “Dolmabahçe Sarayı Muayede Salonu ve girişini de tasarlamış olan Nikogos Balyan’ın, Fransız saray pavyonlarından esinlenen ağır, ‘Barok bozması’ bezeme zevkini gösteren guirlande kaynaklı bitkisel plastikle ve abartılı bir tutumla süslenmiş olması” olarak değerlendirmektedir.609 Ihlamur Kasrı’nın diğer yapısı olan Maiyet Köşkü’nde, Merasim Köşkü’nden farklı olarak yan balkonlara yer verilmemiştir. Yapıda, Neobarok ve Ampir bezeme 609 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 649. 210 elemanları, Batı tarzı Neoklasik çizgiler taşıyan kompozisyonlar içinde, Merasim Köşkü’ne oranla yalın bir bezeme anlayışıyla bir araya getirilmiştir (Bkz. Şekil 61). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Beşiktaş Vadisi’nde, ağaçlar arasında, denizden uzak bir orman alanı izlenimi vermekte olan Ihlamur’a zaman zaman gelmekten hoşlanan, hatta burada bulunduğu günlerden birinde Fransız şairi Lamartine’i burada kabul eden Sultan Abdülmecid, Dolmabahçe Sarayı’nı yaptırdığı yıllarda burada da bir dinlenme köşkü inşasını, bahçesinin de yeniden düzenlenmesini emretmiştir.610 Bunun üzerine kasır, 18491855 yılları arasında,611 Dolmabahçe Sarayı’nın artan malzemesiyle, Nikoğos Balyan tarafından tasarlanarak inşa edilmiştir.612 Bu iki yapı bazı kaynaklarda “Ihlamur Kasırları” olarak geçmekle birlikte, çoğu yayında, salt Merasim Köşkü’nün Ihlamur Kasrı olarak kabul edildiği görülmektedir. Aynı zamanda sevinç, tazelik, ferahlık anlamına gelen “Nüzhetiye” adıyla da anılan yapılar, II. Abdülhamid Dönemi arşiv belgelerinde “Ihlamur’daki Nüzhetiye Kasr-ı Hümayunu” olarak geçmektedir.613 İncelenen kaynaklarda, bu bilgiler dışında, söz konusu yapıların maliyetlerine ilişkin herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Yapının Mimarı Yapı, Nigoğos Balyan tarafından tasarlanmıştır.614 610 Bkz. ( 607 ), CEZAR, 567, 569. Pars Tuğlacı, yapının 1848-1853 yılları arasında yapılmış olduğunu öne sürmektedir. Bkz. ( 606 ), TUĞLACI, 374. 612 Afife BATUR, “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, 1064. 613 Gevher ACAR, a.g.t., 334, 335. 614 Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 373. 611 211 Hassa mimarı Garabet Amira Balyan’ın oğlu olan Nigoğos Balyan,615 ailenin örgün eğitim alan ilk bireyidir. Paris’te Saint Barbe Koleji’nde eğitim görmüş ve sonrasında ailenin mimar olan bütün bireyleri gibi, Balyan atölyesinin ortaklığı içerisinde çalışmıştır. Ihlamur Kasrı dışında, Nigoğos Balyan’a atfedilen başlıca işler arasında: Dolmabahçe Sarayı Muayede Salonu ve iki saltanat kapısı, Ortaköy Büyük Mecidiye Camii, Mecidiye Kasrı, Göksu Kasrı yenilemesi, Tophane ve Dolmabahçe Saat kuleleri ile Sarkis Balyan’la birlikte çalıştıkları Çırağan Sarayı projesi sayılabilir.616 Afife Batur’a göre Nigoğos Bey, ailenin Kirkor’dan başlayarak benimsemiş olduğu klasik ekolden, Eklektik üsluba geçişinde rol almış ve Eklektisizmi deneyerek geliştiren bir mimar olmuştur. Genel olarak Klasisist bir üslubun egemen olduğu Dolmabahçe Sarayı bütünü içerisine, kendine özgü bir Historisist içeriği olan Muayede Salonunu, yapının bütünlüğünü zedelemeden yerleştirmesi önemli bir ustalık denemesi olarak değerlendirilmiştir. Araştırıcı ve denemeci bir profesyonellikle çalışan Nigoğos Bey’in, Eklektisizmi özgün yorumların bir aracı veya bir yorumlama yöntemi olarak değerlendirdiği düşünülebilir.617 Değerlendirme I. Dünya Savaşı sonrasında ve Cumhuriyet’in ardından, 1950’lere kadar çoğunlukla boş ve bakımsız kalan köşkler, 1951’de İstanbul Belediyesi’ne devredilmiştir. Dönemin belediye başkanı ve valisi Fahrettin Kerim Gökay 1952’de Maiyet Köşkü’nde Tanzimat Müzesi’ni kurmuş, Merasim Köşkü’nü de ziyarete açmıştır. Sonraki yıllarda köşkler belediyeden ayrılarak müze olmaktan çıkarılmıştır.618 1980’lerin başlarında restore edilen Ihlamur Kasrı, 1985’te yapılan bir törenle yeniden ziyarete açılmıştır.619 Yapılar ve içerisinde bulunduğu koru, 615 Mimarın yaşamı ve etkinlikleri burada tanıtılmış, kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 616 Afife BATUR, “Balyan, Nigoğos”, 291. 617 A.g.m., 291, 292. 618 Tülay ARTAN, “Ihlamur Kasrı”, 112. 619 Pars TUĞLACI, a.g.k., 375. 212 günümüzde İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından kafeterya vb. işlevlerle işletilmektedir. Sultan Abdülmecid Dönemi’nde inşa edilen Ihlamur Kasrı, Sultan Abdülaziz (1861-1876) ve V. Mehmed Reşad (1909-1918) dönemlerinde de ilgi görmeye devam etmiştir. Özellikle V. Mehmed Reşad kabul ve çeşitli sohbet toplantılarını burada gerçekleştirmiş ve yabancı devlet konuklarını askeri törenle köşkün önündeki binek taşında bandoyla karşılamıştır. 1912 yılında kurulan yeni alayın sancağı da, V. Mehmed Reşad tarafından merdiven sahanlığında bizzat verilmiş ve Enver Paşa tarafından taltif edilen subaylar, hükümdarın önünde bir geçit töreni yapmışlardır.620 Katalog No: III. 4. 6. Şale Köşkü / TBMM Milli Saraylar Şale Köşkü Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beşiktaş İlçesi’nde, Yıldız Sarayı kompleksinin Dış Bahçe ya da Üçüncü Avlu olarak bilinen bölümünde bulunmaktadır. Hafif meyilli bir arazi üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda, kuzeyde daha yüksek, güneyde daha alçak bir subasman üzerinde yükselmekte olan Şale Köşkü, II. Abdülhamid’in dairesine uzun, kapalı bir geçitle bağlanarak, etrafı kalın, yüksek duvarlarla çevrilmiştir. Plan Şeması Şale Köşkü’nün, farklı yapım evrelerinde, farklı mimarlar eliyle inşa edilmiş olmakla birlikte, uyumlu bir bütün oluşturduğu görülmektedir (Bkz. Şekil 62). Yapı, her üç bölümde de bir bodrum kat üzerine iki katlı olarak tasarlanmış, buna çatı 620 Pars TUĞLACI, a.g.k., 374, 375. 213 katları eklenmiştir. Yapının bodrum katı çeşitli servis mekânlarına, giriş katı resmi işlevlere sahip bölümlere, üst katıysa törenlerde kullanılan salonlara ayrılmıştır. Lineer bir diziliş şemasına sahip olan Şale Köşkü’nün, 1879’dan önce yapılmış olan ilk bölümü, üç parçadan oluşan dizinin en küçük yapısı durumundadır. Genel hatlarıyla dikdörtgen bir plan şemasına sahip olan bu ilk bölüm, simetrik olarak tasarlanmıştır. Yapının ikinci katında tüm cephe boyunca çıkma yapılarak aksiyal vurgu güçlendirilmiştir. Yapının ikinci bölümü, birinci bölümün plan şemasını yinelemekle birlikte, bu bölümün boyutlarının, olasılıkla gelecek olan misafirler dikkate alınarak, birinci bölüme oranla daha büyük tutulduğu görülmektedir. Özellikle giriş aksında yer alan merdiven, merdiven holünün karşısındaki büyük yemek salonu ve bu bölüm için bir bitiş niteliğindeki yarım altıgen çıkmalı salon, bir tören dairesi boyutlarında tasarlanmıştır.621 Köşkün, kuzeyde yer alan son bölümüyse, giderek büyüyen dizinin en büyük parçası durumundadır. Burada giriş holü, merdiven ve yan hacimler olarak önceki şema yaklaşık 1’e 1,6 oranında büyütülerek kullanılmış ve buna ayrıca büyük bir tören salonunu eklenmiştir. Böylelikle üçüncü ve son bölüm, önceki iki bölümün toplamına eşit bir cephe uzunluğuna ulaşmıştır. Plandaysa, yaklaşık 1,5 kat daha büyük bir zemin alanı bulunmaktadır. Bu ölçüler, bu son ekin yapıyı “chalet” ölçeğinden saraya dönüştürdüğünü işaret etmektedir. Bu bölüm de diğer iki bölümde olduğu gibi, ortada bir koridor ve iki yanında oda ve salonların bulunduğu lineer bir plan şemasına sahiptir. Her üç bölümde de hol ve merdivenlerle genişletilen ve cephede de vurgulanan giriş eksenleri, bu lineer şemanın zaman içinde ritmik bir kütle düzeni kazanmasını sağlamıştır.622 Strüktür ve Yapı Malzemesi 621 622 Afife BATUR, “Şale Köşkü”, 133. A.g.m., 133, 134. 214 Şale Köşkü, yarı ahşap yarı kâgir olarak inşa edilmiştir.623 Milli Saraylar Arşivi’nde bulunan belgeler ışığında, üçüncü bölümün inşasında demir putrelli döşeme yapıldığı öğrenilmektedir.624 Köşkün tüm oda ve salonlarının zeminleri parkeyle kaplanmış, tavan ve duvar süslemeleri altın varak ve renkli kalemişleriyle süslenmiştir. Ayrıca duvarlarda mermer ve suni mermer kullanılmıştır. Köşkün elektrikle aydınlatılması için düşünülen tesisat, 1898 yılında Siemens ve Halske firmaları tarafından yapılmıştır.625 Yapının ısıtılması imparatorluk döneminde soba ve şöminelerle, Cumhuriyet Dönemi’ndeyse kaloriferle sağlanmıştır.626 Mimari Üslup Açıkça gözlemlenebilen oran ve biçim bağları yanında Şale Köşkü, aynı zamanda hemen fark edilmeyen, incelikle kurulmuş üslup ayrımlarını da içeren bir yapıdır. Bu durum, planlarda ve iç tasarımda belirgindir ve bütüncül görünümüne karşın cephede de izlenebilmektedir.627 Birbiriyle bağlantılı farklı ünitelerden meydana gelmiş olmasına karşın, Şale Köşkü’nün belli bir üslup bütünlüğünü koruduğu söylenebilir. Her ne kadar sıcak iklimli Osmanlı başkentinde böyle bir üslup yadırganıyorsa da, genellikle kır köşkleri düşüncesinin yaşatıldığı Yıldız Sarayı yapıları arasında Şale Köşkü’nün büyük bir çelişki yaratmadığı görülmektedir.628 1879’dan önce inşa edilen ve dizinin en küçük yapısı olan bölümde, yapıya şale karakteri kazandıran birincil öğe, beşik çatı örtüsüdür. Kafes dokulu, üçgen bir 623 Neşe YILDIRAN, İstanbul’da II. Abdülhamid Dönemi (1876-1908) Mimarisi, 115. Afife BATUR, “Şale Köşkü”, 134. 625 1898 ve 1899 yıllarındaki diplomatik ve mali ilişkilerin ilk aşamasında gerek Osmanlılar gerekse Almanlar birbirlerinin politik tavırlarını anlamaya çalışmışlardır. Siemens Firması, Kaiserin İstanbul’u ziyareti sırasında Bağdat Demiryolu ihalesinin mali konularında imparatorun kendisini desteklemesini garantilemiştir. Bkz. Wilhelm Van KAMPEN, “Studien zur deutschen Türkei politik in der Zeit Wilhelms II”, 503. 626 F. İREZ - V. GEZGÖR, “Yıldız Sarayı Kasr-ı Hümâyunlarından Şale”, 105. 627 Bkz. ( 624 ), BATUR, 134. 628 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 116. 624 215 perde öğesi, çatının ön yüzünde küçük bir alınlık oluşturarak şale görünümünü güçlendirmektedir. İkinci öğe, cephenin ahşap çatkı sistemini görselleştiren yatay ve düşey etkili düzenlemedir.629 Cephede yarım daire kemerli pencerelerle yaratılan klasik etki, bunların aralarındaki, lotus yapraklarıyla süslü dekoratif pilastrların ve aynı karakterdeki yüzey süslemelerinin “yazlık saray imgesine uyan Maniyerizm”iyle birleşmektedir.630 (Bkz. Şekil 63, 64) Köşkün ikinci bölümünün cephesi ise, ilkinden daha büyük boyutlu ve birinci yapıyla tamamen bütünleşik olarak tasarlanmış ve cephe düzeni aynen tekrarlanarak, neredeyse aynı dönemde ve anda inşa edilmiş, yekpare bir yapı meydana getirilmiştir (Bkz. Şekil 63, 64) Üçüncü ve son yapıda, ilk iki bölümün oranları daha da büyütülerek yapının kuzey ucuna, her iki köşede birer sekizgen kuleyle son bulan büyük bir tören salonu eklenmiştir (Bkz. Şekil 65). Bu son ekle birlikte yapı bütünü, dışa taşkın giriş eksenlerinin meydana getirmiş olduğu ritmik bir düzene sahip, geniş bir cepheye kavuşturulmuştur. Cephenin tasarımında, önceki iki yapıyla bütünlük sağlayabilmek adına, yapının bütünüyle çelişmeyen bazı üslup düzenlemelerine gidildiği de izlenmektedir. Yapının iç tasarımındaysa, Eklektik üslup ağırlık kazanmaktadır. Köşkün önemli mekânlarında, farklı tarihi kaynaklara göndermeler yapan Batı tarzı Neoklasik, Oryantalist ve Rokoko üsluplarından seçilerek oluşturulmuş bir bezeme repertuarı kullanılmıştır. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları II. Abdülhamid Dönemi’nde İsviçre ve Rusya’dan, Batılı anlamda ilk prefabrik yapı denemeleri sayılabilecek, ahşap köşkler getirtilip genellikle Yıldız 629 630 Bkz. ( 621 ), BATUR, 133. Gevher ACAR, a.g.t., 333. 216 Sarayı’nın harem bahçesine kurulmuştur.631 Bu tarzda yeni bir ahşap köşk yaptırmak isteyen II. Abdülhamid’in bu arzusunun yanı sıra, Alman İmparatoru Wilhelm’in bu dönemde gerçekleştirmiş olduğu ziyaret de Şale Köşkü’nün yapılmasına vesile olmuştur.632 Üç aşamada gerçekleştirilerek, günümüzdeki biçimini alan yapı, önce küçük, merkezi planlı ve iki katlı bir köşk olarak 1879-1880 yıllarında tamamlanmış, ardından farklı mimarlara yaptırılan yeni bölümlerin birbirine eklenmesiyle, bugünkü uzun yapı bloğu görüntüsüne ulaşmıştır.633 Şale Kasrı’nın ilk bölümünü meydana getiren yapının mimarı bilinmemekle birlikte, Milli Saraylar Arşivi 2502 numarada kayıtlı Ahkâm Defteri’nden, 1879-1880 yılları arasında “Şale Kasrı Hümayunu’nun döşemeci Leon tarafından döşendiği” bilgisi edinilmektedir.634 Köşkün ikinci bölümüyse, 1889’da Sermimar-ı Devlet Sarkis Balyan tarafından tasarlanıp yapılmıştır. Alman İmparatoru II. Wilhelm’in ve imparatoriçenin İstanbul’a gelişi nedeniyle Şale Kasrı’nın bu bölümünün inşası ve döşenmesi kısa sürede gerçekleştirilmiş ve Merasim Dairesi olarak anılan köşk için toplam 107.000 Kuruş harcanmıştır.635 Sarkis Balyan’ın Şale Kasrı’na ikinci bölümü eklemesinden kısa bir süre sonra, hamamın üzerine de Nikolaki Kalfa tarafından 1889’da yeni bir salon eklenmiştir.636 Sarı Salon adıyla anılmakta olan bu mekân, II. Wilhelm’in ilk gelişi için kısa sürede tamamlanarak tefriş edilmiş ve yapımına toplam 107.140 Kuruş 25 Santim harcanmıştır.637 Ayrıca Milli Saraylar Arşivi’nde, ikinci bölümün yapımı ve döşenmesiyle ilgili bir belgede, Şale’yle birlikte “Küçük 631 MSA, Defter No: 147 Keşif Defteri, Sene: 1310; Defter No: 177 Keşif Defteri Sene: 1300; Defter No: 2268 Hazine-i Hassa İnşaat ve Tamirat Masraf Defteri, Sene: 1319, s. 28; Defter No: 3372 Hazine-i Hassa Ebniye-i Seniye Evrak Defteri Sene: 1302, sıra no: 260; Defter No: 2019 Hazine-i Hassa’dan yazılan tezkerelerle gelen evrakın senetleri bulunan defter (Emirler Defteri), Sene: 1314. İngiltere’den satın alınıp getirilen ahırları kurmak üzere Mösyö Blakken’in masrafının ödenmesi. 632 F. İREZ - V. GEZGÖR, a.g.m., 96, 97. 633 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 627. 634 F. İREZ - V. GEZGÖR, a.g.m., 97. İrez-Gezgör, bu bilgiyi MSA, Defter No: 2502 Ahkâm Defteri, Sene: 1297 / M. 1879-1880’den aktarmaktadır. 635 Afife BATUR, “Şale Köşkü”, 132, 133. 636 MSA, Defter No: 3842 Hazine-i Hassa İnşaat ve Tamirat Haftalık Amele Jurnalleri, Sene: 1308, Sıra No: 1. 637 F. İREZ - V. GEZGÖR, a.g.m., 97, 98. 217 Şale” adlı başka bir köşkün, 1887’de Sermimar Sarkis Balyan Bey’e götürü usulüyle 4370 Osmanlı Lirası’na ihale edildiği yönünde bir kayıt bulunmaktadır.638 Merasim Dairesi olarak anılan üçüncü bölüm ise 1898’de İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından yapılmıştır. İmparator II. Wilhelm’in ve imparatoriçenin İstanbul’a ikinci kez gelişleri onuruna yapılan bu bölümle, köşk bugünkü görünümüne kavuşmuştur.639 İki köşkü birbirine bağlayan koridor ile Şale üçüncü bölümü inşaatının, 1898 tarihli ve D’Aronco imzalı keşif ve onarım raporları Milli Saraylar Arşivi’nde bulunmaktadır.640 Bu arşivde bulunan ve D’Aronco tarafından hazırlanmış 25 Mart 1898 tarihli şartname, üçüncü binanın dekorasyonunun dışında, Sarkis Balyan’ın tasarladığı bölümde bulunan yemek salonunun dekorasyonunun da üçüncü yapım aşamasında yenilendiği bilgisini vermektedir.641 Yapının Mimarı Üç aşamada gerçekleştirilerek günümüzdeki biçimini almış olan köşkün, ilk bölümünün mimarı bilinmemektedir. İkinci bölüm 1889’da Sermimar-ı Devlet Sarkis Balyan tarafından, Merasim Dairesi olarak anılan üçüncü bölüm ise 1898’de İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanarak uygulanmıştır.642 Değerlendirme Yıldız Sarayı’nın en gösterişli ve aynı zamanda en iyi korunmuş yapısı durumundaki Şale Köşkü, adını Fransızca “chalet” sözcüğünden almaktadır. 638 Bkz. ( 634 ), İREZ - GEZGÖR, 97. İrez-Gezgör, bu bilgiyi MSA, Defter No: 1718 Sarkis Bey’in Şale Kasrı ile ilgili yazısı, Sene: H. 1305 / M.1887; Defter No: 2642 Evrak Kayıt Defteri, Sene: H. 1305 / M. 1887 Sıra No: 1140. Bkz. 1718 Nolu belgeden aktarmaktadır. 639 Bkz. ( 621 ), BATUR, 133. 640 F. İREZ - V. GEZGÖR, a.g.m., 99, 103. İrez-Gezgör, bu bilgiyi MSA, Belge No: 1/165 Mimar R. D’Aronco’nun Keşifleri Sene: H. 1314 / M. 1898’den aktarmaktadır. 641 Afife BATUR, “Mimar Raimondo D’Aronco ve Mili Saraylar’daki Çalışmaları”, 52. Batur, bu bilgiyi MSA, Evrak I/165, Belge 2’den aktarmaktadır. 642 Bkz. ( 635 ), BATUR, 132, 133. 218 Fransızca sözlükler, önceleri Alplerdeki çoban sığınağı ve köylü konutu için kullanılan “chalet” sözcüğünün, giderek “dağlık bölgelerdeki ahşap ev veya İsviçre chaletleri biçiminde dinlenme evi” anlamlarını taşıdığını belirtmektedirler.643 Dağlık bölgelerdeki ahşap ev veya İsviçre şaleleri biçiminde bir dinlenme evi olarak tasarlanan ve farklı yapım evrelerinde, farklı mimarlar eliyle inşa edilerek genişletilmiş olan Şale Köşkü, II. Abdülhamid’in tahttan indirilip Selanik’e gönderilmesinden sonra Mabeyn Dairesi’yle birlikte mühürlenmiştir. Bu süreçte, içerisinde Şehremini Hâzım Bey, Müzeler Müdürü Halil Edhem Bey, Hasan Tahsin gibi tanınmış kişilerin de bulunduğu bir heyet, sarayda sayım yapmak üzere görevlendirilmiştir. Söz konusu heyet tarafından mevcudu yüz binleri aşan eşyanın her biri üzerine etiket konulmuş, sonunda bununla başa çıkılamayacağı anlaşılınca, kalan eşyanın Hazine-i Hassa’ya devri düşünülmüştür.644 Köşkün oda ve salonlarının döşemesi, dönemindeki özgün durumlarını koruyamamıştır. 1909’da burada bulunan şamdan, kibritlik, tabla gibi gümüş eşyalar ile tabloların çoğu Dolmabahçe Sarayı’na nakledilmiştir.645 Köşk, Osmanlı İmparatorluğu Döneminde son olarak Sultan VI. Mehmed Vahdeddin’in kızı Sabiha Sultan ile Veliaht Abdülmecid Efendi’nin oğlu Ömer Faruk Efendi’nin düğünlerine sahne olmuştur.646 Cumhuriyet Dönemi’ne gelindiğindeyse, İran Şahı Rıza Pehlevî, Endonezya Cumhurbaşkanı Ahmet Sukarno, Habeşistan İmparatoru Haile Selasiye ve Pakistan Cumhurbaşkanı Eyüp Han gibi dönemin önemli devlet adamlarının ağırlanması için kullanılmıştır.647 Şale Köşkü, 1926 yılında gazino ve kumar salonu haline getirilmek üzere İtalyan Mario Serra’ya kiralanmış, ancak bu işlevini uzun sürdüremeyerek, sonrasında uluslararası konferanslar için tahsis edilmiştir. Köşk, 5 Temmuz 1985 tarihinden itibaren de bir 643 Afife BATUR, “Şale Köşkü”, 132. Sedat KUMBARACILAR, “31 Mart Vak’ası ve Yıldız Sarayı Yağması”, 70. 645 Bkz. ( 626 ), İREZ - GEZGÖR, 105. 646 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 114, 115. 647 F. İREZ - V. GEZGÖR, a.g.m., 125. 644 219 müze-saray olarak hizmete açılmıştır.648 Yapı, günümüzde de TBMM Milli Saraylara bağlı olarak bu işlevini sürdürmektedir. Şale Kasrı, gerek II. Abdülhamid Dönemi’nde, gerekse bu dönemi izleyen yıllarda siyaseten ve diplomatik açıdan önemli olaylara sahne olmuştur. Bunlardan en başta geleni hiç kuşkusuz, Türk-Alman ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkilerini de doğrudan etkileyecek olan, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in ziyaretidir. 1898’de ikinci ziyaretini imparatoriçe ile birlikte gerçekleştiren imparator, köşkte beş gecealtı gün süreyle misafir edilmiştir.649 Diplomatik, siyasi ve ekonomik açıdan oldukça önemsenen bu ziyaret sırasında yemek ve kahvaltı düzeniyle bizzat Sultanın damadı Kemaleddin Paşa ile Selim Melhame Paşa ilgilenmişlerdir. Bu resmi ziyaretin ardından Şale Köşkü’nün sahne olduğu bir diğer önemli olay, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra 31 Aralık 1908’de Sultanın, milletvekilleri onuruna Muayede Salonu’nda vermiş olduğu tanışma ziyafetidir.650 Ziyafet sırasında II. Abdülhamid’e gösterilen coşkun tezahürat, Meşrutiyet basınında tartışmalara yol açmıştır.651 Katalog No: III. 4. 7. Abdülmecid Efendi Köşkü / Yapı Kredi Bağlarbaşı Kültür Merkezi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Üsküdar İlçesi, Kuzguncuk Mahallesi, Bağlarbaşı Semti’nde, Kuşbakışı Caddesi üzerinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 67). Köşk, Bağlarbaşı’ndan Beylerbeyi’ne inen yolun sağında, Yahudi Mezarlığı’nın karşısında, Nakkaştepe’ye ve Beylerbeyi’ne doğru alçalan hafif 648 Pars TUĞLACI, a.g.k., 584, 585. Münir SİRER, “II. Wilhelm’in II. Abdülhamid’i Ziyaretine Dair Bir Belge”, 68, 70. 650 Necdet KURDAKUL, “İkinci Meşrutiyet’in İlânından Sonra Bir Ziyafet Olayı”, 41-43. 651 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 114. 649 220 meyilli, 160 dönümlük bir arazi üzerindeki koruluğun içinde bulunmaktadır. Çok sayıda değerli ağacı da barındıran bu koru ve köşk, yüksek duvarlarla çevrilmiştir.652 Plan Şeması Abdülmecid Efendi Köşkü, havuzlu bir orta sofa ve bu sofanın akslarında eyvanların yer aldığı, eski divanhane geleneği doğrultusunda oluşturulmuş merkezi planlı bir yapıdır.653 (Bkz. Şekil 66) Merkezi sofa anlayışını güçlendirerek, çok eski tarihi geleneklere bağlayan havuz zaman içerisinde kaldırılmıştır. Mutfak, kiler ve depo gibi işlevleri karşılamak amacıyla kullanılan bodrum katının plan açısından önemli bir özelliği bulunmamaktadır.654 Zemin katta, eyvanlarla açılarak haçvari bir şema gösteren geleneksel merkezi sofa, birinci katta kapalı bir salona dönüştürülmüştür. Köşelerdeki dikdörtgen planlı odaların da birinci katta doğrultuları değiştirilmiştir. Bu küçük farklılıklara karşın, her iki katta da, eksenler boyunca çıkıntı yaparak dışa uzanan orta mekânlar ile dört köşedeki odalar, düzgün bir geometrik plana sahiptirler. Üçüncü boyutta duvarların ileri geri alınışıyla kütlede plastik bir etki ve cephelerde son derece hareketli bir görünüm sağlanmıştır. Yapıda ayrıca tarihi referanslara göndermeler yapan, geleneksel başoda düzenlemelerine de yer verilmiştir.655 Strüktür ve Yapı Malzemesi Harem ve müştemilat bölümleri günümüze ulaşamamış olan köşkün, bugün ayakta olan selamlık bölümü, kâgir bir bodrum kat üzerine iki katlı ahşap bir yapıdır. Yapının içinde ve dışında yer alan merdivenler mermer malzemedendir. 652 Afife BATUR, “Abdülmecid Efendi Köşkü”, 51. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 652. 654 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 94. 655 Afife BATUR, a.g.m., 51, 52. 653 221 Yapının bezemelerinde, dışta sadece kalemişi bezeme kullanılmışken, içte bunun yanı sıra, Kütahya işi çini duvar panoları, fresko, mermer ile kapalı balkonlarda renkli cam kullanımı görülmektedir.656 Mimari Üslup Abdülmecid Efendi Köşkü, giriş kapısından başlayarak iddialı denilebilecek bir tasarım anlayışıyla ele alınmıştır. Vallaury’nin farklı yapılarında severek kullanmış olduğu geniş saçak uygulamasını bu yapıda da hem giriş kapısında hem de yapı bütününde yapıya görkem katan bir üslup öğesi olarak kullanmış olduğu görülmektedir. Giriş kapısı, basık kemeri, eliböğründeleri ve renkli bezemeleriyle Osmanlı Barok üslubuna göndermelerde bulunmaktadır (Bkz. Şekil 67). Yapının cephe tasarımındaysa, çok renkliliğe yer veren Mağribi, Kuzey Afrika ve Osmanlı bezeme unsurlarından meydana gelen Oryantalist üslup egemendir.657 (Bkz. Şekil 68, 69). Oryantalist etki, büyük ölçüde iç mekânlarda daha açık olarak görülebilmektedir. Moresk başlıklı sütunlar ve Magrip kemerleri, bezeme elemanı olarak duvarlara resmedilmiştir. Bazı pencereler de Elhamra Sarayı’ndaki örnekler gibi dilimlendirilmiştir. Renk seçiminde, birçok başka Oryantalist yapıda olduğu gibi, mavi, kırmızı ve sarıya öncelik verilmiştir. Cephelerde büyük panolar oluşturulmuş ve bunlar renkli kalemişleriyle bezenmiştir. Yapı, bu görünümüyle, konut mimarisindeki Oryantalizmin anıtsal örneklerinden biri durumundadır.658 Geleneksel motiflerin yorumu içinde çok renkli bezeme, Avni Lifij’in Aşk Çeşmesi adlı, Fransız Sembolizminin esinlerini yansıtan, Hicri 1340 tarihli büyük tablosuyla zenginleştirilmiştir.659 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 656 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 96, 97. D. BARILLARI - E. GODOLI, İstanbul 1900 Art-Nouveau Mimarisi ve İç Mekânları, Çev. Aslı Ataöv, 51. 658 Turgut SANER, a.g.k., 106, 107. 659 Afife BATUR, “Abdülmecid Efendi Köşkü”, 52. 657 222 Köşkün bulunduğu arazinin ilk sahibi Hidiv İsmail Paşa’dır. İsmail Paşa’nın ölümü üzerine, oğlu İbrahim Paşa, Saray’a damat olduğunda, kendisi için tasarladığı köşkü, seçilen yeri ve projeyi çok beğenen Mecid Efendi’ye devretmeyi önermiştir.660 II. Abdülhamid 1895’te, bedelini Hazine-i Hassa’dan ödeterek köşkü amcazadesi Şehzade Abdülmecid Efendi’ye tahsis etmiştir. Büyük bir av köşkü olarak yapılan bina, Abdülmecid Efendi’nin hem yazlığı, hem de resim çalışmalarını sürdürdüğü ve edebiyat toplantılarının yapıldığı bir sanat merkezi olarak kullanılmıştır.661 Köşkün 1901 yılında inşa edildiği, yapıda yer alan bir yazıtta belirtilmektedir. Yapının selamlığı kadar döneminin mimari özeliklerini yansıtmakta olan ahşap harem dairesi günümüze ulaşamamıştır. Bugün ayakta olan selamlığın zemin katının sofasında bulunan fıskiyeli havuz sökülerek, Sait Halim Paşa Korusu’na nakledilmiştir. Köşkün tüm çinileri Kütahya işi olup, 1903’te Muhammed Emin tarafından yapılmıştır.662 Yapının Mimarı Yapı, Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmıştır. Değerlendirme Halife Abdülmecid Efendi yurtdışına çıkarılırken Cevat Paşa’yı vekil olarak tayin etmiştir. Bu dönemden sonra, kullanıldığı dönemde önemli birçok kültür ve sanat toplantısına evsahipliği yapmış olan köşkün avizeleri ve tabloları satılmıştır. Köşk daha sonra, ilk olarak Kalkavan Ailesi’nin mülkiyetine geçmiş, sonrasındaysa Yapı Kredi Bankası’nın kurucusu Kazım Taşkent tarafından satın alınarak koruma altına alınmıştır.663 660 Bkz. ( 652 ), BATUR, 51. Taha TOROS, “Yapı ve Kredi Bankası’nın Bağlarbaşındaki Mecit Efendi Köşkü”, 3. 662 İbrahim Hakkı KONYALI, a.g.k., 229, 230, 232. 663 Bkz. ( 661 ), TOROS, 3. 661 223 Plan özellikleri, cephe düzenlemesi ve geniş saçaklı çatısıyla geleneksel Türk sivil mimarisinin temel unsurlarını bünyesinde taşıyan, içte ve dışta uygulanan zengin bezeme programıyla da önem taşıyan Abdülmecid Efendi Köşkü, uzun yıllar metruk halde kalması sonucunda büyük ölçüde deformasyona uğramıştır. 1987-1988 yıllarında kısmen restore edilen yapı, 2000’li yıllardaysa daha kapsamlı bir restorasyondan geçirilerek, Yapı ve Kredi Bankası’nın Bağlarbaşı Kültür Merkezi olarak kullanıma açılmıştır. Bir süre bu işlevi sürdürmüş olan yapı, günümüzdeyse yine işlevsiz bırakıldığı günlere geri dönmüştür. Yapının kültür tarihimizdeki yerini değerlendirebilmek ve kavrayabilmek adına, yapının sahibi olan Abdülmecid Efendi’yi tanımak gerekmektedir. Sultan Abdülaziz’in oğlu ve son Osmanlı halifesi olan Abdülmecid Efendi, aynı zamanda çağının Türk ressamları arasında da yer almıştır. Dolmabahçe Sarayı’nda doğan Abdülmecid Efendi, babası Sultan Abdülaziz 1876’da öldüğünde -ya da öldürüldüğünde- henüz çocuktu. II. Abdülhamid’in haneden şehzadelerine uyguladığı disiplin ortamında yetişen ve Şehzadegân Mektebi’nde özel öğrenim gören Abdülmecid Efendi, dönemin saray geleneklerine uyarak alafranga yaşama ilgi duymuş ve Fransızca öğrenmiş, piyano ve resim çalışmıştır. Gençlik yıllarında İstanbul’un hareketli ortamlarından uzak kalmayı tercih ederek, Bağlarbaşı’nda kendi adıyla anılan köşkünde ailesiyle birlikte kapalı bir yaşam sürmüştür.664 1908’de II. Meşrutiyet ilan edildiğinde hanedanın diğer yetişkin şehzadeleri gibi Abdülmecid Efendi de siyasal ve toplumsal sorunlarla ilgilenerek İstanbul’da aktif bir kişilik sergilemeye çaba göstermiştir. Sanat ve edebiyat çevreleriyle ilişkiler kuran ve birçok derneğin de onursal başkanlığını üstlenen Abdülmecid Efendi, tavır ve yaklaşımlarıyla İstanbul’daki Türkçülerin ve reform yanlılarının umut bağladıkları en aydın ve ileri görüşlü şehzade konumunu elde etmiştir. Aynı zamanda toplantılara, açılış törenlerine güven verici jestlerle katılarak halkın da sempatisini kazanmıştır. 664 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülmecid (Halife)”, 67. 224 1916’da ağabeyi Yusuf İzzeddin Efendi intihar edince, Sultan Abdülaziz’in hayattaki tek oğlu olarak kalmış; 4 Temmuz 1918’de VI. Mehmed Vahideddin tahta çıkarken Abdülmecid Efendi de hanedanın en yaşlı şehzadesi olarak resmen veliaht-ı saltanat ilan edilmiştir. 3 Mart 1924’te TBMM’de kabul edilen bir yasayla halifelik kaldırılmıştır. Osmanlı hanedanının ve Abdülmecid Efendi’nin 24 saat içerisinde yurtdışına çıkartılmaları da aynı yasanın gereği olduğundan 5 Mart 1924 sabahı, Osmanlı hanedanının bütün bireyleri ayrılış için hazırlanmışlardır. Halife Abdülmecid Efendi’ye kararın Dolmabahçe Sarayı’nda tebliğ edilmesinden sonra, acele bir hazırlıkla ailesiyle birlikte otomobille Çatalca’ya götürülmüş ve burada bekletilen ve kimi hanedan mensuplarının bindirilmiş olduğu özel bir trenle yurtdışına çıkartılmıştır.665 Bu bilgiler bağlamında köşkün, özellikle 1908’de II. Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle ortaya çıkan yeni siyasi, ekonomik ve kültürel atmosfer içerisinde aktif bir rol oynamaya çalışan ve sanat, edebiyat çevreleriyle ilişkiler kurarak, çok sayıda derneğin onursal başkanlığını üstlenen son halife Abdülmecit Efendi tarafından alternatif bir kültür, sanat ve siyaset merkezi olarak kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. III. 5. Camiler Batılılaşma Dönemi Osmanlı mimarlığının en ilginç yapılarının, bu dönemde yabancı mimarlar eliyle gerçekleştirilmiş olan camiler olduğu söylenebilir. Osmanlıların, imparatorluk geçmişini maddi kültür alanında neredeyse tek başına temsil edebilme düzeyine erişmiş olan ünlü camiler ve bu camileri inşa eden kurum olan “Hassa Mimarlar Ocağı”, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında artık bulunmuyordu. Bu örgütün gerçek kimliğini yitirerek ortadan kalkmasından sonra başkent İstanbul’da yapılan camilerin neredeyse tamamı Balyan Ailesi eliyle yapılmıştır.666 665 666 Necdet SAKAOĞLU, “Abdülmecid (Halife)” 67, 68. Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 236, 237. 225 Tezimiz kapsamındaki Batılılaşma Dönemi içerisinde inşa edilmiş olan camilerde, ibadet mekânı açısından klasik dönem örnekleri tekrarlanırken, söz konusu yapıların bazı bölümlerininse yeni bir anlayışla ele alındığı görülmektedir. Bu bölümlerin başında son cemaat yeri ve hünkâr mahfili gelmektedir. Her iki mekân, değişen yüzyıl ve değişen yaşam tarzlarının bir sonucu olarak yeniden kurgulanmıştır. XVIII. Yüzyıl sonuna doğru ortaya çıkan ve XIX. Yüzyıl boyunca da uygulanan, son cemaat yerinin bağımsız bir bütün olarak ele alınması ve hünkâr mahfilinin, son cemaat yerinin üzerinde planlanması yaklaşımını Ayla Ödekan “zamanla sultanın maiyetinin kalabalıklaşması ve yönetici sınıfın toplumla olan ilişkilerinin zayıflaması gibi çeşitli toplumsal nedenlere” bağlamaktadır.667 Afife Batur ise plan kurgusundaki bu değişimi, Batılılaşmanın getirmiş olduğu yeni protokol düzenine bağlamakta ve bu durumun “Avrupa monarşilerinin törensel protokolünden esinlenmeler taşımakta” olduğunu ifade etmektedir.668 Yine Batur’a göre, harim mekânına eklenen iki katlı bir tür köşk biçimindeki hünkâr bölümleri, yapının dini karakterine sivil nitelikteki bir müdahale olarak görülebilir. Bu mekânsal dönüşüm, Osmanlı eğitim ve hukuk sistemindeki çözülmeler vb. olguların tarihi ve ideolojik bağlamı içinde değerlendirilebilir.669 Batılı mimari etkilerin Osmanlı cami mimarisine yansımalarının daha çok kütle plastiği ve mimari bezemede ağırlık kazandığı görülmektedir. Rokoko ve Barok üslupları, geleneksel mimari elemanlara yeni bir mimari anlayışla, yeni formlar kazandırırken, Barok etkilerin bezeme ve ayrıntılarla sınırlı kalmayıp mimari tasarıma ve kütle bütününe yansıması, ilk olarak 1755’te tamamlanan Nur-u Osmaniye Külliyesi’yle başlamıştır. Söz konusu üslubun en karakteristik örneklerinden bir diğeri de 1759-1763 yılları arasında inşa edilen Laleli Camii’dir. Yapı, Barok üslubun belirleyici özelliği olan bütünselliği, içbükey-dışbükey hatların karşıtlığından oluşan hareketliliği kullanan ve geleneksel mimaride yeniden yorumlayan bir örnek olarak önem taşımaktadır.670 667 Bkz. ( 435 ), ÖDEKAN, 381. Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1061. 669 A.g.m., 1052. 670 Gevher ACAR, a.g.t., 285. 668 226 XIX. Yüzyıl cami mimarisinin öncü örneği olarak, geleneksel son cemaat yerinin hünkâr mahfili ve özel konutlar gibi hacimlerle birleşerek bir ek yapı karakteri kazandığı 1804 tarihli III. Selim Camii gösterilebilir. Söz konusu uygulamanın ilk örneği olan bu yapıda, kütlelerin ölçüleri ve galerilerin yapıyı kuşatışı uyumlu bir mimari görünüm yaratmaktadır. 1822-1826 tarihleri arasında inşa edilmiş olan Nusretiye Camii’ndeyse, cami bölümünde Osmanlı Barok ve Ampir üslubunun kullanımı benimsenmişken, hünkâr bölümünde Batı tarzı Neoklasik bir üslup tercih edilmiştir. Söz konusu yapı, Osmanlı mimarlığında Barok dönemin sona erip, Ampir üsluba geçildiği en erken örnek olarak kabul edilmektedir.671 XIX. Yüzyıl boyunca kubbeyle örtülü tek hacim, cami mimarisinde egemen plan şeması olmayı sürdürmüştür. Son cemaat yeri ile hünkâr mahfili, harem, konut odaları ve askeri erkân ile saray muhafızları için düzenlenen mekânlardan oluşan iki katlı ek yapının birbirleriyle ve ibadet mekânıyla olan ilişkisi, cami mimarisinde bu dönem mimarlarının üzerinde düşündükleri esas tasarım konularından biri olmuştur.672 1843’te Çırağan’da inşa edilmiş olan Küçük Mecidiye Camii, farklı tasarımıyla XIX. Yüzyıl Osmanlı cami mimarlığında bir dönüm noktası teşkil eder. Bu yapıda, hünkâr bölümü, alışılagelinenin aksine doğu-batı değil, kuzey-güney doğrultusunda konumlandırılmış ve hacim bakımındansa cami sahnına eşit, hatta ondan daha büyük bir büyüklüğe ulaşmıştır. Geleneksel Osmanlı camisinin temel plan öğelerinden biri olan son cemaat yeri ortadan kaldırılarak, bu mekan adeta fuaye işlevi gören kapalı bir hole dönüştürülmüştür. Caminin, Yıldız Sarayı girişine cephe veren kütlesinde hünkâr bölümü ve camii altyapısı organik bir devamlılık göstermektedir. Özetle söz konusu tasarım, hünkâr bölümünün belirleyiciliğini vurgulayan bir örnektir.673 671 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1062. Gevher ACAR, a.g.t., 286. 673 Bkz. ( 671 ), BATUR, 1062. 672 227 İtalyan mimar Montani tarafından tasarlanmış olan 1870 tarihli, Aksaray’daki Pertevniyal Valide Sultan Camii, planda cami ile hünkâr bölümün başarılı bir şekilde eklemlenmesine örnek olarak gösterilebilir. Bununla birlikte Montani’nin tasarımını, Balyanlar’ın XIX. Yüzyıl geleneği için aradıkları referans ve yorumları hiç anımsatmayacak bir şekilde, içeriklerinden soyutlanmış Osmanlı mimarlık öğeleri veya bezeme motiflerini geç Neogotik bir düzenleme içinde değerlendirmeye çalışan, “çok dışarıdan ve çok sentetik bir canlandırma” olarak değerlendirmek mümkündür.674 Katalog No: III. 5. 1. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Cami, Beşiktaş İlçesi, Ortaköy Semtinde, İskele Meydanı’nın kuzey ucunda, İstanbul Boğazı’na doğru uzanan bir burun üzerinde yer almaktadır. Yapının bulunduğu Ortaköy semtinde büyük iskân faaliyetleri, geç dönemde başlamış olmakla birlikte, I. Süleyman (Kanuni) Dönemi’nde (1520-1566), Dereiçi’nde bir Türk-İslam mahallesinin yavaş yavaş oluşmaya başladığı da bilinmektedir. Bölgede varlığı bilinen en eski dini yapı, XVII. Yüzyıl’da Defterdar İbrahim Ağa tarafından yaptırılmış olan Defterdarburnu Mescididir. XVII. Yüzyıl’da Yahudi ve Rumların bölgeye ilgi göstererek, burada evler yaptırmaları, TürkMüslüman yerleşmesini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu olumsuzluğu gidermek ve bölgedeki Türk nüfusu canlandırmak amacıyla Damat İbrahim Paşa’nın kethüdası tarafından Defterdarburnu Mescidi yenilenmiştir. Ancak XIX. Yüzyıl ortalarına gelinceye kadar bu bölgeye başka bir mescit ya da caminin yapılmamış olması, 674 Bkz. ( 431 ), BATUR, 1063. 228 buradaki Türk-Müslüman nüfusu canlandırma çabasının pek de başarılı olamadığının göstergesidir.675 Bugünkü Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’nin bulunduğu yerdeyse, daha önce Vezir İbrahim Paşa’nın damadı Mahmud Ağa tarafından 1721’de yaptırılmış olan bir mescit bulunmaktaydı. Söz konusu mescidin, Mahmud Ağa’nın Patrona Halil Ayaklanması sırasındaki ölümünden sonra yıkılmış olduğu düşünülmektedir. Mescit, Mahmud Ağa’nın damadı Kethüda Devattar Mehmed Ağa tarafından olasılıkla 1740’lı yıllarda yenilenmiştir. 1810’lardaki Bostancıbaşı Defterlerinde bu yapı Mehmed Kethüda Cami-i Şerifi olarak kayıtlıdır.676 Plan Şeması Yapı, XIX. Yüzyıl selâtin camileri geleneğine bağlı olarak, asıl ibadet mekânı olan harim bölümü ile girişin önünde yer alan hünkâr kasrı olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Bu iki bölüm birbirine eşit ölçülerde tasarlanmıştır (Bkz. Şekil 70). Bu durum, Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’ni dönemin diğer camilerinden ayıran ve iki bölümün uyumunu veya eşitliğini ifade eden bir yaklaşımdır. Bir kenarı yaklaşık 12,25 m. uzunluğunda kare planlı bir mekân ile kuzey bölümünde ona açılan bir ara mekândan meydana gelmekte olan harim bölümü, yüksek beden duvarları üzerinde kubbeyle örtülmüştür. Harimin kuzeyinde yer alan iki katlı hünkâr kasrı, minareleri de içine alacak şekilde, doğu-batı doğrultusunda yerleştirilmiş, U biçiminde bir plan şemasına sahiptir. Kasrın doğu ve batı kanatları, zemin kat giriş holü ile üst katta localarla ibadet mekânına açılan bir galeriyle birbirine bağlanmıştır. 675 676 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 86, 87. Afife BATUR, “Ortaköy Camii”, 143. 229 Strüktür ve Yapı Malzemesi Zemin özellikleri ve inşaat malzemesinin dayanıksızlığı nedeniyle yapılışından itibaren geçen süre içerisinde birçok kez onarım geçirmiş olan Büyük Mecidiye Camii’nde 1964 yılında yapılan onarım çalışmaları, yapının malzeme ve tekniğine ilişkin önemli bilgiler sağlamıştır. Söz konusu çalışmalar kapsamında yapılan zemin sondajları sonucunda, cami temelinin kısa ahşap sıkıştırma kazıklar üzerinde, ahşap ızgaradan oluştuğu ve zeminin çeşitli malzemeyle doldurulduğu belirlenmiştir. Yapılan statik sondajlarlaysa, duvarların iki tarafının küfeki veya benzer taş kaplamadan meydana geldiği, duvar aralarının harç ve küçük taşlarla doldurulduğu anlaşılmıştır.677 Mimari Üslup Dolmabahçe Sarayı ile aynı yıllarda inşa edilen Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, Neobarok, Neogotik, Batı tarzı Neoklasik ve Rokoko üslup özelliklerinin bir arada kullanıldığı Eklektik bir anlayışla tasarlanmıştır (Bkz. Şekil 71, 72, 73). Cezar’a göre, son dönem Osmanlı camilerinin hiçbirinde Ortaköy Camii’nde olduğu kadar dış cephelerde Barok ve Rokoko bezeme unsuruna yer verilmemiş ve Batılılaşma Döneminin hiçbir camisinde duvarlar burada olduğu kadar hafifletilip, hareketli hale getirilmemiştir.678 Planda da okunabilen içbükey-dışbükey karşıt hareketler, cephede de meydana getirilerek Barok bir etki yaratılmıştır. Camideki Neogotik etki ise, daha çok üç dilimli pencere kemerlerinde izlenebilmektedir. Hünkâr Kasrı bölümüyse, ibadet bölümünün Eklektik görünümünden farklı olarak Batı tarzı Neoklasik üslupta ele alınmıştır. Batı cephesinde bulunan ve bir portikle vurgulanmış olan hünkâr dairesinin girişi, Sultanın, yapıya denizyoluyla geldiğine işaret eden bir durum olarak değerlendirilebilir. XIX. Yüzyıl’da inşa 677 678 Gözde ÇELİK, İstanbul’da 19. Yüzyıl Abdülmecid Camileri, 33, 34. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 328, 329. 230 edilmiş olan diğer camilerde de görülen, cami ana kütlesiyle, hünkâr kasrında farklı üslupların tercih edilmesi yaklaşımında dini ve siyasi iktidar ayrımı vurgusunun etkili olmuş olduğu düşünülebilir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yapı, giriş kapısı üzerinde yer alan, Zîver Paşa’nın yazmış olduğu kitabeye göre, 1854’te Sultan Abdülmecid tarafından inşa ettirilmiştir.679 Sultan Abdülmecid, kendi adına ilk olarak Çırağan Sarayı yakınında 1849 yılı Aralık ayı ortalarında ibadete açılan Mecidiye Camii’ni inşa ettirmiş; 26 Aralık 1854’teyse bir cuma selamlığı töreniyle Ortaköy Camii’nin açılışını yapmıştır. Sultan Abdülmecid camilerinin ilki “Mecidiye”, ikincisi ise ondan daha büyük olduğu için “Büyük Mecidiye” olarak adlandırılmış ancak halk arasında Ortaköy Camii ismi yaygınlık kazanmıştır.680 Ortaköy Büyük Mecidiye ile Dolmabahçe Bezmialem Valide Sultan camilerinin yapımına, Dolmabahçe Sarayı inşaatından sonra başlanmış olmasına rağmen, her iki cami de saraydan önce tamamlanmıştır. Bu camiler için, inşaatı yürüten Karabet Kalfa ile İstefan Kalfa’ya ödemede bulunularak her ikisinin de inşaat hesabı aynı anda kapatılmıştır. Bu iki Ebniye-i Hümâyun kalfasına ödemede bulunulmasına dair 1270 tarihli bir arşiv belgesine681 göre, Dolmabahçe Bezmialem Valide Sultan Camii’ne, Ortaköy Büyük Mecidiye Camii’nden daha az masraf yapılmıştır. 1269 tarihli başka bir arşiv belgesinde682 ise Ortaköy Büyük Mecidiye Camii inşaatına 1266 (1849-1850) yılında başlandığı, inşaatın başlangıçta Artin Kalfa tarafından yürütüldüğü, daha sonra belirtilmektedir.683 679 Filiz GÜNDÜZ, “Ortaköy Camii”, 408. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 536-539. 681 BOA, D.İ, No: 19254. 682 BOA. M.V.İ, No: 9912. 683 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 327. 680 İstefan Kalfa’ya devredildiği 231 Yapının Mimarı Caminin mimarı Nigoğos Balyan’dır.684 Değerlendirme Statik açıdan oldukça narin yapılardan olan Ortaköy Büyük Mecidiye Camii, inşa edildikten sonra birçok kez onarım geçirmiştir. Arşiv belgelerine göre yapının saptanabilen en eski onarımı 1862’de gerçekleştirilmiştir. Bundan kısa bir süre sonra, bu kez 1866’da tekrar onarımdan geçen yapı, 1894 büyük İstanbul Depreminde hasar görmüş ve 1909 yılında Evkaf Nezareti tarafından restore edilmiştir.685 Söz konusu restorasyon çalışmaları kapsamında, yıkılan yivli minareler, yivsiz olarak yenilenmiş, çatlayan kısımlar sağlamlaştırılmış, bozulan taş bezemeler kısmen sıvayla kapatılmış, hünkâr kasrı dış cephelerindeki pencere üstü alınlıkları ile odaların duvar ve tonoz bezemeleri değiştirilerek yenilenmiştir. Caminin bozulmuş olan rıhtımı ise 1962’de yeniden yapılmıştır. Camideki bozulmaların devam etmesi üzerine 1964’te başlatılan temel sağlamlaştırma çalışmaları, 1968’de tamamlanmıştır. Bu çalışmalar sırasında yıkılan kubbe, iç ve dış gabarileri korunarak, betonarme malzemeyle yenilenmiştir. 1969’tan itibarense caminin iç ve dış dekoratif elemanlarının restorasyonuna başlanmış ve bu çalışmalar 1970’lerin ortalarında tamamlanarak yapı yeniden ibadete açılmıştır. 1985 yılında bir yangın geçiren cami, 1991 yılında tekrar restore edilmiştir.686 Cami, yakın dönemdeyse Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 2011 yılında başlatılan ve yaklaşık üç yıl süren kapsamlı bir restorasyon sonrası Haziran 2014’te yeniden ibadete açılmıştır. Ortaköy Büyük Mecidiye Camii’ni, siyaset-mimarlık ilişkileri bağlamında tek başına değil, Sultan Abdülmecid tarafından Boğaz hattında yaptırılan diğer iki cami olan, Çırağan’daki Küçük Mecidiye Camii ve Sultanın annesi için inşa ettirdiği Bezmialem Valide Sultan Camii’yle birlikte değerlendirmek daha doğru olacaktır. 684 Bkz. ( 676 ), BATUR, 143. BOA, D.İ, No: 33665, 38003. 686 Gözde ÇELİK, a.g.t., 34. 685 232 Özellikle Tanzimat’ın ilanından sonra ivme kazanan Batılılaşma hareketlerinin XIX. Yüzyılın ikinci yarısında yaratmaya başlamış olduğu beğeni değişikliği, birçok yapı türünde olduğu gibi, geleneğe en çok bağlı olan camilerde de izlenmektedir. Sultan Abdülmecid tarafından yaptırılmış olan Bezmialem Valide Sultan, Küçük Mecidiye ve yine kendi adını taşıyan Büyük Mecidiye (Ortaköy) camileri, II. Mahmud tarafından yaptırılan ve 1826’da tamamlanan Nusretiye Camii’yle birlikte Boğaziçi’nin Avrupa yakasındaki en önemli dini yapılarını meydana getirirler. Bu camilerle, sultanlar İslam inancı simgelerini Boğaz hattına yerleştirmeye devam etmiş, aynı zamanda Avrupa’dan ithal edilmiş olan moda mimari üslupları da uygulamaktan geri kalmamışlardır. Hem Ortaköy Büyük Mecidiye hem de Dolmabahçe Bezmialem Valide Sultan camilerinin minarelerinin Korint sütunlarına benzeyen tasarımı, bu ilginç kültürel karışımın somut bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Cezar’a göre, Sultan Abdülmecid tarafından eşzamanlı olarak yaptırılan Büyük Mecidiye ve Bezmiâlem Valide Sultan camilerinin temel yapılış nedeni, çevrelerinin ibadet mekânı gereksinimini dikkate alarak, Topkapı Sarayı’ndaki “içe kapalı” camilerden farklı olarak kamu yararına, herkesin ibadetine açık dinsel yapılar meydana getirmektir. Bu yapıların birini Bezmiâlem Valide Sultan, diğerini ise oğlu Sultan Abdülmecid gerçekleştirmek istemiştir.687 Katalog No: III. 5. 2. Bezmialem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 687 Bkz. ( 683 ), CEZAR, 327. 233 Cami, Beşiktaş İlçesi, Vişnezade Mahallesi’nde, İstanbul Boğazı kıyısında, Dolmabahçe Sarayı ile Kabataş Semti arasında konumlanmaktadır.688 (Bkz. Şekil 77). Plan Şeması Ortaköy Büyük Mecidiye Camii’ne göre daha büyük oranlara sahip olan yapı, kare planlı bir harim bölümü ile bu mekâna kuzeyde eklemlenen U biçimli, iki katlı hünkâr kasrından meydana gelmektedir (Bkz. Şekil 74). Yapının en belirgin biçimsel özelliğinin, net bir kurgu ve geometriye sahip olması olduğu söylenebilir. Cami bölümü, kare planlı altyapı üzerine kubbeli ve yüksek bir kütle, hünkâr kasrı ise, doğu-batı doğrultusunda uzanan, dikdörtgen planlı prizmatik ve daha alçak bir kütle olarak tasarlanmıştır. Bu iki farklı tasarım kurgusu, caminin kuzey cephesinde tek bir tasarım anlayışı içerisinde bütünleştirilmiştir. Söz konusu kurgu içerisinde minareler, hünkâr kasrının dış köşelerine yerleştirilmiştir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Ortaköy Büyük Mecidiye Camii’yle aynı dönemde inşa edilen yapının, strüktür ve malzeme kullanımı açısından bu yapıyla benzer özellikler taşıdığı görülmektedir. Mimari Üslup Cami, XIX. Yüzyıl’da birçok farklı türdeki yapıda benimsenerek uygulanmış olan Eklektik üslupta tasarlanmıştır. Batur’a göre, yapıdaki geometri egemen tasarım, Ampir veya Batı tarzı Neoklasik üslubun XIX. Yüzyıl ortasındaki son ve en 688 Yapının bulunduğu Dolmabahçe semtinin tarihsel gelişimi için bkz. Dolmabahçe Sarayı / Yeri, Topografyası, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 158. 234 bütüncül örneklerindendir.689 Camide, diğer İstanbul camilerinde ve hatta sivil yapılarında pek karşılaşılmayan dairesel pencere düzenlemesinin, yapıya sui generis bir görünüm kazandırdığı söylenebilir (Bkz. Şekil 75, 76). Ortaköy Büyük Mecidiye Camii’nde olduğu gibi, bu yapıda da ibadet mekânı ile hünkâr kasrının farklı üsluplarda ele alındığı görülmektedir. Hünkâr Kasrı, Neorönesans olarak tanımlanabilecek düz kemerli dikdörtgen pencereler, üçgen alınlıklar, yüksek profilli silmeler vb. klasik mimari öğelere sahip, yalın ve resmi görünümlü bir yapıdır. Dolmabahçe Camii hünkâr kasrı bu görünümüyle, hünkâr kasırlarının cami dışında ek binalar olarak örgütlendiği, sivil mimari karakter taşıyan bu yapı türünün en tipik örneklerinden biri durumundadır. Caminin tasarım açısından dikkat çeken önemli bölümlerinden biri de, kuzey cephede yer alan hünkâr kasrının iki ucuna yerleştirilmiş olan minarelerdir. Her iki minare de yüksek ayaklar üzerinde ince, uzun formları, yivli gövdeleri ve akant yapraklarıyla süslenmiş şerefe altlarıyla adeta Korentiyen bir sütun görünümüne sahiptirler. Caminin içinde de özellikle pencere kemerlerinin üst bezemelerinde ve vaaz kürsüsü gibi kimi mimari elemanlarda Neobarok ve Ampir üsluplarından seçilmiş bir Eklektik dekorasyon gözlenmektedir (Bkz. Şekil 78). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Daha önce de değinilmiş olduğu üzere, Dolmabahçe Sarayı inşaatı devam etmekteyken saray yakınında iki cami inşaatı başlatılmıştır. Camilerden biri Sultan Abdülmecid, diğeriyse padişahın annesi ve çok sayıdaki vakıflarıyla hayırsever bir kişilik olarak Osmanlı sosyal hayatında rol oynayan Bezmiâlem Valide Sultan tarafından yaptırılmaktaydı. Padişahın yaptırmış olduğu Ortaköy Büyük Mecidiye Cami daha önce bitirilmiş ve onun ibadete açılmasından üç ay sonra da, iki yılı aşkın 689 Afife BATUR, “Dolmabahçe Camii”, 88. 235 bir yapım sürecinin sonunda, 24 Mart 1855’te bir cuma töreniyle Bezmiâlem Valide Sultan Camii’nin açılışı yapılmıştır.690 Yapının banisi Bezmiâlem Valide Sultan, 1852’de öldüğünden camiinin açılışını görememiştir.691 Yapının Mimarı Yapı, Garabet Amira Balyan tarafından tasarlanmıştır.692 Değerlendirme Bezmiâlem Valide Sultan Camii, 1876, 1892, 1906 ve 1911 yıllarında onarım geçirmiştir.693 Caminin, Dolmabahçe Meydanı’nın 1948’de genişletilmesi sırasında, avlu çevre duvarı ile cümle kapıları ve bazı birimleri ortadan kaldırılmıştır. Bu düzenlemeler sırasında caminin muvakkithanesi de cadde üzerinden kaldırılarak deniz tarafında bugün bulunduğu yere taşınmıştır. Daha önce avlunun saat kulesine bakan kapısı üzerinde bulunan 1270 (1853-1854) tarihli inşa kitabesi, avlu duvarlarının yıkılması nedeniyle kıble dış duvarı dibindeki bugünkü yerine konulmuştur.694 Bezmiâlem Valide Sultan Camii, 1948-1961 yılları arasında Deniz Müzesi olarak kullanılmış, müzenin yeni binasına taşınması üzerineyse tekrar ibadete açılmıştır. Yapı, 1966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.695 690 Tarih-i Lütfi, C. IX., 115. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 542-544. 692 Bkz. ( 689 ), BATUR, 88. 693 Gözde ÇELİK, a.g.t., 39. Çelik, bu bilgiyi BOA., D.İ. No: 49995, Ş.D.İ. No: 6858, E.İ No: 7’den aktarmaktadır. 694 Selda ERTUĞRUL, “Dolmabahçe Camii”, 502, 503. 695 Bkz. ( 693 ), ÇELİK, 39. 691 236 Ortaköy Büyük Mecidiye Cami ile aynı dönemde ve aksta inşa edilen Bezmiâlem Valide Sultan Camii, Büyük Mecidiye Camii’nde de bahsedildiği üzere, bu camiden daha büyük oranlara sahip olmasına rağmen, daha az masraflı olarak inşa edilmiştir. Sultan Abdülmecid’in baniliğini üstlenmiş olduğu Büyük Mecidiye Camii daha önce bitirilmiş ve onun ibadete açılmasından üç ay sonra da, Bezmiâlem Valide Sultan Camii açılmıştır. Ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında bu durumu, banisi Sultan olan bir yapı için daha fazla bütçe ayrılması ve bu yapıya daha fazla ilgi gösterilerek daha önce tamamlanması şeklinde açıklamak mümkündür. Katalog No: III. 5. 3. Yıldız Hamidiye Camii Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Cami, Beşiktaş İlçesi’nde, Barbaros Bulvarı’nın kuzeyinde, Yıldız Sarayı girişinde yer almaktadır.696 Caminin konumunun belirlenmesinde, 1877’de Yıldız Sarayı’na yerleşen II. Abdülhamid’in, cuma selamlığı, bayram gibi önemli dini günlerde uzak camilere gitmek istememesi belirleyici rol oynamıştır. Sultanın bu isteği üzerine, saray duvarlarının hemen dışında inşa edilen Hamidiye Camii, Yıldız kompleksinin dışında olmasına rağmen, o dönemdeki konumu ve işlevleri açısından bir saray camii olma özelliğine sahiptir.697 (Bkz. Şekil 56). Plan Şeması Hamidiye Camii’nin plan şeması, ortada son cemaat yeri ve harim mekânından oluşan iki bölümlü bir dikdörtgen ile bunun doğu ve batısında yer alan 696 Caminin yer aldığı Yıldız semtinin tarihsel gelişimi için bkz. Yıldız Sarayı Kompleksi / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 196. 697 Selçuk BATUR, “Yıldız Camii”, 514. 237 iki daha küçük birimden meydana gelmektedir. Osmanlı camilerinin geleneksel son cemaat yerinin, XIX. Yüzyıl’da işlevinin değişerek hünkâr kasrına dönüşmesinin son örneği olan cami, kasır imgesinin ön planda tutulduğu bir tasarıma sahiptir.698 Harim bölümüyle bütünleşen hünkâr kasrı, dikdörtgen planlı tek bir ana kütle olarak biçimlenmiş, buna yan kanatlarda yine dikdörtgen planlı iki kütle eklenmiştir. Caminin içinde, girişten ve son cemaat yeri benzeri bir ara mekândan sonra dikdörtgen planlı harime girilmektedir. Bu bölümün üzeri, geleneksel cami tasarımlarından farklı olarak, mihrabın uzağında yer alan bir kubbeyle örtülmüştür. Yine geleneksel yaklaşımdan farklı bir uygulama olarak, bir taç kapı da mihrap cephesinde kullanılmış ve böylece bu taç kapılar kubbeyi ortalayan simetri öğeleri olmuşlardır (Bkz. Şekil 79). Strüktür ve Yapı Malzemesi Caminin cephesi küfeki taşıyla kaplanmış; tüm pencere söveleri ve saçaklar beyaz Trieste taşından yapılmıştır.699 Mimari Üslup Yapı, dışta Neogotik, içteyse Oryantalist bezeme unsurlarının uygulandığı, dönemin moda üslubu olarak değerlendirilebilecek olan Eklektik bir anlayışla biçimlendirilmiştir. Yapı ana kütlesinin cepheleri düşey etkili dikdörtgenlerden oluşan bir çerçeveleme sistemi içerisinde ele alınmış ve bu çerçevelerin içerisine üç dilimli Neogotik pencereler yerleştirilmiştir. Pencerelerin üzerinde yatay dikdörtgen tablalar, bunun üzerindeyse mukarnaslı bir korniş dizisi yer alır. Bu dizinin üzerinde yer alan parapetin gerisine, ortaya çokgen kasnaklı yüksek kubbe, bağımsız bir eleman olarak yerleştirilmiştir. Giriş bölümünde yer alan anıtsal taçkapı, mihrap cephesinde de 698 699 Bkz. ( 697 ), BATUR, 514. Selman CAN, “Yıldız Camii”, 540. 238 tekrarlanmıştır. Caminin batı kanadı içinden yükselen yivli, tek şerefeli ve ince minare, diğer selâtin camilerinden farklı olarak burada çift değil, tek olarak tasarlanmıştır (Bkz. Şekil 80, 81). Yapının Yıldız Albümlerindeki fotoğraflarına göre, portali bugün büyük oranda değişmiştir. Yapılan onarımlarla ana girişle yan kanatların geniş camekânlı rüzgârlıkları kaldırılmış ve çift kollu dairesel merdivenleri düz merdivenlere dönüştürülmüştür. Yapının içindeyse, özellikle harim bölümünün dekorasyonunda mavi, kırmızı ve yaldızın egemen olduğu Oryantalist üslup ağırlık kazanmaktadır. Giriş yönünde, sütun gruplamaları, başlıklar, başlıkların üzerindeki nişli düşey parçalar ve içi mukarnas dolgulu kemerler, Elhamra Sarayı referanslı Oryantalist bileşenlerdir. Renk ve bezeme elemanı seçimi, sütunların gruplanması gibi ayrıntılarda yoğun biçimde Magrip-Endülüs kaynağını vurgulayan bir Oryantalizm söz konusudur.700 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları II. Abdülhamid 1876’da tahta çıktığında kısa bir süre Dolmabahçe Sarayı’nda ikamet etmiş ve ardından Yıldız Sarayı’na yerleşmiştir. Ağabeyi V. Murad’ın tekrar tahta geçirileceği kaygısıyla, saraydan uzaklaşmamak için cuma selâmlığında kullanılmak üzere Yıldız Sarayı Koltuk Kapısı’nın girişi önündeki yüksek set üzerine yeni bir cami yapılmasını istemiştir. 1881-1885 yıllarında sürdürülen inşa çalışmaları, Başmabeyinci Osman Bey gözetiminde sürdürülmüştür. Yapının mimarı olan Rum asıllı Nikolaidis Jelpuylo -ya da daha bilinen adıyla Nikolaki Kalfakendisine görev verilmesinden kısa bir süre sonra hazırladığı planlarla birlikte caminin maketini Sultan Abdülhamid’e sunmuştur. Padişahın onayından sonra 20 Aralık 1881’de caminin temel atma töreni yapılmıştır. II. Abdülhamid tarafından cami minberinin, Türk ahşap sanatının en ünlü örneklerinden olan Bursa Ulu Camii minberi tarzında yapılması istenmiş ve bu amaçla Bursa’ya bir fotoğrafçı gönderilip 700 Turgut SANER, a.g.k., 66, 67. 239 minberin fotoğrafı çektirilmiştir. Ancak Sultanın bu isteği bilinmeyen bir nedenle yerine getirilememiş ve minber mermer malzemeden yapılmıştır. Ahşap işçiliğine ilgi duyan ve boş zamanlarında Yıldız Sarayı’ndaki marangozhanesinde çalışarak çeşitli eşyalar ürettiği bilinen II. Abdülhamid, Yıldız Camii’nin hünkâr mahfili kafeslerini de yapmıştır. Cami, inşaat keşif kayıtlarına göre 16.890 Liraya mal olmuştur.701 Yapının Mimarı Caminin mimarı hakkında farklı görüşler söz konusudur. Cezar702 ve Tuğlacı703 yapının tasarımının Sarkis Balyan’a ait olduğunu bildirirken; Selman Can, Dolmabahçe Sarayı Arşivi’nde yer alan bir belgeye dayanarak 704 yapının mimarının Ebniye-i Seniyye İdaresi’nde otuz yılı aşkın bir süre çalışan ve Osmanlı kaynaklarında Nikolaki Kalfa adıyla geçen Rum asıllı Nikolaidis Jelpuylo olduğunu öne sürmektedir.705 Değerlendirme Selamlık törenleri için görkemli bir dekor oluşturan ve çok çeşitli anlamlandırmalara açık Yıldız Hamidiye Camii, XIX. Yüzyıl’ın sonu için önemli tanıklıklar gösteren bir yapıdır. Caminin yaptırılma nedenleri arasında en önemlisinin, tahttan indirilmek ya da suikasta uğramak kaygıları taşıyan II. Abdülhamid’in, geleneksel cuma selamlığı törenine katılmak üzere her hafta Yıldız Sarayı uzağında bir camiye gitmek yerine, kendisini daha güvende hissettiği Yıldız Sarayı yakınında inşa edilecek bir camide bu ritüeli yerine getirme arayışının olduğu açıktır. Bu düşünceyle inşa edilen Yıldız Camii, yine de daha korunaklı olan saray kompleksi içerisine değil, saray dış duvarlarının dışında bir noktaya inşa edilmiştir. Bunun temel nedeninin, camiyi saray kompleksinin içinde salt saray yaşayanları ve 701 Bkz. ( 699 ), CAN, 540. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 546. 703 Pars TUĞLACI, a.g.k., 497. 704 Evrak No. II / 989. 705 Bkz. ( 699 ), CAN, 540. 702 240 çalışanları için değil, saraya olabilecek en yakın noktada ve kamuya açık bir alanda tüm halkın da kullanabileceği şekilde konumlandırma isteği olduğu düşünülebilir. Cuma namazlarının bir geçit alayının ardından ayrıntılı bir seremoniyle kılındığı Yıldız Hamidiye Camii, her şeyden önce Sultan Abdülhamid rejiminin büyük gücünü vurgulamaktaydı.706 Toplumsal düzen açısından vazgeçilmez bir gelenek durumundaki cuma selamlığı sırasında Sultan, Yemen ve Arabistan’dan gelen tebaasıyla birlikte namaz kılmakta, yabancı elçilerin tebriklerini kabul etmekteydi. Bu anlamda bu törenlerin önemli bir toplumsal ve siyasal işlevi bulunmaktadır.707 Sultan adına etkili bir siyasal gösteriye dönüşen cuma selamlığı törenlerinin bu belirli düzeni, 21 Temmuz 1905 günü Ermeni komitacılar tarafından Sultan Abdülhamid’e yönelik bir sabotaj girişimine yol açmıştır. Cuma selamlığı sırasında caminin giriş kapısı yakınında, talimhane girişine bırakılan saatli bomba, Sultan’ın Şeyhülislam Cemaleddin Efendi’yle konuşması uzayınca Sultan kapıya ulaşmadan patlamış ve yirmi altı kişinin ölümüne neden olmuş ayrıca caminin ön kısmıyla saat kulesini de tahrip etmiştir.708 Katalog No: III. 5. 4. Hidayet Camii Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Cami, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Hobyar Mahallesi, Bahçekapı Semti’nde, Yalıköşkü Caddesi üzerinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 84). 706 Zeynep ÇELİK, İmparatorluk, Mimari ve Kent Osmanlı-Fransız Karşılaşmaları (1830-1914), Yay. Haz. Lorans Tanatar-Baruh, 199. 707 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 226. 708 A.g.t., 227. 241 Galata Köprüsü’nün güney ayağında, Yeni Cami’nin arkasında, Eminönü ile Sirkeci semtleri arasında yer alan Bahçekapı Semti, adını İstanbul’un deniz surlarının Haliç girişine açılan kapılarından biri olan Bahçe Kapısı’ndan almaktadır. Bizans Dönemi’nde, kapının çevresindeki nüfusun çoğunluğu Musevilerden oluştuğu için kapıya Porta Hebraica ya da Porta Judeca denilmiştir.709 İstanbul’un fethinden sonra, bölgede Türk-Müslüman nüfus ağırlık kazanmaya başlamış ve Museviler bu bölgeden çıkarılarak Hasköy’de iskân edilmişlerdir. Osmanlı tebaası olmayan yabancıların ticaret yapma haklarının ellerinden alınmasıyla, bölge ticari merkez görünümünü sürdürdüyse de burada han, hamam, cami, mescit gibi yeni türde Osmanlı yapılarının yanında bahçe içinde konaklar, köşkler de yapılmış ancak bu yapıların hemen hiçbiri, özellikle büyük yangınların etkisiyle günümüze ulaşamamıştır.710 Bahçe Kapısı’nın, Osmanlı Dönemi’nde sadrazamlığa terfi eden vezirlerin saraya götürülmek üzere geçirildikleri kapı olduğu ve kente getirilen zahire ve diğer her türlü ticari metanın da bu kapıdan geçirildiği bilinmektedir. Kapı ve çevresindeki surlar, 1865 büyük Hocapaşa Yangınından sonra şehrin bu bölgesindeki sokaklar genişletilirken yıktırılmıştır.711 Caminin yer aldığı Bahçekapı Semti, her dönemde canlı bir iş ve ticaret bölgesi durumunda olmuştur. Plan Şeması Hidayet Camii, geleneksel Osmanlı cami mimarlığında, ticaret bölgesinde yer alan hemen tüm camiler gibi fevkani olarak tasarlanmıştır. Yapının zemin katında, girişi cami avlusunun dışından olan dükkânlar yer alır. Klasik Osmanlı camilerinin 709 Anonim, “Bahçekapı”, 541. A.g.m., 542. 711 A.g.m., 541, 542. 710 242 etkisini taşımakta olan yapının harimi kare planlı, 10.50 x 10.50 m boyutlarında, üzeri kubbeyle örtülüdür (Bkz. Şekil 82) Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapıda volta döşeme tekniği kullanılmıştır. Yapının cepheleri ve minaresi kesme taşla meydana getirilmiş, kubbesi kurşunla kaplanmıştır. Cümle kapısı mermer malzemeden yapılmıştır. Yapının dış merdiven korkuluklarında metal döküm malzeme kullanılmıştır. Yapının içindeyse kayda değer bir malzeme olarak mihrapta kullanılan çini malzemeden söz edilebilir. Mimari Üslup Hidayet Camii’nin cephelerinde, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında İstanbul’da örnekleri görülen Oryantalist üslup egemendir. Söz konusu üslup, özellikle sağır cephedeki nişlerde ve son cemaat yeri pencerelerinde kullanılmış olan at nalı kemerlerle karakterize olmaktadır. Sağır pencereleri çevreleyen yüzeyler, Hint-İslam mimarlığına göndermede bulunan yatay ve düşey bantlarla hareketlendirilmiş, bu düzenlemenin üzerine sağır kolonad ve niş dizisi yerleştirilmiştir. Oryantalist etki, harimi örten, Osmanlı mimarlığı için sıra dışı olarak tanımlanabilecek bir forma sahip kubbe ve bunun eteğinde açılan sivri kemerli küçük pencerelerle de güçlendirilmiştir (Bkz. Şekil 83, 84). Bu tasarım anlayışı yapıyı, başkent İstanbul’da Oryantalist etkinin güçlü olarak gözlendiği örnekler arasına sokmaktadır. Turgut Saner, yapıda özellikle at nalı kemerli açıklık ve sağır arkadın aynı kompozisyon içinde kullanımının, Magrip ve Endülüs mimarlığındaki düzenlemelerden alındığını ve Oryantalist etkinin, iç mekândaysa kırmızı, mavi ve sarı renklerin kullanımıyla güçlendirilmiş olduğunu ifade etmektedir.712 (Bkz. Şekil 85). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 712 Turgut SANER, a.g.k., 102. 243 Bugünkü yapı, II. Mahmud Dönemi’ne (1808-1839) ait 1813 tarihli ahşap caminin harap olması üzerine, 1887’de II. Abdülhamid tarafından yaptırılmıştır.713 Avlu kapısı, üzerindeki yazıtla birlikte II. Mahmud yapısının bir parçası olarak korunmuştur.714 Bu bilgi dışında, yapının inşa süreci ve maliyetine ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Yapının Mimarı Yapı, Yeniköy’deki Osman Reis Cami’yle birlikte, Alexandre Vallaury tarafından tasarlandığı bilinen iki camiden biridir.715 Değerlendirme Bizans ve Osmanlı dönemleri boyunca bir ticaret bölgesi durumunda olan Bahçekapı Semti’nde bulunan Hidayet Camii’nin oluşumunu, yapılaşmış dar bir çevrenin sınırlamaları belirlemiştir. Yapı, bu sıkışık doku içerisinde, Alexandre Vallaury tarafından bölgenin ticari özelliğine uygun bir şekilde, Osmanlı fevkani cami geleneğinden yararlanılarak tasarlanmış ve zemin katında dükkânlara yer verilmiştir. Cami bu yönü ve işleviyle, iddiasız boyutlarına rağmen, XIX. Yüzyıl Osmanlı başkentinde ekonomi ve mimarlık bağlarının kurulmasına olanak sağlayan bir konumda yer almaktadır. Katalog No: III. 5. 5. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 713 Tahsin ÖZ, İstanbul Camileri, Cilt I, 71. Turgut SANER, a.g.k., 100. 715 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 59. 714 244 Bugün mevcut olmayan yapı, Beyoğlu İlçesi, Karaköy Semti’nde, Karaköy Meydanının doğusunda, Halil Ağa ve Kemankeş sokaklarının arasında kalan yapı adasının meydana bakan bölümünde bulunuyordu. Tarihi Yarımada’dan Galata Köprüsü yoluyla Galata-Pera bölgesine geçilirken, köprünün hemen sağ ayağı çıkışına inşa edilmiş olan mescit, deniz, kara ve demiryolu (atlı tramvay) ulaşımı açısından oldukça sirkülatif bir konumda yer almaktaydı (Bkz. Şekil 86, 87, 88) Plan Şeması İç görünümüne ilişkin çizim veya fotoğraf bulunmayan mescit, mevcut olan dış cephe fotoğraflarından anlaşılabildiği kadarıyla, altında iki dükkân katı bulunan fevkani bir yapıydı. Mescide, Halil Ağa Sokağı üzerinde bulunan L formlu bir merdivenle girilmekteydi. Yapı, üçüncü katta yaklaşık 10 x 13 m. boyutlarında bir alana oturmaktaydı. Küçük bir son cemaat yerinden sonra ulaşılan sekizgen planlı harimin üzeri kubbeyle örtülmüştü.716 Strüktür ve Yapı Malzemesi Mescidin yüzeyi, altında bulunan dükkânlardan ayırt edilmesini sağlayacak şekilde 4 cm. kalınlığında mermerle, sekizgen kütlenin köşeleriyse yaldızlı bronzla kaplanmıştır.717 Barillari ve Godoli’ye göre söz konusu malzemelerin kullanımı, mescidi orta Avrupa atmosferine taşımaktaydı.718 Mimari Üslup Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Mescidi, mevcut dükkânların üzerine inşa edilmiştir. Yapının çokgen kütlesi ve minaresi alttaki dükkânlardan ayrılmış, üst örtü geniş saçaklar üzerinde geriye çekilmiş bir kubbeyle canlandırılmıştır. Çokken minare, ahşap tepsi bir şerefe ve basık bir külahla tamamlanmıştır (Bkz. Şekil 89). 716 Afife BATUR, “Karaköy Mescidi”, 457. Bkz. ( 716 ), BATUR, 457. 718 D. BARILLARI - E. GODOLI, a.g.k., 106. 717 245 Yapı bu görünümüyle, Galata Köprüsü ve Karaköy Meydanı’ndan etkili bir görünüm vermektedir. Yapının mimarı olan Raimondo D’Aronco’nun, diğer birçok projesinde izlenen üslup çeşitliliği ve çok yönlü arayışlar yerine, burada sınırlı olanaklara rağmen, Batılı anlamda yapılardan oluşan mevcut çevreyle uyumlu ve yapının işlevine uygun bir imaj kurduğu görülmektedir. Cengiz Can’a göre yapı, Viyana kaynaklı Sezessionist akımın nitelikli bir örneğidir ve D’Aronco’nun, bu yapı için ilham kaynağı Mercan’daki Ali Paşa Camii olmuştur.719 Batur’a göreyse, mescit bu görünümüyle Art-nouveau mimarlığının daha çok Jugendstil ekolünün tasarımlarına yakın durmakta ve dar, yüksek pencerelerinin üçlü yerleştirimi, sadeleştirilmiş cepheleri ve geometrik aksamı ise tanınmış İskoçyalı mimar Mackintosh’un çizgilerini anımsatmaktadır.720 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Günümüze ulaşamamış olan yapının yerinde, II. Mehmed (Fatih) Dönemi’ne (1451-1481) ait bir tekke ve kilise bulunmaktadır.721 Tekke, önce camiye çevrilmiş ve harap olduğu için daha sonra Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından fevkani bir cami olarak yeniden yaptırılmıştır.722 XX. Yüzyıl başlarında bu binanın da harap olması üzerine 1903-1904 yılları arasında, bu kez İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından Karaköy Meydanı’na açılan köşelerden birinde, Café d’Orient’ın bulunduğu gayrimenkulün üstünde inşa edilecek bir mescit tasarlanmıştır.723 Mescidin yapımının, olasılıkla maddi nedenlerle, oldukça uzun sürdüğü arşiv kayıtlarından anlaşılmaktadır. Örneğin, inşaatta yapılan değişiklik ve eklemelerle ilgili olarak 18 Ağustos 1908 tarihli bir sadaret yazısı bulunmaktadır.724 İnşasına 1903 yılında başlanan ve ancak 1908’de tamamlanabilen yapı, 1958 719 Cengiz CAN, a.g.t., 321, 324. Bkz. ( 716 ), BATUR, 457. 721 Tahsin ÖZ, a.g.k., Cilt II, 46. 722 Afife BATUR, a.g.m., 456. 723 D. BARILLARI - E. GODOLI, a.g.k., 104. 724 Afife BATUR, a.g.m., 456, 457. 720 246 yılındaki meydan açma çalışmaları sırasında sökülerek kaldırılmış, bir başka yere kurulacağı bildirilmesine rağmen herhangi bir uygulama gerçekleştirilmemiştir.725 Yapının Mimarı Mescit, İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanmıştır.726 Değerlendirme Yapının mimarı olan Raimondo D’Aronco, Osmanlı mimarlığında ticaret bölgesinde veya hanlar içinde kullanılagelen sekizgen planlı fevkani cami modelini, Karaköy gibi ticari faaliyetlerin oldukça yoğun olduğu bir bölgede inşa edilecek küçük boyutlu bir mescit için tercih etmiş ve bir kavşak alanına açılan köşeyi etkili bir mimari tasarımla değerlendirmiştir. Yapı adasının meydana açılan ucunun mescidin sekizgen kütlesiyle bitirilmesi, sekizgen kesitli minaresinin öne getirilişi ve ikinci kattaki dükkânların Kemankeş Sokağı köşesinde dairesel konsollarla öne çıkarılışı, mimar tarafından ustalıkla çözümlenmiştir. Mescidin Karaköy Meydanı’na bakışı o denli başarılıdır ki, döneminin bu bölgeyi gösteren ve değişik açılardan çekilmiş hemen her fotoğrafında yapıyı görebilmek mümkündür. Yapı, Galata Köprüsü ve Galata-Pera görünümlü çok sayıda kartpostalda görülebilmektedir. Her şeyden önce, bu düzeyde bir yapının, Karaköy Meydanı’nın düzenlenmesi sırasında özen gösterilmeksizin yıkılışı, üstelik yerinin yeni meydan düzeninde kullanılmayışı, kullanılmasının gerekmeyişi ve nedensiz bir aceleciliğe kurban edilişi, Osmanlı ve özel anlamda İstanbul mimarlığı adına bir şanssızlık olarak değerlendirilebilir. İlgisizlik ve yeterince sorumlu davranmayış, yıkım sonrasında da devam etmiş, Kınalıada’da yeniden kurulmak üzere bütün taşları numaralanarak sökülmüş olan mescit, iki parçası dışında tümüyle kaybolmuştur. Bu özelliği nedeniyle mescit, günümüzde “kaybolan yapı” olarak da anılmaktadır. Bu 725 726 Bkz. ( 410 ), SÖNMEZ, 278. Bkz. ( 723 ), BARILLARI - GODOLI, 104. 247 boyutuyla yapı, inşası sırasında olmasa da, 1950 Seçimleri sonrası iktidara gelmiş olan Demokrat Parti ve özel anlamda Adnan Menderes Dönemi imar politikaları sonucu, 1958 yılındaki ortadan kaldırılışıyla siyaset-mimarlık ilişkileri bağlamında çeşitli anlamlandırmalara yönelik veriler sağlamaktadır. III. 6. Türbeler Orta Asya Türk geleneğindeki çadır formundan kaynaklandığı düşünülen tuğla kümbet mimarisi, Selçuklular Döneminde taş yapılı ve külahlı zengin bir mezar anıtı geleneğine dönüştürülmüştür. Osmanlı Dönemi’ndeyse cami, medrese ve tekkelerin bitişiğinde ya da avlu ve bahçelerinde hazire adı verilen mezarlık alanları oluşturulmuştur. Osmanlılar XV. Yüzyıl’dan başlayarak, Selçukluların geliştirmiş oldukları kümbet yerine, geleneksel form mirasları üzerinde biçimlendirdikleri özgün bir Osmanlı türbe mimarisi yaratmışlardır. 1421 tarihli Bursa Çelebi Mehmed Türbesi, kümbetten, türbeye geçiş uygulamasının ilk örneği olarak kabul edilmektedir.727 Özellikle İstanbul’un fethedilmesinden sonra birçok farklı örnekle şehir mekânını değerlendirmeye başlamış olan Osmanlı türbelerinin en farklı ve özgün mimari özellikleri, pencerelerle dışa açılarak ferahlatılan iç mekânları ve daha çok iç mimaride yoğunlaşan bezemeleridir.728 Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma hareketlerinin başladığı XVIII. Yüzyıl’da, Batılı mimari üslupların Osmanlı mimarlığına girmesiyle birlikte, birçok yapı türünde gözlenen biçim ve bezeme dönüşümleri türbe mimarisini de etkilemiştir. Bu bağlamda, Avrupa’da dönemin etkin üslubu olan Barok, Osmanlı geleneksel mimari programı içerisinde, özgün bir sentezle ele alınarak türbe mimarisinde de kullanılmıştır. Batılılaşma Dönemi türbe mimarisinde Batılı etkilerin planlamadan çok, yapıların kütle biçimlenişinde etkili olduğu görülmektedir. 727 728 Gevher ACAR, a.g.t., 298, 299. A.g.t., 299. 248 Sekizgen formlu örneklerin uygulanmasında kayda değer bir değişiklik gözlenmezken, kare planlı yapıların köşelerinin ovalleştirildiği ve yapılan eklerle ön cephe revaklarının genişletildiği izlenmektedir. Altıgen formda olan türbeler, çoğu kez açık türbe şeklinde ele alınmış, çokgen olanlarsa artan köşe sayısına bağlı olarak dairesel formlara dönüştürülmüşlerdir. İki katlı klasik cephe anlayışı bu dönemde de sürdürülürken, kat arası silmeleri ve iki korniş arasında uzanan kat frizlerinin tüm yapıyı çevrelemeleri, döneme ait bir yenilik olarak belirmektedir. Kemer türleri olarak genellikle basık, yassı, yuvarlak ya da çift merkezli dairesel örnekler tercih edilmiş olmakla birlikte, az sayıda da olsa, sivri kemer uygulamalarına da rastlanmaktadır. Pencere kemerlerinin görsel olarak pilyelerle desteklendiği ve özellikle çokgen planlı yapılarda köşelerin pilastrlarla vurgulandığı söz konusu yapıların cepheleri, üstte dolgun profilli kornişlerle sonuçlandırılmıştır.729 Osmanlı türbe mimarisinin bezeme repertuarında, klasik dönemden beri yer almakta olan kıvrık daireler arasındaki gülce ve lale motiflerine, XVIII. Yüzyıl’da küçük helezonlar, kıvrık uçlu yapraklar, deniz kabukları ve stilize bezeme örnekleri de eklenmiştir. Ayrıca bu dönemden başlayarak, farklı işlevdeki birçok yapıda olduğu gibi, türbe mimarisinde de Fransız kaynaklı Ampir üslubun etkileri görülmeye başlamıştır. Osmanlı türbe mimarisinde malzeme kullanımındaysa, iç ve dış mekânların dekorasyonunda mermer malzemenin yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. İç mekânlarda ağırlık kazanan bir başka malzemeyse çinidir. Çini panolar ve yazı kuşakları yoluyla türbelerin içi renklendirilmiştir. Renk faktörü ayrıca pencerelerde kullanılan vitraylı camlar yoluyla güçlendirilmiştir. Bu yapı türünün Batılılaşma Dönemi’ndeki önemli örnekleri olarak 1792 tarihli, Eyüp’teki Mihrişah Valide Sultan Türbesi ile 1818 tarihli Fatih’teki Nakşıdil 729 Ayla ÖDEKAN, a.g.m., 404. 249 Sultan Türbesi gösterilebilir. Dalgalı onikigen planı ve kütlesiyle, özgün biçimli Barok bir yapı görünümündeki Mihrişah Valide Sultan Türbesi, detaylardaysa Ampir üslup etkileri taşımaktadır. XIX. Yüzyıl başında inşa edilmiş olan Nakşıdil Sultan Türbesi’yse neredeyse daireye yaklaşan on sekiz eğrisel kenarlı planı, oval pencereleri, dalgalı saçak kornişiyle Barok üslubun, bu yapı türündeki önemli örneklerinden biri durumundadır. Bununla birlikte, yapının kimi detaylarında Ampir üslubunun izleri de görülebilmektedir. Osmanlı türbe mimarisinde XIX. Yüzyıl’da Barok üslup, yerini zamanla Türk Ampir üslubuna bırakmıştır. Yüzyılın ortalarından sonraysa, diğer yapı türlerinde de “moda” bir üslup olarak tercih edilmiş olan Oryantalizm ile birlikte Neogotik, Neobarok karışımı bir Eklektik üslubun türbe mimarisini de etkilemiş olduğu görülmektedir. Bu üslup çeşitliliğine, XIX. Yüzyıl sonlarında Raimondo D’Aronco eliyle Art-Nouveau üslubu da eklenecektir. Bu dönemde yapıların formlarındaysa, dikdörtgen, kare, çokgen ve daire plan şemaları uygulanmaya devam edilmiş; ayrıca baldaken tipinde açık türbelerin örnekleri de verilmiştir. Bu üslup ve biçim tercihleri, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra gelişecek olan milliyetçilik akımı sonrası ortaya çıkan I. Ulusal Mimarlık Dönemi’nde, birçok yapı türünü olduğu gibi, türbe mimarisi de etkileyecek ve bu yapı türünde de özellikle Osmanlı klasik dönem örneklerine dönüş eğilimleri görülmeye başlanacaktır. Söz konusu dönem içerisinde, tüm bu anılan üslup ve formdaki yapıların kült örnekleri arasında şu yapılar sayılabilir: Osmanlı Ampir üslubunun türbe mimarisindeki en önemli yorumlarından biri niteliğindeki Çemberlitaş’taki 1839 tarihli II. Mahmud Türbesi, üzerinin kubbeyle örtülmüş olduğu daire planlı yalın bir örnek olan 1855 tarihli Fatih’teki Gülüstü Valide Sultan Türbesi, Oryantalist bir Eklektisizmle biçimlenmiş olan ve kataloğumuzda da yer vermiş olduğumuz, 1860 tarihli Beyazıt’taki Mustafa Reşid Paşa Türbesi, kataloğumuzda yer alan 1868 tarihli, Çemberlitaş’taki Fuad Paşa Türbesi ve yine kataloğumuzda yer alan bir diğer yapı olan Beşiktaş’taki Art-Nouveau üslubundaki Şeyh Zafir Türbesi, XIX ve XX. Yüzyıl türbe mimarisinin başkent İstanbul’da ilk akla gelen, karakteristik örnekleridir. Yukarıda da değinilmiş olduğu üzere, 1908 sonrası gelişen I. Ulusal Mimarlık 250 Dönemi’ndeyse, Osmanlı klasik plan tipini yeni bir yorumla ele alan ve Mimar Kemaleddin Bey tarafından tasarlanan Eyüp’teki 1918 tarihli Sultan Mehmed Reşad Türbesi, salt Osmanlı Neoklasik üslubunun değil, aynı zamanda Osmanlı türbe mimarisinin de son özgün örneğini oluşturmaktadır. Katalog No: III. 6. 1. Mustafa Reşid Paşa Türbesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih İlçesi, Beyazıt Mahallesi’nde, Bayezid Camii haziresinin güney köşesinde konumlanmaktadır. Türbenin, hazire alanının dışındaki batı cephesi Beyazıt Meydanı’na, güney cephesi ise Yeniçeriler Caddesi’ne bakmaktadır (Bkz. Şekil 91). Plan Şeması Boyut açısından geleneksel Osmanlı türbeleri ölçeğinde bir yapı olan Mustafa Reşid Paşa Türbesi, kare planlı, kubbeli ve önü sundurmalı türbe tipinde tasarlanmıştır. Yaklaşık 6 m.’lik dış kenar ölçülerine sahip kare planlı prizma biçimindeki gövdeyle, geçiş elemanı olarak pandantiflerin kullanıldığı bir kubbe, yapının kütlesini belirlemektedir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı genelinde inşaat malzemesi olarak küfeki taşı kullanılmışken, Yeniçeriler Caddesi’ne bakan güney cephesinin730 ayrı bir özen ve vurguyla mermer malzemeden meydana getirildiği görülmektedir. Yapı, kurşun kaplı bir kubbeyle 730 Türbenin bitişik düzende olan güney cephesi, 1960 öncesi imar faaliyetleri sonrası bitişik dükkânların yıkılması sonucu ortaya çıkmıştır. Bkz. Cengiz CAN, a.g.t., 142. 251 örtülmüştür. Türbenin pencereleri, oldukça iyi bir işçilik sergileyen dökme demir parmaklıklara sahiptir. Mimari Üslup Türbenin, dört cephesi de birbirinden farklı bir anlayışla, Eklektik bir üslupla meydana getirilmiştir. Bu tasarım kurgusu içerisinde, yapının güney cephesinin daha önemsenerek ele alındığı görülmektedir. Özellikle bu cephede, kemerleri taşıyan çerçeveli ayaklar, bitkisel bezemenin niteliği, akantus yaprakları, rozetler ve silmelerle Batı tarzı Neoklasik üslubun egemenliğinden söz edilebilir. Bununla birlikte, at nalı biçimli sivri kemerler ise türbenin Oryantalist eğilimini ön plana çıkarmaktadır. Turgut Saner’e göre türbe, Fossati’nin Baltalimanı’nda, yine Mustafa Reşid Paşa için tasarlamış olduğu ve yer yer Magrip sanatına göndermeler yapan sahilsarayıyla birlikte, mimarın İstanbul’daki bilinen ilk Oryantalist uygulamalarındandır.731 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Gaspare Fossati, 1858 yılında hamisi Sadrazam Mustafa Reşid Paşa’nın vefatı üzerine, üç ayrı türbe projesi hazırlamıştır.732 (Bkz. Şekil 90). Fossati’nin aynı konularda, benzerlikler içeren birçok proje hazırladığı bilinmektedir. Bunların uygulamayla benzerliklerinden yola çıkılarak teklif projeleri oldukları anlaşılmaktadır.733 Bu proje önerileri arasından, çokgen ve haç planlı, diğer önerilere göre daha az gösterişli olan mevcut proje seçilerek Beyazıt’ta uygulanmıştır.734 Yapının Mimarı 731 Turgut SANER, a.g.k., 90, 91. Bkz. ( 730 ), CAN, 142. 733 Nurcan YAZICI, Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, 216. 734 Turgut SANER, “Mustafa Reşid Paşa Türbesi”, 567. 732 252 Yapı, Mustafa Reşid Paşa’nın koruyuculuğu altındaki Gaspare Fossati tarafından tasarlanmıştır.735 Değerlendirme Türbede, Mustafa Reşid Paşa’nın yanı sıra oğulları Mehmed Cemil Paşa, Ali Galib Paşa ve Salih Bey gömülü bulunmaktadır. Yapının kuzey cephesine bitişik durumdaki demir şebekeli açık mezar da Reşid Paşa’nın eşi Adile Hanım’a aittir.736 Osmanlı İmparatorluğu’nun Batılılaşma sürecindeki en önemli aşamalarından biri olan Tanzimat’ın hazırlanması ve ilanında etkin rol oynamış, önemli bir devlet adamı olan Mustafa Reşid Paşa, İngiliz yanlısı politikalarıyla dikkat çekmiştir. İmparatorluğun varlığını sürdürmesinin, İngiltere’yle yürütülecek yakın siyasi ve diplomatik ilişkilerle olanaklı olduğunu düşünen paşanın, İngiliz Elçisi Stratford de Redcliffe’le devamlı işbirliği halinde olması, Fransa’nın Osmanlı aleyhine bir tavır takınmasına neden olmuştur. Mustafa Reşid Paşa’nın, 1838’de imzalanmasına ön ayak olduğu Osmanlıİngiliz (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması ve bunu diğer Batılı ülkelerle imzalanan benzeri antlaşmaların izlemesi, Osmanlı ekonomisini Avrupa’nın açık pazarı durumuna getirmiş; yerli sanayinin yıkımını hızlandırmış, bunun sonucunda da Osmanlı İmparatorluğu’nda dış borçlanmalar dönemi başlamıştır. Buna karşılık, bahsedilen antlaşmalar yoluyla elde edilen Batılı ülkelerin desteğiyle Osmanlı İmparatorluğu’nun Mısır valisi tarafından yıkılması önlenmiştir.737 Osmanlı siyasi, diplomasi ve iktisadi tarihinde önemli bir rol üstlenmiş olan Mustafa Reşid Paşa’nın türbesi, daha önce Baltalimanı’ndaki sahilsarayını da inşa etmiş olan Gaspare Fossati eliyle yapılmış ve Osmanlı maliyesinin çöküşünü hazırlayan İngiliz Ticaret Antlaşması da bu sarayda imzalanmıştı. Paşa’nın 735 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 241. Turgut SANER, “Mustafa Reşid Paşa Türbesi”, 568. 737 Recep YILMAZ, “Mustafa Reşid Paşa (Büyük)”, 322. 736 253 ölümünden sonra, türbesi de hamiliğini üstlendiği yine aynı mimar eliyle daha mütevazı ölçülerde Beyazıt Camii haziresi kenarında inşa edilmiştir. Katalog No: III. 6. 2. Keçecizade Fuad Paşa Türbesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Binbirdirek Mahallesi’nde, Klod Farer Caddesi, Peykhane Sokak ve Dostluk Yurdu Sokak tarafından çevrelenen üçgen yapı adasındaki küçük bir külliye içerisinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 93). Plan Şeması Küçük bir külliyenin parçası durumundaki Keçecizade Fuad Paşa Türbesi, kademeli kaidesi, sekizgen planlı kütlesi ve mekânı örten kubbesiyle, geleneksel Osmanlı türbe plan şemasına uygun olarak tasarlanmıştır (Bkz. Şekil 92). Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı, taş bir kaidenin üzerine tuğla malzemeden inşa edilmiş ve dış yüzeyleri mermerle kaplanmıştır. Türbenin üzeri, kurşun kaplı bir kubbeyle örtülmüştür. Metal malzemeden yapılmış olan kapısının üzeri pik demir malzemeyle bezenmiştir. Aynı malzeme pencere şebekelerinde de kullanılmıştır. Mimari Üslup Türbe, plan ve kütle biçimlenişi bakımından Osmanlı mimari geleneğine bağlanmakla birlikte, bezeme programı bakımından yalın bir Osmanlı karakteri taşımamaktadır. 254 Yapı ilk olarak, yoğun bezemesiyle, aynı külliye içerisindeki cami ve meşrutadan ayrılmaktadır. Gerek yüzeylerdeki bezeme yoğunluğu, gerekse bu bezeme elemanları ile kapı ve pencerelerin biçimlenişleri, XIX. Yüzyıl’da yoğun olarak kullanılmış olan Eklektik üslubun izlerini taşımaktadır. Daha özelleştirerek ifade etmek gerekirse, Keçecizade Fuad Paşa Türbesi, Osmanlı dışı, İslam karakterli, Oryantalist bir Eklektisizm ile meydana getirilmiştir. Bu uygulama, Elhamra kaynaklı rumi ve palmetli girift bezemeler, yonca yaprağı biçimdeki madalyonlar, kapı ve pencerelerdeki soğan biçimli, dilimli Magrip kemerleri, kademelendirilmiş Gotik silmeler, köşe sütunlarında kullanılan ve örnekleri Magrip-Endülüs mimarlığında görülen bitkisel bezemeli Moresk başlıklarla karakterize olmaktadır. (Bkz. Şekil 93, 94). Behçet Ünsal’a göre “... Sekizgen plan ve sağır kubbe tipinin dışında, geleneksel biçimler dışına çıkan bu türbe, İspano-Moresk stilinden adapte bir yapıdır… Korniş ve tepeliği, dolu yüzeylerin kabartma bezemeleri, sütunçe ve nal kemerleri ile Türk mimarisinin yabancılaştığı bir devreyi işaretlemektedir…”.738 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Fuad Paşa Külliyesi’nin en özenli yapısı durumundaki türbenin, inşa tarihi tartışmalıdır. 1869’da Fransa’da ölen Fuad Paşa’nın, türbeyi sağlığında hazırlattığı yönünde görüşler bulunmaktadır739 İstanbul’da yayımlanan Ruznâme-i Ceride-i Havadis Gazetesinde de Fuad Paşa’nın ölümü, cenazesinin getirilmesi ve gömülmesiyle ilgili uzun yazılar yer almaktadır.740 Aynı gazetenin bir başka haberine göre, Fuad Paşa’nın önce Bayezid Meydanında yaptırdığı ve tamamlanmak üzere olan konağının bitişiğinde bir yere gömüleceği yolunda bir rivayet çıkmışsa da,741 738 Behçet ÜNSAL, “İstanbul Türbeleri Üzerinde Stil Araştırması”, 90. Orhan KÖPRÜLÜ, “Fuad Paşa 1815-1869”, 678. 740 Ruznâme-i Ceride-i Havadis, Sayı 1093, 5 Zilkade 1285 (Rumî 5 Şubat) s. 4369; Sayı 1094, 6 Zilkade 1285, s. 4373 (Rumî 6 Şubat); Sayı 1100, 15 Zilkade 1285 (Rumî 15 Şubat) s. 4397; Sayı 1101, 17 Zilkade 1285 (Rumî 17 Şubat) s. 4401; Sayı 1103, 19 Zilkade 1285 (Rumî 19 Şubat) s. 4410. (İstanbul’da yapılan cenaze töreni burada detaylı olarak anlatılmıştır), aynı sayı s. 4409-441l’de Fuad Paşa’nın detaylı bir biyografisi de yer almaktadır. 741 Ruznâme-i Ceride-i Havadis, Sayı 1093, s. 4369. 739 255 sağlığında imar ve ihya etmeyi tasarladığı Fazlı Paşa semtindeki Boyacılar Camii yakınında bir arsanın düzeltilmesiyle oraya gömülmesi uygun bulunmuştur.742 Bu bilgilerin dışında, yapının inşa süreci ve mali hesaplarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Yapının Mimarı Yapının mimarına ilişkin net bir bilgi bulunmamakla birlikte; Doğan Kuban, yapının, adı bilinmeyen Fransız bir mimar tarafından, kendine özgü bir İslam yorumuyla, Oryantalist üslupta tasarlanmış olduğunu öne sürmektedir.743 Değerlendirme Türbenin içerisinde üç sanduka bulunmaktadır. Bunlardan biri Fuad Paşa’ya aittir. Diğer iki sandukanın kime ait olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Halid Eraktan’a göre sandukalardan biri, paşanın Sivas’ta idam edilmiş olan babası Şair Keçecizade İzzet Molla’ya aittir ve İzzet Molla’nın kemikleri, Fuad Paşa tarafından İstanbul’a getirtilerek bu türbeye defnedilmiştir.744 Ramazan Korkmaz ise Molla’nın, oğlu Fuad Paşa’da da görülen kalp rahatsızlığı nedeniyle Sivas’ta öldüğünü belirterek; II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Sivas’a vali olarak atanan Muammer Bey’in, İzzet Molla’nın medfun bulunduğu kabrinin üzerine bir park yapılmasını istemesi üzerine, Molla’nın torunu Reşat Bey tarafından merhumun kabrinin İstanbul’a getirilip, Avret Pazarı Canbaziye Mahallesi’nde Mustafa Bey Mescidi avlusunda bulunan babası Salih Efendi’nin yanına defnedilmiş olduğu bilgisini vermektedir.745 Türbeyi, dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında değerlendirebilmek için, Tanzimat Dönemi’nin önemli siyaset adamlarından olan 742 Semavi EYİCE, “Tarihi Mezarlardan Notlar”, 307. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 550. 744 Halid ERAKTAN, “Fuad Paşa Camii ve Türbesi”, 5852. 745 Ramazan KORKMAZ, “Keçecizade İzzet Molla (Hayatı-Sanatı-Edebî Kişiliği)”, 109. 743 256 Keçecizade Fuad Paşa’nın yaşamına değinmek gerekmektedir. Ünlü şair ve bürokrat Keçecizade İzzet Molla’nın oğlu olan ve 1815’de İstanbul’da dünyaya gelen Fuad Paşa, Mekteb-i Tıbbiye’de eğitim alıp, hekim yüzbaşı rütbesiyle mezun olduktan sonra Trablusgarp’a gitmiş ancak dönüşte hekimlik mesleğinden vazgeçerek 1837’de Babıâli Tercüme Kalemine girmiş ve 1839’da burada mütercim-i evvel olmuştur. Ardından, elçilik başkâtibi olarak Londra’ya gönderilmiş ve burada bir süre maslahatgüzarlık yapmıştır.746 Fuad Paşa Suriye’de görevdeyken, Sultan Abdülmecid vefat etmiş; Sultan Abdülaziz, Meclis-i Vâlâ ile Meclis-i Âli-i Tanzimat’ı birleştirerek, 1861’de başkanlığına Fuad Paşa’yı getirmiştir. Daha sonra onu dördüncü defa Hariciye Nazırlığına, bunu izleyen süreçte de sadrazamlığa atamıştır. Bunun üzerine İstanbul’a gelerek yeni görevine başlayan Fuad Paşa ilk iş olarak, büyük bir kriz içinde olan Osmanlı maliyesinin düzeltilmesi için gerekli gördüğü önlemleri bir raporla padişaha bildirmiştir.747 Paşa, raporunda, israfa engel olunmasını ve vergilerin yükseltilmesini istemiş ancak, bütün gayretine rağmen maliyeyi düzeltememesi ve Rumeli’de gittikçe yayılan milliyetçi düşünce akımları nedeniyle Ocak 1863’te sadaretten ayrılmıştır.748 Sultan Abdülaziz’in 1863’te, yaklaşık bir ay süren Mısır seyahatinde de ona eşlik eden Fuad Paşa, Haziran 1863’te ikinci kez sadrazam olmuş ve bu görevde yaklaşık dört yıl kalmıştır. Fuad Paşa, Âli Paşa’nın sadarete gelmesi üzerine Şubat 1867’de beşinci kez Hariciye Nazırlığına getirilmiştir. Ancak gittikçe bozulan sağlığı nedeniyle istirahat için gittiği Nice’te 1869 yılında hayatını kaybetmiştir. Paşanın cenazesi İstanbul’a getirilerek, yaptırdığı caminin yanına defnedilmiştir.749 Tanzimat Dönemi’nin üç önemli devlet adamından biri olan Fuad Paşa, iyi bir ikili durumunda oldukları Âli Paşa’yla birlikte, Fransız yanlısı bir siyaset gütmekle 746 Anonim “Fuad Paşa (Keçecizade)”, 464. Fuad Paşa’nın Osmanlı maliyesini düzeltmek amacıyla yaptığı çalışmalar için bkz. İstikrazların Sürdürülmesi, Bütçe Oluşturulması ve Ekonomiyi Canlandırma Arayışları, s. 33. 748 Anonim, a.g.m., 465, 466. 749 Anonim, a.g.m., 466. 747 257 tanınmışlardır. Fuad Paşa, devletin çıkarları açısından milliyetçi düşüncelerin daima karşısında olmuş, çeşitli unsurlardan oluşan Osmanlı İmparatorluğu’nun bu akımlar nedeniyle parçalanacağından endişe duymuştur.750 Fuad Paşa’nın farklı dönemlerde gerçekleştirdiği bazı icraatları arasında, vilayet teşkilatının Divanyolu’nun kurulması, genişletilmesi, kâgir binaların Mekteb-i yapımının Sultani’nin751 ve teşvik edilmesi, Darülfünun’un752 kurulması gibi hizmetler sayılabilir.753 Tanzimat Dönemi’nin en önemli diplomat ve bürokratlarından olan ve ayrıca Osmanlı maliyesinin düzenlenmesi amacıyla hazırladığı bütçe ve raporlarla Osmanlı tarihi içerisinde özel bir yere sahip olan Keçecizade Fuad Paşa’nın, türbesi, XIX. Yüzyıl’ın ilk yarısında yaygın bir mimari üslup haline gelen Oryantalist üslupta, bilinmeyen bir mimar eliyle gerçekleştirilmiştir. Katalog No: III. 6. 3. Şeyh Zafir Türbesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beşiktaş İlçesi, Cihannüma Mahallesi, Serencebey Semti’nde, Mehmet Ali Bey Sokak üzerinde bulunmaktadır (Bkz. Şekil 96) Türbe, kitaplık ve çeşmeden meydana gelen bu küçük külliye, Yıldız Sarayı’na754 yakın bir konumda, daha önce 1887-1888 yıllarında yaptırılmış olan 750 Bkz. ( 749 ), ANONİM, 466. Mekteb-i Sultani için bkz. s. 22, 23, binası için bkz. s. 87. 752 Darülfünun için bkz. s. 21, 22, binası için bkz. 91. 753 Bkz. ( 749 ), ANONİM, 466. 754 Yıldız Sarayı ve konumu için bkz. Yıldız Sarayı Kompleksi / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 196. 751 258 Ertuğrul Tekkesinin hemen önüne inşa edilmiştir. Yapının bu konumlanışında, Yıldız Sarayı’yla olan güçlü bağının etkisi açıktır. Plan Şeması Türbe, çeşme ve kütüphaneden meydana gelen küçük bir külliyenin ana yapısı durumundaki Şeyh Zafir Türbesi’nde, geleneksel Osmanlı türbelerinin, çok sık kullanılan çokgen şemaları yerine, basit kare bir plan yeğlenmiştir. 8,5 x 8,5 m. boyutlarındaki türbe, yine kare planlı, 5,42 x 5,42 m. boyutlarındaki kütüphaneyle güney cephesinde oluşturulan bir galeri yardımıyla birleştirilmiştir. Ayrı bir girişi olmayan kütüphane, türbeden geçilerek girilebilen bir yapı durumundadır. Farklı işlevlerdeki yapılardan türbe kubbeyle, kütüphaneyse “kubbemsi” bir örtüyle örtülmüştür (Bkz. Şekil 95). Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı, kesme taş malzemeyle, kâgir olarak inşa edilmiştir. Kubbe eteğinde yer alan geniş silmede ve pencereler üzerindeki geniş açıklıklı kemerlerde mermer malzeme kullanılmıştır. Kubbe, içte ahşap bir kaburgayla meydana getirilmiş ve iç yüzeyi bağdadi tekniğinde kaplanarak üzerine alçı sıva çekilmiş, dıştaysa kurşun levhalarla kaplanmıştır. Yapının pencerelerinde nitelikli bir metal şebeke kullanılmıştır. Mimari Üslup Şeyh Zafir Türbesi, Art-Nouveau üslubunda ele alınmıştır. Sağır olan arka cephe dışındaki diğer üç cephe birbirine eş biçimde düzenlenmiştir (Bkz. Şekil 96). Cephenin eksenine yerleştirilmiş, Viyana örneklerini anımsatan dar ve yüksek pencerelerin metal şebekelerinde zeytin dallarından oluşan bitkisel bezeme görülmektedir. Pencerelerin yanlarında, kabartma ve oyukların almaşık yerleştirilmesiyle oluşturulmuş olan “mukarnas” stilizasyonu, dik kenar bir üçgen alanı yaratmaktadır. Batur’a göre, “altta yatay bir bant oluşturan kare pencereler ve 259 köşelere yerleştirilmiş kare bezeme panoları, Amerikalı mimar F. L. Wright’ın tasarımlarını anımsatmaktadır”.755 Türbenin güneyinde yer alan ve bir galeriyle bu yapıya bağlanan kütüphane de daha küçük boyutlarıyla türbe kütlesinin bir yinelemesidir. Ancak burada farklı olarak, iç mekânda yarım küre bir tonozla kapatılmış olan yapının, dıştaysa “kubbemsi” bir örtüyle örtülmüş olduğu görülmektedir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Şâzeliyye Şeyhi ve Sultan’ın dini danışmanı olan Şeyh Muhammed Zafir Efendi,756 2 Ekim 1903’te vefat edince, II. Abdülhamid tarafından Beşiktaş’ta 18871888 yıllarında yaptırılan ve bugün cami olarak kullanılan Ertuğrul Tekkesinin haziresine defnedilmiş, aynı yıl bir türbe inşası için Saray mimarı Raimondo D’Aronco’ya proje siparişi verilmiştir.757 1905 yılı sonuna kadar mimar, sözleşmesi 1907 yılına kadar yenilenmek üzere, Ziraat, Orman ve Maadin Nezareti,758 Harbiye Nezareti ve Evkaf Nezareti olmak üzere kamu kuruluşlarından bir dizi iş almıştır.759 Ayrıca Hazine-i Hassa’nın da mimarı olması nedeniyle, imparatorluk saraylarından da sorumludur. Öte yandan, II. Abdülhamid, doğrudan emrinde olan mimara, beğenisini çeşitli takdir ifadeleri yoluyla ve önemli görevler vererek göstermiş; bunlardan biri de Şeyh Zafir kompleksinin tasarımı olmuştur.760 Udine Müzesi Arşivi’ndeki taslak ve çizimler, D’Aronco’nun bu konu üzerinde hayli çalışmalar ve denemeler yaptığını belgelemektedir. 1894 Büyük İstanbul Depremi sonrasında üstlendiği restorasyon çalışmalarında Osmanlı mimarisi 755 Afife BATUR, “Şeyh Zâfir Külliyesi”, 79. Bkz. ( 410 ), SÖNMEZ, 278. 757 Bkz. ( 755 ), BATUR, 79. 758 D. BARILLARI - G. BELLINGERI, “Un document inedit concernant l’activé de Raimondo D’Aronco a Istanbul”, 19-22. 759 İtalyan Dışişleri Bakanlığı’nın, D’Aronco’nun aylık geliri hakkında bilgi talep etmesi üzerine İstanbul’daki İtalyan elçisi, mimarın aldığı işlerin dökümünü yapmıştır. Mektuplar (19 Aralık 1905 ve 16 Ocak 1906), Türkiye’deki büyükelçilik ile Roma arasında 1904-1908 yılları arasında yapılmış mektuplaşmalara dâhildir. Belgeler, Dışişleri Bakanlığı’nın Diplomatik Tarih Arşivleri’nde bulunmaktadır (Türkiye’deki İtalyan Elçiliği, zarf 46, f. 3). 760 D. BARILLARI - E. GODOLI, a.g.k., 100. 756 260 hakkında bilgi edinen ve ayrıca Art-Nouveau üslubunda yetkin bir kişi olan D’Aronco, aykırı gibi görünen bu iki özelliği bu tasarımında bir araya getirerek, yapıyı 1903-1904 yıllarında inşa etmiştir.761 Yapının Mimarı Yapı, İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanmıştır.762 Değerlendirme 1957’de Yıldız yolunun yapımı sırasında, Şeyh Zafir Külliyesi yapılar bütününün önünden geçen yolun yaklaşık 2 m. yükseltilmesi, çevrenin topografyasını değiştirdiği gibi yapılara da zarar vermiş; çeşmenin yalağı ve türbenin bir bölüm duvarı, yol kotu altında kalmıştır.763 Külliye, 1972 yılında mevcut elemanları ve eski fotoğrafları yardımıyla, aslına uygun şekilde restore edilmiştir.764 Şeyh Zafir Külliyesi’ni, dönemin ekonomi-siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında değerlendirebilmek için Şazeli Medeni tarikatı şeyhi Muhammed Zafir Efendi’nin yaşamına göz gezdirmek gerekmektedir. Şazeli Medeni tarikatının kurucusu Muhammed b. Hasan b. Hamza Zafir’in (1780-1847) oğlu olan Muhammed Zafir Efendi (1829-1903), ilk eğitimini Medine’de babasından almıştır. Genç yaşta Kuzey Afrika’ya gitmiş, tarikatını yaymak için burada bulunan babasının vefatından sonra onun yerine geçerek Şazeli Medeni anlayışını daha sistemli olarak geliştirmiş ve bu anlayışın özellikle Suriye, Lübnan, Libya bölgelerinde yaygınlaşmasını sağlamıştır. 1860’larda Trablusgarp Valisi Mahmud Nedim Paşa’yla kurmuş olduğu dostluk yoluyla, Osmanlı ileri gelenleriyle bağlarını güçlendirmiş ve bu ilişki sayesinde, tarikatının daha da 761 Bkz. ( 755 ), BATUR, 79. Bkz. ( 755 ), BATUR, 79. 763 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 244. 764 Hasan Rıza ERGEZEN, “Ertuğrul Camii Restorasyonu”, 70. 762 261 yayılmasının önünü açmıştır. Mahmud Nedim Paşa 1871’de sadrazam olduğunda, kendisini İstanbul’a davet etmiş ve bu sırada Şehzade Abdülhamid’le de tanışma fırsatı bulmuştur.765 Zafir Efendi, bir rivayete göre Ağustos 1875’te tekrar sadrazam olan Mahmud Nedim Paşa’nın, diğer rivayete göreyse 31 Ağustos 1876’da tahta çıkışının ardından II. Abdülhamid’in davetiyle ikinci kez İstanbul’a gelmiştir. Ekim 1876’da Sadrazam Midhat Paşa, onu Medine’ye göndermek istediyse de, II. Abdülhamid bunu uygun bulmamış ve şeyh 2 Ekim 1903’teki vefatına kadar İstanbul’da yaşamıştır.766 İstanbul’a gelişinden itibaren II. Abdülhamid’in güvenini kazanan Şeyh Zafir’in padişahla kurduğu sağlam ilişki yoluyla nüfuz ve itibarını arttırdığı görülmektedir. Bu çerçevede Unkapanı’ndaki Balmumcu Tekkesi yeniden inşa edilmiş, Beşiktaş’ta Serencebey Yokuşu’nda Ertuğrul Tekkesi adıyla bilinen camitevhidhâne, selamlık, harem ve misafirhane yaptırılmıştır. Sultan Abdülhamid, şeyhe verdiği önemin bir göstergesi olarak, kimi cuma selamlıkları için Ertuğrul Tekkesine gitmiş ve bazı özel dini günlerde de şeyhi Yıldız Sarayı’na davet etmiştir. Ayrıca şeyhin İstanbul’daki aile bireyleri çeşitli rütbelerle taltif edilerek, resmi kurumlarda görevlendirilmiş ve masrafları devlet tarafından karşılanmıştır. Mısrâte’deki, tarikata ait tekkenin bakımı yapılmış, şeyhin Trablusgarp’ta kalan aile fertlerinin ihtiyaçları giderilmiştir.767 Şeyh Zafir, siyasi gelişmelere pek müdahil olmak istemese de zaman zaman görüşüne başvurulan bir kişi olmuştur. Tunuslu Hayreddin Paşa’yı ilk defa padişaha kendisi takdim etmiş ve bu sayede paşa İstanbul’a davet edilmiştir. Ayrıca Mısır olayları sırasında padişah adına Urabi Paşa’yla mektuplaştığına dair bilgiler de bulunmaktadır. Şeyh Zafir’in Sarayla olan ilişkilerinin asıl fonksiyonel olduğu alan, padişahın bir halife olarak nüfuz ve itibarını Araplar arasında, özellikle Kuzey 765 Azmi ÖZCAN, “Muhammed Zafir (Şeyh)”, 225. Şit Tufan BUZPINAR, “Şeyh Zâfir”, 78. 767 Bkz. ( 766 ), BUZPINAR, 78. 766 262 Afrika’da yaygınlaştırma çabaları olmuştur.768 Şeyh Zafir, İslâm âleminin çeşitli bölgelerinden ve özellikle Arap vilâyetlerinden gelen Müslümanları, Sarayın desteğiyle Ertuğrul Tekkesinde ağırlayarak Sultan-halifenin nüfuz ve itibarını arttırmak için çaba sarf etmiş, güçlü bağlantılarının bulunduğu Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de Sultana itaat ve sadakati kuvvetlendirmeye çalışmıştır.769 Tunus’un Fransızlarca işgalinden sonra kardeşini ve kayınbiraderini bölgeye göndererek, Fransızlara karşı kamuoyu oluşturma gayretleri içerisinde bulunmuştur. Aynı şekilde Şazeli Tarikatının etkili olduğu Suriye bölgesinde de padişah için faaliyet göstermiştir. Kaleme aldığı en-Nuru’s-Satı ve’l-Burhanü’l-Katı isimli eserinde, II. Abdülhamid’i adil, Müslümanların iyiliği için gece gündüz çalışan, şeriattan ayrılmayan gerçek bir halife olarak nitelemiş, bu kanaatlerini değişik fırsatlarla Müslümanlar arasında yaygınlaştırmaya çalışmıştır. Şeyh Zafir, tüm bu gayretleri sonucunda ilerlemiş yaşında vefat ettiğinde, arkasında sistemleşerek geniş coğrafyalara yayılmış bir tarikat ağı bırakmıştır.770 Sultan Abdülhamid’in, Milliyetçilik akımları ve emperyalist eğilimler nedeniyle elinde tutmakta zorlandığı Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye coğrafyasında yaşayan Müslümanlar arasındaki itibarını bir halife olarak korumak ve nüfuzunu arttırmak amacıyla Şeyh Zafir Efendi’yi himaye ettiği anlaşılmaktadır. Zafir Efendi için, ölümünden sonra da, derviş tekkelerinin geleneksel tipolojisine uyan çeşme, türbe ve kitaplıktan oluşan bir kompleks yaptırmıştır. Bilindiği gibi, İslam’ın cemaat liderleri için yapılan ve derin bir saygı bağlılığın ifadesi olan türbeler, ziyaretçilerin “niyaz penceresi”nden içeriye bakabilecekleri, kolay ulaşılabilir bir konumda yer alırlar. Genelde gelip geçenlerin hizmetine sunulmak amacıyla dış tarafa yerleştirilmiş olan çeşmeyse, İslam dünyasındaki iyilikseverlik anlayışının somut bir işaretidir. Kitaplık da ayrıca, medreselerdekine benzer bir eğitim işlevinin kanıtı olarak tekkelerde çoğunlukla bulunmaktadır. 768 Bkz. ( 765 ), ÖZCAN, 225. Bkz. ( 766 ), BUZPINAR, 78. 770 Azmi ÖZCAN, a.g.m., 225, 226. 769 263 Şeyh Zafir Külliyesi, bu düşünce bağlamında, İtalyan mimar Raimondo D’Aronco eliyle, Osmanlı geleneksel plan şemalarına uygun ancak üslup anlamında çok farklı olan Art-Nouveau üslubunda tasarlanmış ünik bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. III. 7. Kamu Yapıları Osmanlı İmparatorluğu’nda “kamu yapıları” kategorisinin ortaya çıkışı, altyapısı II. Mahmud Dönemi’ndeki771 merkeziyetçi örgütlenme girişimleriyle oluşturulan ve Tanzimat’ın772 getirmiş olduğu kurumsallaşmayla daha sistemli bir hale getirilen bürokratik yapıyla doğrudan ilişkilidir. Tanzimat’ı hazırlayan bir süreç olan II. Mahmud Dönemi’nde yönetim organlarının kurulmaya başlanması ve esas olarak Tanzimat’la ivme kazanması, bu dönemde başkent İstanbul’da ve diğer kent merkezlerinde “devlet dairesi” denilen yeni yapıların inşasını gerekli kılmıştır. Bu yapı kategorisinin ilk örnekleri hükümet konakları olmuştur. Bu grupta yer alan yapıların XIX. Yüzyıldaki en tanınmış örneği Babıâli binalarıdır. Babıâli’nin ilk yapısı Topkapı Sarayı Alay Köşkü karşısında, bugün de Barok saçak ve örtüsüyle tanınan cümle kapısından girilen alanda 1844’te inşa edilmiştir. Ortada Şûra-yı Devlet dairesinin bulunduğu bu kâgir bina, birbirini izleyen ve birbiriyle bağlantılı çeşitli dairelerden meydana gelmekteydi. 1878’de bir yangınla yok olan binadan geriye sadrazam dairesi ile arşiv binası kalabilmiştir.773 Tanzimat öncesinde, geleneksel Osmanlı kent yönetiminin tüm hizmetleri yerine getirecek yeterlilikte olmaması, bu hizmetlerin vakıf sistemi ve lonca yöneticileri aracılığıyla ve kadılık kurumu eliyle yürütülmesine neden olmuştur. II. Mahmud Dönemi’nde gerçekleştirilen merkeziyetçi örgütlenme girişimlerinin bir sonucu olarak, 1826 yılında İhtisab, 1836’daysa Evkaf nazırlıkları kurulmuş ve bu 771 Söz konusu dönemde yaşanan gelişmeler için bkz. Tanzimat’ı Hazırlayan Süreç: II. Mahmud Dönemi (1808-1839) s. 6-13. 772 Tanzimat reformlarının yaratmış olduğu değişim ve dönüşümler için Bkz. Batılılaşma Yolunda Büyük Adım: Tanzimat Reformları, s. 16-25. 773 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1056, 1057. 264 nazırlıklar, kadılık kurumunun yargı işlevi dışında kalan yetki ve sorumluluklarını üstlenmiştir. Tanzimat’la birlikte, birçok alanda olduğu gibi, hukuk sisteminde de görülen değişim ve dönüşümler sonucu, kadılar birçok yetkilerini kaybetmişlerdir. Bunun bir sonucu olarak, aynı zamanda kadılık kurumunun yargı ve yürütme mekânı olan, kadının özel konutu, XIX. Yüzyıl sonlarına doğru yerini mahkeme, belediye ve hükümet konağı gibi resmi yapılara bırakmıştır. Askeri sınıfa mensup yöneticilerin konaklarının işleviyse devlet dairelerine geçmiştir.774 II. Mahmud Dönemi’nden başlayarak devlet yönetiminin merkezileştirilmesi çabaları, Tanzimat bürokratlarının Babıâli’de kurdukları meclisler yoluyla ivme kazanmıştır. Bu dönemde, Osmanlı klasik döneminin XVIII. Yüzyıl’da işlevini yitirmeye başlamış olan Divân-ı Hümayun’u yerine, daha sistematik ve daha geniş bir yapıdaki Meclis-i Âli-yi Tanzimat ve Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye kurulmuştur. Bu kurumlardan ilki zamanla tarihe karışırken, ikincisi uzmanlaşma sürecine girerek, günümüze kadar süregelecek olan kurumları meydana getirmiştir.775 Bu yönetim yapısına, I. Meşrutiyet’in ilan edildiği 1876 yılına kadar Bahriye, Hariciye, Adalet, Maliye, Ticaret-Nafia, Zaptiye ve Evkaf Nezaretleri ile nazırları da katılmıştır.776 XIX. Yüzyıl’da devletin mali açıdan güçlendirilmesinin ana hedeflerden biri olarak belirlenmesi, daha II. Mahmud Dönemi’nde, 1838’de Maliye Nezareti’nin kurulmasını sağlamıştır. Bununla birlikte, merkezi hükümette uzmanlaşmayı başlatan diğer nezaretlerin kurulması esas olarak Tanzimat Dönemi’nde gerçekleştirilmiştir. Osmanlı Devlet teşkilatının sadaret dışında temel şubeleri olan Umûr-ı Hariciyye Nezareti, Umûr-ı Mülkiyye Nezareti, Umûr-ı Dâhiliyye Nezareti ve Umûr-ı Maliyye Nezareti kurulmuştur. Bununla birlikte, 1839’da Ziraat ve Ticaret ile 1870’te Nafia nezaretleri örneklerinde görüldüğü gibi, kimi meclislerden doğup gelişen ve daha sonra bağımsız kurumlar haline gelen nezaretlerin kurulduğu da görülmektedir. 774 Gevher ACAR, a.g.t., 110. İlber ORTAYLI, “Tanzimat Devri ve Sonrası İdari Teşkilat”, 295. 776 Gevher ACAR, a.g.t., 111. 775 265 Osmanlı kabinesinde ayrıca, geleneği takiben, Defter-i Hakanî nazırı ve sonraları kurulan Harbiye ve Bahriye nezaretleri de yerini almıştır.777 Tanzimat’ın ilanından sonra kurumsallaşan nezaretlerin, başlangıçta bağımsız binalara sahip olmadıkları görülmektedir. XIX. Yüzyıl’da ortaya çıkan yeni işlevdeki birçok kurumda olduğu gibi, nezaretlerin bir kısmı da idari işlevleri yerine getirmek üzere özel olarak tasarlanmış binalar yerine, kimi zaman o işle ilgili nazırın konağında bu işlevi karşılamıştır. Bu durumun en bilinen örneği, Maliye Nezareti’nin bir dönem Beyazıt’taki Fuad Paşa Konağı’nda hizmet vermiş olmasıdır. Nezaret binalarının giderek kendilerine ait, bağımsız binalara kavuşmalarının ilk örnekleriyse Batılı ve gayrimüslim mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. Bu uygulamalar kimi zaman daha baştan nezaret işlevine uygun binaların yapılması ya da kimi yapıların restore edilerek işlevlerinin değiştirilmesi yoluyla gerçekleştirilmiştir. 1894-1900 yılları arasında İtalyan mimar Raimondo D’Aronco eliyle gerçekleştirilmiş olan, Sultanahmet Meydanı’ndaki Mekteb-i Sanayi binasının bir kısmının Yeniçeri Müzesi, bir kısmınsa Ziraat Orman Maadin Nezareti olarak yenilenmesi buna örnek olarak gösterilebilir. Tanzimat’ın ilanından sonra, birçok alanda ivme kazanmış olan Batılılaşma hareketlerinin somut yansımalarının izlenebildiği alanlardan bir diğeri de kent yönetimindeki gelişmeler olmuştur. Osmanlı bürokratlarının, Avrupai tarzda çağdaş kentler yaratma isteği, başkent İstanbul’un elçilikler vd. diplomatik unsurlarla dışa açılan yeni bir kimliğe bürünmesini sağlamış ve Batıdaki belediye örgütlerine benzer yeni kurumların da oluşturulmasının önünü açmıştır. Bu bağlamda Batılı hukuk kurallarından esinlenen yeni kanunlar ve yeni reformlar gerçekleştirilerek, örnek bir kurum niteliğindeki, kataloğumuzda da yer alan Altıncı Daire meydana getirilmiştir. Bu kurumun ve sonrasında diğer belediyelerin kuruluşu, kent yaşamında pek çok ilkin yaşanmasının yanı sıra, Osmanlı mimari programına belediye binası kavramının girmesini de sağlamıştır. Yeni kurumsal gereksinimlere cevap veren ve işlevsel bir 777 Gevher ACAR, a.g.t., 111, 112. 266 anlayışla tasarlanan söz konusu binaların ilk örneği olan Altıncı Daire’de, dönemin resmi binalarında tercih edilen Batı tarzı Neoklasik üslup uygulanmıştır. Ele almış olduğumuz dönemin önemli kamu yapılarından bir diğeri de, sonradan bağımsız bir nezarete de kavuşacak olan, posta ve telgrafhane binalarıdır. Halkın da yararlanabileceği bir haberleşme teşkilatının kurulması düşüncesi ilk olarak II. Mahmud Dönemi’nde gündeme gelmiş ve bu dönemde 1834’te Üsküdarİzmit arasında bir posta yolu yapılarak, arabalarla posta taşımacılığına geçilmiştir. 1839’da Tanzimat’ın ilanından kısa bir süre sonra kurulan özel bir komisyonun çalışmaları sonucunda 1840’ta Posta Nezareti resmen kurulmuştur. Nezaret adını almakla birlikte, Posta Nezareti diğer nezaretlerle aynı statüde tutulmayarak, mali yönden Maliye Nezareti’ne, idari yöndense Ticaret Nezareti’ne bağlanmıştır. Posta örgütünün kurulmasıyla birlikte, Osmanlı mimarisinde bu yeni işleve hizmet edecek binaların inşa edilmeye başlanması kaçınılmaz hale gelmiştir.778 Katalog No: III. 7. 1. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskerî) / İstanbul Üniversitesi Merkez Yerleşkesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih İlçesi, Süleymaniye Mahallesi, Beyazıt Semtinde, II. Beyazıt ile Süleymaniye Külliyelerinin arasında kalan yüksek duvarlarla çevrelenmiş alanda yer almaktadır (Bkz. Şekil 98) Bugünkü İstanbul Üniversitesi Beyazıt merkez yerleşkesi ile Süleymaniye’yi içeren ve şehrin Marmara ve Haliç’i gören bir yükseltisi durumundaki bu geniş alan, Roma Dönemi’nde Tauri Forumu’nun kuzeyinde yer almaktaydı. İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafından bu alanda bir saray yapımına 778 Gevher ACAR, a.g.t., 124, 125, 127. 267 başlanmıştır. Topkapı Sarayı’na taşınılmasından sonraysa “Eski Saray” olarak anılan bu yapının bulunduğu alana XIX. Yüzyıl’da Bâb-ı Seraskerî (Harbiye Nezareti) yerleşmiştir.779 Plan Şeması Tarihi Yarımada’nın en büyük binalarından biri olan Harbiye Nezareti binası, doğu-batı doğrultusunda uzanan, 124 x 55 m. boyutlarında, dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir. Bir bodrum kat üzerine üç katlı olarak tasarlanmış olan aksiyal, simetrik planlı yapının her cephesinde bir girişe yer verilmiş ve ana girişi güney cepheye yerleştirilmiştir. Bu girişten ulaşılan kare planlı orta avlu, birbirine dik iki eksenin kesiştiği yerde, yapının merkezinde yer almaktadır. Orta avlunun her iki yanında doğu-batı doğrultusunda uzanan, simetrik anıtsal iki merdiven bulunmaktadır. Aynı avlunun kuzey ve güney arkatları, doğu-batı yönünde yapı boyunca devam eden iki geniş koridora dönüşmektedir (Bkz. Şekil 97). Harbiye Nezareti ana binasından daha sonra inşa edilen, Beyazıt Meydanı yönündeki anıtsal giriş kapısının iki yanında bulunan, birbirinin aynı iki köşk de revaklı girişleri ve eyvanlı köşe odalarıyla, geleneksel Türk konut mimarisinin plan özelliklerine sahiptirler. Strüktür ve Yapı Malzemesi Harbiye Nezareti ana binası kâgir olarak inşa edilmiştir.780 Yapının iç avlusu üzerinde yer alan cam örtü, türünün İstanbul’daki ilk örneklerindendir. Anıtsal giriş kapısı ve köşkler kesme küfeki taşından yapılmıştır.781 Mimari Üslup 779 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 184. Cengiz CAN, “Harbiye Nezareti Binası”, 551. 781 Ara ALTUN, “Bâb-ı Seraskerî (Mimari)”, 364. 780 268 Harbiye Nezareti ana binasının dışında ve içinde iki farklı mimari üslup tercih edilmiştir. Plan şemasına uygun olarak aksiyal ve simetrik bir anlayışla ele alınmış olan cephelerde, eşit aralıklarla sıralanmış yuvarlak ve basık kemerli pencere dizileri, eksenlerde yer alan kademeli çıkmalar, köşe pilastrları, yapıyı boydan boya kuşatan saçak silmeleriyle oluşturulmuş Batı tarzı Neoklasik üslup egemendir (Bkz. Şekil 100, 102). Yapının içindeyse, orta avluda ve çevresinde gelişen arkatlarda Eklektik bir üslup egemenken, özellikle salonlarda Oryantalist üslup ağırlık kazanmaktadır. Ana binadan daha sonra inşa edilen ve bugün İstanbul Üniversite’nin sembolü durumunda olan, Beyazıt Meydanı yönündeki anıtsal giriş kapısı ve iki köşk ise782 Osmanlı, Arap, Magrip mimarisinden esinlenen Oryantalist ağırlıklı, Eklektik üslupta bir yapı grubudur. Barok tarzdaki eski kapının yerine yapılmış olan bu anıtsal kapı ile pencerelerin üst bölümlerindeki at nalı kemer biçimleri, baklava kafesli süsleme formları Magrip etkilidir. Büyük kapının üzerindeki alınlık tablası, mukarnas ve süslemeler ise Osmanlı mimarisinin değişik dönemlerinden derlenmiştir.783 (Bkz. Şekil 99, 101, 103). Köşklerin içinde de Türk Neoklasik mimarisinde geniş yer bulan varak yaldız kullanılmış ve özellikle orta tavanlarda manzara resimlerine yer verilmiştir.784 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları II. Mahmud Dönemi’nde, 1826 yılında Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla, o dönem İstanbul’unun bazı önemli yapıları alınan kararlar sonucu işlev değişikliklerine uğramış ve şehir dokusunda da çeşitli değişiklikler yaşanmıştır. Öncelikle Yeniçerilerin kent dokusundaki izlerini silebilmek amacıyla, onlara ait kışlalar yıkılarak, İstanbul halkı için şehrin merkezinde konut alanları açılmıştır. Bu 782 Turgut Saner, Roma zafer takı şemasının bir tekrarı olarak nitelediği bu yapı grubunun seçiminde yapının Altın Kapı için tasarlanmış olması olasılığının etkili olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Turgut SANER, a.g.k., s. 75. Zeynep Çelik ise daha net bir yaklaşımla, anıtsal kapı ve ikiz köşklerin Fransız mimar Bourgeois tarafından, şehir surlarının ana kapısı olan Altın Kapı için tasarlandığını belirtmektedir. Bkz. Zeynep ÇELİK, Displaying the Orient. Architecture of Islam at Nineteenth Century World’s Fairs, 157. 783 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 512. 784 Bkz. ( 781 ), ALTUN, 364. 269 düzenlemeler sırasında, Yeniçeri ağalarının, resmi daire ve özel konutu durumunda olan Süleymaniye’deki Yeniçeri Ağalığı Binası (Ağa Kapısı) da, Şeyhülislamlık makamına tahsis edilmiştir. Bu bölge için bir diğer önemli karar da Eski Saray için alınmış ve buradaki yapılar, devletin modernleşmesi yolunda en gözde teşkilat durumundaki orduya tahsis edilmiştir. Böylelikle Eski Saray, ordunun en yüksek makamı olan Seraskerlik için resmi daire işlevini yüklenmiş ve binasıysa artık Bâb-ı Seraskerî olarak anılmaya başlamıştır.785 Söz konusu işlev değişikliği sonrasında, Serasker Hüseyin Paşa, önce Süleymaniye’deki eski Ağa Kapısı (Yeniçeri Ağalığı) binasına yerleşmiş ve bu sırada Eski Saray’daki binaların bazılarında da düzenlemeler yapılmıştır. Binalardan biri kışlaya dönüştürülmüş ve ayrıca seraskerlerin oturacağı bölümler de hazırlanmıştır. Onarım çalışmaları sırasında bahçeye bir de ahşap yangın kulesi inşa edilmiş ve tüm bu düzenlemeler tamamlandığında serasker buraya yerleşmiştir.786 Eski Saray tam anlamıyla Seraskerlik halini aldıktan sonra, buradaki ahşap yangın kulesinin kâgire çevrilmesine gerek duyulmuş ve kule 1828’de kâgir olarak yeniden yapılmıştır.787 II. Mahmud Dönemi’nde söz konusu alan içerisinde, Beyazıt Yangın Kulesi, Serasker Konağı, Süleymaniye Kışlası (Sarı Kışla), Bekir Ağa Bölüğü, hastane, kitabet dairesi, cephanelik, hamam, depolar, mutfaklar, ahırlar, nöbet kulübelerinden oluşan ve Barok mimari üslubun öne çıktığı, bir bölümü kâgir, çoğunluğu ahşap olan bir yapılar topluluğu yer almaktadır.788 Sultan Abdülaziz Dönemi’nde, burada daha önce II. Mahmud Dönemi’nde yapılmış olan 1827 tarihli ahşap Seraskerlik Konağı789 yıkılarak yerine 1864-1866 785 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 509. Tarih-i Lütfi, C. I, s. 148, 149, 160, 162, 164. 787 Mustafa CEZAR, a.g.k., 510. 788 Cengiz CAN, “Harbiye Nezareti Binası”, 550, 551. 789 Yapının bu döneme ait Eski Saray’ı çevreleyen yüksek çevre duvarları üzerinde bulunan üç kapısından Beyazıt Meydanı’na açılan ve 1827’de yaptırılan Nizamiye Kapısı, Allom’un bir gravüründe, eğrisel saçaklı ve dilimli kubbesiyle simgesel bir değer kazanmıştır. 1865 Hocapaşa Yangını sonrası yollar genişletilirken çevre duvarları yıkılmış ve yenilenmiştir. Bkz. ( 788 ), CAN, 550, 551. O dönemi yaşayan Vakanüvis Lütfü Efendi, eserinin 1283 (1866-1867) olaylarını anlattığı bölümünde (Tarih-i Lütfi, C. XI, 44), “Bâb-ı Seraskerî’nin etrafındaki yüksek duvarların yıkılması, 786 270 yılları arasında Harbiye Nezareti binası inşa edilmiştir.790 Binanın inşası için gerekli olan kaynak, Müşir Namık Paşa’nın, Bağdat’tan tahsil ederek getirmiş olduğu devlet alacakları yoluyla sağlanmıştır. Paşa, olası yolsuzlukları önlemek amacıyla, bahçeye kurduğu çadırda ödemeleri bizzat yapmıştır. Binanın uygulaması, Mühendishaneden yetişen Ali Paşa tarafından yürütülmüş ve bina eminliğini ise Altunizade İsmail Zühdü Paşa yapmıştır.791 Yeni Seraskerlik binasının inşaatı sırasında buradaki görevliler geçici olarak Taşkışla’ya nakledilerek çalışmalarını orada sürdürmüşlerdir. Sultan Abdülaziz, 1867 yılı Aralık ayı sonlarının (1284 Ramazan) ilk cumasında Yeni Cami’de gerçekleştirilen selamlık töreninden sonra Bâb-ı Seraskerî’ye giderek binayı kontrol etmiş ve buradaki Daire-i Şâhâne’de bir süre dinlenmiştir.792 Bu bilgi, inşaatın 1867’de tamamlandığını ve görevlilerin de padişahın ziyaretinden kısa bir süre önce yeni binaya yerleşmiş olduklarını göstermektedir.793 Yapının Mimarı Harbiye Nezareti ana binasının mimarı hakkında farklı görüşler söz konusudur. Pars Tuğlacı794 ve Doğan Kuban,795 yapıyı Sarkis Balyan’ın yapı listesi içerisinde saymaktadır. Mustafa Cezar ise Osman Nuri’den naklederek yapının mimarının, Mühendishaneden yetişmiş yetenekli bir mimar olan Ali Paşa olduğunu öne sürmektedir.796 Ara Altun da aynı görüşü paylaşmaktadır.797 Bir diğer araştırmacı Cengiz Can ise Harbiye Nezareti binasının Fransız mimar Bourgeois tarafından tasarlanmış olduğu tezini savunmaktadır.798 duvarın yerini demir parmaklıkların alması, Beyazıt Meydanı’na fevkalâde ferahlık ve güzellik getirmiştir” demektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 511. 790 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 661. 791 Bkz. ( 780 ), CAN, 551. 792 Tarih-i Lütfi, C. XI, 99. 793 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 510, 511. 794 Pars TUĞLACI, a.g.k., 507. 795 Bkz. ( 614 ), KUBAN, 373. 796 Bkz. ( 793 ), CEZAR, 510, 511. Cezar, bu bilgiyi Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, I, s. 926’dan aktarmaktadır. 797 Ara ALTUN, “Bâb-ı Seraskerî (Mimari)”, 364, 365. 798 Bkz. ( 780 ), CAN, 551. 271 Harbiye Nezareti’nin ana binasının mimarı hakkındaki bu farklı görüşlere rağmen, 1865 tarihli anıtsal giriş kapısı ile bunun iki yanında yer alan köşklerin mimarı olarak Bourgeois’nın adı öne çıkmaktadır. Ara Altun, İstanbul Arkeoloji Müzelerinin ilk müdürlerinden olan Dr. A. Dethier’in yazılarına atıfta bulunarak, bu yapı grubunun mimarının Bourgeois olduğunu öne sürmektedir.799 Zeynep Çelik800 ve Turgut Saner801 de aynı görüşü paylaşmaktadır. Cengiz Can, bazı araştırmacıların bu yapı grubunun mimarının, Londra’ya eğitime gönderilen ilk öğrencilerden olan Mühendis Bekir Paşa olduğunu iddia ettiklerini; bununla birlikte Bekir Paşa’ya atfedilen bu tasarımların, Oryantalist mimari üslubu İstanbul’a taşıyan ve Bekir Paşa’nın da temasta olduğu İtalyan mimar Gaspare Fossati’nin çalışmalarıyla benzerlik göstermekte olduğunu belirtmektedir.802 Bu bilgiler ışığında, anıtsal giriş kapısı ile bunun iki yanında yer alan köşklerin mimarının Bourgeois803 olduğu düşüncesi ağırlık kazanmaktadır. 1821 yılında Avillon’da doğup, 1884’te Paris’te ölen Bourgeois, 1867’de tamamlanan Fuad Paşa Konağı’nın (bugün İ.Ü Eczacılık Fakültesi) ve 1863’te Sultanahmet Meydanı’nda geçici olarak inşa edilen Sergi-i Umumi-i Osmanî binasının804 da mimarı olarak bilinmektedir.805 Değerlendirme 1894 Büyük İstanbul Depremi sonrası İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından onarılan bina,806 II. Meşrutiyet’ten sonra Harbiye Nezareti adını almış ve bu işlevle kullanımı, imparatorluğun son günlerine kadar sürmüştür.807 Bina, 1923’ten sonra Harbiye Nezareti’nin, Genel Kurmay Başkanlığı adıyla başkent 799 Bkz. ( 797 ), ALTUN, 364, 365. Bkz. ( 782 ), ÇELİK, 157. 801 Turgut SANER, a.g.k., 73. 802 Bkz. ( 780 ), CAN, 551. 803 Mimarın yaşamı ve etkinlikleri burada tanıtılmış, kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 804 Sergi-i Umumi-i Osmanî binası için bkz. s. 314. 805 Bkz. ( 780 ), CAN, 551. 806 Bkz. ( 780 ), CAN, 551. 807 Bkz. ( 794 ), TUĞLACI, 507. 800 272 Ankara’ya taşınmasının ardından, İstanbul Darülfünununa devredilmiştir.808 Bu işlevi sırasında, yapının daha önce talim alanı olarak kullanılan avlusu, Darülfünun Emini Ismayıl Hakkı Bey’in (Baltacıoğlu) girişimleriyle ağaçlandırılmaya başlanmıştır.809 1933’te gerçekleştirilen üniversite reformu sonrası İstanbul Üniversitesi adıyla Eğitim Bakanlığı’nın kullanımına verilen binanın bahçesine Cumhuriyet Dönemi’nde gözlemevi, yemekhane gibi ek binalar yapılmış, merkez binanın kuzeyineyse İktisat ve Hukuk fakülteleri olarak kullanılan iki yeni kanat eklenmiştir.810 Yapı 1950’deyse bu kez Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından onarılmıştır. Bu onarımda, bezemeli tavanlar askıya alınarak korunmuş ve ahşap döşemeler betonarmeye çevrilmiştir.811 1999 Marmara Depreminin ardından binada kapsamlı onarım ve güçlendirme çalışmaları yapılmış, 2003 yılındaysa bina, İ.Ü Rektörlüğü Bilim ve Sanat Merkezi olarak yeniden hizmete açılmıştır.812 Bâb-ı Seraskerî binası, her şeyden önce, Batılılaşma çabaları içerisinde olan Osmanlı İmparatorluğu yönetiminin XIX. Yüzyıl ortalarında önemli bir bakanlık binasının nasıl bir tasarımla ele alındığını göstermesi bakımından önem taşımaktadır.813 Beaux-arts mimarlık prensiplerine göre tasarlanan binanın en çarpıcı özelliği, İstanbul’da ilk kez görülen üstü camla örtülü, merkezi bir avlunun etrafında gelişen plan şemasıdır.814 Siyaseten değerlendirilecek olursa, Bâb-ı Seraskerî’nin kurulup teşkilatlandırılmasından sonra sadrazamlar, “serdar-ı ekrem” unvanıyla askeri kumanda etme görevini bırakmışlardır. Gerek barış gerekse savaş zamanlarında 808 Akın TUNCER, Osmanlı Seraskeri Binası ve Seraskeri Köşkleri Dekorasyonu Üzerine Bir Araştırma, 36. 809 Ara ALTUN, a.g.m., 365. 810 Bkz. ( 788 ), CAN, 550, 551. 811 Bkz. ( 780 ), CAN, 551. 812 Akın TUNCER, a.g.t., 36, 37. 813 Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 511, 512. 814 Bkz. ( 323 ), ÇELİK, 113. 273 bütün askeri işler bu daire tarafından yürütülmüş, serasker de Osmanlı kara kuvvetlerinin en büyük kumandanı olmuştur. 1839’da Tanzimat’ın ilanından sonra Bâb-ı Seraskerî’nin önemi daha da artarak, bürokratik hiyerarşide sadaretten sonra ikinci sırayı almıştır. II. Meşrutiyet’in ilanı arifesinde Harbiye Nezareti’nin kesin olarak kurulmasıyla, bütün askeri işler bu nazırlığa bağlanmış ve bu durum Cumhuriyet’in ilanına kadar devam etmiştir.815 Bu askeri ve siyasi gücü bağlamında Harbiye Nezareti binası, “saltanat sorunuyla” ilgili önemli bir olaya sahne olmuş ve gelenek dışı olarak V. Murad’ın biat töreni burada gerçekleştirilmiştir.816 Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilip V. Murad’ın tahta çıkarılışı, bir askeri darbe özelliği göstermekteydi. Bu nedenle biat töreni de bu darbenin izini taşımaktadır. Geleneklere göre, Osmanlı tahtında bir saltanat değişikliği meydana geldiğinde, Topkapı Sarayı’ndaki Bâbüssaade önüne taht konulur ve yeni padişah bu tahta oturarak saltanatına başlamış olurdu. Bu tören sırasında devlet erkânı, padişaha bağlılık, saygı ve sadakatini sunardı. 1876’da bu gelenek bir yana bırakılarak, bu tören, Topkapı Sarayı yerine askeri gücün temsilcisi durumundaki Bâb-ı Seraskerî binasında gerçekleştirilmiştir.817 Harbiye Nezareti kompleksi içerisinde yer alan ve Türk siyaset tarihi açısından önemli bir yeri olan Bekir Ağa Bölüğü’ne de ayrıca değinmek gerekmektedir. Ana binanın kuzeydoğusunda, bugünkü İ.Ü Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin yerinde olan ve 1950’den sonra yıktırılan bu bina, 1870-1922 yılları arasında İstanbul’un korku uyandıran tutukevlerinin başında gelmekteydi. Bu kurum, resmi yazışmalarda İstanbul Muhafızlığı Dairesi olarak geçmekteyken, alaylı Binbaşı Bekir Ağa’nın Bâb-ı Seraskerî Askeri Tevkifhanesi müdürlüğüne getirilmesinden sonra halk arasında ve basında Bekirağa Bölüğü olarak ünlenmiştir. 1887’de ölen Bekir Ağa’nın başında bulunduğu yıllarda (1870?-1887?) burası asker kaçaklarından, suçlu görülen müşirlere kadar ordu mensuplarının, gazetecilerin, aydınların ve bürokratların kapatılarak, işkence gördükleri bir yer olmuştur. Tutukevini Bekir 815 Abdülkadir ÖZCAN, “Bâb-ı Seraskerî”, 364. Cevdet Paşa, Tezakir, 1-12, s. XXIV. 817 Bkz. ( 783 ), CEZAR, 512. 816 274 Ağa’nın komutasındaki özel bir zaptiye bölüğü beklemekteydi. II. Abdülhamid’in koruduğu, okur-yazar olmayan subaylardan olan Bekir Ağa’nın, yönetime muhalif olanlara burada işkence ettiği kuşkusuz olsa da bu konudaki yaygın söylentiler belgelendirilememiştir. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanıyla buradaki tutuklular serbest bırakılmış, bu kez Meşrutiyet karşıtları buraya kapatılmışlardır. Üçüncü dönemdeyse, 1918’de İttihat ve Terakki Fırkasının iktidardan düşmesiyle bu parti mensupları ve savaş sanıkları Bekirağa Bölüğü’nde tutuklanmışlardır. 1919-1922 yılları arasındaki Mütareke Dönemi’ndeyse buradaki siyasi tutuklular Malta’ya sürgüne gönderilirken bu kez aynı yerde İstanbul’u işgal eden güçlere karşı direnenler ve sakıncalı görülenler tutuklamışlardır. Böylelikle Bekir Ağa Bölüğü, her dönemde rejim karşıtlarının kapatıldığı bir hapishane olarak gündemde olmuştur.818 Katalog No: III. 7. 2. Bahriye Nezareti (Bahriye Divânhanesi) / Kuzey Deniz Saha Komutanlığı Binası Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Kasımpaşa Semtinde, Bahriye Caddesi ile Haliç arasında, Cezayirli Gazi Hasan Paşa Kışlası’nın karşısında yer almaktadır (Bkz. Şekil 106). Osmanlı Dönemi’nde Haliç’in kuzey kıyılarının Kasımpaşa-Hasköy kesiminin gemicilik, gemi yapımı ve buna bağlı yan kuruluşları barındırdığı bilinmektedir. Büyük Piyale Deresi’nin ağzından Hasköy’e kadar uzanan bu alan, Bizans Dönemi’nde sık ve yüksek ağaçlarla kaplı imparator bahçelerinden biri durumundaydı. İstanbul’un fethi sırasında donanmanın burada karadan denize indirildiği ve II. Mehmed’in (1451-1481), Otağ-ı Hümayunu burada kurdurduğu düşünülmektedir. Bölgedeki ilk yapılar, II. Mehmed’in yaptırmış olduğu tersane ile 818 Necdet SAKAOĞLU, “Bekirağa Bölüğü”, 127. 275 bugünkü Kasımpaşa İskelesi’nin yakınında olduğu düşünülen Kaptanpaşa Divanhanesi ve cami olmalıdır. Söz konusu yerin asıl gelişimiyse I. Süleyman Dönemi’nde (1520-1566) olmuş, şehrin nüfusunun artmasıyla birlikte bu bölge de iskâna açılmış ve buranın yaşam şartlarının uygun duruma getirilmesi işiyle Sadrazam Kasım Paşa görevlendirilmiştir. Bu dönemde divanhane yenilenmiş, yanına bir saray yapılmış; bölgenin yönetimi, kaptanpaşa ile tersane kethüdasına ve subaşısına verilmiştir. Genişleyen tersaneye, donanmanın bakım ve yönetim yapıları eklenmiş; divanhaneyse birkaç kez yıkılıp yeniden yapılmıştır. Döneme ait gravürlerden, buradaki divanhanelerin önem verilerek yapılmış, ahşap yapılar oldukları anlaşılmaktadır.819 Plan Şeması Bahriye Nezareti binası, aksiyal ve simetrik bir plan şemasına sahiptir. Birbirini dik kesen iki eksen üzerinde geliştirilmiş birbirinin aynı plan ve cephelerden oluşan iki katlı bir yapıdır. Eksenlerin bölümlediği dört grubun da eş ve bakışımlı düzenlenişi ve eksenler üzerindeki dört giriş, geometrik bir düzeni işaret etmektedir. Yapının ortasında, ana kütlenin uzun eksenini dik kesen, cam örtülü dikdörtgen bir iç avlu yer almaktadır. Üstü camla örtülü bu avlu uygulaması, XIX. Yüzyıl Batı Avrupa kentlerindeki belediye binası, banka, borsa vb. bazı kamu yapılarında görülen modele yakındır. Ancak, mimarın burada giriş ve merdivenleri kolonadın gerisinde planlaması, yapıya kendi içinde bir bütünlük kazandırdığı gibi, söz konusu avluyu da Avrupa modellerinden farklılaştırmaktadır. Bu avlunun ortasına yerleştirilmiş olan sekizgen planlı küçük mermer şadırvan, mekâna yerli ve Doğulu bir unsur olarak eklenmiştir.820 (Bkz. Şekil 104). 819 820 Afife BATUR, “Bahriye Nezareti Binası”, 549. A.g.m., 550. 276 Yapının birinci katında, Haliç cephesine bakan bölümde Hünkâr Dairesi oluşturulmuş, geri plandaki bölümler kaptan paşaların çalışma daireleri olarak düzenlenmiştir.821 Strüktür ve Yapı Malzemesi Bahriye Nezareti binası, burada daha önce yapılmış olan eski divanhane tipinden farklı olarak, denize çakılan yaklaşık 7.000 kazık üzerinde elde edilen dolgu zeminde, yüksek bir bodrum kat üzerine, iki katlı ve kâgir olarak inşa edilmiştir.822 Yapıda yer yer hımış sistemiyle, bağdadi sıvalı duvarlar oluşturulmuştur.823 Mimari Üslup Yapının simetrik plan şemasına bağlı olarak, dört cephesi de birbiriyle aynı olarak tasarlanmıştır. Bu tekdüze biçimleniş, yapının eksenlerde ve köşelerde ana bünyeden dışa taşırılması ve farklı türde pencere biçimlenişleriyle giderilmeye çalışılmıştır. Yapı, genel hatlarıyla, çağdaşı diğer birçok örnekte olduğu gibi, boyutları, cephe kompozisyonu ve ritmik hareketleri açısından, Batı tarzı Neoklasik bir yaklaşımla ele alınmış olmakla birlikte; bütününü oluşturan elemanlar tek tek incelendiğinde, yapıda Oryantalist etkinin ağırlıkta olduğu gözlenmektedir (Bkz. Şekil 105, 107). Bu etki, özellikle Osmanlı mimarlığı dışındaki İslam ülkeleri mimarisinden alınarak, yapının cephelerinde sıklıkla tekrarlanan mimari elemanlar olan at nalı, dilimli ve soğan biçimli üç ayrı kemer tipiyle karakterize olmaktadır. Yapının içindeyse, zemin kat arkatlarının kemerleri İslam-Doğu referansını güçlendirmektedir. Dönemin Oryantalist modası içinde yaygın olarak kullanıldığı bilinen Magrip kökenli, basık at nalı biçimindeki kemer modeli, yapısal olmayan 821 Pars TUĞLACI, a.g.k., 455. Bkz. ( 820 ), BATUR, 550. 823 Pars TUĞLACI, a.g.k., 456. 822 277 biçimiyle dekoratif bir görünüme sahiptir.824 Ayrıca, özellikle salon bölümü ve Kaptan-ı Derya odası zengin bir bezeme programıyla dekore edilmiştir.825 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Mevcut Bahriye Nezareti binası yapılmadan önce, bu bölgede varlığı bilinen son divanhane binası,826 II. Mahmud Dönemi’nde yapılmıştır. Ampir üsluptaki bu binanın, zamanla harap duruma gelmesi üzerine, donanmaya çok önem veren Sultan Abdülaziz, bu divanhaneyi yetersiz bularak daha büyük ve daha görkemli bir binanın yapılmasını istemiştir.827 Eski divanhanelerin yerinde, bütünüyle yeni bir anlayışla tasarlanan bu binanın temeli 28 Haziran 1864’te atılmış ve yapı 1868 yılında tamamlanmıştır.828 Bahriye Nezareti binasının inşası sırasında, tersane binasında, gemi inşa tezgâhlarında ve tersaneye ait dökümhanede de yenilemeler gerçekleştirilmiştir.829 Yapının Mimarı Yapının mimarı olarak, Vasilaki ve Anastas Kalfanın isimleri de anılmakla birlikte,830 Tuğlacı,831 Batur,832 Kuban833 ve Cezar834 yapının mimarının Sarkis Balyan olduğu bilgisini vermektedirler. Değerlendirme 824 Bkz. ( 820 ) BATUR, 550. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 508, 509. 826 Osmanlı deniz kuvvetlerinin başındaki en yüksek yetkili olan Kaptan-ı Deryaların resmi daire olarak kullandıkları binaya Bahriye Divanhanesi denilmekteydi. Cezar, ilk divanhanenin 1515’te inşa edildiğinin düşünüldüğü bilgisini vermektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, a.g.k., 508. 827 Bkz. ( 826 ), CEZAR, 508. Cezar, Tarih-i Lütfi, C. IV, s. 168’den nakille, binanın yenilenmesine Ateş Mehmed Paşa’nın Kaptan-ı Deryalığı döneminde karar verilmiş olduğu bilgisini vermektedir. 828 Bkz. ( 821 ), TUĞLACI, 455. 829 Bkz. ( 825 ), CEZAR, 508, 509. 830 Turgut SANER, a.g.k., 70. 831 Bkz. ( 821 ), TUĞLACI, 455. 832 Bkz. ( 820 ), BATUR, 550. 833 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 661, 662. 834 Bkz. ( 420 ), CEZAR, 177. 825 278 Bahriye Nezareti binası, Cumhuriyet Dönemi’nde 1928-1930 yılları arasında Bahriye Çekirdek ve Deniz Harp Okulu, 1933-1941 ve 1946-1952 yıllarında Deniz Astsubay Hazırlama Okulu olarak kullanılmıştır. 1952’de İstanbul Deniz Komutanlığı, 1953’te Boğazlar ve Marmara Deniz Koruma Komutanlığı olmuş, halen de bu komutanlığın adının değişmesiyle Kuzey Deniz Saha Komutanlığı binası olarak hizmet vermektedir.835 1839’da Tanzimat’ın ilanından sonra Bahriye’de girişilen ıslahat hareketleri kapsamında Bahriye Meclisi’nin kuruluşunun ardından yapılan en önemli reform, Osmanlı devlet teşkilatında uzun bir geçmişi olan kaptanpaşalık kurumunun lağvedilerek yerine Bahriye Nezareti’nin kurulmuş olmasıdır.836 Bahriye Nezareti binası, Türk siyaset tarihinde önemli bir olaya evsahipliği yapmıştır. 23 Aralık 1876’da, o dönem “düvel-i muazzama” olarak adlandırılan büyük devletlerin olağanüstü delegelerinin katıldığı konferans burada açılmış ve Tersane Konferansı adıyla tarihe geçmiştir. Ancak bu konferans, yaklaşmakta olan Osmanlı-Rus Savaşı’nı (93 Harbi) önleyememiştir. Bu toplantılar sırasında, I. Meşrutiyet ve Kanun-i Esasi’si de ilan edilmiştir.837 Bu yapıda ayrıca II. Abdülhamid’in, birçok yabancı devlet amirali için ziyafetler vermiş olduğu ve padişahı ziyarete gelen İngiliz, Fransız, Akdeniz donanmalarının kumandanları ile diğer yabancı amirallerin, bu binayı ziyaret ederek, burada ağırlandıkları da bilinmektedir.838 Katalog No: III. 7. 3. Altıncı Daire-i Belediye / Beyoğlu Belediyesi 835 Bkz. ( 821 ), TUĞLACI, 455. Ali İhsan GENCER, “Bahriye Nezâreti”, 511. 837 Söz konusu siyasi gelişmeler için bkz. İstibdat ve Meşrutiyet Yönetimleri Arasında Sıkışan Siyasi Gelişmeler, s. 45-57. Ayrıca İstanbul (Tersane) Konferansı ve etkileri için bkz. s. 49-50. 838 Bkz. ( 821 ), TUĞLACI, 455. 836 279 Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Şişhane Meydanı’nda, Meşrutiyet Caddesi, Nergiz Sokak ve İlk Belediye Caddesi tarafından çevrelenen yapı adasında, yer almaktadır (Bkz. Şekil 108). Haliç ve Tarihi Yarımada manzarasına hâkim bir konumda olan binanın doğusunda, Tünel’in839 İstiklal Caddesi girişinin bulunduğu Metro Han, kuzeyinde Şişhane ve Tünel Meydanı’nı birbirine bağlayan merdivenlerin köşesinde yer alan Decugis Evi bulunmaktadır. Zeynep Çelik’e göre, yapının Şişhane Meydanı’nın merkezine yerleştirilmesinde, o dönem Paris’inin etkileri söz konusudur ve yapı olasılıkla Etoile Meydanı’ndan (Place de I’Etoile) esinlenerek konumlandırılmıştır. Altıncı Daire binasının yer aldığı Şişhane Meydanı daha dar ölçülere sahip olmasına rağmen, Haussmann’ın kent tasarımı projeleriyle benzerlikler göstermektedir. Şişhane Meydanı’nın en geniş arterinin en göz alıcı yerinde konumlandırılan Altıncı Daire binası, Paris caddelerinde sıklıkla rastlanan, caddelerin anıtlarla noktalanması anlayışına uygun olarak yerleştirilmiştir (Bkz. Şekil 109). Ancak, burada farklı olarak Şişhane’nin caddeleri kentin diğer caddelerinden kopuktur ve bu nedenle, Avrupa kent tasarımı projelerine öykünüldüğü durumlarda sık görüldüğü üzere, benzerlikler biçimsel düzeyde kalmıştır.840 Plan Şeması Dik eğimli bir parselde yer alan yapı, Şişhane Meydanı’ndan merdivenlerle ulaşılan ve bodrum kat olarak kullanılan yükseltilmiş bir platform üzerinde 3 katlı olarak tasarlanmıştır. Yapı, XIX. Yüzyıl belediye işlevinin gereksinimlerini karşılayan açık ve yalın bir plan şemasına sahiptir. Zemin katta, yapı aksında geniş 839 840 Tünel için bkz. s. 366. Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 59. 280 bir giriş holü bulunmaktadır ve buradan ulaşılan her iki yöndeki koridorlar üzerinde ofis olarak düzenlenmiş birimler yer alır. Girişin üzerinde birinci katta yer alan geniş salon, günümüzde belediye meclis salonu olarak kullanılmaktadır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı kâgir olarak inşa edilmiştir. Ahşap olan kat döşemeleri betonarme kaset sistemine dönüştürüldüğünden iç mekân bezemeleri bütünüyle yok olmuştur.841 Yapının, yakın dönemde geçirmiş olduğu onarım sırasında, özgün çatı sistemi çelik ve cam malzemeyle bütünüyle yenilenerek değiştirilmiştir. Mimari Üslup Yapının cepheleri simetrik olarak ele alınmıştır. Giriş cephesinde, çifter pilastrla ayrılmış yuvarlak kemerli, üç sıra geniş pencereye yer verilen giriş holü bölümü, yapının ana kütlesinden çıkma yapacak şekilde düzenlenerek vurgulanmıştır. Yapı, geniş profilli kat arası silmeleri, üçgen alınlıklı pencereleri, köşe pilastrları ve pencere korkulukları gibi mimari elemanlarla karakterize olan ve dönemin resmi binaları için çoğunlukla tercih edilen Batı tarzı Neoklasik üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 110, 111). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1857’de on dört belediye bölgesine ayrılan İstanbul’da, örnek belediyecilik uygulamasına “Altıncı Daire” kabul edilen Beyoğlu-Galata bölgesinde başlanmıştır. Bina Edouard Blacque Bey’in842 1879-1883 yılları arasındaki ilk reisliği döneminde, 841 Cengiz CAN, “Altıncı Daire-i Belediye Binası”, 223, 224. Cezar, Edouard Blacque Bey’in babasının, II. Mahmud Dönemi’nde Türkiye’ye gelip yerleşmiş bir Fransız olduğunu; İstanbul’da dünyaya gelen ve Osmanlı uyruğunda bulunan Edouard Blacque Bey’in, ilki Ocak 1879-Nisan 1890, ikincisi Şubat 1892-Haziran 1895’te olmak üzere, toplam 14 yıl Altıncı Daire Belediyesi’nin başında bulunmuş olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 250, 251. 842 281 İtalyan mimar Barborini tarafından tasarlanarak inşa edilmiştir.843 Binanın inşasından önce, belediyenin sürekli bir yerinin olmadığı ve geçici mekânlarda hizmet verdiği bilinmektedir.844 Gerçekleştirmeye çalıştığı uygulamalar için bütçesi sürekli yetersiz kalan Altıncı Daire-i Belediye İdaresi’nin, daha konforlu ve kendisine layık yeni bir makam binasının yapımı için, 1868 bütçesine 200.000 Para eklenmesi gerekliliği, dönemin basınında yer almıştır. Bu haberden yaklaşık bir yıl sonra, 24 Haziran 1869 günlü dönem gazetelerinde VI. Daire Belediye binasının ihalesine ilişkin duyuru yayınlanmıştır.845 Söz konusu binanın, Pera’ya çıkan sırtların güney yamacında inşası öngörülmüştü.846 Yapının Mimarı Yapı, İtalyan mimar Barborini tarafından tasarlanmıştır.847 Giovanni Battista Barborini (1820-1891), Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid dönemlerinde, Osmanlı başkentinde devletin birçok resmi girişiminde faaliyet göstererek, yüzyılın değişen türlerinde yapılar inşa etmiştir.848 1820’de Parma Dükalığı’na bağlı Piacenza’nın Cortemaggioe şehrinde doğan Barborini, Torino Ecole de Génie Civil’deki mimarlık eğitimini tamamlayarak, 1849 yılında İstanbul’a gelmiş ve 1887’ye kadar burada kalarak mimari uygulamalar gerçekleştirmiştir. Bu tarihten sonra İtalya’ya döndüğü bilinen Barborini, 843 Cengiz CAN, “Altıncı Daire-i Belediye Binası”, 223. Akın, Journal de Constantinople Gazetesi’nin 24 Eylül 1859 tarihli bir haberine dayanarak, belediyenin Pera Caddesi üzerindeki bürosunu, 1859 Eylül’ünden itibaren Petit-Champs des Morts yakınlarındaki bir yere taşıdığı bilgisini vermektedir. Bkz. Nur AKIN, a.g.k., 219. 845 A.g.k., 112. 846 Bkz. ( 840 ), ÇELİK, 59. Çelik, bu bilgiyi BOA, D.İ: No. 10514. TSMK: No. MR712; TSMK: No. YB3858; İ.Ü.K., No. 91677’ye dayanarak vermektedir. 847 Bkz. ( 843 ), CAN, 223. 848 Nurcan YAZICI, a.g.t., 241. 844 282 Piacenza’da çeşitli kamu binaları yapmış ve 1891’de Buoncamino Hapishanesi’nin inşası sırasında geçirdiği bir kaza sonucu yaşamını kaybetmiştir.849 İstanbul’da, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısı başlarında kilise, tiyatrolar, kadastro planı, Çemberlitaş çevre düzenlemesi, Altıncı Daire-i Belediye ve 1867 Paris Sergisi’nde Osmanlı Pavyonu gibi yapılar tasarlayan Barborini’nin yaşamı hakkında bilinenler sınırlıdır. İstanbul’da yaşayan Duhani’nin, yıllar sonra mimarın kızıyla görüşmüş olması, Barborini’nin levanten bir kimlik kazandığını düşündürmektedir. 1890 sonrası, Barborini’nin adına, 1908’de Selanik’te rastlanmaktadır. Cengiz Can’a göre, Selanik’te o yıllarda toptan inşaat malzemesi ticareti yapan Giuseppe Barborini eğer Giovanni Battista’yla aynı aileye mensupsa, ailenin Selanik’e göçmüş olduğu düşünülebilir.850 Barborini, Gaspare Fossati’den851 sonra İstanbul’da ilk büro sahibi mimarlardandır. Bürosu 1868 yılında Pera’da Sakızağacı Caddesi’ndedir. 1 Nisan 1867’de Champ-de Mars Sarayı’nda açılan Uluslararası Paris Sergisi için Osmanlı Pavyonunu hazırlarken yardımcısı Leon Parvillée’dir.852 Barborini, 1869 yılında Mahmud Paşa’nın başkanlığında kurulan Kadastro Komisyonu’nda, Mühendis Ritter, İbrahim Bey, Gavand ve Stampa’yla birlikte görev yapmıştır.853 Ayrıca, Paris Sergisi’nden beş yıl sonra, 1873 Viyana Sergisi için Nafia Nazırı İbrahim Edhem Paşa tarafından hazırlatılan ve Osmanlı mimarlığında önemli bir yeri olan Üsul-ü Mimari-i Osmanî kitabının hazırlanmasına da katkı sağlamıştır.854 849 Bkz. ( 848 ), YAZICI, 241. Yazıcı, bu bilgiyi P. GIRARDELLI - C. CAN, “Giovanni Battista Barborini a Istanbul”, 2’den aktarmaktadır. 850 Cengiz CAN, a.g.t., 196. 851 Gaspare Trajano Fossati’nin yaşamı ve etkinlikleri için bkz. s. 94-95. 852 Cengiz CAN, a.g.t., 197. 853 Bkz. ( 852 ), CAN, 197. Can, bu bilgiyi The Levant Herald, 31 Mayıs 1869’dan aktarmaktadır. 854 Bkz. ( 852 ), CAN, 197. 283 Barborini’nin İstanbul uygulamalarından 1859 tarihli Moda’da Assumpta Est Maria in Colum Kilisesi ve bugün Beyoğlu Belediye Başkanlığı olarak kullanılan Altıncı Daire-i Belediye binası Batı tarzı Neoklasik üslupta örneklerdir. Belediye Sarayı, Şişhane Meydanı’yla kurduğu güçlü optik bağlantıyla Beyoğlu’nun girişinde, işlevi ve mimarisiyle Tanzimat sonrası bölge mimarisini temsil eden nitelikte bir yapıdır. Mimar, aynı yıllarda Dolmabahçe Saray Tiyatrosu’nu da tasarlamıştır.855 Değerlendirme Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk belediye binası olan Altıncı Daire-i Belediye, uzun yıllar bu işlevini sürdürmüş, 1960’lı yıllarda kaymakamlık olarak kullanılırken tekrar belediye şube müdürlüğü yapılmış, 1984’te Beyoğlu Belediye Başkanlığı binası olmuştur. Bu sırada onarım geçirmiş, mevcut çatı katı, çatının yükseltilmesiyle normal kata dönüştürülmüştür. 1992’de yapının dış cephesi temizlenmiş ve boyanmıştır.856 Yapı, yakın dönemde de kapsamlı bir restorasyon geçirmiştir. Yapıyı ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında değerlendirebilmek için, dönemin siyasi ve ekonomik gelişmeleri tekrar anımsanacak olursa: XIX. Yüzyılın ortalarında özellikle Kırım Savaşı’nın857 Osmanlı İmparatorluğunun Batı’yla olan ilişkilerinin gelişmesinde önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Söz konusu savaş nedeniyle, İstanbul kısa sürede yabancı orduların ve ardından da Avrupalıların uğrak yeri haline gelmeye başlamıştır. 1838’de İngilizlerle imzalanan Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nın 858 ilerleyen yıllarda diğer Batılı devletleri de kapsayacak şekilde genişletilmesi, Batılı ülkelerle olan ticari ilişkilerin artmasını sağlamıştır. XIX. Yüzyılın ilk yarısındaki gerek bu ticari gelişmeler, gerekse yüzyılın ikinci yarısında yaşanan Kırım Savaşı nedeniyle Galata’nın bir ara liman işlevi 855 Cengiz CAN, a.g.t., 198. Bkz. ( 843 ), CAN, 223. 857 Bkz. Kırım Savaşı’nın Yaratmış Olduğu Siyasi ve Diplomatik Gelişmeler, s. 14-16 858 Bkz. Mali İflasa Giden Yolda İlk Adım: Baltalimanı Ticaret Antlaşması, s. 6-7. 856 284 görmesi, Avrupalıların Galata ve Beyoğlu’nda ticari yaşama katılarak zamanla burada yerleşmelerine ortam hazırlamıştır. Önceden Batılı diplomatların mekân edindikleri Beyoğlu, bu dönemde Avrupalı tüccar, serbest meslek sahibi ve Avrupai yaşam tarzını benimsemiş levanten ve gayrimüslimlere evsahipliği yapmaya başlamıştır. Böylelikle Galata ve çevresinin servet birikimi, bir tür “Osmanlı burjuvazisinin” oluşumuna ön ayak olmuştur.859 Batı’daki kent dokusunu kökten etkilemiş olan Sanayi Devrimi sonucu, XIX. Yüzyıl’da Avrupa kentleri hızla büyümüş ve artan nüfusla birlikte, kent hizmetleri de önem kazanmaya başlamıştır. Söz konusu bu durumun Osmanlı İmparatorluğu’ndaki etkileriyse esas olarak, birçok farklı alanda değişim ve dönüşüme neden olan Tanzimat’la birlikte gündeme gelmiştir.860 Bu bağlamda, Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı benzeri belediyecilik, 1855’te yeni kanun ve yönetmelikler çıkarılarak örgütlenmeye başlanmıştır. Yarım yüzyıldan fazla bir süre Şehremaneti olarak adlandırılan bu örgüt, doğal olarak ilk önce başkent İstanbul’da faaliyete geçmiştir. Şehremaneti Nizamnamesi’nin 3, 4, 5. maddelerine göre Şehremini (Belediye başkanı) padişah tarafından atanacak ve iki de yardımcısı bulunacaktır. Nizamnamenin 2. maddesine göreyse Şehremaneti’nin görevi, İstanbul halkının günlük ihtiyaç maddelerini kolaylıkla temini, yeni fiyatların belirlenmesi ve kontrolü, esnafın düzeni, şehrin ve sokakların temizliği, İstanbul’da toplanacak bazı vergilerin Hazine’ye teslimi olarak belirlenmiştir.861 Şehreminliği faaliyete geçtikten bir yıl sonra, 1856’da, yedi kişiden oluşan ve İntizam-ı Şehir Komisyonu adı verilen bir komisyon oluşturulmuş ve bu komisyon, hükümete önerilerini içeren bir rapor sunmuştur. Raporda, İstanbul’un düzenli bir şehir olabilmesi için, yollarının yapılması, sokakların genişletilmesi, temizliğinin gerçekleştirilmesi, aydınlatılması gereği üzerinde durulmuş ve bu hizmetlerin yerine getirilebilmesi için de bazı gelir kaynaklarının belediyeye tahsisi önerilmiştir. Söz konusu raporun en önemli noktası da, 14 belediye dairesine ayrılan İstanbul’da örnek 859 Zafer TOPRAK, “Altıncı Daire-i Belediye”, 220. Bkz. ( 859 ), TOPRAK, 220. 861 Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 135. 860 285 belediyecilik uygulamasına “Altıncı Daire”862 kabul edilen Beyoğlu-Galata’dan başlanmasıydı. Komisyonun bu önerisini dikkate alan hükümet, örnek belediyecilik uygulamasını 1858’de Beyoğlu’ndan başlatmıştır.863 Konuyla ilgili olarak 14 Şubat 1858’de yayınlanan padişah kararında da İstanbul’un on dört belediye dairesine ayrıldığı, ancak bu dairelerde yapılacak işlerin hepsine bir anda başlamanın zor olması nedeniyle, çalışmalara VI. Daire’nin örnek oluşturacağı belirtilmektedir. Bu seçimde, Galata ve Beyoğlu’ndaki yapıların sayısal olarak fazlalığı864 ve değerliliği, sahiplerinin bu tür uygulamaları yabancı ülkelerde daha önceden görmüş olmaları ve önemini bilmelerinin etkin olduğu vurgulanarak “bu örneğin başarısı, diğerleri için öncü olacaktır” denilmektedir. Bu belediye dairesi cadde, sokak ve kaldırımları bakımlı hale getirecek, suyollarını, kanalizasyonları düzenleyecek, bölgenin temizliğini sağlayacaktır. Bu işlerin gerçekleştirilmesinde harcanacak para için özel bir daire oluşturulacak ve bu daire, belediyeye ayrılan gelirleri toplama konusunda yetkili olacaktır. VI. Daire Meclisi’ne bölgede on yıl oturmuş, varlıklı, Batı’yla ilişkileri olan gayrimüslimlerin seçilmesine özen gösterilmiştir.865 Altıncı Daire ilk iş olarak Beyoğlu ve Galata’nın kadastro haritasını oluşturarak, bölgedeki Müslüman mezarları dışındaki defin yerlerini şehir dışına ve Şişli’de tahsis edilmiş yere nakletmiştir. Tepebaşı ve Taksim’de birer halk bahçesi yapılmıştır. Galata ve Beyoğlu’nun yolları olanaklar ölçüsünde genişletilmiştir. 862 Toprak, “Galata’nın ‘Altıncı Daire’ adını almasının nedeni, Paris’te “Sixiéme Arrondissement” (6. Bölge) diye bilinen belediye biriminin kentin en etkin donanıma sahip bölgesi olmasıdır.” bilgisini vermektedir. Bkz. ( 859 ), TOPRAK, 220. 863 Bkz. ( 861 ), CEZAR, 135. 864 Journal de Constantinople Gazetesi, 15 Haziran 1860 tarihli nüshasında, VI. Daire sınırları içindeki ev ve dükkân sayısını 1860 yılı itibariyle 12.000 olarak vermektedir. 865 Nur AKIN, a.g.k., 98, 99. Daire Meclisi üyeliklerine, Osmanlı uyruğuna sahip, bölge sınırları içinde emlak sahibi olan tüccardan Sava, tiyatrocu Naum, Mısır sarrafından biraderi tüccardan İlya, Miltiyadi Bey, Balmumcuzade Salih Efendi, Sarraf Ohannes, daire mimarı Bilezikçi Artin ve daire tabibi Serviçen getirilmişlerdir. Ayrıca bölge dâhilinde emlak sahibi yabancılardan Antoine, Hanson, Septim Frankini, Kamatoğulu Avram müşavir üye olarak atanmışlardır. Bkz. Zafer TOPRAK, a.g.m., 221. 286 Ayrıca bir de hastane açılmıştır. 5 Haziran 1870’te yaşanan Büyük Beyoğlu Yangınından sonra bölgede kâgir inşaat özendirilmiştir.866 XIX. Yüzyıl İstanbul’unda gerçekleştirilmiş olan birçok yenilikten, öncelikle Altıncı Daire Belediyesi bölgesinde yaşayan halkın yararlanmış olduğu görülmektedir. Bunların başında havagazı hizmeti gelmektedir. Türkiye’nin ilk metrosu olan Tünel, 1874’te Beyoğlu’nda işlemeye başlamıştır. O dönem İstanbul’unun büyük gemilerinin yanaşabildiği ilk modern rıhtım olan Galata Rıhtımı 1865’te geliştirilmiştir. Tramvay 1864-1871 yılları arasında Beyoğlu bölgesine gelmiş, Galata-Eminönü Köprüsü 1871’de yenilenmiş, şebeke suyunun Beyoğlu’na kadar gelmesi de yine Altıncı Daire Belediyesi’nin ayrıcalıklı statüye sahip olduğu dönemde gerçekleştirilmiştir.867 Daire, bununla birlikte eleştirilen kimi çalışmalara da imza atmıştır. Bunlardan biri ve belki de en önemlisi 1864 yılında bölgenin yeniden düzenlenmesi kapsamında gerçekleştirilen Galata Surları’nın yıkımı olmuştur. Söz konusu yıkım ve imara açma çalışması, Galata’nın Cenevizlilerden XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısına dek ayakta kalabilmiş olan, özgün tarihi belge değerinin ortadan kaldırılmasına neden olmuştur. 1864-1865 yıllarında Server Efendi başkanlığındaki VI. Daire Belediye Meclisi kararıyla yıkımı kesinleşen Galata Surları’nın ortadan kaldırılmasından sonra ortaya çıkacak arsaların satışıyla elde edilecek paranın, Ayasofya’nın arkasında yapılan Darülfünun binasının868 inşaatında kullanılması düşünülmüştür.869 VI. Daire’nin bunca uygulama için sürekli kaynak gereksinimi içinde olduğu bilinmektedir. Yapılacak işlere gereken miktarın, bölge sınırları içinde yaşayan halktan hemen toplanmasının zor olması nedeniyle, Hazine için de bu miktarın yük oluşturacağı dikkate alınarak, bölgenin zenginlerinden borç alınması düşünülmüş 866 Bkz. ( 865 ), TOPRAK, 221. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 350. 868 Darülfünun binası için bkz. s. 91. 869 Nur AKIN, a.g.k., 106, 107. 867 287 ancak bu da gerçekleştirilememiştir.870 VI. Daire’nin gerçekleştirmeye çalıştığı uygulamalara karşın, bütçesi sürekli olarak yetersiz kalmaktadır. Örneğin 18 Mart 1868 günlü bir toplantıda, aylık kamu aydınlatma giderleri olarak 42.000 Para, yol ve kanalizasyon bakımı olarak 280.000 Para, diğer masraflar ve belediye binasının kirası olarak 65.000 Para şeklinde bir gider listesi ilan edilmiştir.871 28 Aralık 1857 ve 7 Haziran 1858 tarihli Altıncı Daire nizamnameleri, 5 Ekim 1877 tarihli Dersaadet Belediye Kanunu’yla kaldırılmış ve Altıncı Daire, genel belediye mevzuatı içerisine alınmıştır. Yeni kanunla İstanbul Şehremaneti yirmi belediye dairesine ayrılmış ve Beyoğlu bölgesine yine Altıncı Daire denilmiştir. 30 Ocak 1913 tarihli Dersaadet Teşkilat-ı Belediyesi hakkındaki Muvakkat Kanun’a kadar Altıncı Daire varlığını sürdürmüştür. Bu yeni mevzuatla İstanbul şehri bir tek belediye dairesi olarak kabul edilmiş ve bu dairenin dokuz idare şubesine ayrılması öngörülmüştür. Daire-i belediye meclisleri ve reislikleri de kaldırılmıştır. Böylece 1913 tarihli mevzuat, görece bağımsız belediye dairelerini Şehremaneti’nin bünyesine katmıştır. Bu bir anlamda, 5 Ekim 1877 günlü Dersaadet İdare-i Belediye Nizamnamesi’yle ayrıcalığını yitiren Altıncı Daire’nin, adını da yitirmesi anlamına gelmektedir.872 Bir deneme niteliğinde kurulan Altıncı Daire’nin gündeme getirmiş olduğu kent hizmetleri, Osmanlı belediyecilik tarihi üzerinde derin izlere sahiptir. Yerel yönetim anlayışına Batı normlarını getirmenin ve diğer belediyelere örnek olmanın ötesinde Altıncı Daire, Batı’daki kentleşme örneğini Osmanlı’ya taşıyarak Tanzimat’ın gündemindeki Batılılaşma/çağdaşlaşma anlayışının da somut anlamda pratiğinin yapılabildiği bir “uygulama merkezi” olmuştur. VI. Daire’nin, Osmanlı’nın etnik dokusundaki çeşitliği en iyi yansıtan bölgelerden olan Galata ve Beyoğlu’nda, böylesi karmaşık bir nüfusu, ortak yaşama uyum sağlamak üzere katılıma özendirmesi ve bu alanda başarı sağlaması, 870 Nur AKIN, a.g.k., 102. Bkz. ( 845 ), AKIN, 112. 872 Zafer TOPRAK, a.g.m., 222. 871 288 Tanzimat’ın Osmanlılık anlayışının bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Müslümanı, gayrimüslimi, Levanteni, yabancısıyla farklı unsurların bir arada yaşadığı bu bölge, Tanzimat’ın karşılaştığı tüm etnik sorunları da içerisinde barındırmıştır. Bununla birlikte, benzer sorunları paylaşmakta olan etnik gruplar, ortak çözüm arayışlarına yönelerek, çağdaş kent kültürünün oluşmasını sağlamışlardır. Tüm bu olumlu düşüncelere ve beklentilere karşın, Altıncı Daire’de gerçekleştirilenlerin yine de Osmanlılık bilincini oluşturmakta başarılı sonuçlar elde ettiği söylenemez. Dairenin yönetimi büyük ölçüde Galata-Beyoğlu bölgesinde yerleşik, Avrupa himayesinde bulunan varlıklı burjuvazi sınıfının elinde kalmış ve bu nedenle sokakların düzenlenmesi ve temel kent hizmetleriyle yetinilmiştir. Belediye Meclisi, bu tür düzenlemelerin, bölgenin varlığını göstereceği, Batılılaşma çizgisini kanıtlayacağı ve Galata’nın varlıklı kesiminin kültür normlarını ön plana çıkaracağı beklentisi içerisinde olmakla birlikte; bölgede yaşayan farklı toplumsal katmanların gereksinimlerine karşı bir sorumluluk duygusu oluşmamıştır. Babıâli karşısında güç kazanmak ve özerklik elde etmek, Galata iş çevrelerinin konumlarını güçlendirmek anlamına gelmiştir. Dairenin öncelikleri, ticareti Batılı temellere oturtmak, Avrupai kent hizmetlerini getirmek ve yeni bir tüketim ağı oluşturmaktı. Bu nedenle, dairenin Avrupa’ya aşırı bağımlı oluşu, Osmanlılık bilincinin gerektirdiği Müslümangayrimüslim dayanışmasına engel olmuştur. Avrupa’ya öykünme isteği, zamanla Galata’da Müslüman ve gayrimüslim cemaati uzlaşmaz bir konuma getirmiştir. Ayrıca, kapitülasyonlar nedeniyle Babıâli rahat hareket edememiş ve Altıncı Daire’yle bölge yönetiminin özerk kılınması, kapitülasyonları daha da tehlikeli bir konuma sokmuştur. Bu nedenle Babıâli, 1913’te Altıncı Daire’nin ayrıcalığını kaldırarak diğer belediyeler konumuna indirgeme tedbirini almıştır.873 Altıncı Daire deneyi, olumlu anlamdaysa Babıâli’nin kent konusunda duyarlılık kazanmasını sağlamıştır. Çağdaş toplum anlayışının kent dokusundan geçtiği görülerek, kent hizmetlerinin kamunun görev alanı içerisinde olduğu 873 Zafer TOPRAK, a.g.m., 222, 223. 289 anlaşılmıştır. Geçmişin vakıflar gibi dağınık birimleriyle gerçekleştirilen değişik tür hizmetlerini tek bir çatı altında toplamanın gereğine inanılmıştır. Bu nedenle çağdaş yerel yönetim anlayışının Türkiye’de temelleri kısa süreli bir girişim de olsa, Altıncı Daire’yle atılmıştır.874 VI. Daire sayesinde gerçekleştirilen uygulamalar, bugünün Galata ve Pera’sında izlerini hâlâ korumaktadır. Burada inşa edilen ve özgün mimari işlevini koruyarak günümüze ulaşan VI. Daire binası, mimarisinin ve kent dokusundaki konumunun yanı sıra, Tanzimat’ın getirdiği yeni işlevlerden birinin ilk örneği olması bakımından taşıdığı sembolik anlamla da önem kazanmaktadır. Katalog No: III. 7. 4. Telgrafhâne-i Âmire Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bugün mevcut olmayan yapı, Gülhane’de Topkapı Sarayı Alay Köşkü ile Soğukçeşme Kapısı yanındaki burcun arasında, Sur-ı Sultani’nin dış cephesine bitişik olarak inşa edilmişti (Bkz. Şekil 113). Yapının, sur duvarlarına paralel gelişen konumunun belirlenmesinde, 1855 Mart ayı başlarında çekilen ve aynı yılın Ağustos ayında tamamlanarak işletmeye açılmış olan 270 km. uzunluğundaki İstanbul-Edirne Hattı’nın, Soğukçeşme’deki telgraf merkezinden Yedikule’ye kadar olan bölümünün yangınlardan korunması amacının belirleyici rol oynadığı anlaşılmaktadır.875 874 Zafer TOPRAK, a.g.m., 223. Semavi EYİCE, “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, 62. Eyice, bu bilgiyi A. Baha GÖKOĞLU, Batı ve Doğu’da Telgrafçılık Nasıl Doğdu? Yurdumuzda Telgrafçılık, İlk Hatlar, İlk Telgraf Tarifesi-İlk Telgraf Türesi, Türk Telgraf ve Posta Tarihine Ait Tetkikler, II, 46’dan aktarmaktadır. 875 290 Bu fiziksel gerekçenin yanı sıra, dönemin yeni ve en önemli bu iletişim aracının merkezinin Babıali’ye yakın bir konumda olmasının istenilmiş olduğu da açıktır. Plan Şeması Özgün halinde iki katlı olan yapı, bir kenarında bitiştiği burçla bağlantılı olarak tasarlanmış ve bilinmeyen bir tarihte üzerine iki kat daha eklenmiştir. Yapının mimarı olan Giuseppe Fossati, bitişikte yer alan burcun üzerine konsollara oturan çıkmalı bir kat eklemeyi düşünmüştür. Yandaki iki katlı bina, zeminden dört basamakla çıkılan çifte merdivenli bir girişe sahiptir.876 (Bkz. Şekil 112). Yapının mevcut planından anlaşıldığı kadarıyla, alt katta sağda iki oda, soldaysa geniş bir hol ile yukarı çıkışı sağlayan dönel bir merdiven bulunuyordu. Üst kattaysa, merdivenin yanındaki küçük bir aralık ile üç mekân bulunmaktaydı. Semavi Eyice’ye göre, bu iki kat müdür ve diğer personelin kullanımı için, burcun içinde yer alan bir merdivenle ulaşılan üstteki köşk ise Telgrafhane merkezi olarak tasarlanmış olmalıydı.877 Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı, mevcut fotoğrafından anlaşılabildiği kadarıyla kâgir olarak inşa edilmiştir. Girişin önünde metal ve cam malzemeden bir markiz olduğu görülmektedir. Mimari Üslup Giuseppe Fossati tarafından yapılmış olan cephe etütlerinde, iki katlı ana binanın giriş cephesi beşik kemerli iki kapı ve iki yanda birer pencere ve üst katta 876 877 Semavi EYİCE, “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, 65. A.g.m., 66. 291 söveli dört dikdörtgen pencereyle düzenlenmiş, bu katların ve cephenin ortasına bir devlet arması yerleştirilmiştir. Burcun üzerine oturtulan çıkmalı kat ise, köşelerde pilastrları ve cephesindeki kemerli üçüz penceresiyle daha gösterişli bir görünümdedir. Yapının bu görünümüyle iddiasız, yalın bir Batı tarzı Neoklasik üsluba sahip olduğu söylenebilir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Osmanlı İmparatorluğu’nda, Fransızlarla bir telgraf hattı kurulması konusundaki ilk görüşmeler, Sadrazam Kıbrıslı Mehmed Paşa’nın emriyle 1854 yılı Haziran ayı sonlarında yapılmış ve bu iş için görevlendirilen M. de La Rue Fransa’dan, başkent İstanbul’a gelmiştir. Ali Galip Paşa başkanlığında, Eylül 1854 başlarında kurulan özel bir komisyonda ilk hattın İstanbul-Edirne-Şumnu arasında çekilmesi uygun görülmüştür. Kırım Savaşı’nın yaşanmakta olduğu bir döneme denk gelen bu girişimle, ilk Osmanlı telgraf hattı, 1855’te, Edirne-Şumnu arasında Fransız Deloro tarafından kurulmuştur.878 Bu hattın imtiyaz sahipleri M. de La Rue ile Blaque Bey’di. 1854 yılı Aralık ayında, Karadeniz Ereğlisi’nden getirilen telgraf direklerinin söz konusu güzergâh üzerine dikilmesine başlanmıştı. 1855 yılı başlarında M. de La Rue gerekli diğer teknik malzemeleri Fransa’dan getirmiş ve ilk iş olarak da İstanbul Telgrafhanesi kurulmaya başlanmıştır.879 1855 Mart ayı başlarında çekilen İstanbul-Edirne Hattı’nın işleri 6 Ağustos’ta tamamlanmış ve 16 Ağustos’ta da bu hat işletmeye açılmıştır. “270 km uzunluğunda olan hat, İstanbul’da Soğukçeşme’deki telgraf merkezinden Yedikule’ye kadar yangınlardan korunması için sur duvarları arasından yapılmıştır.880 İstanbul’da açılan ilk telgraf merkezinin Babıâli yakınında, Soğukçeşme’de Sur-ı Sultani burcunun üzerinde kurulmasına irade-i seniyeyle izin verilmiş ve söz konusu burç buna göre Giuseppe Fossati tarafından düzenlenmiştir. Merkezden çıkan teller burcun sağ 878 Bkz. ( 875 ), EYİCE, 62. Eyice, bu bilgiyi Aziz AKINCAN, Türkiye’de Posta ve Telgrafçılık, 4, 9, 10 ile A. Baha GÖKOĞLU, aynı yerden aktarmaktadır. 879 Bkz. ( 875 ), EYİCE, 62. 880 Bkz. ( 875 ), EYİCE, 62. 292 tarafından ve sur duvarları üzerinden Yedikule’ye ve oradan da hat boyunca devam etmekteydi. Gerek İstanbul Telgraf Evi, gerekse Telgraf Genel Direktörlüğü uzun zaman burada hizmet vermişse de, 1866-1867 yıllarına doğru bu bina Telgraf İdaresi’nin ihtiyacını karşılayamaz hale geldiğinden, Telgrafhane bitişiğinde bulunan Kasr-ı Hümayun (Alay Köşkü) da Telgraf Evi’nin kullanımına verilmiştir.881 Ayrıca, önceki merkez binasının üzerine yeni bir kat daha eklenmek suretiyle Telgraf Merkezi ve İdaresi Dairesi genişletilmiştir. 1868-1869 yıllarında posta ve telgraf işlerinin birleştirilmesiyle, yeni ihtiyaçlar doğrultusunda, bir iki daire daha eklenerek bina genişletilmiştir.882 Semavi Eyice, Fossati Kardeşlerin Bellinzona’da koruma altına alınmış olan arşivlerinde 1967 yılında yaptığı çalışmalar sırasında, 818 sayılı bir cephe etüdü ile bir planın kenarında rastlamış olduğu İtalyanca “Progetto … Telegrafo Ottomano in Con / poli … 1855” kaydından yola çıkarak, söz konusu çizimlerin 1855’te İstanbul’da yapılması tasarlanan Osmanlı Telgrafhane binasının projesi olduğunu saptamıştır.883 Giuseppe Fossati bu önemsiz gibi görünen küçük yapısı karşılığında bir nişan verilerek ödüllendirilmiş ve miktarı bilinmemekle birlikte, Eyice’ye göre, kendisine bu işi karşılığında uygun bir ücret de verilmiştir.884 Yapının Mimarı 1855 tarihli Telgrafhane-i Amire binası, Giuseppe Fossati’nin tasarımıdır.885 881 Dolmabahçe Sarayı’nın bir köşesinde yeni bir Alay Köşkü yapıldığından, artık fonksiyonunu kaybeden esas Alay Köşkü, telgrafhane nazırlarına makam olarak tahsis edilmiştir. Telgrafhane buradan ayrıldıktan ve binası da yıkıldıktan sonra Alay Köşkü uzun süre boş kalmış, Cumhuriyet Döneminin ilk yıllarındaysa Güzel Sanatlar Birliği’ne tahsis edilmiştir. Bkz. Semavi EYİCE, “Alay Köşkü”, 177. 882 Semavi EYİCE, “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, 62, 63. 883 A.g.m., 64, 65. 884 Bkz. ( 877 ), EYİCE, 66. Ayrıca Cengiz CAN, a.g.t., 158. 885 Bkz. ( 876 ), EYİCE, 65. Ayrıca Bkz. ( 884 ), CAN, 158. 293 Gaspare Trajano Fossati’den886 on üç yaş küçük olan Giuseppe Fossati 5 Temmuz 1822’de Morcote’de dünyaya gelmiştir. Milano Brera Akademisi’nde 18371839 yılları arasında iki yıllık mimarlık eğitimi sonrası İstanbul’daki yoğun çalışmalarına yardım için ağabeyinin davetiyle 1839 yılında Osmanlı başkentine gelmiştir. 21 Mayıs 1854’te İstanbul’da Prusya Kralı’nın İstanbul Elçiliği’ndeki sekreter ve tercümanının kızı Alessandrina Stiepovich’le evlenmiş ve ilk iki çocukları İstanbul’da doğmuştur.887 Cengiz Can’a göre Gaspare Fossati’nin uyumla çalıştığı en yakın yardımcısı durumundaki Giuseppe Fossati, ağabeyinin İstanbul’daki uygulamalarına önemli katkı sağlamış ve aynı zamanda çalışkanlığıyla, yürüttükleri çok sayıdaki uygulamanın iyi bir takipçisi olmuştur. Mimarın, Ayasofya restorasyonundaki önemli katkısından başka İstanbul ve Morcote’de kendi imzasını taşıyan uygulamaları da bulunmaktadır.888 Semavi Eyice, Giuseppe’nin, birçok konuda ağabeyine yardımcı olmakla birlikte, Gaspare Fossati kadar başarılı bir mimar olmadığını ve bu nedenle, bir sanat eseri olmak iddiasına sahip bulunmayan Telgrafhane binasının yapımının kendisine verilmiş olduğunu öne sürmektedir.889 Giuseppe Fossati, Osmanlı, İtalyan, İspanya ve İran’dan nişan ve madalyalar almış; 1865’te Urbino Enstitüsü’ne onur üyesi seçilmiştir. 1887’de Roma’da Parlamento Sarayı yarışmasına da katılmış olan mimar, zatürreye yakalanarak 1 Mart 1891’de doğum yeri olan Morcote’de yaşamını yitirmiştir.890 Değerlendirme 886 Gaspare Trajano Fossati’nin yaşamı ve etkinlikleri için bkz. s. 94-95. Cengiz CAN, a.g.t., 177. 888 Bkz. ( 887 ), CAN, 177. 889 Semavi EYİCE, “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, 64. 890 Cengiz CAN, a.g.t., 179, 180. 887 294 1815’te Amerika’da ilk telgraf hattının faaliyete geçmesini takiben Osmanlı ülkesindeki ilk telli telgraf denemesi 9 Ağustos 1847’de Beylerbeyi Sarayı’nda yapılmış, bunun başarılı olması üzerine mors alfabesinin mucidi S. Morse’a, Sultan Abdülmecid (1839-1861) tarafından bir madalya verilmiştir. İlk telgraf hattının çekilmesiyse Kırım Savaşı dönemine (1853-1856) rastlamıştır. Müttefik güçler İstanbul-Varna-Balıklava arasına bir deniz kablosu döşemişler, Varna-ŞumnuRusçuk-Bükreş hattı Avusturya-Macaristan Devleti sınırına kadar uzatılarak, Avrupa şebekesiyle bağlanmış ve hattın döşendiği müjdesi de padişaha telgrafla bildirilmişti. Bu hatların mülkiyeti savaştan sonra Osmanlı İmparatorluğu’na bırakılmıştır.891 Askeri amaçların yanında, telgrafın Batı’da icat edilip uygulamaya konulmasından kısa süre sonra İstanbul’da sivil amaçlarla kullanılmaya başlamasının temel nedeni, hızlı haberleşmenin XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında İstanbul’da önemli ticari ve ekonomik faaliyetlerde bulunan yabancı, levanten tüccar ve bankerlerin başlıca ihtiyaç ve taleplerinden biri olmasıydı. Bu nedenle, ilk telgrafhane, yabancı ve levanten burjuvazi ile özellikle bankerlerin yoğun olarak yerleşmiş oldukları Galata-Beyoğlu bölgesinde Galata Telgrafhanesi adıyla kurulmuştu. Bunu, Sadrazam Kıbrıslı Mehmed Paşa hükümetinin daveti üzerine İstanbul’a gelen mühendis Dolaro ile Black’in 1855’te döşediği İstanbul-Edirne-Şumnu hattı izlemiş ve Babıâli karşısında İstanbul Telgraf Merkezi’nin yapımına başlanarak, 15 Eylül 1855’te merkezin resmi açılışı yapılmıştır. Aynı yıl telgraf genel müdürlüğüne getirilen Billurizade Mehmed Efendi tarafından İstanbul-Rumeli ve Anadolu’daki şehir ve kasabalar arasında bağlantı kuran hatlarla, 1860’ta İstanbul-Ankara hattı kurulmuştur. 1860 yılı başlarında İstanbul’da 44 telgraf merkezi bulunmaktadır.892 İlk Osmanlı telgraf hattının ve bugün mevcut olmayan Telgrafhane binasının,893 Osmanlı İmparatorluğu’nu siyasi ve ekonomik anlamda olumsuz yönde etkileyen, bununla birlikte Batı dünyasıyla ilişkilerin artmasını da sağlamış olan 891 ANONİM, “Telgraf”, 243. A.g.m., 243, 244. 893 Yapıdan geriye, bugün Ankara PTT Müzesi’nde koruma altına alınmış olan ve üzerinde “Telgrafhane 1271” yazısı okunan dikdörtgen bir mermer levha kalmıştır. Bkz. Semavi EYİCE, “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, 68. 892 295 Kırım Savaşı’nın yaşanmakta olduğu bir dönemde yapıldığı görülmektedir. Mimari değerinden çok işlevine önem verilmiş olan Telgrafhane-i Âmire binası, bilinmeyen bir tarihte ortadan kaldırılmıştır (Bkz. Şekil 114). Yapının Sur-ı Sultani üzerinde ve bu aksa paralel olarak inşa edilmesinde, XIX. Yüzyıl’da sıkça karşılaşılan büyük yangınlardan telgraf hattını ve binayı koruma isteğinin olduğu açıktır. Bu faktörün dışında, çağının en önemli iletişim sistemi olan telgraf şebekesinin ana binasının Babıâli’ye yakın bir konumda olmasının istenilmesi anlaşılabilir bir durumdur. Katalog No: III. 7. 5. Postane-i Âmire / İş Bankası Müzesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Hobyar Mahallesi, Bahçekapı Semti’nde,894 Yeni Cami Caddesi, Bankacılar Sokağı, Şeyhülislam Hayri Efendi Caddesi ve Celal Bey Sokak tarafından çevrelenen yapı adasında yer almaktadır. Yapının doğu kenarında Hatice Sultan Türbesi ve Çeşmesi bulunmaktadır (Bkz. Şekil 116). Plan Şeması Yapının özgün plan şemasının, yapıya yeni eklenen katlar ve verilen yeni işlevler sonucu değişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte yapı, mevcut halinde 46 x 20 m. boyutlarında dış ölçülere sahip, doğu-batı doğrultulu dikdörtgen, aksiyal ve simetrik bir plan şemasına sahiptir. Zemin ve 1. katta yer alan mekânlar, koridorun her iki yanına karşılıklı olarak yerleştirilmişlerdir. 1. katta koridor üzerinde dikdörtgen aydınlatma boşlukları yapılmıştır (Bkz. Şekil 117, 118). 894 Semtin tarihsel gelişimi için bkz. Hidayet Camii, Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 240. 296 Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı özgün halinde bir bodrum kat üzerine iki katlı ve kâgir olarak inşa edilmiş; yapıya zaman içerisinde iki kat daha eklenmiştir. 2004 yılında yeniden özgün durumuna dönüştürülerek, üstteki iki katı kaldırılmıştır. Yapının cephelerinde kesme ve suni taş kullanılmıştır. Girişte yer alan merdiven ve sütunlarda mermer malzeme kullanılmıştır. Ayrıca yapının üzerinde, koridorlara doğal ışık sağlayan cam malzeme kullanımı dikkat çekmektedir. Kimi pencerelerdeyse vitraylı cam uygulaması tercih edilmiştir. Mimari Üslup Yapının, orta aksı ve yan kanatları, yapının ana bünyesinden hafif dışa taşırılarak vurgulanmış ve böylelikle cephede hareket sağlanmıştır. Eksende yer alan giriş bölümü, zemin katta altı sütunla taşınan bir portik şeklinde düzenlenmiştir. Zemin kat ve birinci katın giriş aksında yer alan pencereler beşik kemerli, birinci katın yan kanatlarında yer alan pencerelerse basık kemerli olarak tasarlanmıştır. Kat arası ve kat bitimi geniş profilli silmelerle meydana getirilmiş ve yapı bir parapetle sonlandırılmıştır. Yapı bu görünümüyle, Batı tarzı Neoklasik ve Neobarok mimari repertuardan seçilen elemanlarla oluşturulmuş Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 115, 116). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Sultan Abdülmecid Dönemi’nde İstanbul’da Posta Nezareti’nin kurulmasından sonra, Eminönü’nde Yeni Cami avlusundaki cizyehane binası Postahane-i Âmire adıyla ilk Osmanlı postahanesi olarak hizmete açılmıştır. Evkaf’a ait iki katlı ve ahşap olan bu bina, şehrin merkezi bir yerinde, sahile ve ticaret merkezlerine yakın olması nedeniyle Posta Nezareti’ne verilmişti.895 Yeni Cami 895 Nesimi YAZICI, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü”, 1640. Yazıcı, bu bilgiyi Posta ve Telgraf Mecmuası, No. 206, (Ağustos 1334), s. 63’ten aktarmaktadır. 297 avlusundaki bu ilk postahane binasının üst katı Posta Nezareti, alt katıysa İstanbul Postanesi olarak kullanılmaktaydı. İlk dönemde Posta Nazırı aynı zamanda İstanbul Postanesinin müdürü olarak da görev yapmaktaydı.896 1870’te Posta ve Telgraf idarelerinin birleştirilerek bir nazırın idaresine verilmesinden sonra, Postahane-i Amire İstanbul Postanesi adını almış ve gerek nezaret kadroları, gerekse posta hizmetleri arttığından, eski ahşap bina ihtiyaçları karşılayamaz duruma gelmiştir.897 Bunun üzerine söz konusu bina, 1890’da yıktırılmış ve yerine yaptırılacak olan kâgir binanın inşaatı eksiltmeli ihale usulüyle, 12.000 Altın Liraya, müteahhit Şeyh Ahmed Muhtar Talat Efendi’ye verilerek inşaata başlanmıştır. Yapının ikinci kat duvarları tamamlanmak üzereyken, temellerin sağlam olmadığı yönünde bir söylentinin çıkması üzerine inşaat durdurulmuştur. Yapılan kontrollerde binanın sağlam olduğunun anlaşılmasıyla, bir yılı aşkın bir süre durdurulmuş olan inşaat çalışmalarına yeniden başlanmıştır. İnşaatı tamamlanan ve bazı eklemelerle 15.000 Altın Liraya mal olan binanın açılış töreni, 22 Eylül 1892 tarihinde Posta ve Telgraf Nazırı Hasan Ali Efendi’nin katılımıyla gerçekleştirilmiştir.898 Yapının Mimarı Yapının mimarı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Değerlendirme Yeni Cami yakınındaki Postahane-i Amire ve Alay Köşkü yanındaki Telgrafhane-i Amire binası zaman içerisinde haberleşme alanında artan iş yoğunluğu 896 R. S. KAYSERİLİOĞLU - C. KUNTAY, “Postaneler”, 280, 281. Ayrıca bkz. Fatmagül DEMİREL, Sultan II. Abdülhamid’in Mirası İstanbul’da Kamu Binaları, 222. 897 Bkz. ( 896 ), KAYSERİLİOĞLU - KUNTAY, 280, 281. 898 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 223’te Tercüman-ı Hakikat Gazetesi, No. 4401, 6 Mart 1893 / 17 Şaban 1310’a atıfta bulunarak, yapının resmi açılışının, padişahın doğum günü olan 5 Mart 1893 günü yapıldığı bilgisini vermektedir. R. Sertaç Kayserilioğlu ve Cemil Kuntay ise binanın, Ekim 1892’de törenle hizmete açıldığını iddia etmektedir. Bkz. ( 896 ), KAYSERİLİOĞLU - KUNTAY, 280, 281. Ayrıca bkz. http://www.muze.isbank.com.tr/muzebinasi.asp. 298 nedeniyle ihtiyacı karşılayamaz hale gelmiştir. Birbirine yakın bu ulaşım hizmetlerinin farklı binalarda yürütülüyor olması aksamalara neden olmaktaydı. Haberleşme alanında sıkı bir denetim ağı kuran II. Abdülhamid’in isteği üzerine yeni bir postahane binasının yapımı için hazırlıklara başlanmıştır.899 Bu nedenle Yeni Camii arkasındaki postane binası, açılışından sonra uzun süreli kullanılmamış ve İstanbul Postahanesi’nin, Sirkeci’de 1909 yılında yapımı tamamlanan Büyük Postahane’ye900 taşınmasından sonra, eski binası bir süre paket postanesi olarak kullanılmıştır.901 Cumhuriyet Dönemi’nde, 1927’de Türkiye İş Bankası’nın İtibar-ı Milli Bankası’yla birleştirilmesiyle bina, İş Bankası’na devredilmiş ve banka şubesi olarak kullanılmak üzere, binada çeşitli onarımlar yapılmıştır. Çalışmalar süresince bankanın 70 kişiyi bulan personelinin kullanımı amacıyla yeni odalar oluşturulmuş, ayrıca binaya bir kat daha eklenerek üç katlı hale getirilmiştir. Bina, 20 Şubat 1928’de İş Bankası İstanbul Şubesi olarak hizmet vermeye başlamış; İstanbul’da İş Bankası’nın diğer şubelerinin açılmaya başlamasından bir süre sonra da, 1950’li yıllarda Yeni Cami Şubesi adını almış ve bu dönemde yapı dört katlı hale getirilmiştir. 2004 yılına kadar banka şubesi olarak kullanılan bina, aynı yıl özgün durumuna dönüştürülerek, üstteki iki katı kaldırılmıştır. 2005 yılında binanın Türkiye İş Bankası Müzesi olarak açılması için çalışmalar başlatılmış ve banka şubesi olarak kullanılmaya başlandığı dönemdeki özgün yapısına ait sabit mobilyalar ve detaylar korunarak, yapıya müze işlevinin gerektirdiği iklimlendirme, güvenlik ve aydınlatma sistemleri eklenmiştir.902 Yapı günümüzde de bu işlevini sürdürmektedir. Posta hizmetlerinin gerçekleştirildiği mekânlar olarak ilk postaneler, İstanbul’da XVIII. Yüzyıl’dan başlayarak yabancı ülkeler tarafından kurulmuştur. Venediklilerin, daha XVI. Yüzyıl’ın sonlarından itibaren, İstanbul’la çeşitli merkezler arasında posta kuryeleri çalıştırdıkları bilinmektedir. Bu ilk dönemlerde posta hizmetlerinin görüldüğü mekânlar, daha çok denizcilik şirketlerinin acenteleri olmuştur. XVII. Yüzyıl’dan I. Dünya Savaşı’nın başlangıcına kadar İstanbul’da, 899 Bkz. ( 898 ), DEMİREL, 223. Büyük Postahane binası için bkz. s. 299. 901 Bkz. ( 896 ), KAYSERİLİOĞLU - KUNTAY, 280, 281. 902 http://www.muze.isbank.com.tr/muze_binasi.asp. 900 299 başta Avusturya olmak üzere Rusya, Fransa, İngiltere, Romanya, Polonya, İtalya, Almanya posta merkezleri açmışlardı. Uluslararası alanda Levant (Şark) Postaları olarak adlandırılan yabancı postalar, 1840’ta Posta Nezareti’nin kurulmasından itibaren kaldırılmaya çalışılmış; posta hizmetleri ve postanelerin Osmanlı İmparatorluğu tekeline, en azından kontrolü altına alınmasına çaba sarf edilmiş ancak bu başarılamamıştır.903 Yabancı posta merkezlerini denetim altına almak ve bir yandan da Avrupa’yla ticari faaliyetleri ve diğer haberleşmeyi sürdürebilmek amacıyla 1870’lerde Galata’da, müdürlüğünü bir İngiliz’in yürütmekte olduğu Beynelmilel İttihad Postaları Merkezi İdaresi kurulmuş, 1934’e kadar da çalışmalarını sürdürmüştür. Bu idareye bağlı 4 posta merkezinin yetersiz kalması nedeniyle, yabancı postaneler işlevlerine devam etmişlerdir.904 Söz konusu bina, Yeni Camii avlusunda açılmış olan ilk ahşap binanın şartlarını daha iyi hale getirebilmek ve modern bir posta hizmeti vermek amacıyla açılmış olmasına rağmen, 1909’da Büyük Postane binasının hizmete girmesiyle, yaklaşık 17 yıl özgün işleviyle kullanılabilmiş ve sonrasındaysa iktisadi bir fonksiyon verilerek bankaya dönüştürülmüştür. Bu boyutta ve nitelikte bir yapının mimarının bilinmiyor olması, yapının dikkat çekici bir özelliği değerlendirilebilir. Katalog No: III. 7. 6. Posta ve Telgraf Nezareti / Büyük Postane Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 903 904 R. S. KAYSERİLİOĞLU - C. KUNTAY, a.g.m., 280. Bkz. ( 903 ), KAYSERİLİOĞLU - KUNTAY, 280. olarak 300 Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Sirkeci Semti’nde,905 Büyük Postane, Ankara ve Aşirefendi caddeleri ile Postaneyanı Sokak tarafından çevrelenen yapı adasında yer almaktadır. Posta ve Telgraf Nezareti işlevini yerine getirecek olan bir binanın, başkentin önemli bir ticaret ve ulaşım odağı durumundaki Sirkeci semtinde konumlandırılmış olması anlamlıdır. Bina ayrıca, bürokrasinin merkezi olan Babıâli’ye oldukça yakın bir konumdadır. Plan Şeması Posta ve Telgraf Nezareti binası, dıştan dışa 92 x 45 m. boyutlarındadır ve 3.525 m²lik bir alanı kaplamaktadır. Dört katlı anıtsal yapı, Posta ve Telgraf Nezareti’nin yönetim birimleri ile merkez postanesinin ihtiyacı olan birimleri bir arada barındırması öngörülerek tasarlanmıştır. Simetrik bir plan şemasına sahip olan yapının ortasında 30 x 15 m. boyutlarında büyük bir hol bulunmaktadır. Posta merkezine ve nezarete ait birimler bu orta hol çevresine yerleştirilmiştir. Plan şemasının temel omurgasını, uzun kenarı boyunca orta hole açık olarak, dar kenarındaysa bir aks içerden dönerek tüm oda ve salonları açık bir dolaşım sistemine bağlayan sirkülasyon koridoru oluşturmaktadır. Yapının zemin katı, posta hizmetlerine ve teknik servislere, üst katlarıysa nezaret bürolarına ait oda ve salonlara ayrılmıştır. Ön cephe yönündeki geniş koridorun iki ucuna büyük, anıtsal merdivenler yerleştirilmiştir. Yapının iki ucunda biri Sultan’a, diğeri Posta Telgraf Nazırına ayrılmış kuleli çıkmalar yer almaktadır (Bkz. Şekil 119). Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı, döneminin en ileri yapım teknolojisine sahiptir. İstanbul için bu dönemde artık alışılmış olan putrelli döşeme tekniğinin yanı sıra, özellikle orta hol ve 905 Semtin tarihsel gelişimi için bkz. Sirkeci Garı / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 373. 301 üstünü örten metal strüktürlü renkli cam tavan, boyut ve tasarım olarak çağının İstanbul’daki önemli örnekleri arasında yer almaktadır (Bkz. Şekil 123, 124). Ayrıca, yapıda o dönem için oldukça ileri bir konfor düzeyini ifade eden merkezi ısıtma ve havalandırma sistemi de kurulmuştur.906 Yapının cephelerinde kesme taş, suni taş, mermer ve yer yer çini panolar kullanılmıştır. Üst örtü olarak, anıtsal holün dışındaki bölümler kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmüş, köşelerde yer alan “kulelerin” kubbeleriyse kurşunla kaplanmıştır. Yapının içinde anıtsal merdivenlerde ve zemin kaplamalarında mermer malzeme kullanılmıştır. Mimari Üslup Posta ve Telgraf Nezareti binası, dönemin Eklektik mimari anlayışının bir ürünü olmakla birlikte, I. Ulusal Mimarlık Akımı’nın da ilk ve en önemli örneklerindendir. Bu durum, yapının giriş cephesinde kullanılan geleneksel Osmanlı mimarlığından alınmış sivri kemerler, mukarnaslar ve kabaralar gibi yapı elemanları ile kemer üstlerinde kullanılan klasik Türk çinileriyle karakterize olmaktadır. Bununla birlikte yapının özellikle üst katlarında Batı tarzı Neoklasik üsluptaki Korent başlıklı yarım dairesel sütunlar kullanılmıştır. Yapının ana bünyesinden öne çıkarılan köşelerdeki kule görünümlü bölümlerde yer alan kemer, pencere vb. mimari öğelerle, ana kütlenin öğeleri arasında önemli bir boyutlandırma farkı yaratılarak kulelere Barok bir vurgu işlevi yüklenmiştir. “Kulelerin” kubbe eteğinde yer alan kornişin geniş içbükey profili ve Osmani armayı çevreleyen kemeri, Barok vurguyu güçlendirmektedir (Bkz. Şekil 120, 121). Yapının arka cephesi ise daha yalın bir anlayışla ele alınmıştır (Bkz. Şekil 122). Tüm bu anılan mimari elemanlar ve tasarım, yapının Eklektik bir karakter kazanmasını sağlamaktadır. Yapının mekân tasarımı açısından üzerinde durulması gereken en etkileyici bölümü orta holüdür. Üç kat boyunca yükselmekte olan bu mekân, renkli camla kaplı örtüsünden süzülen ışıkla aydınlanmaktadır. XIX. Yüzyıl’ın banka vb. büyük boyutlu 906 Afife BATUR, M. Vedad Tek Kimliğinin İzinde Bir Mimar, 80, 81. 302 yapılarında tercih edilen bu tasarım, bu yapı için de kullanılmıştır (Bkz. Şekil 123, 124). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Tanzimat’ın ilanının ardından gerçekleştirilmeye çalışılan yeniden yapılanmanın ilk kurumlarından biri posta teşkilatı olmuştur. 23 Ekim 1840’taki kuruluşunda maddi olarak Maliye Nezareti’ne, işleyiş olarak da Ticaret Nezareti’ne bağlanan kurum, 21 Eylül 1871’de Telgraf Müdürlüğü’yle birleştirilince bağımsız bir nezarete dönüşmüştür. Posta ve Telgraf hizmetleriyle oluşturulan haberleşme ağı, XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda her zaman önemli bir kurum olarak görülmüş ve o döneme değin ayrı binalarda yürütülen bu hizmetlerin yeni ve tek bir binada birleştirilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Özellikle, yeni bir teknoloji olan telgrafın hızla benimsenmesi ve olabildiğince yaygın bir telgraf ağı kurulması sonucunda, Eminönü’ndeki Postahane-i Amire’nin907 ve Alay Köşkü yanındaki Telgrafhane-i Amire’nin908 yetersiz kaldığı ve hizmetlerin ayrı binalarda sürdürülmesinin aksamalara neden olduğu görülmüştür. Bunun üzerine, haberleşme sisteminde yaygın bir kontrol isteyen II. Abdülhamid’in emriyle yeni bir binanın yapımı için girişimler başlatılmıştır.909 Yapının mimarı olan Vedad Bey, projenin kendisine verilmesinin öyküsünü, Feridun Kandemir’e verdiği bir röportajda dönemin bir duyumuyla birlikte aktarmaktadır: “Hırka-i Şerif alayında Posta Nezareti binasından bir suikast yapılacağı…” haberi üzerine Sultan Abdülhamid’in, hem Alay Köşkü yanındaki Telgrafhanenin hem de karşısındaki binanın tahliyesini ve yeni bina yapımını emrettiğini ve yeni binayı da kendisine yaptıracaklarını öğrendiğini belirtir.910 Söz konusu duyumla, binanın inşasının Mimar Vedad Bey’e verilmesi kararı arasında yaklaşık iki yıl bulunmaktadır ancak bir süre sonra Posta Nazırı Hüseyin Hasib 907 Postane-i Âmire için bkz. s. 295. Telgrafhâne-i Âmire için bkz. s. 289. 909 Afife BATUR, a.g.k., 75-78. Batur, bu bilgiyi BOA, PTNİ, 1318 Z’den aktarmaktadır. 910 Feridun KANDEMİR, “Mimar Vedad Tek”, 14. 908 303 Efendi’den, beklenen öneri gelmiş ve yeni Posta Nezareti binasının Vedad Bey tarafından inşası uygun görülmüştür.911 Afife Batur, Posta ve Telgraf Nezareti için yapılacak olan yeni binanın inşasının 1900 yılı sonlarına doğru gündeme gelmesinin ardından, olasılıkla finansal nedenlerle, çalışmaların oldukça yavaş ilerlemiş olduğunu ve Vedad Bey’e proje önerisinin, 1903 yılı başlarında yapılmış olabileceği bilgisini çeşitli gazete haberlerine dayanarak vermektedir. Söz konusu haberlere göre proje, haziran sonunda Sultan’a sunulacaktır.912 Ağustos ayında Şehremaneti’ne, binanın bulunduğu yerde eski Zaptiye arsasındaki ahırları boşaltması bildirilmiş913 ve 1 Eylül 1903 günü, Sultan’ın cülus yıldönümünde ilk taşı koyma töreni yapılmıştır.914 Posta Telgraf Nazırı Hüseyin Hasib Bey’in konuşmasının ardından, üzerine binanın kimliğinin ve öneminin kazındığı ilk taş, temele konulmuştur. Ayrıca, haberleşmede yeni araçların da devreye gireceğini göstermek üzere, kentin çeşitli yerlerine yüz adet posta kutusu da yerleştirilmiştir.915 Ekim ayı başında Vedad Bey, Posta Telgraf Nezareti mimarlığına atanmış916 ve ardından serbest kadroya alınarak maaşı kesilmiştir. Mimar Vedad Bey’e inşaat süresince günde 8 Mecidi ödenecek ve bu görevinin sona ermesinden sonra mimar yeniden kadroya alınacaktır.917 Beş yıl süren yapım süreci, Sultanın desteğine rağmen sorunlarla geçmiş ve idari organizasyonda gecikmeler yaşanmıştır. İnşaat işlerini yürütmekten sorumlu ilk komisyon ancak 1903 yılı sonlarında kurulabilmiş ve Maliye Nezareti’nden Edhem Bey’in başkanlığında Aralık ayı başında çalışmaya başlamıştır.918 911 Afife BATUR, a.g.k., 78, 79. Journal de Moniteur Oriental, 29 Haziran 1903. 913 Journal de Moniteur Oriental, 18 Ağustos 1903. 914 Journal de Moniteur Oriental, 2 Eylül 1903. 915 Afife BATUR, a.g.k., 79. 916 Journal de Moniteur Oriental, 2 Ekim 1903. 917 Afife BATUR, a.g.k., 80. Batur, bu bilgiyi BOA, PTNİ, 1322 B/2’den aktarmaktadır. 918 Bkz. ( 917 ), BATUR, 80. Batur, bu bilgiyi Journal de Moniteur Oriental Gazetesi’nin 1 Aralık 1903 tarihli nüshasından aktarmaktadır. 912 304 İnşaat sırasında, Mimar Vedad Bey, İstanbul’un sıkışık sokak dokusunun yaratmış olduğu kavrama zorluğu nedeniyle ve yapının gereksindiği perspektif mesafesini yaratmanın gereğine inandığı için riskleri göze alarak 919 binayı yıkılan tanzifat920 ahırlarının arsasında 12 m. geriden başlayarak inşa etme cesaretinde bulunmuş ve bunun hesabını Şûrayı Devlet’te sorgulanarak vermiştir.921 Yapının Mimarı Yapının mimarı olan Mehmed Vedad (Tek), 1 Mayıs 1873 yılında İstanbul’da doğmuştur.922 Mimarın babası Trabzon, Kastamonu, Ankara, Adana, Sivas, Diyarbakır ve Bağdat valiliklerinde bulunmuş önemli bir bürokrat olan Giritli Sırrı Paşa, annesi ise Hekimbaşı İsmail Paşa’nın kızı olarak çocukluğunu Saray’da geçirmiş ve pek çok sultan ve şehzadeyle arkadaşlık etmiş olan, dönemin tanınmış şair ve bestecilerinden Leyla (Saz) Hanım’dır. Vedad Bey, kendine özgü aristokratik geleneklere sahip Osmanlı yüksek bürokrasisinin son kuşağının temsilcilerinden olan bu büyük ailede ve elitist çevrede doğup yetişmiştir. Her zaman Saray’a, iktidara ve seçkin sınıfa yakın olan ailenin seçkin ve entelektüel geleneği, Mimar Vedad Bey’in kardeşleri ve çocuklarıyla da devam etmiştir.923 Mimar, ilk eğitiminden sonra girdiği Mekteb-i Sultani’nin924 onuncu sınıfındayken, 1889’da babasının karşı çıkmasına rağmen, annesinin Sırrı Paşa’yı ikna etmesi üzerine, eğitimini sürdürmek için Paris’e gitmiş; lise eğitimini Ecole Monge’da tamamladıktan sonra Academie Julien’de resim, Ecole Centrale’da mühendislik okumuştur.925 1895’te katıldığı bir yarışma sonucunda ilk 9 kişi arasına 919 Bkz. ( 917 ), BATUR, 80. Temizlik işleri. 921 Bkz. ( 910 ), KANDEMİR, 14. 922 Kendi beyanı, H. 1290 Ramazan ayı olarak Ekim / Kasım 1873’e denk düşmekteyse de, Ecole des Beaux-Arts’daki dosyasında 1 Mayıs 1873 olarak kayıtlıdır. AENSBA, Dosya No: 4738. 923 Afife BATUR, a.g.k., 49, 50. 924 Mekteb-i Sultani’nin etkinlikleri ve binası için bkz. s. 22, 23 ve 87. 925 Afife BATUR, a.g.k., 55. Batur, Tek Aile Arşivi’nde yer alan Nihad V. Tek’in N. Sahir Sılan’a yazmış olduğu bir mektuba dayanarak, Vedad Bey’in, orta ve lise eğitimini Paris’te Ecole Monge’da tamamladığı, ardından Ecole Centrale’de mühendislik eğitimine başladığı ve bir yandan da Académie Julian’de resim ve heykel kurslarına katılmış olduğu bilgisini vermektedir. 920 305 girerek Ecole National des Beaux-Arts’da mimarlık eğitimi yapmaya hak kazanmıştır. Mimarlık öğrenimini başarıyla tamamladıktan sonra, ünlü Prix de Rome / Roma Ödülü’nde çalışmış ve katkıları nedeniyle kendisine Légion d’Honneur nişanı verilmiştir.926 1898’de İstanbul’a dönen mimar, özel bir büro açarak ilk yapıtlarını vermeye başlamış ve adını ilk olarak Kastamonu Hükümet Konağı’nın projelerini hazırlayarak duyurmuştur. 1899’da Şehremaneti Heyet-i Fenniye başkanlığına atanmış, bu görevinin yanı sıra Sanayi-i Nefise Mektebi’nde927 de mimarlık ve sanat tarihi dersleri vermiştir. 1905’te Posta ve Telgraf Nezareti başmimarlığına atanmış ve bu görevi sırasında baş eseri sayılabilecek olan, Posta ve Telgraf Nezareti binasını 1909’da tamamlamıştır. Bu binanın arkasında yer alan Hobyar Mescidi, mimarın tasarladığı tek dini amaçlı yapı olarak bilinmektedir.928 1909’da Sultan Mehmed Reşad tarafından Saray başmimarlığına atanan Vedad Bey, çeşitli saraylardaki onarım ve ek inşaat işlerini yürütmekteyken, 19091910’da ününü pekiştiren ikinci önemli yapısı olan Sultanahmet’teki Tapu ve Kadastro binasını tamamlamıştır. 1913’te Enver Paşa tarafından Harbiye Nezareti başmimarlığına atanmış ve üç yıl süren bu görevi sırasında Enver Paşa’nın Kuruçeşme’deki köşkünü de inşa etmiştir. Aynı yıllarda, konut bölgesi olarak gelişmeye başlayan Nişantaşı ile Harbiye arasındaki yeni Valikonağı Caddesi üzerinde iki arsa alarak kendisine iki ayrı ev yapan Vedad Bey’in 1913’te tamamlanan ve Nişantaşı Palas adıyla bilinen ilk konağı 1960’lı yıllarda yıkılmıştır. Bu konağın bitişiğindeki köşe arsa üzerinde inşa edilmiş olan ikinci konak ise mimarın sanatını en iyi yansıtan yapılardan biri olarak günümüze kadar gelmiştir.929 Mimar, Seyr-i Sefain İdaresi adına, 1915-1917’de Haydarpaşa ve Moda iskeleleri ile Karaköy’de Seyr-i Sefain Acentesi binalarını da tasarlayıp 926 Metin SÖZEN, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi, 26. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi için bkz. s. 98. 928 Yıldırım YAVUZ, “Tek, Vedat”, 232. 929 Bkz. ( 928 ), YAVUZ, 232. 927 306 gerçekleştirmiştir. İskeleler bugün de ayakta olmalarına karşın, acente binası 1950’lerdeki Karaköy Meydanı düzenlemeleri sırasında yıktırılmıştır.930 Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte 1924’te Atatürk tarafından Ankara’ya davet edilen Vedad Bey, burada ilk olarak Çankaya’da, Gazi Köşkü adıyla tanınan bağ evini onararak, bu yapıya sekizgen bir kule eklemiştir. Ankara’da, 1924-1925 yılları arasında yaptığı en önemli yapıysa Cumhuriyet Halk Fırkası merkezi olarak tasarlanıp, bittikten sonra ikinci TBMM binası olarak kullanılan binadır. Bu yapının karşısında yer alan Ankara Palas ise yapıyı projelendiren mimarın temeli attıktan sonra anlaşmazlıklar nedeniyle İstanbul’a dönmesiyle yarım kalmış ve daha sonra Kemaleddin Bey tarafından tamamlanmıştır.931 1927’de Mimar Kemaleddin Bey’in ölümünden sonra ve bu dönemde Ankara’ya gelen yabancı mimarların etkisiyle Ulusal Mimarlık anlayışı güç kaybetmiş ve yerini giderek uluslararası bir anlayışa bırakmıştır. 1930’da Güzel Sanatlar Akademisi’nde ulusal mimarlık ilkelerine göre eğitim veren Tek’in ve Giulio Mongeri’nin atölyelerinin kapatılmasıyla da I. Ulusal Mimarlık Dönemi sona ermiştir. Bu dönemde, 1930’dan sonra gelişen uluslararası mimarlık yöntemlerine ayak uydurmaya çalışan Tek’in bu yıllardaki çalışmaları genellikle İstanbul’da sayıları artmakta olan apartman yapıları üzerinde yoğunlaşmıştır. Bunlar arasında, 1930’ların başlarında inşa edilmiş olan Valikonağı Caddesi’ndeki Yayla Apartmanı, Maçka Caddesi üzerindeki Azim Apartmanı ve Teşvikiye Caddesi’ndeki Güneş Apartmanı sayılabilir.932 Tek’in İstanbul’daki diğer yapıları arasında Eminönü’nde 1912 tarihli Liman Hanı (Mesadet Han), Karaköy’de 1915 tarihli Muradiye Hanı, Üsküdar’da 1925 tarihli Nemlizade Tütün Deposu, Karaköy’de 1935 tarihli Tahir Hanı ile Fatih’te 1914-1916 yılları arasında tamamlanmış olan Tayyare Şehitleri Anıtı sayılabilir.933 930 Bkz. ( 928 ), YAVUZ, 232. Bkz. ( 928 ), YAVUZ, 232. 932 Bkz. ( 928 ), YAVUZ, 232. 933 Bkz. ( 928 ), YAVUZ, 232. 931 307 Mimarın, Fransız temelli öğrenimi onu çalışmalarında salt bir Beaux-Arts üslubu kullanmaya yöneltmemiş ve daha yerel, daha Türk bir ifade aramasını engellememiştir. Bu yeni üslubun yaratılmasında, Türk milliyetçiliğinin temel ilkelerini formüle etmiş olan sosyolog Ziya Gökalp’in düşüncelerinden etkilenmiş olduğu söylenebilir.934 Değerlendirme Daha önce de değinilmiş olduğu üzere, İstanbul’da posta hizmeti veren ilk postaneler, XVIII. Yüzyıl’dan itibaren, yabancı devletler aracılığıyla kurulmaya başlanmıştı. Halkın bu hizmetlerden tam anlamıyla yararlanmasıysa 1840 yılında Posta Nezareti’nin kurulmasından sonra sağlanmıştır.935 Posta ve Telgraf Müdürlükleri’nin 1871’de birleştirilip, nezarete dönüştürülmesinden sonra, Postahane-i Amire, İstanbul Postanesi adını almıştır. Bu birleşmeyle burada çalışan sayısının ve verilen hizmetlerin artışından dolayı mevcut bina yetersiz kalmaya başlamış ve bu nedenle, yeni bir binanın inşası gündeme gelmiştir. Bu gereklilik dışında yeni ve büyük postanenin yapımı, Sultan Abdülhamid’in rejim karşıtlarının haberleşmesinin kontrolünü sağlayacak yaygın bir iletişim ağı istemesi ve aynı zamanda İstanbul’daki yabancı posta merkezlerine karşı bir prestij konusu olarak da düşünülmüştür.936 Bu doğrultuda, yönetimlerinin yapının mimarı birleştirilmesi ve Vedad Bey’den yeniden örgütlenmesi posta ve telgraf aşamasının yapısal çözümlemelerini geliştiren bir proje tasarlaması beklenilmiştir. Bu bağlamda, Posta Telgraf Nezareti ve Postahane-i Amire Binası, tasarımcı açısından çoğul işlevleri yüklenmiş bir model olarak ele alınmış; tasarımın birincil ve somut hedefi, haberleşmenin işleyiş gereklerini yerine getirmek olmuştur. Bu işlevsellik etkeni 934 Y. YAVUZ - S. ÖZKAN, a.g.m., 1082. Sinan CECO, “Büyük Postane”, Ed. Fatih Güldal, 38. 936 Bkz. ( 911 ), BATUR, 78, 79. Batur, bu bilgiyi BOA, PTNİ, 1318 Z’den aktarmaktadır. 935 308 dışında, yapının “prestij yapısı” koşullarını sağlıyor olması da mimardan beklenilen bir diğer faktör olmuştur.937 Afife Batur’a göre, projenin kendisine verilmesi sonrası, Mimar Vedad Bey’in “1900’lü yılların başında elde ettiği bu fırsatı derin bir misyon duygusunun baskısı altında ama kişisel olma özgürlüğüyle birlikte algıladığı duyumsanmaktadır”. Bu bağlamda mimarın, hem Beaux-Arts’da öğrenip benimsediği kuralları gerçekleştirmek, hem Türk olan bir mimardan beklenen kimlik işaretlerini kullanmak ve hem de XX. Yüzyıl’a giren bir dünyada özgün ve yeni olmak amacında olan çelişik bir birliktelik arayışı içinde olduğu söylenebilir.938 Bir Avrupa büyük kentinin gar binasını anımsatan bu binadan akıllarda kalan ve döneminde etkili olduğu bilinen ileti, mimarının Türk oluşu ve binanın anıtsallığıdır. Yerli ve Türk olduğunu düşündürten ise kulelerdeki ve girişteki almaşık taşlı Osmanlı kemerleri, mukarnaslar ve kemer aralarını dolduran veya şeritler halinde uzanan çini bezemelerdir.939 Ayrıca, bina bir kamu yapısında boyutu ve tasarımıyla böylesine etkileyici olan bir iç mekânın İstanbul’daki ilk örneklerinden biri olarak, döneminde büyük hayranlık uyandırmıştır. Mimar Vedad Bey’in adı ve kimliğiyle bütünleşmiş olan bu yapı, Osmanlı geç dönem mimarlığının en karakteristik örneklerinden biridir.940 Son tahlilde, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında değerlendirilecek olursa, Osmanlı İmparatorluğu’nda posta ve telgraf hizmetlerinin, XIX. Yüzyılın ilk yarısından, XX. Yüzyıl başlarına kadar daha çok emperyalist Batı ülkelerinin etkisi altında sürdürüldüğü ve bu önemli iletişim araçlarının, özellikle II. Abdülhamid Döneminde “millileştirilmeye” çalışıldığı görülmektedir. Posta ve 937 Afife BATUR, a.g.k., 80, 92. A.g.k., 92, 93. 939 A.g.k., 82. 940 A.g.k., 75, 87. 938 309 Telgraf Nezareti için yapılacak olan yeni binanın da görünümüyle bu milli karakteri vurgulayacak bir misyon yüklenmesi gerektiği düşünülmüş ve istenilmiş olmalıdır. III. 8. İktisadi ve Ticari Yapılar XVIII. Yüzyıl’ın ikinci yarısında, endüstrinin gelişimine paralel olarak, teknoloji, bilim, endüstri ve tarım alanlarındaki yenilik ve gelişmelerin desteklenmesini amaçlayan, Dünya Sergileri, Uluslararası Sergiler, Sanayi Sergileri ya da Dünya Fuarları adıyla anılan endüstri sergileri ortaya çıkmıştır. XVIII. Yüzyıl’da Londra, Cenevre, Hamburg, Prag ve Paris gibi önemli Avrupa kentlerinde düzenlenen bu tür sergilerde özellikle tarım makineleri sergilenmiştir. XIX. Yüzyıl’daysa Londra, New York, Paris, İstanbul, Dublin, Porto, Lima ve Viyana’da uluslararası sergiler açılmıştır.941 XIX. Yüzyıl’ın önemli sanayi ve kültür gösterileri durumundaki bu büyük uluslararası sergi dizisine Osmanlı İmparatorluğu, ilk kez Sultan Abdülmecid Dönemi’nde katılmış ve 1851 Londra Sergisi’nde tarım ürünlerini sergilemiştir.942 Bu sergiden on iki yıl sonra, 1863’te Osmanlı İmparatorluğu da İstanbul Sultanahmet Meydanı’nda hazırlamış olduğu geçici binayla tarihinde ilk kez uluslararası bir sanayi sergisine, Sergi-i Umûmi-i Osmani adıyla evsahipliği yapmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda, primitif anlamda ilk bankacılık işlevinin sarraflar eliyle yürütülmüş olduğu görülmektedir. Sarraflar, Valide Han, Yeni Büyük Han ve Galata’da kurmuş oldukları küçük “işletmelerle”, bugünkü anlamıyla çağdaş bankacılığın temellerinin atıldığı Tanzimat Dönemi’ne kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda iltizam işlerinin yanı sıra para bozan ve poliçecilik işlemlerini de yürüten bir tür “bankacılık” misyonu yüklenmişlerdir.943 Bu sarraf-banker grubunun, XIX. Yüzyıl’ın ilk yarısında özellikle Galata ve çevre sokakları içerisine yerleşerek, 941 Zeynep RONA, “Sergi”, 1643. ANONİM, “Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi”, 1458. 943 Zafer TOPRAK, “Osmanlı Devleti’nde Para ve Bankacılık”, 760, 761. 942 310 Osmanlı İmparatorluğu’na yüksek faizlerle borç veren aile şirketlerine dönüştükleri görülmektedir. Bu ailelerin en ünlüleri olarak Baltazziler ve Camondolar sayılabilir. Osmanlı İmparatorluğu’nda çağdaş bir banka kurma önerisiyse ilk kez 1836’da İngiltere’den ve ardından aynı yıl içerisinde Fransa’dan gelmiştir. 1842’de İngiliz ticaret çevrelerince İsveç’in himayesi altında kurulan The Bank of Smyrna, Babıâli’nin izni alınmadığı gerekçesiyle aynı yıl içinde kapatılmıştır. Babıâli’nin 1844’te giriştiği para reformunu takiben, kambiyo işlemlerinin yürütülmesini üstlenen Alleon ve Baltazzi adlı Galata bankerlerinin bu girişimden bir yıl sonra Bank-ı Dersaadet (Banque de Constantinople) adını verdikleri kredi kurumuysa Avrupa’nın yaşadığı 1848 siyasi ve ekonomik krizinden etkilenen başkent piyasasında uzun ömürlü olamayarak, 1852’de tasfiye edilmiştir. Bu olayın ardından Avrupa mali çevreleri 1853’te The Ottoman Bank, 1855’te The British and Oriental Bank of Constantinople ve 1856’daysa The Imperial Bank gibi geniş ayrıcalık talepleri olan çeşitli banka önerilerinde bulunmuşlar, ancak bu öneriler Babıâli tarafından kabul edilmemiştir. Tanzimat’ın ilanının ardından iç ve dış ticarette meydana gelen gelişmelerse, bir an önce bir devlet bankası kurulmasını zorunlu hale getirmiştir. Osmanlı İmparatorluğunun bu dönem içerisinde bulunduğu ekonomik ve mali tablo, Tanzimat bürokratlarının yerli sermayeyle bir banka kurma düşüncesini engellemiş ve bu nedenle imparatorluk, Avrupa mali çevrelerinin önerilerine olumlu yaklaşmak zorunda kalmıştır. Bunun sonucunda, bir İngiliz projesi olan ve başlangıçta ödeme ve ıskonto işlemlerini yürütmeyi ve zamanla bir devlet bankasına dönüşmeyi amaçlayan Bank-ı Osmani 1856’da kurulmuştur.944 XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nda Osmanlı Umumi Nafia Bankası, İtalyan Şark Ticaret Bankası, Rus Bankası, Şirket-i Maliye-i Osmaniye Bankası, Şirket-i Umumiye-i Osmaniye Bankası, Viyana’da kurulan Avusturya-Türk ve Londra’da kurulan İstanbul Bankalarının şubeleri ve Selanik 944 Jack THOBIE, “Osmanlı Bankası”, 775. 311 Bankası gibi daha küçük ölçekli birçok yabancı banka kurulmuş ya da bu bankaların şubeleri açılmıştır.945 1908’de ilan edilen II. Meşrutiyet’le birlikte, İttihat ve Terakki’nin hemen her alanda başlatmış olduğu “millileşme” çabası, bankacılık sektöründe de kendisini göstermiş ve milli nitelikte bir banka kurma isteği gündeme gelmiştir. Ancak bu dönemde de Osmanlı maliyesi üzerinde Osmanlı Bankası ve Düyun-u Umumiye İdaresi’nin mali ağırlığı ve baskısı devam etmiştir.946 Osmanlı İmparatorluk ekonomisinin daha önce tanımadığı kapitalist ekonomik sistem ürünü banka binaları çoğunlukla dönemin Eklektik mimari anlayışla biçimlendirilmiştir. Karaköy Bankalar Caddesi’nde 1896 tarihli Osmanlı Bankası, bir süre Sümerbank’ın kullanımında olan Deutsche Bank binası, Karaköy Meydanı’nda 1900 yıllarında inşa edilen Wiener Bank, 1911 tarihli Atina Bankası (Minerva Han), Bahçekapı’da Yeni Cami arkasındaki 1900’lü yıllara ait Osmanlı Bankası Eminönü Şubesi ile yine aynı semtteki Neorönesans üslubundaki Deutsche Orient Bank gibi yapılar, Osmanlı başkentindeki yeni ekonomik düzene bağlı gelişmelerin kentsel mekâna yansıyan somut örnekleri olarak değerlendirilebilir.947 1881’de ilan edilen Muharrem Kararnamesi’yle, Batılı emperyalist devletler tarafından Osmanlı maliyesine ve gelir kaynaklarına el koymak üzere kurulmuş olan Düyun-u Umumiye İdaresi, de facto anlamda bütünüyle yabancı bir kuruluş olmasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğunun “yerli” bir kurumu olarak lanse edilmeye çalışılan bir iktisadi kurum olmuştur. İdare, başta Cağaloğlu’ndaki merkez binası olmak üzere, Osmanlı İmparatorluğu’nun geniş coğrafyası üzerinde birçok şube açarak, banka binalarına benzer türde resmi yapıların inşasını sağlamıştır. Osmanlı şehirlerinin ticaret merkezini oluşturan, içlerinde günlük alışverişin yapıldığı dükkânlar, imalathane ve hatta dönemin ticaret bürosu işlevini üstlenen 945 Gevher ACAR, a.g.t., 205. Zafer TOPRAK, “Bankacılık”, 47. 947 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 234. 946 312 mekânların bulunduğu yapılar olan geleneksel ticaret yapısı niteliğindeki ticaret hanları, Osmanlı tarihi ve mimarlığı içerisindeki gelişimini XIX. Yüzyıl’da tamamlamıştır. Bu dönemde, bazı sanayi dallarının faaliyetlerini gerçekleştirdiği yapılar olarak da işlevini sürdüren söz konusu yapılar, XIX. Yüzyıl’da herhangi bir yeniliğe uğramaksızın, bir önceki yüzyıldaki özelliklerini devam ettirmiş, bununla birlikte XIX. Yüzyıl’da çeşitli işlevlere yönelik yeni ticari yapı türlerinin ortaya çıkışıyla, geleneksel ticaret yapıları da giderek önemini kaybetmiştir.948 Batılılaşma hareketleri ve özellikle de Tanzimat’la birlikte Avrupalıların ve giderek azınlıkların kazandıkları ticari ayrıcalıklar, Osmanlı başkentinin çeşitli alanlarda faaliyet gösteren girişimcilerin akınına uğramasına yol açmıştır. Öte yandan imparatorlukta bu dönemde, Batı ülkeleriyle kurulan ilişkiler sonucu farklı tüketim mallarının ülkeye girmeye başlaması, aynı zamanda bu malların komisyonculuğunu yapanlarla, ithalat ve ihracatçı tüccarların sayısında da büyük bir artışa yol açmıştır. Tüm bu gelişmelere bağlı olarak, bu dönemde İstanbul’da çeşitli alanlarda faaliyet gösteren girişimciler birçok şirket kurarak imparatorlukta şirketleşme dönemini başlatmışlardır.949 Ticari ve ekonomik alanda yaşanan bu gelişmeler, yeni talep ve işlevleri karşılayabilecek yeni ticari yapıların inşa edilerek mimari yapım programına girmesini sağlamıştır. Dönemin yine Batılılaşma eğilimine bağlı olarak mimari yapım programına giren cafe, lokanta, postane, banka şubesi gibi değişik işlevler üstlenen mekânlarının yer aldığı Batı tarzında büro hanları, Osmanlı yapım programına giren yeni ticari yapılar içindeki yerini almışlardır. XIX. Yüzyıl’da inşa edilen ticaret hanlarının bir kısmı henüz klasik Osmanlı ticari hanlarından büro hanlarına geçiş yapısı niteliğini taşırken, bu değişimi tamamlamış olan büro hanları, Batı usulü ticaretin gereksinimlerine cevap verecek şekilde tasarlanmış mimarileriyle giderek ticari yapılar içinde ağırlık kazanmışlardır.950 948 Gevher ACAR, a.g.t., 177, 179. Nursel GÜLENAZ, İstanbul’daki 19. Yüzyıl ve Sonrası Osmanlı Ticaret Han ve Pasajlarının Stil ve Fonksiyon Bakımından İncelenmesi, 203. 950 Gevher ACAR, a.g.t., 180. 949 313 Büyük bir bölümü dönemin yabancı mimarları ya da Batı mimarisini tanıyan Ermeni ve Rum asıllı mimarlar eliyle yapılmış olan büro hanlarının biçim ve üslup özellikleri açısından Batı mimarisinin etkilerini taşıdığı görülmektedir. Bazı büro hanlarının mekân düzeni bakımından klasik Osmanlı ticaret hanlarını anımsatmasına karşılık, kat sayısındaki artış, cephe düzeni, malzeme, döşeme ve çatı sistemi bakımından büro hanlarının tümü, dönemin Avrupa mimari özelliklerini yansıtmaktadır. Avlusuz olarak planlanmış büro hanları ise diğer özelliklerin yanı sıra mekân düzeni bakımından da Batı’daki büro binalarından esinlenmiştir.951 XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından itibaren inşatta kullanılan malzemelerdeki değişim ve değişen ekonominin tüketime yönelik arz modeli, Osmanlı han mimarisinde köklü bir değişimin yaşanmasını sağlamıştır. Malzeme kullanımında yaşanan değişim, daha çok yığma tuğla duvarların kabartma bezemeye elverişli oluşu nedeniyle hanların cephe bezemelerinde etkili olmuştur. Değişen ekonomik algı ve beklentiler ise han binalarının kapı ve pencerelerinin sokağa açılmasıyla içe dönük han mimarisinin dışa dönük bir kimliğe bürünmesiyle kendini gösterir.952 XIX. Yüzyıl sonunda başkent İstanbul’da inşa edilen Batılı tarzdaki han binalarında daha çok Batı tarzı Neoklasik veya Neorönesans ağırlıklı Eklektik üslup ağırlık kazanmaktadır. Söz konusu yapılar, salt biçim ve bezeme özellikleri açısından değil, aynı zamanda kullanılan malzeme bakımından da geleneksel Osmanlı han mimarisinden ayrılmaktadır. Özellikle kapı ve pencere kanatlarında dökme demir, tavan ve yer döşemelerinde volta döşeme ve avlunun üst örtüsünde cam ve demirin bir arada kullanımı, söz konusu yapıların dönemin teknolojik gelişmelerine bağlı olarak getirdiği yenilikler arasındadır.953 XIX ve XX. Yüzyıl başlarında başkent İstanbul’da inşa edilmiş olan büyük işhanlarının sayısı oldukça fazladır. Bunların arasında Galata’da 1880 tarihli Abacı Han, Karaköy’de 1897 tarihli Adriyatika/Liman Ticaret Hanı, Sultanhamam’da 951 Nursel GÜLENAZ, a.g.t., 205. A.g.t., 204. 953 Gevher ACAR, a.g.t., 182. 952 314 1898’de yapılan Sıdıkiye Hanı, Beyoğlu’nda 1900 tarihli Olivo Hanı, Sultanhamam’da 1905 yılına tarihlenen Dilsizzade Hanı, Sirkeci’de 1907’de yapılan Antalya Hanı, Beyoğlu’nda ünlü Mısır Hanı, farklı bölgelerden ilk akla gelen yapılardır. Ancak bu türdeki yapıların en büyük grubu Karaköy’deki Bankalar (Voyvoda) Caddesi üzerinde toplanmıştır.954 Katalog No: III. 8. 1. Sergi-i Umumi-i Osmanî Binası Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Günümüzde mevcut olmayan bina, Sultanahmet Meydanı’nın güneyinde yer alan Dikilitaş ve Serpent Kolonunun (Yılanlı Sütun) hemen önüne inşa edilmişti. Plan Şeması Yapıya ait mevcut bir plan şeması bulunmamaktadır. Bu geçici sergi binası için Sultanahmet Meydanı’nda, 3.500 m²’lik bir alana yayılan dikdörtgen planlı, üç kapılı bir bina tasarlanmıştır.955 Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapının strüktür ve yapı malzemesine ilişkin bilgi bulunmamakla birlikte, eldeki tek fotoğrafından, yapının kâgir olarak inşa edildiği anlaşılmaktadır. Kademeli yapının giriş bölümünde yer alan kubbe ve arkasında yer alan bölümün üzeri kurşun kaplı bir örtüye sahiptir. Mimari Üslup 954 955 Bkz. ( 947 ), SÖNMEZ, 234. ANONİM “Sergi-i Umumi-i Osmani”, 531. 315 L’Unıvers Illustre’nin 16 Nisan 1863 tarihli sayısında yayımlanan gravüre göre yapının revak, kubbe, almaşık duvar örgüsü, palmetli çatı kenar süslemeleri ve kitabe kartuşları gibi Osmanlı klasik mimarisinden seçilmiş kimi öğelerle meydana getirilmiş olduğu görülmektedir (Bkz. Şekil 125). Sergi-i Umumi-i Osmanî binası, hem Osmanlı sergi pavyonlarının hem de bundan sonraki Viyana, Paris ve Chicago Uluslararası Sanayi Sergilerine Türkiye’den gönderilecek olan Osmanlı karakterindeki yapıların ilkidir. Serginin açılmış olduğu dönemlerde Türkiye’de mimarlık, geleneksel usta-çırak ilişkisi içerisinde devam etmekteydi ve uluslararası alanda temsil edilecek bir projeyi hazırlayacak bir Türk mimarı da bulunmuyordu. Bu nedenle bu ilk sergi yapısının projesi Bourgeois tarafından hazırlanmış ve o sırada Bursa camilerinin restorasyonuyla görevli olan Leon Parvillée, yapının iç bezemesini yapmakla görevlendirilmiştir. Doğan Kuban, yapının cephesini gösteren mevcut gravüründen yola çıkarak yapının tasarımında, uyguladığı restorasyonlarla Bursa yapılarını tanıma fırsatı bulan Parvillée’nin izlenimlerinin etkili olduğunu ve yapının özellikle İznikBursa mimari çağının imaret cephelerinden esinlenmiş olduğunu iddia etmektedir.956 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları İlk Osmanlı fuarı için inşa edilmiş olan yapının, inşa süreci ve maliyetine ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte, fuarın 28 Şubat 1863’te Sultan Abdülaziz, Sadrazam Yusuf Kamil Paşa, Hariciye Nazırı Âli Paşa, Serasker Fuad Paşa ve Mısır Hıdivi İsmail Paşa’nın katıldıkları bir törenle açılışının 957 gerçekleştirildiği bilinmektedir. Yapının Mimarı 956 957 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 664. Bkz. ( 955 ), ANONİM, 531. 316 Geçici sergi yapısı, iki Fransız mimarın projesine göre gerçekleştirilmiştir. Yapı, Bourgeois tarafından tasarlanmış, iç dekorasyonuysa Leon Parvillée tarafından yapılmıştır.958 Léon Parvillée, heykel eğitimi almış, dekoratör, seramik sanatçısı ve mimar olarak kariyerini sürdürmüş olan Fransız bir sanatçıdır. 1851’de İstanbul’a gelen ve Dolmabahçe Sarayı dekorasyonunda da çalışan Parvillée’nin, 1854’te Pera Dörtyol Sokağı’nda bir dekorasyon atölyesi olduğu bilinmektedir. Parvillée, Bursa’da 1855 depreminde zarar gören Osmanlı eserlerinin restorasyonunda görevlendirilmiştir. Parvillée’nin, bir mimar olarak en önemli işiyse 1867 Paris Sergisi’nde Osmanlı pavyonunun tasarımını gerçekleştirmiş olmasıdır. Ayrıca bu sergiye birtakım mimari çizimlerle de katılmıştır. Mimar, 1851-1866 yılları arasında, dönem dönem Fransa’ya gidip gelmiş ve ülkesine döndükten sonra da çalışmalarını sürdürmüştür.959 Değerlendirme Dünya Sergileri, Uluslararası Sergiler, Sanayi Sergileri ya da Dünya Fuarları adıyla anılan endüstri sergileri, XVIII. Yüzyıl’ın ikinci yarısında endüstrinin gelişimine paralel olarak ortaya çıkmıştır. Bu sergilerin ticari açıdan benzer nitelikli olan panayırlardan farkları, öğretici niteliklerinin daha ön planda olmasıdır. Teknoloji, bilim, endüstri ve tarım alanındaki yenilik ve gelişmelerin desteklenmesi, endüstri sergilerinin amaçları arasında önemli bir yer tutmaktadır. XVIII. Yüzyıl’da sırasıyla Londra (1756 ve 1761), Cenevre (1789), Hamburg (1790), Prag (1791) ve Paris’te (1797-1798) düzenlenen bu tür sergilerde özellikle tarım makineleri sergilenmiştir. XIX. Yüzyıl’ın önemli endüstri sergileriyse, Londra (1851), New York (1853), Paris (1855), Londra (1862), İstanbul (1863), Dublin (1865), Porto (1865), Paris (1867), Londra (1871), Lima (1872) ve Viyana’da (1873) açılmıştır.960 958 Bkz. ( 956 ), KUBAN, 664. Nurcan YAZICI, a.g.t., 293. 960 Bkz. ( 941 ), RONA, 1643. 959 317 Osmanlı İmparatorluğu, XIX. Yüzyıl’ın önemli sanayi ve kültür gösterileri olan bu büyük sergi dizisine katılmakta geç kalmamıştır. Bu durum, ülkede sanayinin gelişmişliği anlamına gelmemekle birlikte, Osmanlı yöneticilerinin Avrupa’da yaşanan gelişmeleri, Türkiye’de de gerçekleştirme isteklerini göstermesi bakımından önemlidir.961 Osmanlı İmparatorluğu, uluslararası sergilere ilk kez Sultan Abdülmecid Dönemi’nde katılarak, 1851 Londra Sergisi’nde tarım ürünlerini sergilemiştir.962 Bu sergiden on iki yıl sonra, 1863’te İstanbul Sultanahmet Meydanı’nda yapılan geçici binada, imparatorluk döneminin ilk büyük ve uluslararası sanayi sergisi, Sergi-i Umûmi-i Osmani adıyla açılmıştır.963 Serginin amacı ve sergiye verilen önemin nedeni, çöküş halindeki Osmanlı ekonomisinin sorunlarına çözüm aramak ve Batı ekonomileri karşısında kaybettiği rekabet gücünü yeniden kazandırmaktı. Sergi hazırlık komitesinin başına, dönemin Maliye Nazırı Mustafa Fazıl Paşa getirilmişti. Önceleri sadece yerli ürünlerin sergilenmesi düşünülmüşken, daha sonra Avrupa’dan makine ve aletlerin de getirtilip sergilenmesine karar verilmiştir. 22 Aralık 1862’de Sergi-i Umumi-i Osmanî Nizamnamesi gazetelerde yayımlanmış ve ayrıca serginin önemini anlatan bir genelge de bütün vilayet ve kazalara gönderilmiştir. İstanbul’da ve taşrada vali veya kaymakamlar başkanlığında hazırlık komiteleri kurulmuş ve bu komiteler sergiye gönderilecek ürünleri seçmekle görevlendirilmiştir.964 Sergide tarım ve orman ürünleri başta olmak üzere, farklı kategorilerde on üç ayrı pavyon bulunmaktaydı. Açılış günü Sultan Abdülaziz sergiyi saatlerce gezmiş, ertesi gün de yeniden gelmişti. Sergide ülkenin dört bir yanından getirilmiş 10.000’den fazla ürün örneği bulunuyordu ve en geniş yer tarım ürünlerine ayrılmıştı. Yabancı ülkelerden gönderilen alet ve makinelerin sergileneceği 961 Bkz. ( 956 ), KUBAN, 664. Bkz. ( 942 ), ANONİM, 1458. 963 Bkz. ( 956 ), KUBAN, 664. 964 Bkz. ( 955 ), ANONİM, 531. 962 318 pavyonların bulunduğu bölümler zamanında hazır olmayınca, serginin bu bölümü ancak 13 Nisan 1863’te açılabilmiştir.965 Sergi-i Umumi-i Osmanî, haftanın beş günü erkeklere, çarşamba ve cumartesi de kadınlara açık tutulmuştur. İlk açıldığında cuma ve cumartesi günleri 6, diğer günler 3 Kuruş olan giriş ücreti, halkı sergiye çekebilmek ve ilgiyi artırabilmek için daha sonra düşürülmüştür. Çevre il ve ilçelerden gelen ziyaretçiler için de indirimli tarifeler uygulanmıştır. Örneğin İzmit’ten gelenlere vapur ücretlerinde %50 indirim sağlanmıştır. Ayrıca sergi çevresinde eğlence ve dinlenme yerleri de açılmış; cuma ve cumartesi günleri Asâkir-i Nizamiye-i Şâhâne Muzıkası halk konserleri vermiştir.966 Yurtdışında da ilgi uyandırmış olan sergiye, İngiltere ve Fransa başta olmak üzere, diğer Batılı ülkelerden işadamları, gazeteciler ve ilgili gruplar gelmiştir. Nisan 1863 başlarında gelen 112 kişilik bir yabancı ziyaretçi grubunu 150 kişilik bir başka grup, bunları da yeni gruplar izlemiştir. Gelenler sergiyi gezdikten sonra İstanbul, İzmir ve civar şehirleri de ziyaret etmişler ve böylelikle, sergi için Türkiye’ye gelen bu ziyaretçiler İstanbul’a gelen ilk turist kafileleri olmuşlardır.967 Beş aya yakın bir süre açık kaldıktan sonra, 1 Ağustos 1863 günü kapatılan serginin 100-150.000 kişi tarafından ziyaret edildiği tahmin edilmektedir.968 Fuar biletlerinden elde edilen 450.000 Kuruşluk ciro, İstanbul halkının fuara olan ilgisini göstermektedir.969 İlk örneği, 1851’de Londra’da düzenlenen 1. Dünya Sergisi’ni barındıran Crystal Palace’la ortaya çıkan “sergi mimarlığı” kavramının,970 XIX. Yüzyıl’daki “doğulu” örneklerinden biri durumundaki Sergi-i Umumi-i Osmanî binasının, sadece 965 ANONİM, “Sergi-i Umumi-i Osmani”, 531, 532. A.g.m., 532. 967 Bkz. ( 966 ), ANONİM, 532. 968 Bkz. ( 966 ), ANONİM, 532. 969 Salaheddin Bey, Türkiye 1867 Evrensel Sergisi, Çev. Hakan Arca, 29. 970 Bkz. ( 941 ), RONA, 1643. 966 319 beş ay hizmet vermiş olmasına rağmen, çöküş durumundaki Osmanlı ekonomisinin canlanması yönünde, kısa süreli bir merkez haline geldiği söylenebilir. Bu geçici bina, imparatorluğun başkenti İstanbul’un yüzyıllardır önemli bir meydanı durumundaki Sultanahmet’te, bu merkezin çevresinde ulusal ve uluslararası ziyaretçilerle gelişen bir ekonomi-siyaset ve kültür ağının ortaya çıkmasına katkı sağlamıştır. Ayrıca -belki de- Osmanlı maliyesinin biraz nefes almasına da yardımcı olmuş gözükmektedir. Katalog No: III. 8. 2. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz Binası / Garanti Bankası Salt Galata Kültür Sanat Merkezi – T. C. Merkez Bankası Binası Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Karaköy Semti’nde, Bankalar (Voyvoda) Caddesi, Banka ve Bereketzade Medresesi Sokak ve Tersane Caddesi’yle çevrelenen yapı adasında yer almaktadır (Bkz. Şekil 126). Binanın girişinin yer aldığı Bankalar (Voyvoda) Caddesi, Galata’nın tarihinde her zaman merkezi bir rol oynamıştır. Galata iç surları boyunca uzanan bir yol olarak ortaya çıkan bu caddenin önemi, daha XIV. Yüzyıl’da burada bulunan Palazzo del Comune (Ceneviz Meclis binası) ve Piazza’nın (pazar meydanı) varlığından anlaşılmaktadır. İstanbul’un fethinden sonra da Magnifica Comunita d idi Peyra yani Ceneviz cemaatinin 1682 yılına kadar yarı özerk bir statüde varlığını sürdürmesi, aynı yıllarda Avrupalı tüccarın gelişmesi, mağaza ve mahzenlerinin burada bulunması ve bazı Osmanlı idarelerinin burada yer alması nedeniyle bu yol, Osmanlı Dönemi’nde de önemini korumuştur. Sokağın ismini de bu tür yerel idarecilerden, Galata’nın asayişinden sorumlu voyvodanın dairesi ve olasılıkla ikametgâhından aldığı anlaşılmaktadır. Günümüzde Galata Mahkemesi Sokak adıyla anılan ve 320 Voyvoda Caddesi’nin bir aşağısında yer alan sokaktaysa Galata Mahkemesi bulunmaktaydı.971 Voyvoda Caddesi’nin sadece Galata’nın değil, tüm İstanbul’un bir ticaret merkezi halini alarak köklü bir değişime uğramasıysa XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında gerçekleşmiştir. 1860’lardan, yüzyıl sonuna kadar Voyvoda Caddesi’nin görünümü, yeni ekonomik sektörlerle yakından ilgili birçok kurum ve kuruluşun buraya yerleşmesiyle değişmeye başlamıştır. Bankacılık, sigortacılık, hukuk, mimarlık, madencilik, demiryolları ve genel anlamda teknoloji ithaliyle ilgili olan bu şirketler, Voyvoda Caddesi’nin, Osmanlı İmparatorluğu’nun son elli yılının ekonomik ve mali hayatıyla ne denli bağlantılı ve iç içe geliştiğini göstermektedir. Voyvoda Caddesi’nin bu özelliği ve Batılılaşma süreciyle olan ilişkisi, burada faaliyet gösteren şirketlerin profiline olduğu kadar, caddenin mimari görünümüne de yansımıştır. Yaklaşık 300 m. uzunluğunda olan ve imparatorluğun finans merkezi durumundaki caddenin iki yanında sıralanan kırk kadar bina, bir bakıma imparatorluğun son dönemindeki yeni gelişmelerin bir özeti durumundadır.972 Yalnızca Osmanlı Bankası ve Tütün Rejisi İdaresi’nin değil, uluslararası ticaretle ilişkileri olan diğer banka ve finans kurumlarının da buraya yerleşmesinde, Karaköy Limanı’na ve 1858’de açılan Karaköy Meydanı’na kolay ulaşımının da büyük etkisi olmuştur.973 Plan Şeması Bank-ı Osmani-i Şahane ve Tütün Rejisi İdareleri tarafından ortaklaşa kullanılan ve dışarıdan bir bütün olarak algılanan yapı, içte aynı plan şemasını tekrarlayan simetrik iki bölümden meydana gelmektedir. İki bodrum katıyla birlikte altı katlı olarak tasarlanmış olan yapının ekseninde 7.00 x 10.00 m. boyutlarındaki dikdörtgen bir boşluğun çevresinde gelişen, galerili bir tasarım söz konusudur. Bu 971 Edhem ELDEM, Bankalar Caddesi Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, 14. A.g.k., 14, 15. 973 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 102. 972 321 orta avlulu düzenleme, dönemin tipik iş merkezi tasarım anlayışını yansıtmaktadır.974 (Bkz. Şekil 127). Voyvoda Caddesi yönündeki ana girişin karşısında yer alan geniş mermer merdivenle ulaşılan giriş holünden geçilerek açık büro sistemine göre düzenlenmiş zemin kata ulaşılmaktadır. Eksende yer alan dikdörtgen boşluğu çevreleyen koridor üzerinde farklı boyutlardaki büro mekânları bulunmaktadır. Söz konusu tasarım anlayışı, binanın diğer katlarında da, ortada yer alan dikdörtgen boşluğu çevreleyen revaklı koridora açılan mekânlar şeklinde düzenlenerek sürdürülmüştür. Yapının dördüncü katı ve zemin kattaki asma katı özgün olmayıp, yapıya sonradan eklenmiştir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Çelik bir taşıyıcı sisteme sahip olan yapı, özellikle iç mekânlardaki mermer ve ahşap işçiliği açısından dikkat çekmektedir (Bkz. Şekil 135). Giriş holündeki geniş mermer merdiven, birinci kattan başlayıp, üçüncü kata kadar devam eder. Giriş holünü örten kasetli tavan, ahşap ve alçının birlikte kullanıldığı bir bezeme elemanı durumundadır. Birinci ve ikinci katın ortasında yer alan galerideki sütun, kemer ve korkuluklar iyi bir işçilikle ele alınmışlardır. Dikdörtgen boşluğun üzeri cam malzemeyle örtülerek, mekânın doğal ışık alması sağlanmıştır (Bkz. Şekil 134). Yapının Bankalar Caddesi cephesinde kesme taş, bosajlı taş ve suni taşın bir arada kullanılmış olduğu görülmektedir. Kat aralarını ayırmakta olan silmelerde ve pencereler arasında yer alan pilastrlarda mermer malzeme kullanılmıştır. Yapının Haliç’e bakan cephesindeyse, cumbalarda ve Barok saçaklarda metal ve ahşap malzemenin kullanıldığı görülmektedir. Mimari Üslup 974 Zeki SÖNMEZ, “Bank-ı Osmani-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz Binası”, 6. 322 Bina, cephe düzenlemesi açısından Doğu ve Batı kaynaklı mimari elemanların bir arada kullanıldığı Eklektik bir üsluba sahiptir. Binanın, Bankalar Caddesi üzerinde yer alan kuzeydeki giriş cephesinde Neorönesans ve Batı tarzı Neoklasik bir üslup egemenken, Haliç’e bakan güney cephesinde, ilginç bir ikilem oluşturacak şekilde, Osmanlı mimari öğelerinin kullanıldığı Revivalist bir üslup tercih edilmiştir. Voyvoda Caddesi yönündeki kuzey cephede, farklı düzenlere ait öğelerin bir arada ve simetrik bir düzen içinde kullanılması, zemin katta bosajlı taş ve cephesinde yoğun bezeme kullanımı, XIX. Yüzyıl’ın Eklektik üslubunu yansıtmaktadır. Burada kullanılan arşitrav, Korint başlıklı sütunlar, pencere grupları ve bunlar arasında kullanılan askıçelenk, kâse, aslan başı gibi kabartmalar, Antik Yunan kökenli mimari elemanlar olarak dikkat çekerler. Bankalar Caddesi cephesi bu görünümüyle, yer aldığı Pera (Beyoğlu) semtinin Batı kaynaklı yerleşik değerlerini kullanan bir biçimlendirmenin ürünüdür.975 (Bkz. Şekil 128, 129, 131). Diğer taraftan, yapının Haliç ve Tarihi Yarımada’ya bakan cephesinde eski kent dokusu ve siluetine uygun bir biçimlendirme arayışı açıkça izlenebilmektedir. Gerek köşelerde ve tasarımın tam ortasında farklı kotlarda yer alan bir dizi çift eliböğründeyle desteklenen geniş saçaklı cumbalar, gerekse köşe cumbalarının yanına yerleştirilmiş eliptik pencereleri ve Barok kıvrımlı saçağıyla dikkat çeken çatı düzenlemesi, geleneksel Osmanlı sivil mimarisinin izlerini taşımaktadır. Cephenin eksenine üst bölümde, diğer tüm bölümlerden daha yüksek bir “kule” yerleştirilmiştir (Bkz. Şekil 130, 132, 133). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz Binası, Voyvoda Caddesi üzerinde hakkında en fazla bilgiye sahip olunan yapılardan biridir. Tapu kayıtları 1828’e kadar uzanan binanın yerleştiği arazi, o tarihte Apikoğlu Bedros’un eşi 975 Y. YAVUZ – S. ÖZKAN, a.g.m., 1080. 323 Antranik’ten Hamdullah Ağa’ya satılmış; 1831’de Antranik’e geri dönerek çocuklarına intikal etmiş; aynı yıl içinde Mustafa Nuri Paşa’ya, 1833’teyse Yerolimo kızı Anna’ya satılmıştır. Anna’nın kocası David Glavani ise belirlenemeyen bir tarihte buraya kendi ismini taşıyan Glavani Han’ı inşa ettirmiştir. Glavani’nin kendisi ile Corpi, Baudouy, Frédérici, Thalasso, Coûteaux gibi banker ve avukatların kullandığı söz konusu han, 1890 yılında Reji İdaresi ve Osmanlı Bankası tarafından Anna Glavani’nin varislerinden 15.000 Lira’ya satın alınarak, yerine bu iki kurumun yeni genel müdürlüklerinin inşa edilmesi kararlaştırılmıştır.976 Osmanlı Bankası, bu yeni binaya taşınmadan önce, XVIII. Yüzyıl’ın ikinci yarısında inşa edilen ve uzun yıllar Fransız tüccarlarına hizmet veren Saint Pierre Hanı’nda faaliyetlerini sürdürmekteydi.977 Voyvoda Caddesi’ndeki 1880’lerdeki değişim, caddenin özellikle alt yarısını bütünüyle değiştirmişti. Saint Pierre Han’ın artık çağın gereklerini karşılamadığını fark eden Osmanlı Bankası idaresi, yeni gelişmelere ayak uydurmanın zamanının geldiğini ve caddenin gelişen bölümüne doğru yeni bir binaya taşınmanın gerekli olduğunu düşünmeye başlamıştı. Bu doğrultuda, Osmanlı Bankası ve Tütün Rejisi İdareleri, 1890 yılının başında, Voyvoda Caddesi’nin en geniş alanı olan Glavani Han’ın bulunduğu arsayı satın alarak, mimar Alexandre Vallaury’e bu iki kuruluşun merkezlerini barındıracak büyük bir binanın siparişini vermişlerdir. Bankanın genel müdürü tarafından bu nakil için öne sürülen gerekçeler, caddenin değişiminin arkasında yatan olguları da özetlemektedir. Bankanın Paris komitesine yazdığı bir mektupta genel müdür Sir Edgar Vincent, Saint Pierre Han’ın olumsuzluklarını “Şu anda kullandığımız mekânın hiçbir konforu yoktur. Ofisler yazın çok sıcak, kışın ise çok soğuktur. Sağlık şartları son derece yetersizdir. Kasa dairesi de yeterli derecede güvenli değildir.” sözleriyle anlatmaktadır. Londra komitesine yazılmış olan bir başka mektuptaysa aynı şikâyetler, daha dramatik bir üslupla “Nakletmemizin faydası, hatta gerekliliği hakkında şüpheye mahal yoktur. […]. Şu andaki bina kontrolü imkânsız kılmakta ve 976 977 Edhem ELDEM, Bankalar Caddesi Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, 96. Nur AKIN, a.g.k., 224. 324 yayılan kokular o kadar kötüdür ki, personelin yarısının nasıl tifoya yenik düşmediğine hayret ediyorum.” sözleriyle aktarılmıştır.978 Saint Pierre Han’ın tam aksine, tasarlanan yeni binanın başta merkezi konumu olmak üzere birçok yararlarıysa benzer bir mektupta şöyle dile getirilmiştir: “Arsanın vaziyeti mükemmeldir ve banka, borsa ve köprüye şimdi olduğundan çok daha yakın olacaktır. Ön cephesi İstanbul ile Beyoğlu arasındaki başlıca geçiş yolu olan Voyvoda Caddesi’ne bakmaktadır. Satın almış olduğumuz arsanın tam karşısında yeni bir borsa binasının inşa edilmesinden bile bahsedilmektedir”.979 İkiz binaların inşaatı tamamlandıktan sonra, 27 Mayıs 1892’de Osmanlı Bankası gösterişli bir törenle hizmete açılmıştır.980 Yapının Mimarı Yapının projeleri, XIX. Yüzyıl sonunda İstanbul’da önemli binalar gerçekleştirmiş olan Alexandre Vallaury tarafından yapılmıştır.981 Değerlendirme Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi ikiz binasının, Bankalar Caddesi yönüne göre doğudaki bölümü, 1998 yılına değin Osmanlı Bankası’nın genel müdürlük binası olarak kullanılmıştır. Günümüzdeyse, Garanti Bankası’na bağlı Osmanlı Bankası Bankacılık ve Finans Tarihi Araştırma ve Belge Merkezi ile Salt Galata Kültür ve Sanat Merkezi olarak kullanılmaktadır. Yapının, batıdaki Tütün Rejisi tarafından kullanılan bölümüyse, 1925 yılına kadar bu şirketin kullanımında kalmış, aynı yılın haziran ayında Rejinin Türkiye 978 Edhem ELDEM, Bankalar Caddesi Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, 27, 28. A.g.k., 28. 980 Bkz. ( 976 ), ELDEM, 96. 981 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 108. 979 325 Cumhuriyeti Hükümeti tarafından kamulaştırılmasıyla birlikte, mülkiyeti Tütün İnhisarı İdaresi’ne geçmiştir. 1933’te kurulan İnhisarlar İdaresi’ne devredilen bina, 1934 yılında Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası tarafından 400.000 Lira karşılığında satın alınarak günümüze kadar Merkez Bankası İstanbul Şubesi olarak faaliyet göstermiştir.982 Osmanlı İmparatorluğu, Tanzimat Dönemi’nde Avrupa’yla olan ticari ilişkilerini geliştirmek amacıyla birçok banka kurma girişiminde bulunmuştur. 1838 Baltalimanı Ticaret Antlaşması sonrası, Osmanlı maliyesi ve siyaseti üzerinde oldukça etkili olan İngiliz ticari çevrelerinin önerdiği Bank-ı Osmani983 1856’da padişahın himayesi altında İstanbul’da kurulmuştur. 1863’te devlet bankası konumuna getirilen ve Bank-ı Osmani-i Şahane adını alan bankaya Fransız sermayesi de ortak olmuştur. İlerleyen süreçte, etkinlik alanını giderek genişleten banka, imparatorluğun birçok farklı bölgesinde çok sayıda şube açmış, hazine veznedarlığının yanı sıra bankacılık alanında da etkin olmuş; tarıma, iç ve uluslararası ticarete katkıda bulunmuştur.984 1881 yılında Düyun-u Umumiye İdaresi’nin985 kuruluşundan sonra Osmanlı Bankası’nın etkinliği giderek artmıştır. Bunda, bankanın Düyun-u Umumiye İdaresi için ayrılan gelirlerin toplanmasında oynadığı rolün önemi büyüktür. Bu rol, Osmanlı Bankası’nın, tütün gelirleri denetimini sağlayan Tütün Rejisinin yönetiminde pay sahibi olmasını getirmiş ve bankanın mali gücü daha da genişlemiştir. Böylelikle Tütün Rejisi, Osmanlı Bankası mali grubunun yapısına toplam sermayenin % 17,5’unu oluşturan hacmi ve 30.000’in üzerinde hisse senedi sayısıyla önemli bir katkıda bulunmuştur.986 Sonuç itibariyle, bir devlet bankası niteliğindeki Osmanlı 982 Bkz. ( 976 ), ELDEM, 96. Bank-ı Osmani’nin kuruluşu ve dönemin diğer ekonomik gelişmeleri için bkz. İstikrazların Sürdürülmesi, Bütçe Oluşturulması ve Ekonomiyi Canlandırma Arayışları, s. 33. 984 Zafer TOPRAK, “Osmanlı Bankası”, 165, 166. 985 İdarenin etkinlikleri ve dönemin diğer ekonomik gelişmeleri için bkz. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler, s. 57-70. 986 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 144. 983 326 Bankası, Düyun-u Umumiye İdaresi’yle birlikte, XIX. Yüzyıl’da Osmanlı maliye ve ekonomisini yönlendiren temel kuruluş durumunda olmuştur.987 Osmanlı Bankası ve Tütün Rejisinin, Düyun-u Umumiye kapsamındaki konumlarıyla pekişen mali ortaklıkları, bu iki kuruluşu aynı çatı altında birleştirmiş ve 1890’lı yılların başında mimar Alexandre Vallaury’e yaptırılan ikiz binayla, kuruluşların merkezleri ortak bir mekânda bir araya getirilmiştir.988 Yapıldığı dönemde, ticari merkezin en görkemli binası durumundaki yapı, 1896 yılında kentin en büyük binası olarak tanınıyordu989 ve Moniteur Oriental Gazetesi tarafından “güzel ve sağlam” olarak övülmekteydi.990 Osmanlı Bankası ile Tütün Rejisi İdareleri gibi, dönemin en güçlü iki mali kuruluşunu barındıran bu ikiz bina, işlev ve prestijleri açısından, 1880’lerde başlamış olan “şirket binası” yeniliğini doruğa çıkarmışlardı.991 Yapının mimarlık tarihi açısından en çarpıcı özelliklerinden biriyse, Galata-Pera’ya (Beyoğlu’na) bakan cephesinin Batı tarzı Neoklasik ve Neorönesans bir üslupta olup, Haliç ve Tarihi Yarımada’ya bakan cephesinin ise Osmanlı mimarlığı kaynaklı unsurlar içermesidir. Eldem’e göre Alexandre Vallaury, “bu oyunla, bu iki kurumun Batı ile Doğu arasındaki konumlarını mimari bir dille vurgulamaya çalışmış ve bu oyunu binanın şehir içindeki görüntüsüne de taşımıştır”.992 Yapıldığı dönemde olduğu gibi, günümüzde de Galata’nın simge yapılarından olan binanın tarihinde, inşasından sadece 4 yıl sonra, 26 Ağustos 1896’da bir grup silahlı Ermeni tarafından gerçekleştirilen baskın ve bu olayın yarattığı siyasi karışıklık, ekonomi-siyaset-mimarlık ilişkileri bağlamında değinilmesi gerekli bir konudur. Banka Vak’ası, Banka Meselesi ya da İkinci Ermeni Patırtısı olarak da 987 Zafer TOPRAK, “Osmanlı Bankası”, 165. Neşe YILDIRAN, a.g.t., 144, 145. 989 Mehmet RAİF, Mirat-ı İstanbul, 395. 990 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 102, 103. Çelik, bu bilgiyi Le Moniteur Oriental Gazetesi’nin 21 Mayıs 1899 tarihli nüshasından aktarmaktadır. 991 Edhem ELDEM, Bankalar Caddesi Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, 28, 29. 992 A.g.k., 105. 988 327 adlandırılan bu olay, 26 Ağustos - 3 Eylül 1896 tarihleri arasında Ermeni komitacılar tarafından İstanbul’da gerçekleştirilen terör eylemlerinin ilk gününde, Bank-ı Osmani-i Şahane başlıca hedef seçildiğinden Osmanlı Bankası Olayı olarak anılmıştır. Birçok insanın ölümüne, yaralanmasına ve banka binasının da hasar görmesine neden olan bu olay, İstanbul’da gerçekleştirilmiş ilk bombalı terör eylemi olarak tarihe geçmiş ve İstanbul’daki Ermeni cemaati ile Türkler arasında uzun yıllar sürecek gergin bir ortamın doğmasına neden olmuştur. İstanbul bakımından Osmanlı Bankası Olayı, Türklerle Ermeniler arasındaki geleneksel ilişkileri bozmuş ve yüzyılların eseri olan güveni ve dostluğu o dönem için neredeyse bütünüyle ortadan kaldırmıştır. Ermeni militanlar 1905’teyse II. Abdülhamid’e karşı suikast girişiminde993 bulunarak İstanbul’da on yılda üç ciddi eylem gerçekleştirmişlerdir.994 Katalog No: III. 8. 3. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez Binası / İstanbul (Erkek) Lisesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bina,995 Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Cağaloğlu Semti, Türkocağı Caddesi üzerinde yer almaktadır. Güneybatıda Türkocağı Caddesi, kuzeybatıda Hakkı Tarık Us Sokak, kuzeydoğuda Cemal Nadir ve Narlıbahçe sokakları ile güneydoğu yönünde İran Konsolosluğu duvarının sınırladığı 16.000 m²lik eğimli bir arazi üzerine yerleşen bina; Süleymaniye, Haliç, Eminönü, Galata, Karaköy, Boğaz ve Sarayburnu’na hâkim bir konuma sahiptir (Bkz. Şekil 137). 993 Bkz. Yıldız Hamidiye Camii / Değerlendirme, s. 239, 240. Necdet SAKAOĞLU, “Osmanlı Bankası Olayı”, 166-168. 995 Bina hakkında yapılmış kapsamlı bir çalışma için bkz. Mehmet Çağlayan ÖZKURT, Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez Binasının Tanzimat Sonrası Osmanlı Mimarlığı Bağlamında Değerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2005. 994 328 Plan Şeması Düyun-u Umumiye binası, güneydoğu-kuzeybatı ekseninde yerleştirilmiş, dıştan dışa yaklaşık 120 x 50 m. boyutlarında, Beaux-Arts mimari özelliklerini taşıyan aksiyal, simetrik planlı bir yapıdır (Bkz. Şekil 136). Bina, kuzeydoğu yönündeki eğim nedeniyle bu cephede dört, güneybatı cephede üç katlıdır. Ayrıca köşelerde yer alan kule görünümü verilmiş elemanlar da yükseltilmiş ve çatı arasının da kullanımıyla çok katlı bir yapı elde edilmiştir Yapının ana girişi, güneybatı yönündeki anıtsal portal içinde yer almaktadır. Ayrıca güneydoğu, kuzeybatı ve kuzeydoğuda yer alan yarım sekizgen bölümlerin ortalarındaki kapılarla da yapıya girilebilmektedir. Güneybatı yönündeki ana kapıdan, yapının simgesi durumundaki 16.35 x 15.35 m. boyutlarındaki anıtsal hole girilmektedir. Eksende, holün büyük bir bölümünü kaplayan ve bu mekânın ana elemanı durumundaki üç kollu anıtsal mermer merdiven yer alır. Zemin katta, bu merdivenin sağ ve solunda yer alan açıklıklardan geçilerek, yapıyı kuzeybatı-güneydoğu ekseninde ikiye bölen, 5.00 x 84.85 m. boyutlarındaki ana koridora girilir. Zemin katta kuzeydoğu ve güneybatıda yer alan mekânlar koridor boyunca karşılıklı olarak sıralanırlar. Koridorun kuzeybatı ve güneydoğu uçlarında, üst katlara ulaşımı sağlayan iki kollu karşılıklı birer mermer merdiven yer alır. Düyun-u Umumiye İdaresi üst düzey yöneticileri için düzenlenmiş büroların yer aldığı birinci katta da bazı küçük farklılıklarla aynı düzenleme devam ettirilmiştir. Kuzeydoğu ve güneybatıda yer alan mekânlar, zemin katta olduğu gibi burada da koridor boyunca karşılıklı olarak sıralanırlar. Bu kat koridorunun kuzeybatı ve güneydoğu bölümlerinin ortalarına, zemin kata doğal ışık sağlayan, dikdörtgen boşluklar eklenmiştir. Bu katta, kuzeybatı ve güneydoğu uçlarda yer alan birbirinin aynı iki kollu karşılıklı merdivenler ortada birleşerek ana koridora bakan birer geçide dönüşürler. Koridor her iki uçta, yarım sekizgen planlı bürolarla son bulur. 329 Binanın ikinci katında da bazı küçük farklılıklarla aynı düzenleme devam ettirilmiştir. Anıtsal merdivenden, plan açısından ilk iki katı tekrarlayan ana koridora girilir. Koridor çevresinde gelişen mekân düzenlemeleri ile koridorda yer alan dikdörtgen boşluklar bu katta da aynı şekilde sürdürülmüştür (Bkz. Şekil 140). Bu katta farklı mekân düzenlemelerinden biri, giriş holü ekseninde bir fuayenin arkasına yerleştirilmiş olan, sekizgen planlı mekândır. Bu mekân, özgün işlevinde Düyun-u Umumiye İdaresi toplantı salonu olarak kullanılmıştır; bugünse İstanbul Lisesi’nin şeref salonu olarak kullanılmaktadır. Koridorun güneydoğu bölümündeyse kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu büyük bir konferans salonu yer almaktadır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Taşıyıcı sistemi çelik karkas olan yapıda, birçok farklı türde yapı malzemesinin kullanıldığı görülmektedir. Yapının cephelerinde düzgün kesme taş ve bosajlı taşlar bir arada kullanılmıştır. Yapının hem cephelerinde hem de iç mekânlarında yoğun olarak mermer kullanımı dikkat çeker. Binada mimari eleman, bezeme malzemesi, yer döşemesi ve tavan kaplaması olarak ahşap malzemeden yoğun olarak yararlanılmıştır. Cam malzeme, özellikle koridoru aydınlatan dikdörtgen boşlukların üzerine denk gelecek şekilde çatıda tercih edilen bir malzeme olmuştur. En geniş yüzey olaraksa anıtsal giriş holünün tavanında kullanılmıştır. Bunların dışında yapı, köşe kuleleri üzerinde kullanılan kurşun, merdivenlerde kullanılan putrel vb. yoğun metal malzeme kullanımıyla da dikkat çeker. Yapının iç mekânlarında, özellikle anıtsal giriş holünün üst bölümü ile ikinci kat koridorunun tavan eteğinde altıgen biçimli turkuaz renkli çini panolar kullanılmıştır. Binanın ahşap kırma çatısı üzerinde, dönemin diğer yapılarında da yaygın olarak kullanılan Marsilya kiremitlerinin tercih edilmiş olduğu görülmektedir. Yapının tüm döşemeleri voltadır. Mimari Üslup Binanın planında benimsenen simetri anlayışı, cephelerde de uygulanmıştır. Yapının orta ekseni, her iki cephede de ana kütleden dışa taşırılarak iki farklı şekilde 330 vurgulanmıştır. Güneybatı cephenin ortasında üç kat boyunca devam eden anıtsal giriş, eksenindeki kuzeydoğu cephenin ortasındaysa cihannüma görünümlü sekizgen kule yer alır. Yapının ön ve arka cephelerinin köşeleri, güneydoğu-kuzeybatı eksenli yapıya dik yönde tasarlanarak “kule” görünümü verilmiştir. Köşelerin bu şekilde vurgulanmasının yanı sıra, güneydoğu ve kuzeybatı cephelerinin ortalarında yer alan dışa taşkın yarım sekizgen bölümlerle de yapının yan cepheleri hareketlendirilmiştir. Yapının çok büyük olan ana kütlesinin ağırlığı, farklı saçak kotları ve kule görünümlü elemanlarla, hem yatay hem de düşeyde parçalanarak hafifletilmiştir. Bu yatay ve düşey hareketlilik, kulelerin üzerini örten geniş saçaklı çatılarla güçlendirilmiş ve böylelikle bina, içinde yer aldığı mimari çevreyle de uyumlu bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. Beaux-Arts tasarım ilkelerinin en önemli özelliklerinden olan giriş eksenin vurgulanması anlayışı, bu yapıda da uygulanmıştır.996 (Bkz. Şekil 138). Türk-İslam Revivalizmi kapsamında değerlendirilebilecek olan Düyun-u Umumiye binasının cephe tasarımı, Osmanlı mimarlığının Klasik ve Barok motiflerinin plastik potansiyelinin yeniden keşfedilmesine dayandırılan bir tasarımın ürünüdür. Pencerelerin tasarımında kullanılan öğeler, Osmanlı anıtsal mimarlığından alınarak yorumlanmış ve kendine özgü dizgeler içinde yeniden kullanılmıştır. Ayrıca anıtsal portal dışında köşelerdeki kütlelerde kullanılan yuvarlatılmış geniş saçaklar, sivri kemerler, ahşap kafesler ve bağımsız anıtsal ölçüsü ve biçimi olan bahçe girişindeki geniş saçaklı Barok kapı da Osmanlı mimarlık terminolojisi içerisinde değerlendirilmesi gereken diğer yapı elemanlarıdır.997 Vallaury’nin cephelerdeki Doğu etkileri, iç mekânlarda da turkuaz çini panolar ve giriş holünün tavanına yerleştirilen “hamam kubbesi” çağrışımlı elemanlarla pekiştirilmiştir.998 (Bkz. Şekil 139). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 996 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 64. Afife BATUR, “Düyun-ı Umumiye Binası”, 113. 998 Bkz. ( 313 ), YAVUZ - ÖZKAN, 1081. 997 331 1881 yılında imzalanan Muharrem Kararnamesi’nin ardından kuruluş ve örgütlenme çalışmalarına başlayan Düyun-u Umumiye İdaresi,999 ilk olarak Sirkeci’de Galata Bankerlerinin Rüsum-ı Sitte Anlaşması’nı yürütmek üzere düzenledikleri bürolarda faaliyete başlamıştır.1000 İdare, Celal Bey Hanı’ndaki bu büroların kısa sürede yetersiz duruma gelmesiyle, yeni bir bina arayışına girmiştir.1001 Düyun-u Umumiye İdaresi, 1890 yılının son aylarında bulunduğu binadaki kira sözleşmesinin sona ermesi üzerine, tüm giderleri devletin Düyun-u Umumiye yönetimine tahsis ettiği gelirlerden karşılanacak olan yeni bir bina yapılması yolunda girişimlere başlamıştır.1002 Yeni bina için, eski zaptiye binasının karşısındaki alan düşünülmüştür.1003 Düyun-u Umumiye İdaresi, yeni bina tamamlanıncaya kadar Muhacirin (Göçmen) Komisyonu heyetinin bulunduğu eski zaptiye binasını kullanmak istemiştir.1004 Ancak İdarenin, Maliye Nezareti’ne gönderdiği 20 Temmuz 1892 tarihli yazıdan bu taleplerinin uygun bulunmadığı anlaşılmaktadır. Düyun-u Umumiye İdaresi, söz konusu yazıda, bulundukları handa çalışmalarını yerine getirmekte zorlandıklarını, mevcut binanın sağlık açısından çalışanlar için uygun bir ortam olmadığını ve bu durumun devletin saygınlığına yakışmadığını dile getirerek, ayrıca yeni bir bina yapılması durumunda her yıl büyük miktarda kira ödemek durumunda kalmayacaklarını ifade etmişlerdir.1005 Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kullanımı amacıyla yeni bir bina inşa edilmesi talebi, Meclis-i Vükelada görüşülmüş ve söz konusu binanın, Cağaloğlu’nda Çiftesaraylar mevkiinde yapılmasına ilişkin II. Abdülhamid’in buyruğu 9 Ağustos 999 İdarenin kuruluşu ve etkinlikleri için bkz. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler, s. 57-70. 1000 Haydar KAZGAN, “Düyun-ı Umumiye”, 708. Önsoy ise, İdarenin ilk çalışmalarına Bahçekapı’daki Köprülü Hanı’nın üst katındaki kiralık dairelerde başladığı bilgisini vermektedir. Bkz. Rifat ÖNSOY, “Muharrem Kararnamesi ve Düyun-ı Umumiye İdaresi”, 403-408. 1001 Afife BATUR, “Düyun-ı Umumiye Binası”, 111. 1002 Bkz. ( 1000 ), ÖNSOY, 403-408. 1003 BOA., MV, No. 61 / 11. 1004 BOA., Y.PRK. BŞK., No. 22 / 70. 1005 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 134, 135. Demirel, bu bilgiyi BOA., İrade Maliye, 1310. S. 7 / 32’den aktarmaktadır. 332 1892’de çıkmıştır.1006 II. Abdülhamid, buyruğunda, alacaklı devletlerin ileride binanın mülkiyeti üzerinde hak iddia etmemeleri için yapılacak binanın devlet malı olacağını ve Düyun-u Umumiye İdaresinin binada yalnızca kiracı konumunda olacağını, idarenin ileride gerektiği zaman başka bir yere taşınabileceğini özellikle vurgulamıştır. Buyruğunda, binanın inşasının da devletin denetiminde olacağını belirten Padişah, inşaat işlemlerini yürütmek üzere Dâhiliye Nazırının başkanlığında bir komisyon kurulmasını emretmiştir.1007 Ancak yapılacak binanın ön projesi incelendiğinde, ortaya oldukça gösterişli ve büyük bir binanın çıkacağının anlaşılması, Osmanlı yönetimini rahatsız etmiştir.1008 Gerçekten de daha inşa aşamasında Düyun-u Umumiye binası, başta Osmanlı hükümet merkezi olan Babıâli binası olmak üzere, İstanbul’daki diğer Osmanlı resmi binalarıyla karşılaştırıldığında ihtişamlı görüntüsüyle dikkat çekmiş ve bu nedenle eleştirilere maruz kalmıştır. Binanın yapım aşamasında bu konunun gündeme gelmesi üzerine II. Abdülhamid, 3 Ocak 1893 tarihli buyruğunda konuya açıklık getirerek, yapılacak binanın devlet malı olacağını, binanın ön projeleri incelendiğinde diğer devlet dairelerinden daha büyük bir bina inşa edileceğinin anlaşıldığını, bu tarzda bir bina inşa edilmemesini ve böyle bir yanlışlığa meydan verilmemesini istemiştir.1009 II. Abdülhamid, binanın yapım hazırlıkları sırasında hem mülkiyet hem de binanın büyüklüğü konusunda çıkan tartışmalara açıklık getiren bu buyruğundan birkaç gün sonra, 5 Ocak 1893 tarihli bir başka buyruğunda da binanın büyük ve gösterişli yapılmaması gerektiğini bir kere daha vurgulama gereği duymuştur. Padişahın bu buyruğunda da, Düyun-u Umumiye İdaresinin yapılacak binada kiracı olacağı ve binanın devlet malı olacağı tekrar hatırlatılmıştır.1010 1006 Eldem, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin yeni binasının, Ahmet Paşa’nın Cağaloğlu’ndaki Çifte Konağı yıkıldıktan sonra yerine yapılmış olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Sedad Hakkı ELDEM, Köşkler ve Kasırlar, 100. 1007 BOA., İrade Maliye, 1310. M. 15 / 22. 1008 BOA., Y.A.HUS., No. 268 / 90. 1009 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 135. Demirel, bu bilgiyi BOA., İrade Hususi, 1310. C/42, No. 7’den aktarmaktadır. 1010 Bkz. ( 1009 ), DEMİREL, 135. Demirel, bu bilgiyi BOA., İrade Hususi, 1310. C/55, No. 7’den aktarmaktadır. 333 Padişahın bu konudaki açık buyruklarına rağmen, Sadaretten, Maliye ve Dâhiliye Nezaretlerine gönderilen 8 Ocak 1893 tarihli yazıda, Düyun-u Umumiye İdaresinin, Dâhiliye Nazırının başkanlığında inşaat için kurulacak komisyona istenen projeleri göndermeden binanın inşaatına başlandığı bildirilmiştir.1011 Düyun-u Umumiye binasının inşaatına başlama tarihi hakkında pek çok kaynakta farklı ve birbiriyle çelişen tarihler verilmektedir.1012 Ancak Osmanlı Arşiv belgelerinde inşaatla ilgili yazışmalar izlenildiğinde, binanın yapımına 1893 yılının ilk aylarında başlanıldığı anlaşılmaktadır.1013 18 Şubat 1893 tarihli, Şehremaneti’nin Maarif Nezareti’ne gönderdiği yazıda, Cağaloğlu’ndaki Çiftesaraylar mevkiinde inşaatına başlanan binanın temelleri kazılırken, eski eserlere rastlandığı ve inşaatta çalışan ameleye bu eserleri korumalarının tembih edildiğinin haber alındığı ve bu konuda gerekli tahkikatın yapılması gerektiği bildirilir.1014 Kurumlar arası yapılan yazışmalardan, binanın inşaatının bir oldubittiye getirilerek, 1893 yılının ocak ayında başlatıldığı anlaşılmaktadır. Dâhiliye Nazırı, 2 Mayıs 1893 tarihinde Sadarete gönderdiği yazıda, kendisinin sorumluluğunda bir komisyon kurulacağı irade buyrulmuşken, henüz komisyon üyelerinin belirlenmediğini ve binanın keşif defterinin verilmediğini de belirtmektedir.1015 Dâhiliye Nazırının bu yazısından dört gün sonra, inşaat için kurulması gereken komisyona üyeler belirlenmiştir. İnşaat komisyonunda Müze-i Hümayun müdürü ve aynı zamanda Düyun-u Umumiye İdare Meclisinde üye olan Osman Hamdi Bey de yer almaktadır.1016 Düyun-u Umumiye İdaresi, binanın harita ve projelerini, inşaata başlandıktan sonra Dâhiliye Nezaretine iletmiştir.1017 1011 BOA.,BEO., No. 136 / 10133, 192 / 14364. Akpolat, 1897 Bkz. Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 147. Batur 1897, Bkz. ( 1001 ), BATUR, 111. Eyice 1898 / 1899 Bkz. Semavi EYİCE, “İstanbul (Tarihi Eserler)”, 1214/123. Mülayim 1900, Bkz. Selçuk MÜLAYİM, Yüzyılın (1900-1999) Kültür ve Sanat Kronolojisi, 17. Nasır 1899-1900 Bkz. Ayşe NASIR, Türk Mimarlığında Yabancı Mimarlar, 72. Sönmez ise binanın 1897-1899 tarihleri arasında yapıldığını ifade etmektedir. Bkz. Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 265. 1013 BOA., BEO., No. 136 / 10133. 1014 BOA., F.MKT., No. 171 / 17. 1015 BOA., DH.MKT., No. 26 / 19. 1016 BOA., DH.MKT., No. 30 / 29. 1017 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 136-138. Demirel, bu bilgiyi BOA., BEO. No. 644/48264’den aktarmaktadır. 1012 334 Binanın mimarı Alexandre Vallaury, inşaat başlarken, binanın 40.000 Liraya mal olacağını belirtmesine rağmen, inşaat ilerledikçe harcamaların arttığı görülmektedir. Dâhiliye Nezaretinin, Sadarete gönderdiği 4 Nisan 1895 tarihli yazıda, bina için o zamana değin 62.000 Lira harcandığı ve bina tamamlanana kadar masrafların 100.000 Lirayı bulacağı bildirilmektedir.1018 Düyun-u Umumiye İdaresi merkez binası inşaatının 1895 yılı sonunda tamamlanması üzerine, idare taşınma hazırlıklarına başlamış; binasının resmi açılışınınsa padişahın doğum günü olan 31 Ocak 1896 günü yapılmasına karar verilmiştir.1019 Açılış günü yaklaştıkça basında binayla ilgili haberler de yer almaya başlar. 23 Ocak 1896 tarihli Sabah Gazetesi’nin haberinde, Düyun-u Umumiye İdaresi binasının açılışında yapılacak törenin gösterişli bir şekilde olması için hazırlıklara başlandığı ve ayrıca binada açılacak lokanta için de Pera Palas Oteli’yle anlaşma yapılmış olduğu yazılmaktadır.1020 Bir başka gazete haberindeyse, Düyun-u Umumiye İdaresine ait eşyaların açılıştan önce yeni binaya nakledildiği bildirilmektedir.1021 Binanın açılışının yapılacağı gün, binanın çevresinde Zaptiye Nezareti tarafından yoğun güvenlik önlemleri alınmıştır.1022 Tüm bu hazırlıklara ve güvenlik önlemlerine rağmen, aynı gün Darülaceze’nin de resmi açılışı yapıldığı için, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin düşündüğü gösterişli açılış, Darülaceze açılışının gölgesinde kalmış ve dönemin basını günlerce II. Abdülhamid’in açtığı bu hayır kurumundan bahsetmiştir.1023 Yapının Mimarı Yapının projeleri Alexandre Vallaury tarafından yapılmıştır. Değerlendirme 1018 BOA., DH.MKT., No. 359 / 35, BEO., No. 622 / 46625, BOA., BEO., No. 644 / 48264. Düyun-u Umumiye binasının tamamlanmasına yakın Sadaretten 1 Eylül 1895 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen yazıda, inşaat masraflarının 83.748 Lirayı bulduğu bildirilmektedir. Bkz. BOA., BEO, No. 677 / 50716. 1019 BOA., Y.A.HUS., No. 344 / 24. 1020 Sabah Gazetesi, No. 2326, 8 Şaban 1313 (23 Ocak 1896). 1021 Tercüman-ı Hakikat Gazetesi, No. 5294, 11 Şaban 1313 (27 Ocak 1896). 1022 BOA., Y.MTV, No. 135 / 79. 1023 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 138. 335 Yapımı tamamlandıktan sonra otuz beş yıl Düyun-u Umumiye İdaresi’ne hizmet veren bina, bu kurumun işlevini tamamlaması üzerine, 1933 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün emriyle İstanbul Erkek Lisesi’nin kullanımına verilmiştir.1024 Bina günümüzde de bu işlevini sürdürmektedir. 20 Aralık 1881’de Osmanlı yönetiminin Muharrem Kararnamesi olarak bilinen belgeyi yayımlamasından sonra, Avrupalı bono sahiplerinin temsilcileriyle yapılan görüşmeler sonunda, Osmanlı borçlarıyla ilgili işleri yönetmek üzere Düyunu Umumiye Konseyi kurulmuştur. Konsey, o zamana değin 200 Milyon Sterline yükselmiş olan Osmanlı borçlarını, bu amaca ayrılmış belli devlet gelirlerinden sağlamakla yükümlüydü.1025 1875 yılında fiili olarak iflasını ilan etmiş olan Osmanlı maliyesini yönetmek üzere kurulan Düyun-u Umumiye İdaresi, Sirkeci civarındaki hanlarda geçici ve sıkışık bürolarda yaklaşık on yıl faaliyet göstermiştir. Ancak ilerleyen zamanlarda, salt kendisinin kullanımında olan daha büyük ve konforlu bir binaya geçme isteği gündeme gelmiş ve Osmanlı yönetimiyle bu yönde görüşmeler başlatılmıştır. Osmanlı maliyesini yönetmek üzere kurulan Batılı bir mali kurum için inşa edilecek binanın, çeşitli hassasiyetler gözetilerek yapılmasına özen gösterildiği, Osmanlı Arşivlerindeki yazışmalardan anlaşılabilmektedir. Düyun-u Umumiye İdaresinin yapısı itibariyle Batılı bir mali kurum olduğu açıktır. Bu bağlamda İdarenin yöneticileri de doğal olarak Batılı görünümde bir binada hizmet vermek istemiş olmalıdırlar. Ancak, özellikle padişahın, yapılacak olan binanın Osmanlı maliyesine el koymuş, Batılı bir mali kuruluşun sembolü gibi algılanmaması için özel bir çaba sarf ettiği ve binanın büyük ve gösterişli yapılmaması gerektiği konusunda birden çok buyruk yayınladığı görülmektedir. Padişah, söz konusu buyruklarında Düyun-u Umumiye İdaresinin yapılacak binada sadece kiracı olacağını ve binanın da devlet malı olacağını tekrarla hatırlatmakta ve 1024 1025 Bkz. ( 1012 ), AKPOLAT, 147. Bernard LEWİS, a.g.k., 447. 336 vurgulamaktadır. Binanın mimarı olan Alexandre Vallaury’nin, gerçekleştirmiş olduğu tasarımda, padişahın bu emirlerini dikkate alarak, çevredeki dokuya uygun bir bina oluşturmaya çaba gösterdiği anlaşılmaktadır. Padişahın resmi uyarılarına rağmen, binanın yerinin belirlenip padişah tarafından onaylanmasından sonra, Düyun-u Umumiye İdaresinin, henüz daha inşaat komisyonunun onayını beklemeden inşaata başlaması ve projeleriyse daha sonra Dâhiliye Nezareti’ne iletmiş olması düşündürücüdür. Bu tutum, Düyun-u Umumiye İdaresinin, kimi zaman çok yavaş ilerleyen Osmanlı bürokrasisini çok da dikkate almadığı şeklinde okunabilir. Binanın açılışının, Darülaceze’nin de resmi açılışının yapılacağı güne denk getirilmiş olması manidardır. II. Abdülhamid’in bu akıllıca hamleyle, Düyun-u Umumiye İdaresi için düşünülen gösterişli açılış törenini, imparatorlukta açılan bir hayır kurumunun gölgesinde bırakmaya çalıştığı ve bunda da başarılı olduğu görülmektedir. Dönem gazeteleri günlerce, Düyun-u Umumiye’den çok, II. Abdülhamid’in açtığı bu hayır kurumundan söz etmiştir. Tanzimat sonrası Osmanlı mimarlığının en önemli yapıları arasında olan ve dönemin en önemli mimarı Alexandre Vallaury’nin baş eseri olarak gösterilen Düyun-u Umumiye Merkez binası, yaklaşık yüz yirmi yıldır İstanbul’un tarihsel siluetinin sembol yapılarından biridir. Bu ilk işlevinden öte çoğunlukla İstanbul Erkek Lisesi binası olarak tanınan bina, özellikle I. Ulusal Mimarlık Dönemi’nde, kendisinden sonra gerçekleştirilen pek çok yapı için de model olmuştur. Katalog No: III. 8. 4. Société Ottomane de Change et de Valeurs (Şirket-i Osmaniye-i Kambiyo ve Esham) Binası Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 337 Yapı, Beyoğlu İlçesi, Karaköy Semti’nde, Bankalar (Voyvoda) Caddesi,1026 Bereketzade Medresesi Sokak, Kart Çınar Sokak ve Galata Kulesi Sokak’la çevrelenen yapı adasının doğu köşesinde, Bankalar Caddesi’nin sembollerinden olan Kamondo Merdivenlerinin bitişiğinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 141). Plan Şeması Eğimli bir arsa üzerinde bulunan yapı, yuvarlatılmış köşesiyle dikkat çekmektedir. Dikdörtgen planlı bina, zeminle beraber dört katlı olarak tasarlanmış, yapıya sonradan bir de muhdes kat eklenmiştir. Yapının iç düzenlemesi, 1999’da geçirdiği restorasyon sonucu bütünüyle değişmiş ve özgün tasarımından hiçbir özellik kalmamıştır.1027 Strüktür ve Yapı Malzemesi Kâgir olarak inşa edilen yapının1028 güney cephesi, zemin katta mermerle, diğer cephelerde ve katlardaysa derzli imitasyon taşla kaplanmıştır. Yapının özgün çatı sistemi, eklenmiş olan muhdes kat nedeniyle bozulmuştur. Mimari Üslup Binanın cephelerinde, aksiyal bir düzenleme görülmektedir. Yapının ilgiye değer cephesi, Bankalar Caddesi’ne bakan ve üzerinde yapının özgün adı olan Société Ottomane de Change et de Valeurs yazılı mermer kitabenin bulunduğu güney cephesidir. Bu cephe, yatay düzlemde saçakların, dikeydeyse iki kat boyunca devam eden pilastrların, yüzeyi eşit ve aksiyal biçimde bölmesi, yatay ve dikey hatlar arasında dengeli bir uyum ve simetri oluşturması bakımından, Rönesans mimarisinin klasik cephe düzenine uymaktadır (Bkz. Şekil 142, 143). 1026 Caddenin konumu ve tarihsel gelişimi hakkında bkz. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz Binası / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 319, 320. 1027 Ali Murat AKTEMUR, “Alexandre Vallaury’nin Karaköy’deki Eserleri”, 41. 1028 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 119. 338 Yapının batısı, bitişik nizamda ele alınmış olduğu için, bu yönde cephe vermemektedir. Bereketzade Medresesi Sokak üzerindeki doğu cephesiyse eğimli araziye yerleştirilmiş Kamondo Merdivenlerinden dolayı, birinci kata kadar cephe vermemektedir. Birinci, ikinci ve üçüncü kat cepheleriyse, güney cepheyle pilastrlar, pencere formları ve saçak dekorasyonları bakımından aynı özellikleri göstermektedir. Yapının kuzey cephesinde de Rönesans formunda pencere, pilastr ve saçaklardan oluşan ve güney cephedeki cephe düzenini aynı şekilde yansıtan bir tasarım anlayışı söz konusudur. Bu bağlamda yapı bütününün yalın bir Neorönesans ve Batı tarzı Neoklasik üslubun bir arada kullanıldığı Eklektik bir yaklaşımla ele alınmış olduğu görülmektedir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1895 tarihli R. Huber Kent Haritasında gösterilmiş olan Banque de Change binasının, Osmanlı Bankası Genel Müdürlüğü binasıyla aynı yıllarda yapıldığı tahmin edilmektedir.1029 Binanın üzerinde kitabesi bulunan ve olasılıkla binayı yaptırmış olan Société Ottomane de Change et de Valeurs (Şirket-i Osmaniye-i Kambiyo ve Esham), 1872 yılında kurulmuşsa da, binanın bu tarihlerde inşa edilmediği açıktır. Çünkü Gavand Planında arsası boş gözükmektedir. Binanın, 1890’da Vallaury’nin Osmanlı Bankası projesi için çizmiş olduğu planda gözüküyor olması nedeniyle, 1875-1890 yılları arasında -olasılıkla da 1880’lerde- inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir.1030 Yapının Mimarı Bina, Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmıştır.1031 Değerlendirme 1029 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 118. Edhem ELDEM, Bankalar Caddesi Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, 226. 1031 Bkz. ( 1029 ), AKPOLAT, 118. 1030 339 Binayı yaptıran şirket, 1901-1902’deki tasfiyesine kadar bu mekânı kullanmış, 1903’ten itibarense 1940’lara kadar bina İngiliz Konsolosluğu olarak hizmet vermiştir. 1950’lerde Şalom Pessah ve Mehmet Bülent Sirmen’in Şimşek Elektrik Şirketi’nin yanında, Sadi Berkter ve arkadaşları tarafından 1953 yılında kurulan Türk Ekspres Bank bu binada bulunmuştur. 1959 yılında Demirbank tarafından satın alınan bina, 1998 yılına kadar bu bankanın genel müdürlük binası olarak kullanılmış ve bu tarihten itibaren de Karaköy şubesi işlevini almıştır. Bina, 1999 yılında kapsamlı bir restorasyon geçirmiştir.1032 Bu süreçten sonra, bir dönem HSBC Bankası tarafından kullanılmış olan bina, günümüzdeyse boş durumdadır. Borsa işlemleri konusunda uzmanlaşmış olan Société Ottomane de Change et de Valeurs (Şirket-i Osmaniye-i Kambiyo ve Esham) Şirketi, Clado, Eugenidi ve Barker isimli bankerler tarafından 1872 yılında kurulmuş, 1875 krizinden olumsuz olarak etkilenmiş olmasına rağmen faaliyetlerini sürdürmüş ve 1901-1902’de tasfiyeye yoluna gitmiştir.1033 Société Ottomane de Change et de Valeurs binası, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından itibaren, bankacılık, sigortacılık, hukuk, mimarlık, madencilik, demiryolları ve teknoloji ithali gibi yeni ekonomik sektörlerle yakından ilgili birçok kurum ve kuruluşun yerleşmiş olduğu ve yalnızca Galata’nın değil, tüm İstanbul’un bir ticaret merkezi haline gelen Voyvoda Caddesi üzerinde, bir köşe yapısı olarak konumlanmıştır. Yapı, para ya da para yerine geçen belgelerin değiştirildiği, para alım ve satımıyla ilgili işlemleri kapsayan kambiyo faaliyetlerinin sürdürüldüğü bir binanın, XIX. Yüzyılda ne tür kriterler dikkate alınarak tasarlandığını göstermesi bakımından değer taşımaktadır. 1032 Bkz. ( 1030 ), ELDEM, 226. Bu şirkete ait hisse senetlerini Osmanlı Bankası Arşivi’nde bulmak mümkündür. Bkz. O.B.A., Hukuk İşleri Dosyaları, Osmanlı Bankası Kuruluş Mukavelenamesi Sureti, Şubat 1307 / 1892. Edhem ELDEM, a.g.k., 228. 1033 340 Katalog No: III. 8. 5. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubesi (Germina Han) Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, 1034 Semtinde, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Hobyar Mahallesi, Bahçekapı Fındıkçı Remzi Sokak, Aşirefendi ve Sultan Hamamı caddeleriyle çevrelenen üçgen yapı adasının, Büyük Postane Caddesi ucunda yer almaktadır. Plan Şeması Üçgen bir parselde yer alan ve zemin üzerine beş katlı olarak inşa edilen yapı, dairevi planlı bir meydan cephesine sahip olacak şekilde tasarlanmıştır (Bkz. Şekil 144). Strüktür ve Yapı Malzemesi Deutsche Orient Bank binası, İstanbul’un ilk betonarme yapılarından biri olarak kabul edilmektedir.1035 Yapının zemin ve birinci kat duvarları taş, üst katları sıvalıdır. Yapı, en üst bölümde bakır kaplı bir kubbeyle sonlanmaktadır. Mimari Üslup Alman finansı için uygun bir simge olarak değerlendirilebilecek olan Deutsche Orient Bank binasında, yapının mimarı Jasmund, üçgen köşe parselini dairesel planlı bir kütleyle çözümlerken, ağırlıklı olarak Orta Avrupa’ya özgü 1034 Semtin konumu ve gelişimi hakkında bkz. Hidayet Camii / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 240. 1035 Mehmet YAVUZ, 19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler, 166. 341 görünen bir yeni klasik üslubu uygulamıştır.1036 Kompozisyonun doruk noktası, kule görünümündeki silindirik köşeli hacimdir.1037 (Bkz. Şekil 145, 146). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Üzerinde Deutsche Orientbank A.G. yazan ve yapım kitabesi bulunmayan bina, ticaret amaçlı yapılmış olup, çoğunlukla Germina Han olarak tanınmaktadır. İnşa süreci ve maliyetine ilişkin herhangi bir bilgiye ulaşılamamış olmakla birlikte, 1900-1910 yılları arasında yapıldığı, bu yıllarda çekilmiş olan fotoğraflardan anlaşılabilmektedir.1038 Yapının Mimarı Yapı, Alman mimar August Carl Friedrich Jasmund1039 tarafından tasarlanmıştır. Jasmund, Berlin’deki Königliche Bauakademie Krallık Mimarlık Akademisi’nden çok iyi dereceyle, uygulayıcı mimar olarak 1882’de mezun olmuştur.1040 1888’de Osmanlı yönetimi, Deutsche Orient Bank önderliğinde kurulan gruba Anadolu Demiryolları Şirketi’ni kurma ve Haydarpaşa-Ankara hattını inşa etme imtiyazını vermişti. Mimarın İstanbul’a gelişinin de Osmanlı demiryollarının yapımıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır.1041 Jasmund aynı yıl, Alman hükümeti tarafından Türk mimarisini incelemek üzere İstanbul’a gönderilmiş ve bu sırada Ragıp Paşa için yaptığı köşklerle beğeni kazanarak, paşanın aracılığıyla, Hendese-i Mülkiye Mektebi’nde, 1890 yılından başlayarak mimarlık dersleri de vermiştir.1042 Jasmund, bazı özel ve resmi binaların projesini hazırlamış, kontrollükle görevlendirilmiştir. 1036 Hoca olarak, I. Ulusal Mimarlık Akımı’nın önemli Afife BATUR, “Jasmund, A.”, 317. Barillari ve Godoli, Jasmund’un bu tasarımını, Donato Bramante’nin tasarımı olan Montorio’daki S. Pietro’dan esinlenmiş küçük bir tapınağa benzetmektedir. Bkz. D. BARILLARI - E. GODOLI, a.g.k., 19. 1038 Mehmet YAVUZ, “August Carl Friedrich Jasmund ve Mimari Faaliyetleri”, 202. 1039 Mimarın yaşamı ve etkinlikleri burada tanıtılmış, kataloğumuzda yer alan diğer yapılarında bu bilgiler tekrar edilmemiştir. 1040 Mehmet YAVUZ, “Mimar August Jasmund Hakkında Bilmediklerimiz”, 185, 191, 198, 199. 1041 Bkz. ( 1036 ), BATUR, 317. 1042 Sedat ÇETİNTAŞ, “Mimar Kemaleddin, Mesleği ve Sanat Ülküsü”, 161. 1037 342 temsilcilerinden olan Mimar Kemalettin Bey’in yetişmesinde etkin rol oynamış, mezuniyeti sonrası, onu yanına yardımcı olarak almış, sonra da teşvik ederek Almanya’ya gitmesine aracılık etmiştir.1043 Jasmund, Sirkeci Garı başta olmak üzere, Ragıp Paşa için tasarlamış olduğu köşklerde ve Deutsche Orient Bank binasında Eklektik yaklaşımı benimsemiş, ayrıca tasarımlarında yeni yapım yöntemlerinden de yararlanmıştır.1044 Değerlendirme Fransız ve İngiliz emperyalizminin aracı durumundaki Osmanlı Bankası’nın karşısına, 1888’den sonra, Alman İmparatorluğu’nun Doğu’ya doğru yayılma politikasının uygulayıcısı durumundaki, merkezi Berlin’de bulunan Deutsche Bank bir rakip olarak çıkmıştır. Söz konusu banka, Alman Devleti’ne ve finans sistemine sıkı sıkıya bağlı olarak ve devlet gücüyle, mali gücünü birleştirerek, Hamburg’tan Basra Körfezi’ne kadar uzanan Bağdat Demiryolu projesini gerçekleştirmeye çalışmıştır.1045 Bu misyonla İstanbul’da bulunan bankanın görevlendirmiş olduğu Alman mimar Jasmund’un, Sirkeci Garı’nda aramak çabasını gösterdiği Doğu-Batı karışımı mimari anlayışına rağmen, bu binadan birkaç yüz metre uzakta yer alan Deutsche Orient Bank için tasarlamış olduğu Germina Han binasında, baştan sona baskı kurucu, soğuk Orta Avrupa mimarisinin özelliklerini taşıyan bir bina tasarladığı görülmektedir. Bu mimarinin, o dönem imparatorluk içinde güçlü etkileri olan Alman finansı için uygun bir simge olduğu söylenebilir. Soğuk gri taş kütlesinden oluşan Deutsche Orient Bank, az pencereli sağır duvarları, çokgen kulesi ve bu 1043 Cengiz CAN, a.g.t., 331. Metin SÖZEN, a.g.k., 8. 1045 Deutsche Bank ve demiryolları ile diğer siyasi ve ekonomik alandaki Türk-Alman ilişkileri için bkz. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler, s. 57-70. 1044 343 kulenin üzerindeki bakır kubbesiyle daha çok, gururlu XIX. Yüzyıl Alman milliyetçiliğinin simgesi olarak belirmektedir.1046 Bu bağlamda yapıyı, özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde siyasi ve ekonomik alanda güçlenen Türk-Alman ilişkilerinin mimari alana yansıyan somut ifadelerinden biri olarak değerlendirmek mümkündür. Katalog No: III. 8. 6. Ömer Abed Hanı Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Karaköy Semti’nde, Halil Paşa Sokak ve Kemankeş Caddesi üzerinde, Karaköy Rıhtımına yalnızca 40 m. uzaklıkta konumlanmaktadır. Günümüzde iskeleler, duraklar, Tünel1047 girişi ve çeşitli işyerleriyle ticaret ve ulaşım gibi kentsel işlevlerin yoğunluk kazandığı bir semt olan Karaköy’ün iskân tarihi Galata bölgesiyle birlikte gelişmeye başlamıştır. İstanbul’daki ilk imar hareketlerini başlatan Roma İmparatoru I. Constantinus Dönemi’nde (324-337) bir kıyı köyü olduğu düşünülen Galata’nın, coğrafi konumu nedeniyle surlarla korunmasına I. İustinianos Dönemi’nde (527-565) başlanmıştır. Sahile yakın bir yerde, dar yolların kesişmesinden ve denizden ana girişin doğal olarak oluşturduğu kavşaktan köy içine giriş ve dağılım, daha sonra ortaya çıkacak olan Karaköy Meydanı’nın habercisi olarak ilk bu dönemde belirmiştir.1048 1260’lardan itibaren Galata Bölgesi’ne yerleşmeye başlayan Cenevizliler, burada önce büyük sıra binalar inşa etmiş, daha sonra, XIV. Yüzyıl’ın başından itibaren de surlarla şehri güçlendirmişlerdir. Bu dönemde şehrin ana giriş 1046 Bkz. ( 975 ), YAVUZ - ÖZKAN, 1080. Tünel için bkz. s. 366. 1048 Mehmet YENEN, “Karaköy”, 455. 1047 344 kapılarından biri olan kule ve kapısı inşa edilmiş; bu kapıya Porta Chiara veya Kiarahori denmiştir. Semtin Osmanlı Dönemindeki ve bugünkü adının Kiarahori’nin Türkçede aldığı biçim olduğu tahmin edilmektedir. Bu konudaki bir başka görüşse, Bizans Döneminde Karai Musevilerinin Hasköy’den bugünkü Karaköy’e doğru uzanan bölgelerde yerleşmiş olmaları nedeniyle, bölgeye Karai Köyü dendiği ve bunun zamanla Karaköyü ve Karaköy’e dönüştüğü yolundadır.1049 İstanbul’un fethinden sonra, Osmanlı Döneminde de Galata bölgesinin bir uzantısı ve en önemli geçit noktalarından biri olmayı sürdüren Karaköy’de cami, mescit, hamam, tekke vb. yapılar yapıldığı ve bir bedestenin bulunduğu anlaşılmaktadır. Galata Kulesi’nin güneyinde, Azapkapı’nın doğusunda ve Haliç girişinde, limanın en önemli mevkiinde bulunan Karaköy, bugün de olduğu gibi, konut bölgesi olmaktan çok bir ticaret ve ulaşım bölgesi olarak limanın getirdiği çeşitli işlevleri yüklenmiştir. XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısına gelindiğinde Karaköy, ulaşımın düğüm noktası olma özelliğini ve ticari işlevlerini korumakla birlikte, levantenlerin Batılı yaşam biçiminin geliştiği Pera ve Galata’nın hemen altında, bu semtlerin adeta bir geçit bölgesi olmuş; semtin bina ve dükkânlarında bu yaşam biçiminin izleri etkili olmaya başlamıştır.1050 Plan Şeması İstanbul’un en büyük ticaret hanlarından biri olan ve 1183 m²lik bir alan üzerine kurulmuş olan yapı,1051 Beaux-Arts mimari prensiplerine göre tasarlanmış, kolay algılanan, aksiyal, dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir (Bkz. Şekil 147). Zeminle birlikte beş kattan oluşan yapının, birinci katından başlayarak birbirine metal geçitlerle bağlanmış olan bloklar, yine bu katta aynı tarzdaki bir geçitle, bitişiğinde bulunan daha erken tarihli Abed Han’a bağlanmaktadır (Bkz. Şekil 152). Handa 18 dükkân, 20 depo ve 141 büro bulunmaktadır. 1049 Bkz. ( 1048 ), YENEN, 455. Bkz. ( 1048 ), YENEN, 455. 1051 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 220. 1050 345 Binanın önemli tasarım özelliklerinden biri, mimarın, ışığı önemli bir tasarım öğesi olarak kullandığı, aydınlık koridorlara sahip olmasıdır (Bkz. Şekil 151). Koridorlar, yapının uzun ekseninde, üç noktadaki boşluklarla aydınlanır. Işığın alt katlarda da aynı ölçüde etkili olabilmesi amacıyla, koridorların aydınlık boşluğundan geçen bölümleri çelik kasetli yapılmış ve cam-tuğlayla kaplanmıştır.1052 Strüktür ve Yapı Malzemesi Ömer Abed Hanın, dış cephesi suni taşla kaplanmıştır. İçeride yoğun çelik kullanımı ve geniş aydınlık bacalarıyla dikkat çeken yapı, mansard çatıyla örtülmüştür. Binanın iç mekânları tümüyle sıvalı olup, yüzeyde herhangi bir bezeme öğesi bulunmamaktadır. Tüm katların döşemesi karo mozaikle kaplanmıştır. Mimari Üslup Bitişik düzende inşa edilmiş olan hanın güney ve batı cepheleri açıktır. Her katında farklı bir cephe düzenlemesi görülen yapı, Batı tarzı Neoklasik, Neobarok, Neorönesans ve Ampir üsluplarından seçilerek oluşturulmuş Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 148, 149). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Abed ve Ömer Abed Hanları, XIX. Yüzyıl sonunda, II. Abdülhamid’in vezirlerinden Arap İzzet Paşa tarafından yaptırılmış ve sonra Abed Ailesi’ne intikal etmiştir.1053 Bu bilgi dışında, yapının inşa süreci ve maliyetine ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Yapının Mimarı 1052 1053 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 50. Bkz. ( 1051 ), CEZAR, 220. 346 Yapı, Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmıştır. Yapının güneybatı köşesinde, ilk katın bitiminde yer alan mermer levha üzerine kazınmış A. Vallaury Architecte yazısı okunabilmektedir (Bkz. Şekil 150). Değerlendirme Binanın banisi olan “Holo” ya da “Arap” lakaplı Vezir İzzet Paşa (?-1924, Mısır), II. Abdülhamid’in güvenini kazanarak bürokraside kısa sürede yükselmiş ve yönetimde nüfuz sahibi olmuştur. Yabancı şirketlerle olan ilişkileri sayesinde büyük servet edinen paşa, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra rüşvetçilikle suçlanınca yurt dışına kaçmıştır.1054 Önemli bir ticaret ve özellikle limanın yüklemiş olduğu işlevler nedeniyle önemli bir ulaşım bölgesi olan Karaköy’de, XIX. Yüzyıl sonu, XX. Yüzyıl başlarında inşa edilen Ömer Abed Hanı’nda 1913 tarihli ticaret yıllığına göre, çoğu gayrimüslimlerden oluşan tüccarlar, tahıl komisyoncuları, avukatlar, sigorta şirketleri ve denizcilik acenteleri başta olmak üzere çeşitli meslek grupları ile zemin katında İngiliz Postanesi ve Anastassiadis adlı bir restoran hizmet vermiştir.1055 Handa bugün daha çok elektronik eşya ticaretiyle uğraşanlar başta olmak üzere, çeşitli dükkân ve bürolar faaliyet göstermektedir. XIX. Yüzyıl’da Osmanlı başkenti İstanbul’un en büyük ticari hanı durumundaki yapı, özellikle Tanzimat’tan sonra Batı’yla olan ilişkilerin artmasına paralel olarak gelişen ve çeşitlenen ekonomik faaliyetlere evsahipliği yapmıştır. Binanın konumun belirlenmesinde, ithalat ve ihracat faaliyetleri gözetilerek Karaköy Limanına yakın olmasının istenilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ömer Abed Han, bunun yanı sıra, daha önce de söz edilmiş olduğu gibi, dönemin finans merkezi durumundaki Bankalar (Voyvoda) Caddesine oldukça yakın bir konumdadır. 1054 1055 ANONİM, “İzzet Paşa”, 232. Nursel GÜLENAZ, a.g.t., 152. 347 III. 9. Sanayi Yapıları Osmanlı İmparatorluğu’nda XV. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak geleneksel ticaret sisteminin önemli bir parçası durumundaki lonca örgütü eliyle gerçekleştirilen belli bir üretim faaliyetinden söz etmek mümkündür. Bununla birlikte, imparatorluktaki asıl ve bilinen anlamıyla sanayi faaliyetleri olarak nitelendirilebilecek olan gelişmeler, XVIII. Yüzyıl sonu, XIX. Yüzyılın başlarında, III. Selim Dönemi’nde (1789-1807) gerçekleştirilmiştir. Söz konusu dönemde, hemen her alanda olduğu gibi, sanayi alanında yaşanan gelişmelerde de, Tersane, Tophane vb. askeri kuruluşlardaki reformlar ve yeni oluşturulan kurumlarla öncü misyonunu yine ordunun yüklenmiş olduğu görülmektedir. Bu bağlamda Toulon Tersaneleri mühendisi M. Le Roi tarafından Haliç Tersanesi’nde yapılan düzeltim ve geliştirme çalışmaları bilinen ilk örneklerdendir. Ancak asıl girişimler, yerli sanayinin büyük bir gerilemeye uğradığı 1830’lar sonrasına rastlamaktadır. Bu dönemde devlet eliyle inşa edilen sanayi yapıları arasında, çoğunluğu başkent İstanbul ve çevresinde inşa edilip çalıştırılmış, kendilerine özgü mimarileri olan, büyük yatırımlar durumundaki fabrika-i hümayunlar en büyük grubu oluşturmaktadır. Söz konusu yapılar, nicelik olarak tüm Batılılaşma dönemi içerisinde en çok Tanzimat Dönemi’nde gerçekleştirilmişlerdir. Bilinen en eski Osmanlı sivil sanayi kuruluşu, 1833 tarihli Feshane Fabrika-i Hümayunu’dur. Yapının özgün durumunu gösteren arşiv fotoğraflarından, pavyonlardan oluşan bir genel yerleşimi olduğu anlaşılmaktadır. Tek katlı olan pavyonlarda sadeleştirmiş geç bir Ampir üslup tercih edilmiş, fabrikanın yönetim binası, yükseltilmiş bir kalkan duvarı üzerinde daha özenli bir mimariyle ele alınmıştır.1056 Dönemin bir diğer yapısı olan ve 1833’te hassa mimarı Krikor Balyan tarafından bir genişletme ve yenileme çalışması olarak gerçekleştirilen Darphane-i Amire’deyse mevcut fotoğraflarına göre Ampir üslup özellikleri taşıyan hünkâr 1056 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1059. 348 dairesi üç katlı orta sofalı bir köşk olarak fabrikanın diğer pavyonlarından ayrılmaktadır. Pavyon grubu, Barok eğimli duvar ve saçaklarına, Osmanlı revivalist kubbe ve kemer biçimlerine karşın, Batı tarzı Neoklasik bir düzenleme olarak görülmektedir.1057 Söz konusu dönemin sanayi yapılarının, lineer bir yerleşim düzenine sahip, strüktürde dönemin teknolojisini kullanan ve üslup olaraksa yalın Ampir veya Batı tarzı Neoklasik özellikler taşıyan pavyonlar halinde inşa edilmiş uygulamalar olduğu söylenebilir. Gösterişsiz bir teknoloji kullanımıyla meydana getirilen ve geniş perspektiflere açılan bu sanayi yapıları, buna rağmen mimaride teknoloji boyutu için belirli bir birikimin oluşmasını sağlamışlardır.1058 Dönemin ilginç sanayi yapılarından biri de, 1840’ta Manchester’dan getirilmiş olan prefabrik bir uygulamadır. Limanlar, doklar ve sanayinin modernizasyonu konusunda kendisinden fikir alınmak üzere İstanbul’a davet edilen İskoçyalı ünlü demir ustası William Fairbairn’e, ordu için bir buharlı değirmen siparişi verilmiştir. Fairbairn bunun üzerine, makinelerin barınacağı, katlarını ve çatısını dökme demir kolon ve kirişlerin taşıdığı üç katlı demir yapıyı Londra’daki atölyelerinde prefabrike olarak inşa etmiştir. Yapı, 1840’ta İstanbul’a gönderilmek üzere gemiye yüklenmeden önce Millwall’da monte edilip bir süre sergilenmiştir. Döneminin gazete ve dergilerinde yankı uyandıran bu strüktürün Avrupa ve Amerika’daki dökme demir dönemi üzerindeki etkileri bilindiği halde, İstanbul’daki kuruluşu hakkında bilgi bulunmamaktadır.1059 Osmanlı toplumunun sosyoekonomik yapısının değişiminde Tanzimat önemli bir dönüm noktası olmuş, Tanzimat’la birlikte tarımda meta üretimine geçişin ön koşulları yaratılmış, üniter para sistemiyle birlikte para ve kredi sistemleri oluşmuş, iç ve dış ticaretin gelişimi için yasal, kurumsal düzenlemelere gidilmiştir. Böylece bu olgular, kapalı Osmanlı ekonomisinin, dış pazarlara açılmasının maddi dayanağını 1057 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1060. Bkz. ( 1057 ), BATUR, 1060. 1059 Bkz. ( 1057 ), BATUR, 1060. 1058 349 oluşturmuştur. XIX. Yüzyıl’da, Batı’yla ya da genel olarak dünya ekonomileriyle entegre olmaya çalışan ve bunu kısmen de başarabilmiş olan Osmanlı ekonomisinin yine de Batı türü bir sanayileşme dinamiğinden yoksun olduğu iddia edilmekte ve bunun nedeni olarak da geleneksel Osmanlı toplum yapısının çözülmesindeki gecikme, teknik eğitimdeki gecikme, Kapıkulu geleneğinin sürdürülmesi, gerek tarım, gerekse demografik devrimin gerçekleşmemiş olması ve sanayileşme öncesi pazar ekonomisinin gösterilmektedir. Osmanlılarda çok geç gündeme gelmiş olması 1060 Tanzimat’ı ilan eden devlet adamları, özellikle iç ve dış ekonomik ilişkilerle ticari yaşamda altyapı kurumlarını çağdaşlaştırarak sanayileşmeyi sağlayacaklarına inanmışlardır. Tanzimat’ın ilanından sonraki süreçte, Osmanlı ekonomisini, halen primitif tarım koşulları ve mevcut feodal yapısıyla dışa açmak, imparatorluğu kısa sürede Avrupa’nın hammadde kaynağı ve işlenmiş madde satış pazarı haline getirmiştir. Bu sürecin hızlanmasında, özellikle İngilizlerle yapılan 1838 tarihli Baltalimanı Ticaret Antlaşması önemli bir etken olmuştur.1061 Başta İngilizlerle imzalanmış olmasına rağmen, daha sonra Fransa ve diğer Avrupa ülkelerini de kapsayacak şekilde genişletilen antlaşmayla, gümrük resmi her türlü mal için % 12’den, %3’e indirilmiş ve ayrıca yabancı tüccarlara imparatorlukta mal alıp satmak serbestliği de sağlanmıştır. Tüm bunların sonucunda, Osmanlı dış ticaret açığı hızla büyümüş ve devamında Osmanlı yöneticileri, XIX. Yüzyılın ortalarından başlayarak, Tanzimat’la yeniden düzenlenen sivil ve askeri devlet kadrolarını ayakta tutabilmek amacıyla sıkça dış borçlara yönelmiş ve zamanla bunu neredeyse bir “devlet geleneği” haline getirmişlerdir.1062 Tanzimat’ın getirmiş olduğu düzenlemelerin sanayileşme yolunda yetersiz kaldığını ileri süren tezler ortaya atılmıştır. Buna neden olarak gösterilen noktalardan biri, Tanzimat bürokrasisinin yeterince “sivilleşememiş” olmasıdır. Bu görüşe göre, 1060 Zafer TOPRAK, “Osmanlı Devleti ve Sanayileşme Sorunu”, 1340. Antlaşma ve doğurmuş olduğu sonuçlar için bkz. Mali İflasa Giden Yolda İlk Adım: Baltalimanı Ticaret Antlaşması, s. 6, 7. 1062 Dış borçlar vd. ekonomik gelişmeler için bkz. İstikrazların Sürdürülmesi, Bütçe Oluşturulması ve Ekonomiyi Canlandırma Arayışları, s. 33-39. 1061 350 Tanzimat yöneticileri merkeziyetçi olmayı amaçladıkları halde, özellikle kara, deniz, demiryolları ve limanlar gibi altyapı düzenlemelerini yalnızca askeri amaçlara uygun olarak geliştirmeye çalışmışlardır. Yine aynı görüşe göre, Tanzimat’ın eğitim alanında getirdiği yenilikler daha çok bürokrasiyi beslemek ve ordunun yönetim kadrolarını doldurmayı hedeflemiş ve henüz bir sivil sanayi okulu açılmamışken askeri fabrikalara yönetici ve uzman yetiştiren askeri sanayi okulları kurulmuştur. Bu durum, “sivilleşemeyen reformların” kanıtlarındandır. Ayrıca, yeterince güçlü bir sanayileşme gerçekleştirilemediği için, Tanzimat’ın üst yapı kurumlarının en önemlilerinden olan hukuki düzenlemeler kapsamında hazırlanan Ticaret Kanunu, milli çıkarları korumayı sağlamak yerine, yabancıların haklarını koruyan bir mevzuata dönüşmüştür. Bir diğer eleştiri konusu da Tanzimat’la birlikte gelişmeye başlayan Osmanlı bürokrasi ağının, bakanlıklardan Şûra-yı Devlet’e kadar uzanan ruhsat onaylama zinciriyle, sanayileşmeyi engelleyen caydırıcı bir etken 1063 olmasıdır. Gelişmiş Avrupa ülkelerinin Osmanlı pazarını ele geçirmek için çaba sarf ettikleri bir dönemde Osmanlı yöneticileri, Tanzimat’ın ilanını izleyen süreçte, özellikle 1840-1860 yıllarını kapsayan dönemde, yerli malı üretmek üzere devlet eliyle yeni fabrikaların kurulması, ya da daha önce kurulmuş olanların iyileştirilmesi ve genişletilmesi yolunda önlemler almışlardır. Bu kapsamda Hereke ve Feshane fabrikaları başta olmak üzere bir dizi fabrika elden geçirilmiş ya da yeniden kurulmuştur. Bu dönemde ayrıca yerli sanayiyi canlandırma arayışlarının bir başka ayağı da uluslararası sanayi sergilerine katılmak olmuştur.1064 Başkent İstanbul’da özellikle 1842 yılında kentin batısında, Marmara Denizi boyunca Küçükçekmece’ye doğru uzanan geniş bir alanda çoğu kısa ömürlü olmakla birlikte, çeşitli fabrika, imalathane ve tarımsal tesisin kurulduğu görülmektedir. Yine aynı yıllarda devletin sanayi atılımının mimarı olarak çalışan Hovhannes Dadyan’ın Zeytinburnu’ndaki makine aksamı ve kumaş ürettiği Gran de Fabrique’sı ve 1063 1064 Gevher ACAR, a.g.t., 269, 270. A.g.t., 271. 351 Bakırköy’deki sonradan basmahane diye tanınan çuhahanesi kurulmuştur. Yedikule’deki tuzla, Küçükçekmece’deki baruthaneler, Beşiktaş demir-döküm fabrikasının kuruluşu ve Beykoz’daki tabakhane ve kundura fabrikası ile Feshane’nin yeni makinelerle donatılıp dokuma bölümüyle genişletilmesi, başkentte yine bu dönemde sanayi alanında meydana gelen önemli gelişmelerdendir. Ancak 1850’lerden sonra, yaklaşık otuz yıl boyunca başta Kırım Savaşı olmak üzere çeşitli siyasi gelişmelerin sonucunda ekonominin sarsılmasıyla bir duraklama dönemine girilmiştir.1065 Sultan Abdülaziz’in 1867’de gerçekleştirmiş olduğu 47 günlük Avrupa gezisi,1066 diplomatik, siyasi ve kültürel açıdan olduğu kadar, Osmanlı ekonomisi ve sanayini de birçok açıdan etkilemiş bir gelişmedir. Bu gezi kapsamında padişahın ilk durağı, Fransız İmparatoru III. Napolyon’un özel davetlisi olarak katıldığı 1867 Paris Uluslararası Sergisi olmuştur. Serginin onur konuğu olan Sultan Aziz, bu büyük sanayi gösterisinin devamında önce İngiltere’deki sanayi tesislerini gezmiş, sonra bunu Liege, Koblenz, Viyana, Peşte ve Vidin’dekiler izlemiştir. Böylelikle Batı sanayinin gücü ve sanayi alanındaki uluslararası gelişmeler devletin en yetkili kişileri tarafından birinci elden görülmüştür. II. Abdülhamid Dönemi’nde, 1886 düzenlemesiyle İstanbul’daki tüfekhane, kılıçhane, mastarhane, demirhane, saraçhane, nakışhane, alethane, marangozhane, terzihane tesisleri ve top, bokserfişengi, kâğıt fişenk, kapsül, roket ve torpil fabrikaları gibi Tophane Müşirliği emrindeki fabrikalarda yeni yöntemler uygulanmaya başlanmış; İstanbul Azadlı Baruthanesi ve Tophaneye bağlı Beylerbeyi ve Dolmabahçe gazhanelerinin geliştirilmesi yolunda girişimlerde bulunulmuştur. Bunun yanı sıra söz konusu tesislerde çalışacak personeli yetiştirmek ve ordu içinde teknik bir sınıf oluşturabilmek amacıyla Avrupa’ya öğrenci gönderilmiş ve askeri sanayi okulları da desteklenmiştir. Ancak tüm bu çabalara ve bütün askeri donatıyı 1065 Gevher ACAR, a.g.t., 273. Bkz. Meşrutiyet’e Giden Yolda: Balkan Ayaklanmaları, İlk Muhalif Hareketler ile Diğer Siyasi Gelişmeler, s. 26-33. 1066 352 üretecek büyük boyutlu düzenlemelere rağmen, XIX. Yüzyıl’ın sonlarına doğru ordunun Batı’ya olan bağımlılığı artarak devam etmiştir.1067 XIX. Yüzyılın son çeyreği, Osmanlı ekonomisinin yeniden toparlanmaya çalıştığı yıllar olarak değerlendirilebilir. Nitekim 1884’te Paşabahçe’de kurulan cam fabrikası, iki yıl sonra özel sermayeyle açılan bir tekstil fabrikası, 1894 tarihli Beykoz mum ve üç yıl sonra Küçükçekmece’de kurulan kibrit fabrikası, Bomonti Bira Fabrikası, Cibali Tütün Fabrikası ve Haliç tersaneleri, XX. Yüzyıl başına kadar İstanbul’un en etkin sanayi kuruluşları durumunda olmuşlardır. I. Dünya Savaşı yıllarındaysa, başkent İstanbul, dönemindeki sınırları içinde imparatorluğun toplam sanayisinin yarısından fazlasını barındırmaktadır. Askeri amaçlara yönelik sanayinin neredeyse tamamı İstanbul’da toplanmıştır.1068 Sanayi alanında gösterilen tüm çaba ve gayretlere rağmen, Osmanlı sanayisi, ordu ve devlet gereksinimlerinin ön planda tutulduğu, tümüyle bağımlı, dinamizmden yoksun, özellikle de imalat sanayi açısından zayıf ve yetersiz bir yapıdadır. Batı sanayi ürünlerinin gümrük sınırı tanımayan rekabeti de geleneksel sanayi üretimi açısından büyük bir engel oluşturmaktadır. Bu durum I. Dünya Savaşı’yla birlikte daha da olumsuz bir hâl almış ve Cumhuriyet rejimi, yeni atılımlara temel sağlayabilecek hazır bir altyapı birikiminden yoksun bir ortamda kurulmuştur.1069 Tanzimat Dönemi’yle ortaya çıkan sanayi kuruluşları mimari açıdan incelendiğinde, söz konusu yapıların bir bölümünün başlangıçta başka işlevlere hizmet eden çeşitli mekânlar içine yerleştirildiği, sonradan artan ihtiyaca ve ilerleyen teknolojiye göre bunlarda bir iyileştirmeye gidildiği ya da mevcut tesisin yeni ek yapılarla desteklenerek genişletildiği görülmektedir. Gerek bu yapılar, gerekse tamamen baştan kurulan yeni fabrikaların, yapım teknolojileri ve strüktürleriyle kendi dönemleri içerisinde değerlendirildiğinde, genellikle az katlı basit pavyonlar ve 1067 Gevher ACAR, a.g.t., 271, 272. A.g.t., 274. 1069 A.g.t., 276. 1068 353 daha özenle ele alınmış idare yapılarından meydana gelen, iddiasız yapılar oldukları görülmektedir. Çoğu lineer bir yerleşime sahip olan bu yapılar, fonksiyonun ön planda tutulduğu, genellikle Batı tarzı Neoklasik ya da Ampir üslup özellikleri gösteren, son derece yalın tasarımlardır. Bu açıdan bakıldığında, XIX. Yüzyıl sonlarına doğru Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanarak Yıldız Sarayı dış bahçede inşa edilen Yıldız Çini Fabrika-ı Hümayunu’nunda estetik kaygının ön planda tutulmuş olması nedeniyle farklı bir uygulama oluşturduğu söylenebilir.1070 Katalog No: III. 9. 1. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu / TBMM Milli Saraylar Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Yıldız Sarayı dış bahçesinin doğu tarafında yer almaktadır. 1071 Plan Şeması Üç bölümden meydana gelen yapı, yönetim, fırın-torna bölümüyle buna eklenen dikdörtgen biçimli resim ve hazırlık atölyelerinden oluşmaktadır.1072 (Bkz. Şekil 153). Fabrikanın olasılıkla ilk yapımına ait olan doğu kanadı, yaklaşık olarak 55 x 7,5 m. boyutlarında, dikdörtgen planlı, tek katlı bir yapıdır. Yapı topluluğunun yerleşmiş olduğu plato, doğu kanadına doğru hafif bir eğimle alçalmaktadır. Bu nedenle, içeride birbirine bağlı atölyelerden oluşan ince ve uzun dikdörtgen kütle, perspektifte olduğundan daha uzakta görünmekte ve yapının kuzey kanadı daha 1070 Gevher ACAR, a.g.t., 276, 277. Yıldız Sarayı ve çevresinin gelişimi hakkında bkz. Yıldız Sarayı Kompleksi, Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 196-198. 1072 Cengiz CAN, a.g.t., 278. 1071 354 belirgin bir biçimde öne çıkmaktadır. Bir dirsek yaparak bu bölüme eklenen kuzey kanadının, D’Aronco’nun tasarlayıp yaptığı ek bölüm olduğu düşünülmektedir.1073 Kuzey kanadının plan ve kütle olarak belli ve betimlenebilir bir geometrisi bulunmamaktadır. Batıya doğru incelerek uzayan yamuk bir plan üzerinde avluya bakan ön cepheye, yönetim odalarının ve ressam atölyelerinin bulunduğu hacimler yerleştirilmiş, fırınlar arka cepheye alınmıştır.1074 Bu plan şemasına, fabrikanın Sümerbank’a devredilmesinden sonra çeşitli bölümler eklenmiştir.1075 Strüktür ve Yapı Malzemesi Üç bölümden meydana gelen yapı, kâgir olarak inşa edilmiştir. İlk iki bölümün cephelerinde, tek katlı yatay kütle yanında yer alan “kule” görünümü verilmiş bölümler ekspoze sırlı tuğlayla meydana getirilmiştir. Aynı malzeme, yan kanatlarda yer alan bölümlerin pencere çevrelerinde de kullanılmıştır. Yapının yan kanatlarının üzeri, kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. Mimari Üslup Saray başmimarı olarak Yıldız Sarayı kompleksi içinde pek çok bina tasarlamış olan Raimondo D’Aronco, henüz İstanbul ortamından büyük ölçüde etkilenmemiş olduğu bir dönemde, tümüyle Batılı, belki de Secessionist denilebilecek bir tutumla, İstanbul’daki en heykelsi kompozisyonlarından birini Yıldız Çini Fabrikası yandıktan sonra yaptığı yenileme uygulamasında göstermiştir. Tasarıma, tuğla ve sırlı tuğla ile çok parçalı kulesel öğeler egemendir.1076 (Bkz. Şekil 154). 1073 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı”, 524. Bkz. ( 1073 ), BATUR, 524. 1075 Önder KÜÇÜKERMAN, Dünya Saraylarının Prestij Teknolojisi: Porselen Sanatı ve Yıldız Çini Fabrikası, 174. 1076 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 614. 1074 355 Fabrikanın avlu cephesi, kompleksin karakteristik görünümünü oluşturan çıplak tuğladan yapılmış üç kütlesel öğe ve doğu kanadının mimarisini yineleyen ara hacimlerden oluşmaktadır. Kütlesel öğeler, üçü de birbirinden farklı işlev ve kompozisyonlara sahip ancak aynı biçim örgelerini kullanan düzenlemelerdir. Çıplak tuğlanın kırmızı rengi ile beyaz mermerin veya sıvalı duvarın görsel karşıtlığının değerlendirildiği söz konusu düzenleme, Batur’a göre, “stilistik olarak Ortaçağcıl bir plastik karakter taşımaktadır”.1077 Nitekim köşe kuleleri, savunma yapılarını andırmaktadır.1078 (Bkz. Şekil 155). D’Aronco’nun, dönemin Avrupa’daki sanayi yapılarında yeğlenen Romanesk üslubun bir versiyonu olan bu tasarımı, Catalan Modernismo’sunu veya Gaudi’nin erken dönem yapıtlarını anımsatan bir seçmecilikle ele almış olduğu görülmektedir. Kütlenin plastik potansiyeline dayanan bir anlatımcılık, Çini Fabrika-i Hümayunu tasarımının karakteristik özelliğidir.1079 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yıldız Sarayı Dış Bahçe’de bulunan Çini Fabrikası, Saray’ın gereksinimini karşılamak üzere 1893-1897 yılları arasında, iki aşamada inşa edilmiştir.1080 Fabrika 1895’te üretime başlamıştır. Dönemin gazetelerinde, 21 Mart 1895 günü yeni fabrikanın ilk ürünleri olan sofra takımlarının padişaha sunulduğu haberi okunabilmektedir. Bu tarihte fabrikada, başressamlığa atanan Halid Naci’den başka, 8 Fransız, 15 de yerli usta çalışmaktadır. Arşivlerde bulunan 15 Mayıs 1895 tarihli bir belgede “Çini fabrikasının yanan bölümünün çatısının demirle yenilenmesi” hakkındaki karar, fabrikanın aynı yıl bir yangın geçirmiş olduğunu düşündürmektedir. Ancak onarım uzamış görünmekte ve 23 Aralık 1895 tarihli bir belgede “çatıların demire tahvili” kararı belirtilmektedir.1081 1077 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı”, 524, 525. Bkz. ( 1072 ), CAN, 278. 1079 Bkz. ( 1077 ), BATUR, 524, 525. 1080 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı’na İlişkin Bazı Belgeler ve Türkiye’de Belgeleme Çalışmalarının Sorunları”, 92. 1081 Bkz. ( 1073 ), BATUR, 524. 1078 356 İtalyan mimar Raimondo D’Aronco’nun fabrikanın yapım sürecine dâhil oluşunun, bu yangının ardından olduğu düşünülmektedir. D’Aronco’nun aile arşivinde korunan belgeler arasında bulunduğu belirtilen Fransızca yazılmış ve Ziraat, Orman ve Maadin Nazırının imzasını taşıyan 25 Nisan 1895 tarihli bir mektupta, mimarın fabrikaya bazı ekler yapılması için projeler hazırlaması ve Sultan’a sunması istenilmektedir. Buna göre fabrikanın üretime geçişinin hemen ertesinde, 25 Nisan 1895’ten önce yandığı anlaşılmaktadır. D’Aronco, burada yalnız bir onarım değil, yenileme ve genişletme çalışması yapmıştır. Hazırladığı proje 1896 Torino Mimarlık Treennalesi’nde sergilenmiştir. Özgün projesiyse kayıptır.1082 Yapının Mimarı Mevcut yapı, İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanmıştır. Değerlendirme Çin’de geleneksel bir prestij endüstrisi olan porselen yapımının Avrupa’da yeni teknolojiler ve özellikle saraylar desteğinde hızla geliştiği yıllarda, bu fabrikanın Yıldız Sarayı bahçesinde kurulmuş olması, Batı’daki Sanayi Devrimi’nin Türkiye’ye yansımasının önemli bir sonucudur. Gerçekte porselen üretimi, 1890’lı yılların sanayi ortamı içinde, teknik açıdan pek çok zorluklarla doluydu ve o dönemde bir tür ağır sanayi olarak kabul edilmekteydi. Doğu’dan gelen bu malzemenin, Batı’da öncelikle saraylar içinde büyük bir titizlikle korunarak üretilmesi doğal kabul ediliyordu.1083 Yıldız Çini Fabrikası’nın kuruluşu, Türk sanatında ve endüstrisinde Batı’ya açılma yıllarına rastlar. Böylelikle bu saray endüstrisi, o gün için çok önemli olan yeni ve ileri teknoloji desteğiyle, gerek Sanayi-i Nefise Mektebi,1084 gerekse geniş bir sanatçı çevresiyle yakın ilişkiler içerisinde bulunmuştur. Fabrikada Türk sanatının 1082 Bkz. ( 1073 ), BATUR, 524. Önder KÜÇÜKERMAN, “Yıldız Çini Fabrikası”, 515. 1084 Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin faaliyetleri ve binası için bkz. s. 98-105. 1083 357 değişiminin başladığı yıllarda izi ve etkinliği bulunan ünlü Türk ve yabancı sanatçılar çalışmıştır. Öte yandan XIX. Yüzyıl’ın ünlü Avrupa -özellikle Fransız- porselen fabrikalarının, pek çok ürünü Türkiye’ye getirilmekteydi ve bu yönde İstanbul oldukça önemli bir pazar durumundaydı. Yıldız Fabrikası, ünlü Fransız Sevres Porselen Fabrikasının desteğiyle kurulmuştur. Fabrikanın ilk müdürü bir Fransızdı ve Sevres Fabrikasından gelen teknoloji, kalıplar, malzeme ve ustaların da katılımıyla fabrika 1895’te çalışmaya başlamıştı.1085 Fransız Sevres Fabrikalarının tekniğiyle çalışması amaçlanan fabrikanın, Saray için ürettiği çini soba, vazo, porselen tabak ve kâselerin yanı sıra Hamidiye Etfal Hastanesi1086 eczanesinin ilaç kaplarını da ürettiği bilinmektedir.1087 Yıldız Çini Fabrikası’nın, bugün müzelerde ve özel koleksiyonlarda yer alan ilk porselenleri, çeşitli boyutlarda vazolar, duvar tabakları, fincan takımları gibi eserlerdir. Bu eserleri hazırlayan yabancı sanatçılar yanında, pek çok Türk ressam ile gerek Sanayi-i Nefise Mektebi’nde gerekse Avrupa’daki fabrikalarda eğitim almış kişiler bulunmaktaydı. Bu kişilere örnek olarak verilebilecek olan ressam Halid Naci, 1894’te Fransa’da Sevres Fabrikasında eğitim görmüştür.1088 Fabrika 1908’e kadar düzenli olarak çalışmasını sürdürmüş, ancak 1909’da II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle bu çalışmalar yavaşlamış ve Müze-i Hümayuna1089 bağlı olarak çalıştırılması düşüncesi gündeme gelmiştir. Aynı tarihte çiniciliği geliştirme ve çinicilik okulu kurma çalışmalarının yapıldığı da bilinmektedir. Endüstriyel açıdan böyle önemli bir fabrikanın kapalı kalması, memleket için bir kayıp olarak görülmüş, hangi kuruma bağlanması gerektiği araştırılmıştır. Sonuçta çini üretimi bir güzel sanat olarak görülerek Müze-i Hümayun Müdürlüğü’ne bağlanması düşünülmüştür. O tarihte müze müdürü olan Osman 1085 Bkz. ( 1083 ), KÜÇÜKERMAN, 515. Hamidiye Etfal Hastanesi’nin faaliyetleri ve binaları için bkz. s. 399-412. 1087 Rengin Dramur BÜTÜN, “Yıldız Sarayı’nda Eczane ve Hekim Odalarının Yerleri”, 154. 1088 Bkz. ( 1083 ), KÜÇÜKERMAN, 515. 1089 Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun faaliyetleri ve binası için bkz. s. 113-126. 1086 358 Hamdi Bey’in de ilgisiyle bu düşünce gerçekleşeceği sırada kendisi 1910’da ölünce, Halil Edhem Eldem müze müdürü olarak çalışmaları yürütmüştür.1090 Fabrika 1911-1912’de yeniden çalışmaya başlamış ve bu yıllar, Yıldız Fabrikası’nın yerli kaolin araştırma yılları olmuştur. Fabrika 1914’te I. Dünya Savaşı nedeniyle kapanmış ancak porselen telgraf fincanlarının üretilmesi için yeniden açılmış, 1920’deyse yeniden kapatılmıştır. Uzun yıllar kapalı kalmış olan Yıldız Fabrikası, 1936-1938 yılları arasında Milli Emlak İdaresi tarafından tasfiye edilmiş, fabrikadan artakalan demirbaş eşya ve porselen kalıpları müzayedeyle satılmıştır. 1957’de yeniden açılması için girişimler başlatılmış, 1959’da Sümerbank’a devredilerek, ismi Sümerbank Yıldız Porselen Sanayii Müessesesi olarak değiştirilmiştir. Aynı yıl, yeni üretim programı için gerekli olan yeni yapıların temeli atılmış, 1960’ta yeni teknoloji için üretim makineleri ve elektrikli fırınların montajına başlanmış, 1961’de işletme denemesi yapılmış, 1962’de ismi Yıldız Çini ve Porselen Sanayii Müessesesi olarak değiştirilmiş, yeniden üretime başlanmış ve günümüze kadar gelmesi sağlanmıştır.1091 Yıldız Çini Fabrikası’nın ilk yıllarında üretilmiş bulunan çok özenli porselen eserlerin bir bölümü bugün Topkapı Sarayı Müzesi’nde ve özellikle de çok geniş bir koleksiyon ise TBMM Milli Saraylar Dairesi Başkanlığı’na bağlı saraylarda bulunmaktadır.1092 Yıldız Çini Fabrikası, gerek kurulması Sultan tarafından sağlanan ilk çini fabrikası oluşu, gerekse ilginç mimarisiyle, Yıldız Sarayı yapılar topluluğu içinde ayrı bir yere sahiptir. Bu durum yapının toplumsal önemini arttırmakta ve simgelediği kavramların sınırlarını genişletmektedir. Fabrika, ayrıca özellikle üretime başladığı yıllarda farklı kurumlarla ilişki içerisinde oluşuyla, dönemin ekonomi-mimarlık ve kültür-sanat ilişkileri açısından 1090 Bkz. ( 1083 ), KÜÇÜKERMAN, 515. A.g.m., 515, 516. 1092 A.g.m., 516. 1091 359 da bağlar kurulabilmesini sağlayan bir özelliğe sahiptir. Bu kurumlardan üçü, kataloğumuzda da yer alan Sanayi-i Nefise Mektebi, Müze-i Hümayun ve Hamidiye Etfal Hastanesi’dir. Katalog No: III. 9. 2. Cibali Tütün Fabrikası / Kadir Has Üniversitesi Kadir Has Kampusu Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih İlçesi, Cibali Mahallesi’nde, Kadir Has Caddesi, Türbe Sokak, Üsküplü Caddesi ve Seferikoz Sokak tarafından çevrelenen yapı adasında yer almaktadır (Bkz. Şekil 156). Unkapanı’ndan, Eyüp’e doğru, Haliç’in batı kıyısında yer alan Cibali Semti’nde, Bizans Dönemi’nde, İstanbul’un Haliç’i çevreleyen surları üzerinde bulunan kapısına Porta Puteae veya Porta del Pozzo denilmiştir. İstanbul, 29 Mayıs 1453’te fethedildiğinde, Bursa Subaşısı Cebe Ali Bey bu semtteki sur kapısından şehre girmiş; bu nedenle kapı ve çevresindeki semt daha sonra bu kişinin adıyla anılagelmiş, sonradan halk arasında Cibali şeklinde değişmiştir.1093 Fetihten sonra tüm Haliç çevresi gibi Cibali de gelişmeye başlamıştır. Kaptan-ı deryaların gözde semtlerinden olan Cibali’de Piri Reis, daha sonra Murad Reis, Lala Mustafa Paşa ve Kemal Reis’in konaklar yaptırmış oldukları bilinmektedir. Yine de fetihten XVIII. Yüzyıl’a kadar bölgede Rum ve Yahudi nüfus çoğunluğu devam etmiştir. XVIII. Yüzyıl ortalarından itibaren semte Müslüman halkın yerleşmeye başlamasıyla, camiler, tekkeler ve yeni binalar yapılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, II. Mahmud Dönemi’nde (1808-1839) de semtte Yahudi nüfusunun varlığı devam ettirmiştir.1094 1093 1094 Figen TAŞKIN, “Cibali”, 428. Bkz. ( 1093 ), TAŞKIN, 428. 360 XIX. Yüzyıl sonlarında semtte Cibali Tütün Fabrikası’nın inşa edilip, faaliyete geçmesiyle, semt bir sanayi bölgesi olarak gelişmeye başlamıştır (Bkz. Şekil 157, 159). Plan Şeması Yapı, kuzey-güney doğrultusunda birbirine eklenen, lineer düzendeki iki tarihi bloktan oluşmaktadır. Birinci ve erken tarihli olduğu düşünülen ilk blok, 15 x 20 m. boyutlarındaki bir orta avlu çevresinde gelişen, dıştan dışa yaklaşık 40 x 42 m. boyutlarında kareye yakın bir plan şemasına sahiptir. Bu ana yapıyla güneydoğu ucunda birleşen ikinci bloksa ortasında 15 x 15 m. boyutlarında kare bir orta avlunun yer aldığı, 40 x 65 m. boyutlarında dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Dönemin yapı ve yapım tekniklerinin yansıması olarak yapıda, Sanayi Devrimi sonrası Batılı devletlerde kullanılan tuğla, demir döküm taşıyıcı kolonlar, cam gibi yapı malzemeleri yoğun olarak kullanılmıştır. Çatı örtüsündeki özgün Marsilya tipi kiremitlerinin, pik döküm kolonların ve döşemelerde kullanılan çelik putrellerin Fransa’dan ithal edildiği düşünülmektedir.1095 Mimari Üslup Yapının erken tarihli ana bloğunun cephesi, orta ekseninin, saltanat armalı bir alıklıkla vurgulandığı simetrik bir düzene sahiptir. Zemin üzerine iki katlı olan yapının pencereleri arasına, zemin kattan başlayarak neredeyse tüm cephe boyunca devam eden geniş pilastrlar yerleştirilmiştir. Pencereler, tüm katlarda basık kemerli olarak tasarlanmış, en üst katta kemerlerin ortalarına yapay kilit taşları yerleştirilmiştir. Bunun üzerinde diş sıralı bir saçak silmesi yer almaktadır. Saltanat 1095 Mehmet ALPER, “Dünü ve Bugünü ile Cibali Tütün Fabrikası”, Der. Süleyman Faruk Göncüoğlu, 33, 34. 361 armalı alınlığın iki yanında birer üçgen alınlık görülmektedir. Bu ana bloğun kuzeydoğusunda yapıya eklenen ve ana kütleden hem öne taşırılan hem de yükseltilen ek bloğun cephesinde de pilastr ve diş sıraları aynı şekilde devam etmekle birlikte, pencerelerin yalın dikdörtgen bir düzende ele alındıkları görülmektedir. Yapı, bu görünümüyle Neorönesans ve Batı tarzı Neoklasik üslupların bir arada kullanıldığı Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 158). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1884’te Girit ve Lübnan dışında, Osmanlı sınırları içinde tütün alım ve imalat rüsumlarını toplama, tütün fabrikası açma imtiyazı 30 yıl süreyle yıllığı 750.000 Altına Osmanlı Bankası, Viyana’da Credit Anstalt ile Berlin’de Banker Blayhrud şirketlerinden kurulu Müşterek-ül Menfaa İnhisar-ı Duhan-ı Aliyye-i Osmaniye veya kısaca Reji İdaresi adıyla bilinen şirkete verilmiştir.1096 Cibali Tütün Fabrikası bu gelişmelerin sonucunda, 1884 yılında II. Abdülhamid Dönemi’nde birkaç aşamada tamamlanarak üretime başlamıştır.1097 Bu bilgiler dışında, yapının inşa süreci ve mali hesaplarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır. Yapının Mimarı Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası, Alexandre Vallaury1098 ve Hovsep Aznavur tarafından tasarlanmış, ilerleyen yıllarda Eugene Battarri tarafından yapıda çeşitli değişiklikler yapılmıştır.1099 1845’te Londra’da doğan Ermeni mimar Hovsep Aznavur, uzun süre Londra’da yaşamış ve orada bir yeniçeri müzesi kurmuş olan babasıyla birlikte 1096 ANONİM, “Cibali Tütün Fabrikası”, 429. Mehmet ALPER, a.g.m., 33. 1098 Alexandre Vallaury için bkz. s. 101-103. 1099 Bkz. ( 1097 ), ALPER, 33. 1097 362 1867’de İstanbul’a gelmiştir. Aynı yıl eğitim amacıyla Venedik’e gönderilen Aznavur, orada Murad-Rafayelyan Okulu’nda öğrenimini sürdürmüş ve 1876’da Roma Güzel Sanatlar Akademisi’nde mimarlık eğitimine başlamıştır. Öğrenciliği sırasında Duperis Şirketi’ne ait yazlık bir villa için açılan proje yarışmasında birinci olarak, yapının gerçekleştirilmesi işini üstlenmiştir. 1879’da, akademiden Valore Ödülü’nü alarak mezun olan Aznavur, aynı yıl İstanbul’a dönmüş ve I. Dünya Savaşı bitene değin burada kalmıştır. Mimar, daha sonra Mısır’a yerleşmiş ve çalışmalarını 3 Mayıs 1935’teki ölümüne değin, Kahire’de sürdürmüştür.1100 İstanbul’da çok sayıda proje tasarlamış olan Hovsep Aznavur’un Cibali Tütün Fabrikası dışında net olarak bilinen veya ona atfedilmiş olan diğer yapıları saptanabildiği kadarıyla şunlardır: Tepebaşı Tiyatrosu, Beyoğlu Ermeni Tiyatrosu, Beyoğlu Fransız Tiyatrosu, Fener Stefan (Sveti) Kilisesi, Sansaryan Hanı, Gülbenkyan Hanı, Topalyan Hanı, Katırcıoğlu Hanı, Sebuhyan Hanı, Alman Pazarı, Beyoğlu İngiliz karma okulları, Nusret Bey Hanı, Kanlıca Prenses Rukiye Sultan Yalısı, Prenses Hatice Beyoğlu Apartmanları, Kiriks Apartmanı, Culyani Apartmanı, Vuçino Apartmanı, devlet adamı Vahan Efendi Türbesi, Heybeliada Abbas Halim Paşa Köşkleri, Mısır Apartmanı. Mimarın ayrıca Kahire, Rado, İskenderiye, Loji’de de çeşitli yapıtları bulunmaktadır.1101 Bu listeden de anlaşılabildiği gibi, Aznavur, çeşitli işlevlerde çok sayıda yapının mimarıdır. Yapıları arasında yer alan Fener Stefan (Sveti) Kilisesi’nin uygulama projesi, Neorönesans ön tasarımı temel alınarak, uluslararası bir yarışma sonucunda hazırlanmıştır. Yapı, gerek prefabrikasyona dayanan yapım tekniği, gerek malzeme olarak demir kullanılmasıyla dönemi için bir ilk örnek olmuştur.1102 Mesleği dışında da hareketli bir toplumsal yaşantısı olan Aznavur, İstanbul’da Sahmanatrakan Ramgavar (Meşruti Sosyalist) adlı bir partinin kurucuları arasında yer almış, daha sonra Kahire’de Ermeni cemaati yönetim kurulunun ve Güzel 1100 Vartuhi S. İBİŞOĞLU, “Aznavur, Hovsep”, 511. Bkz. ( 1100 ), İBİŞOĞLU, 511. 1102 Bkz. ( 1100 ), İBİŞOĞLU, 511. 1101 363 Sanatları Sevenler Ermeni Cemiyeti’nin üyesi olmuş, ayrıca Ermeni Spor Kulübü’nün başkanlığını da yapmıştır.1103 Değerlendirme Cibali Tütün Fabrikası’nın kurulan ilk ana binasında önceleri sadece tütün işlemekle yetinilmiş, sigara imalatı 1900’den itibaren başlamıştır. Fransız Reji idaresi tarafından işletilen fabrika 1925’te millileştirilerek Türk Tekel İdaresi’ne bağlanmıştır.1104 Değişen ve gelişen tütün işleme ve sigara üretim teknolojisinin yeni kurulan Maltepe Fabrikası’nda yoğunlaşması üzerine, Cibali Tütün ve Sigara Fabrikası 1995 yılında boşaltılmış ve yapı Maliye Bakanlığı’nın 1997 yılında aldığı bir kararla, eğitim amaçlı kullanılmak üzere 29 yıllığına Kadir Has Üniversitesi’nin kullanımına verilmiştir. 2000 yılında kapsamlı bir restorasyon geçirerek üniversite olarak kullanıma açılan yapı,1105 bugün de bu işlevini sürdürmektedir. Anavatanı Amerika olan tütün, XVI. Yüzyıl sonu, XVII. Yüzyıl başında Osmanlı ülkesine girmiş, hızla yayılmış ve sonraki yüzyıllar boyunca adım adım tekel konusu haline gelmiştir. 1872’de hazine açığını kapatmak amacıyla, tütündeki devlet tekeli imtiyazı, başkent İstanbul’da faaliyet göstermekte olan Zarifi ve Hristaki Zoğrafos adlı bankerlere yıllığı 3.500 Altına verilmiştir. Bunun üzerine, tütün imalat ve satış tekelini yürütmek üzere İstanbul’da İdare-i İnhisariye-i Duhan kurulmuş; 1876’da devlet borcuna karşılık tütün tekel imtiyazı yine Galata bankerlerine, 1880’deyse Düyun-u Umumiye İdaresi’ne1106 bırakılmıştır.1107 1103 Bkz. ( 1100 ), İBİŞOĞLU, 511. Bkz. ( 1096 ), ANONİM, 429. 1105 Bkz. ( 1097 ), ALPER, 33. 1106 İdarenin etkinlikleri için bkz. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler, s. 57-70. İdarenin İstanbul merkez binası için bkz. s. 327-336. 1107 Bkz. ( 1096 ), ANONİM, 429. 1104 364 10.385 m² arsa üzerinde, 40.000 m² kapalı kullanım alanındaki, erken endüstri dönemi kültür mirasımızın önemli yapılarından biri durumundaki Cibali Tütün Fabrikası, adını aldığı semtin profilini olduğu kadar toplumsal yapı ve yaşamını da belirlemiştir. Fabrikada her dönem erkek işçiler yanında çok sayıda kadın işçi de çalışmış ve söz konusu fabrika, İstanbul’da işçiliğin kuşaktan kuşağa geçtiği ender işyerlerinden biri olmuştur. Yine Cibali Tütün Fabrikası XX. Yüzyıl başlarında, İstanbul işçi hareketi içinde de grevler, örgütlenme ve işçi sınıfının bilinç düzeyi bakımından önemli bir yere sahiptir. Yapı, kültür tarihi açısından da çeşitli edebi eserlere ve şarkı sözlerine de evsahipliği yapmıştır. Mahmut Yesari’nin 1927’de yazdığı Çulluk romanının kahramanı bu fabrikada çalışan bir kadın işçidir.1108 Tüm bunlardan öte Tütün Rejisi, tezimiz kapsamında daha önce faaliyetleri ve binaları tanıtılmış olan Osmanlı Bankası ve Düyun-u Umumiye İdareleriyle yakın ekonomik işbirliği içerisinde olarak, özellikle XIX. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı iktisadi yaşamında belirleyici roller üstlenen bir kurum olmuş ve anılan diğer iki kurumla birlikte son dönem Osmanlı ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkilerinin şekillenmesinde etkin rol oynamıştır. III. 10. Ulaşım Yapıları XIX. Yüzyıl kentlerine çağdaş ulaşım sistemlerinin girmesi, bayındırlık faaliyetleri üzerinde de önemli bir etki yaratmıştır. Yeni ve geniş arterlerin açılması, kentlerin mahalleleri arasında hızlı ve kolay ulaşımı olanaklı hale getirmişti. Ulaşım olanaklarının gelişmesi, kentlerin fiziki gelişmeleri için mekân açarken bir yandan da bu gelişmeyi teşvik etmiştir. XIX. Yüzyıl’da başkent İstanbul’un ulaşım ağı birbiriyle bağlantılı dört ana unsurdan oluşmaktaydı. Bunlar: Deniz taşımacılığı, atlı tramvaylar, kısa bir metro hattı (Tünel) ve trenler. Kentin coğrafi şekillenişi, bilinen karayolu ulaşım 1108 Bkz. ( 1096 ), ANONİM, 429. 365 sistemlerine ek olarak, buharlı gemiler yoluyla yaygın bir denizyolu ulaşımını da olanaklı kılmaktaydı. Konuya ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından yaklaşıldığında, söz konusu dönemde ulaşım sistemlerinin yapımına girişmek için gerekli teknik donanım ve sermayeden yoksun olan Osmanlı hükümetinin, özel yatırımcılara imtiyazlar tanıyarak, belli bir süre için kurdukları sistemin işletme tekelini verdikleri ve bu yolla bir alt yapı ve ulaşım ağı oluşturmaya çalıştıkları görülmektedir. Buna göre hükümet, kâr garantisi veriyor, oluşacak herhangi bir açığı bütçeden karşılamayı taahhüt ediyor, yatırımcılara istimlak gibi sorunlarda yardımcı oluyordu. Batı’daki özel girişimcilerin aldığı risk, Osmanlı hükümetinin kâr garantileri ve idari kolaylıkları nedeniyle ortadan kalkıyor ve özel girişimciler için büyük avantajlar sağlıyordu. Kentteki ulaşım ağlarını geliştirmek adına kabul görmüş olan bu imtiyaz uygulaması, kısa vadede hükümetin sermaye dar boğazına çözüm getirmiş olsa da uzun vadede devlet bütçesinden gelir kayıplarına yol açmıştır. XIX. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde başkent İstanbul’da çeşitli kamu vasıtalarının kolayca ulaşılabilen noktalarda kesiştiği ve aktarmaların zahmetsizce yapıldığı görülmektedir. Özellikle Eminönü, tren, vapur ve tramvayın birleştiği bir noktada, değişik ulaşım biçimlerini bir arada barındıran ve bunların birbirlerine transferini sağlayan bir bölge durumundaydı. Galata Köprüsünün diğer ayağındaki Karaköy1109 de tramvayın ana istasyonu ve Tünel’in alt istasyonunun burada olması nedeniyle benzer bir işlevi yerine getiriyordu. Bu iki semt, günümüzde de kentin ulaşım odakları olmayı sürdürmektedir. Başkent İstanbul’da XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında oluşturulan ulaşım ağları, XX. Yüzyıl sistemlerinin de ana hatlarını oluşturmuştur. İstanbul’un başlıca ulaşım araçları olan vapurlar, trenler ve tünel yüz yıl öncesinde olduğu gibi günümüzde de hizmet vermeye devam etmektedir. Zaman içerisinde gelişen yeni teknolojik 1109 Semtin tarihsel gelişimi için bkz. Ömer Abed Hanı / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 343, 344. 366 vasıtalar, atlı tramvaylar gibi o dönem için önemli durumda olan kimi ulaşım vasıtalarının da yok olmasına neden olmuştur. XIX. Yüzyılda, kent içi ulaşımın dışında, geniş Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında, kentleri hem birbirine fiziksel olarak bağlamak, hem de merkezi otoritenin siyasi ve ekonomik gücünü artırmak amacıyla, özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde görülmektedir. demiryolu 1110 ulaşımı konusunda önemli atılımlar yapıldığı Osmanlı İmparatorluğunun bu dönemde özellikle, siyasi birliğini geç tamamlayarak, Batılı diğer devletlerin emperyalist yayılım ve paylaşım projelerine sonradan dâhil olmuş olan Almanya’yla siyasi ve ekonomik alandaki yakınlaşması, birçok bir büyük demiryolu projesinin bu ülkeyle tasarlanmasına neden olmuştur. Bu durum, Deutsche Bank gibi Alman finans çevrelerinin Türkiye’ye gelerek çeşitli iktisadi teşebbüslerde bulunmalarına ve bunun devamında bu ekonomik ilişkilerin çevresinde çeşitli mimarlık faaliyetlerinin gelişmesine katkı sağlamıştır. Bu bağlamda başkent İstanbul’un Anadolu ve Avrupa yakasındaki iki önemli gar binası Alman mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. Katalog No: III. 10. 1. Karaköy-Beyoğlu Tüneli Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Demiryolu hattı ve üzerinde yer alan yapılar, Beyoğlu İlçesi’nde kuzeyinde Şahkulu Mahallesi, güneyinde Bereketzade mahallelerinin yer aldığı, 600 m.lik bir aksta yer almaktadır. Tünelin konumunun belirlenmesinde, XIX. Yüzyılda bir finans ve ticaret merkezi durumunda olan Galata ile bunun yukarısında yer alan ve Batılı yaşam 1110 Söz konusu gelişmeler için bkz. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler, s. 57-70. 367 tarzının sembolü durumundaki Pera bölgeleri arasındaki sirkülasyonu hızlandırmak ve kolaylaştırmak faktörü belirleyici rol oynamıştır. Plan Şeması Doğrusal bir hatta uzanan Tünel’in her iki ucunda, yolcuların inip binmesi için düzenlenmiş ve bir köşesinde gişelerin de bulunduğu, dikdörtgen planlı birer hol bulunmaktadır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Tünel’in hem Karaköy hem de Beyoğlu giriş/çıkışları üzerinde yer alan mevcut yapılar tezimiz kapsamında ele alınmamış olduğundan, burada bulunan holler değerlendirilecek olursa, Beyoğlu yönündeki holde kayda değer bir malzeme olarak, yapıyı taşıyan kolonların yarılarına kadar kullanılmış olan firuze ve siyah renkli çinilerden söz etmek mümkündür (Bkz. Şekil 163, 164, 166) Mimari Üslup Tünel Meydanı yönünde bulunan ve bugün mevcutta olmayan yapının, eski fotoğraflarından anlaşıldığına göre, tek katlı, kırma çatılı, kemerli girişiyle yalın bir Neogotik ve Batı tarzı Neoklasik anlayışla ele alınmış, Eklektik bir üsluba sahip olduğu görülmektedir (Bkz. Şekil 162). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1863’te Londra’da ve 1868’de New York’ta inşa edilen ilk örneklerden sonra, dünyanın en eski üçüncü yeraltı toplutaşıma sistemi durumundaki Tünel için ilk adım, Mayıs 1867’de İstanbul’a gelen Fransız müteahhit ve mühendis Eugene Henri Gavand’ın girişimleriyle atılmıştır. Gavand’ın, o tarihlerde Pera’nın, İstanbul’un en gelişmiş bölgesi, Galata’nın ise ticaret ve bankacılık merkezi olduğunu ve bu iki semti birbirine bağlayan Yüksekkaldırım ile Galip Dede caddelerinden günde 368 ortalama 40.000 kişinin inip çıktığını tespit etmesi üzerine,1111 inşaatı ve işletmesinin kârlı olacağını düşünerek asansör tipinde bir demiryolu projesi hazırlayarak Fransız hükümetine başvurmuştur (Bkz. Şekil 160, 161). Proje, Fransızlardan kabul görmeyince, gerekli krediyi İngiliz hükümetinden sağlayan Gavand, projesini 20 Temmuz 1868’de Osmanlı yönetimine sunmuş ve teklif ilk seferde Osmanlı yöneticileri tarafından da benimsenmemiştir. Ancak, Ocak 1869’da tekrar İstanbul’a gelen Gavand, projeyi bu kez Maliye Nazırı Sadık Paşa ve Nafia Nazırı Edhem Paşa’nın destekleriyle Sultan Abdülaziz’e 10 Haziran 1869’da kabul ettirmeyi başarmış ve Nafia Nezareti ile Gavand arasındaki sözleşme 6 Kasım 1869’da imzalanmıştır. İngiliz sermayedarlarla anlaşarak 8 Mayıs 1871’de The Metropolitan Railway of Constantinople from Galata to Pera adlı bir limitet şirket kuran Gavand, Tünelin inşası ve işletmesi dâhil 42 yıllık bir imtiyazla, gerekli çalışmalara 30 Haziran 1871’de1112 başlamıştır.1113 Tünel’in inşa edileceği hattaki mülk sahipleriyle çıkan anlaşmazlıklar nedeniyle inşaat ve kazı faaliyetleri ağır ilerlemiştir. Tramvay imtiyazında olduğu gibi, mülk sahiplerinin satmamakta direnmeleri durumunda hükümet, istimlak kanununu işletmeye söz vermiş olmasına rağmen, Gavand ile mülk sahipleri arasındaki sorunlarda Osmanlı yöneticileri oldukça ölçülü ve oyalayıcı bir tutum takınmış ve bu gelişmeler nedeniyle inşaat yavaş ilerlemiştir.1114 Sonunda istimlakler Temmuz 1874’te sona ermiş ve 573 m. lik Tünel, iç kaplaması dâhil, Aralık 1874’te tamamlanmıştır. Gavand’ın hazırlamış olduğu rapora göre, istimlakler zamanında 1111 Gavand’ın kendi deyişiyle, buraya bir tür yeraltı teleferiği, “inen-çıkan bir tür asansör” yapılması çok yararlı olacak ve yolculuğu birkaç dakikaya indiren bu araç, ayrıca yolcuları büyük bir yorgunluktan kurtaracaktı. Bkz. Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 79. 1112 Cezar ise şu bilgiyi vermektedir: Tünel’in inşaatına 30 Ocak 1872’de başlanmış ve Tünel’i kazma çalışmalarına başlanması, Hakayık-ül-Vekayi Gazetesi’nin 19 Zilkade 1288, No: 474 sayılı nüshasında şöyle haber olmuştur: “Galata’dan Beyoğlu’ya taht-el-arz temdid olunacak demiryol hattının ameliyatına ve iki başından hafri lâzım gelen kuyuların kazdırılmasına bed olunmuştur.” Ayrıca 6 Şevval 1299 (7 Aralık 1872) ve 7 Zilhicce 1289 (5 Ocak 1873) tarihli Hakayık-ülVekayi’lerde de Tünel inşaatının ilerleyişine ilişkin uzun haberler yer almaktadır. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 353. 1113 M. YENEN - S. KAYSERİLİOĞLU, “Tünel”, 308. 1114 Bkz. ( 1111 ), ÇELİK, 79. 369 yapılabilmiş olsaydı, Tünel inşaatı iki yıl dahi sürmeyecek ve % 25 daha ucuza mal edilmiş olacaktı.1115 Gavand’ın tasarlamış olduğu sistem, 554,80 m. uzunluğunda, 6,70 m. genişliğinde ve 4,90 m. yüksekliğinde bir tünel ile bu tünelin her iki ucunda yer alan birer istasyon ve makine dairelerinden oluşuyordu.1116 Çift hat olarak inşa edilmiş olan Tünel’le ilgili makineler ve raylar dâhil tüm madeni aksam Creusot Fabrikası’ndan, vagonlar ise David Desouches ve Ortaklarından satın alınmıştı. Beyoğlu’ndaki gar binasından ayrı olarak inşa edilmiş bulunan makine binasındaki montaj işleri Kasım 1874’te tamamlanmış ve Tünel’deki ilk test sürüşü aynı ay içerisinde gerçekleştirilmiştir. Tünel’in 5 Aralık 1875’te kesin kabulü yapılmış ve açılışı ise 18 Ocak 1875’te1117 gerçekleştirilmiştir.1118 Böylelikle Galata’nın alt kısımları ile Grand Rue de Pera arasındaki yaklaşık 600 m. uzunluğundaki yokuş, finiküler sistemle birbirine bağlanmıştır. Tünel’in açılışı, kentte büyük bir heyecan yaratmıştır. Açılış töreni, seçkin konukların Pera ile Galata arasında trenle gidip gelmeleriyle başlamış ve bu sırada ikinci vagonda da bir orkestra yer almıştır (Bkz. Şekil 165). Levant Herald Gazetesi’nin haberine göre: “Saat birden biraz sonra davetliler, Pera İstasyonu’nun iki yanında kurulan ve Pera’nın meşhur şekerlemecileri, Vallauri’lerin 1119 bizzat servis yaptığı mükemmel sofralarda şampanya ve diğer leziz şarapların refakat ettiği öğlen yemeğine oturmuşlardır…”.1120 Açılıştan sonraki günlerde, dönemin şeyhülislamının “Bu zir-i zemin arabalarında insan götürülmesinin caiz olmayacağı” yönündeki fetvası üzerine ilk haftalarda Tünel’de sadece hayvanlar taşınmıştır. Herhangi bir aksaklığın 1115 M. YENEN - S. KAYSERİLİOĞLU, “Tünel”, 308, 309. Bkz. ( 1111 ), ÇELİK, 79. 1117 Cezar, “17 Ocak 1875’te işletmeye açılmıştır.” demektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 292. 1118 M. YENEN - S. KAYSERİLİOĞLU, a.g.m., 309. 1119 Mimar Alexandre Vallaury’nin ailesi kastedilmektedir. Alexandre Vallaury’nin yaşamı ve etkinlikleri için bkz. s. 101-103. 1120 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 80. 1116 370 görülmemesi üzerine değiştirilen fetvayla bir süre sonra yolcu da taşınmaya başlanmıştır.1121 İstanbul’da yaşayan Avrupalıların bu “medeniyet ve terakki” unsurunu oldukça beğenmesi ve benimsemesi nedeniyle şirket, müşterilerini memnun etmek amacıyla yeni girişimlerde de bulunmuştur. Şubat 1875’te vagonların pencerelerine cam takılmış ve Londra’dan getirilen lambalarla daha iyi ışıklandırma sağlanmıştır. La Turquie Gazetesi’nde yayınlanan bir başyazıysa iki istasyonda yeni iyileştirme belirtilerini takdir etmektedir. İstasyondaki afişleri, reklamları ve duyuruları sergilemek için kullanılacak panolar, istasyonları Avrupa standartlarına daha da yaklaştırmıştır. Gazete, aynı amaca yönelik olarak, “Pera istasyonunda hoş bir büfe” açılmasını da önermektedir.1122 1900 yılına gelindiğinde, yeni bir kontrat Metropolitan Railway of Constantinople Şirketi’ni, hâlihazırdaki istasyon binalarını yıkarak, yerlerine hükümet mühendislerinin onayını alacak plan ve cephelere göre inşa edilecek, yeni kâgir yapılar yapması yönünde teşvik etmiştir. Bu öneriler uyarınca Pera İstasyonu 900 m²’ye oturacak, dört katlı, içinde dükkânlar barındıran, “muntazam” dış görünümlü bir bina; Galata İstasyonu ise 700 m²’ye oturan, üç katlı, sokak düzeyinde dükkânlar olan, aynı şekilde “muntazam” bir bina olacaktı.1123 Bu binalardan Beyoğlu Garı üzerinde projelendirilen otel tamamlanamamış, Galata Garı ise projesine uygun olarak tamamlanmıştır.1124 Yapının Mimarı 1121 M. YENEN - S. KAYSERİLİOĞLU, “Tünel”, 309. Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 80, 81. Çelik, bu bilgiyi, La Turquie Gazetesi’nin 6 Şubat 1875 ve 16-17 Mayıs 1875 tarihli nüshalarından aktarmaktadır. 1123 Zeynep ÇELİK, a.g.k., 81. 1124 Bkz. ( 1121 ), YENEN - KAYSERİLİOĞLU, 309. 1122 371 Fransız mühendis Eugene Henri Gavand, 1869’da Galata-Beyoğlu Tüneli inşa projesini almış; Tünelin 1871’de inşasına başlanmış, 1874’de tamamlanmıştır.1125 Proje aşamasında, tünelin iki ucunda yer alan binalar da Gavand tarafından tasarlanmış, ancak Beyoğlu yönündeki Metro Han, zemin kat hariç uygulanmayarak daha sonra XX. Yüzyıl’ın başında hazırlanan projelere göre yapılmıştır. Gavand ayrıca Galata ve Beyoğlu mahallelerinde baş gösteren su sıkıntısı üzerine gündeme gelen projede, “mühendisliği ve geometri ilmine vakıf bulunması hasebiyle” görevlendirilmiştir. Gavand, kendi ifadesiyle Babıâli’nin ve belediyenin ücretsiz memuru olarak çalışmış, bu sırada aynı zamanda kadastro komisyonunda da görev almıştır.1126 Değerlendirme The Metropolitan Railway of Constantinople from Galata to Pera Şirketi 1900’de imtiyazının uzatılması için başvurmuş olmasına rağmen, bazı siyasi durumlar göz önünde bulundurularak bu imtiyazın ancak 5 yıl daha uzatılmasına karar verilmiştir. 1910’da elektrikli tramvaya geçildiği dönemde, İngiliz şirketi de Tünel işletmesini satılığa çıkarmıştır. Böylece Tünel, 1911’de kurulan Dersaadet Mülhakatından Galata ve Beyoğlu Beyninde Tahtelarz Demiryolu Şirketi’ne devredilmiştir.1127 Tünel’in, 2000 yılına kadar mevcut şirket tarafından işletilmesini öngören mukaveleye rağmen tesis, devlet tarafından 1938’de satın alınmıştır. 1 Mart 1939’dan itibaren devlet tarafından işletilen Tünel, 1939’da kurulmuş olan İETT İşletmeleri Umum Müdürlüğü’ne devredilmiştir.1128 1969 yılına kadar buharla çalışan Tünel, 1971’de elektrikli sisteme dönüştürülmüştür.1129 Yakın bir dönemde restorasyon geçirmiş olan Tünel, bugün de ulaşım hizmeti sağlamaya devam etmektedir. 1125 Nurcan YAZICI, a.g.t., 291. Vahdettin ENGİN, Tünel, 27. 1127 Bkz. ( 1121 ), YENEN - KAYSERİLİOĞLU, 309. 1128 Bkz. ( 1121 ), YENEN - KAYSERİLİOĞLU, 309. 1129 Bkz. ( 1117 ), CEZAR, 292. 1126 372 XIX. Yüzyıl İstanbul’unda bir ticaret ve finans merkezi durumundaki Karaköy (Galata) ile başkentin “Batılı yüzü” durumundaki Beyoğlu (Pera) bölgelerini birbirine bağlayan kısa İstanbul Metrosu, yapıldığı dönemde, Londra’dan sonraki ikinci yer altı toplutaşıma sistemi olarak önem taşımaktadır. II. Abdülhamid’in paranoyaya varan kuşkuları nedeniyle, hattın daha fazla uzatılmamış olduğu rivayet edilse de, bu durumun asıl nedeninin, imparatorluğun içinde bulunduğu olumsuz ekonomik koşullar olduğu açıktır. Karaköy-Beyoğlu Tüneli’nin başarısı birkaç başka tünel projesinin ortaya atılmasına da yol açmıştır. Her ne kadar bu projeler gerçekleşmemişse de, İstanbul’un plancılarının XIX. Yüzyıl sonu ve XX. Yüzyıl başındaki tasarımlarına ışık tutmaları bakımdan kayda değerdirler.1130 Yaratıcı bir mühendis olan Gavand, ana güzergâhı Kumkapı, Beyazıt, Eminönü, Karaköy, Tophane, Dolmabahçe, Ortaköy arasında olan ve tüm kente hizmet verecek geniş kapsamlı bir proje hazırlamıştı. Buna göre Haliç bir köprüyle geçilecek ve Karaköy’den Beyoğlu’na ikinci bir hat yapılacaktı. Tünel’in açılmasından sonra Gavand, Yedikule ile Sarayburnu arasında 600 m. genişliğinde ve 3670 m. uzunluğunda bir de yeni liman önerisinde bulunmuştu. Metro ile yeni liman, Yenikapı’daki ana terminalde birleşecek, sonra Haliç üzerine yapılacak bir köprüyle ana terminal Beyoğlu’na bağlanacaktı. Bunlardan başka, Karadeniz kıyılarına kadar uzanacak ikinci bir demiryolu hattı daha önermiş olan Gavand’ın kent için son derece yararlı olabilecek kapsamlı önerilerinin Tünel dışında diğerleri uygulamaya konulmamıştır.1131 Başkent İstanbul’un o dönem en önemli finans ve ticaret merkezi konumundaki Galata ile bir Batı kenti görünümdeki Pera bölgeleri arasındaki ulaşımı ve etkileşimi hızlandıran Tünel, bu özelliğiyle dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü bağlar kurulmasını sağlayan bir niteliğe sahiptir. 1130 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 81. Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 360. 1131 373 Ayrıca, dönemin şeyhülislamının bu yeraltı ulaşım aracında insan taşımacılığı yapmanın uygun olmadığı yönündeki fetvası, söz konusu dönemde dini otoritenin, merkezi yönetim üzerindeki etki ve gücünü göstermesi bakımından önemlidir. Ancak bir yandan da bu fetvanın bir süre sonra aksi yönde değiştirilmiş olması, kamunun bütününü ilgilendiren bir konuda şeyhülislamlık makamının son sözü söyleyen bir noktada olmadığını da göstermektedir. Katalog No: III. 10. 2. Sirkeci Garı Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Hocapaşa Mahallesi, Sirkeci semtinde, Kennedy Caddesi ile Ankara Caddesi’nin birleştiği kısımda, İstanbul’u Avrupa’ya bağlayan demiryollarının başlangıç noktasında yer almaktadır. Sirkeci Garı ve önündeki trafik kavşağı niteliğindeki meydan, Sirkeci semtinin odak noktası durumundadır. Bunun çevresinde, batıda Eminönü ve Bahçekapı, güneyde Cağaloğlu semtleri, doğuda Gülhane Parkı ve Topkapı Sarayı’nı çevreleyen surlar ile kuzeydeyse Sirkeci İskelesi’nin bulunduğu sahil yer almaktadır. Sirkeci semtinin tarihsel gelişimine kısaca bakılacak olursa: Bizantion’un ilk kurulduğu yerin bugünkü Topkapı Sarayı çevresi ile Sarayburnu ve Sirkeci bölgesi olduğu düşünülmektedir. Sarayburnu’nun batısından başlayarak Sirkeci-Eminönü sahilinin tümüyle liman olduğu ve Sirkeci Garı’nın bulunduğu alanın sonradan dolduğu bilinmektedir. Buradaki Prosforion ve onun batısında yer alan Neorion limanlarının, tersane, ticari liman ve iskele gibi farklı işlevlere sahip tek bir liman kompleksi olduğunu düşündüren veriler bulunmaktadır.1132 1132 ANONİM, “Sirkeci”, 11, 12. 374 Bizans Dönemi’nde bugünkü Sirkeci ve Cağaloğlu’nun kuzey kesimlerine Eugeniu deniliyordu ve bölge, Bizantion surlarının hemen dışında, Septimius Severus Suru’nun ise içinde kalmaktaydı. X. Yüzyıl’dan sonra Cenevizliler ve Pisalılar başta olmak üzere Latin kolonileri, Eminönü-Sirkeci civarında imtiyazlı bölgeler elde edip buralara yerleşmişler ve limanda kendi ticaret iskelelerini kurmuşlardır.1133 Osmanlı Dönemi’ne gelindiğinde Sirkeci, önce Topkapı Sarayı’na olan yakınlığı ve daha sonra da Babıâli’nin iskelesi olma özelliğiyle önemini korumuştur. Hem ulaşım hem de ticaret açısından Babıâli’nin denize doğru bir uzantısı konumunda olan semtin sahil kesiminde tarihi Bizantion’a kadar giden rıhtım, liman, iskele işlevleri her dönem sürmüştür. Ayrıca semt, Babıâli ve onun devamında Ankara caddelerinden denize ve Galata Köprüsü’ne doğru inen trafiğin akış ve bağlantı noktası olma özelliğini de her dönemde korumuştur. Semt, XIX. Yüzyıl’da buraya demiryollarının ve semte farklı bir işlev ve canlılık getirecek olan Sirkeci Garı’nın yapılmasıyla daha da önem kazanmıştır. Plan Şeması Doğu-batı doğrultusunda, lineer bir düzende konumlandırılan yapı, BeauxArts tasarım prensiplerine bağlı kalınarak, tümüyle aksiyal ve simetrik bir tasarım anlayışıyla planlanmıştır (Bkz. Şekil 167). Planın merkezinde yer alan ve yapının ana girişinin de bulunduğu, kareye yakın orta bölüm diğer hacimlerden daha geniş ve yüksek bir mekân olarak tasarlanmıştır. Kuzey cephede birer poligonal saat kulesiyle sınırlandırılan bu mekânın üzeri manastır tonozuyla örtülmüş ve birçok kapıyla yan mekânlara açılmıştır. Ana kütleden her iki yönde de öne çıkarılmış olan bu orta mekân, iki katlı olarak düzenlenen doğu ve batı kanatlarının da benzer şekilde planlanmasıyla simetrik hale getirilmiştir. Zemin katta, orta bölüm ve yan kanatlar arasında kalan bölümler, yolculara hizmet veren bekleme salonları, bilet gişeleri, polis bürosu, emanet odaları, lokanta ve tuvalet gibi küçük boyutlu hizmet odalarına; giriş ve köşe bölümlerinde yer alan üst katlar ise idari birimlere ayrılmıştır. 1133 ANONİM, “Sirkeci”, 12. 375 Yapının güneybatı kısmına sonradan, betonarme yeni bir mekân eklenerek rezervasyon büroları ve bilet gişeleri buraya alınmış, giriş ve çıkışlar da buradan sağlanmıştır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Binanın 1134 getirilmiştir. yapımında kullanılan siyah taşlar Marsilya Arden’den Yapının kapı ve pencere sövelerinde beyaz mermer kullanılmıştır. Zemin katlarda ara dolgularda mermer ve tuğla almaşık olarak kullanılmış, bunun üzerinde yer alan kısımlar tuğla örgülü ve sıvalı olarak yapılmıştır. Yapıda özellikle ana holün tavanında ve yolcu peronunda yer alan sütunlar ile bu sütunların taşıdığı üst örtüde metal aksamdan geniş ölçüde yararlanılmış olduğu görülmektedir (Bkz. Şekil 170, 173). Mimari Üslup Sirkeci Garı, XIX. Yüzyıl İstanbul mimarlığında sıkça görülen, Batı seçmeciliği ile bölgesel ve ulusal üsluplara ait mimari elemanların bir arada kullanıldığı Eklektik bir üsluba sahiptir (Bkz. Şekil 171, 172). Cephede kullanılan tuğla bantlar, gül ve sivri kemerli pencereler, cephenin ortasında konumlanan ve Selçuklu Dönemi taç kapılarını andıran giriş kapısı, bezeli taş çatı parapetleriyle yapı tümüyle dönemin seçmeci anlayışının bir ürünüdür. Yapıda yerel mimari geleneğe göndermede bulunan özellikler azınlıktadır. Yapı bununla birlikte, yüksek arduvaz çatısı ve Osmanlı, Arap, Hint etkilerini bir arada barındıran mimari öğeleriyle, Oryantalist etkilerin ise açık olarak görülebildiği 1134 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 47. Demirel, bu bilgiyi Sabah Gazetesi’nin 21 Rebiülevvel 1308 (4 Kasım 1890) tarih ve 426 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 376 bir tasarıma sahiptir. Kuban’a göre, Jasmund’un bu yapıda referans verdiği İslam Oryantalizmi, Osmanlı geçmişinden değil Memlûk yapılarından esinlenmiştir.1135 Kütlesel etki olarak yapı, o tarihe kadar birçok örneği inşa edilmiş olan, köşeleri kulelerle, orta bölümleri de anıtsal kapılarla vurgulanan, avlulu kışla yapılarının bir kanadını çağrıştırmaktadır. Özellikle ana kapının yer aldığı bölüm, uygulanan Oryantalist tutumun niteliği açısından, Topçu Kışlası’yla1136 karşılaştırılabilir.1137 Ortadaki giriş bölümünde sivri kemer, Bursa kemeri gibi yapının Osmanlı Revivalizmi için malzeme oluşturan biçimleri dışında, atnalı kemer, çokgen köşe kuleleri, kulelerin baldaken tarzı bitişleri ile bugün mevcut olmayan soğan biçimli yüksek tepelikleri, Sirkeci Garı’nın Oryantalist mimari bileşenleridir (Bkz. Şekil 168). Gar yapılarında Oryantalist biçim şemalarının kullanıldığı, Avrupa’daki XIX. Yüzyıl örneklerinden bilinmektedir. Londra Blackfriars’taki 1870 tarihli gar binası, bu uygulamanın büyük ölçekli örneklerinden biridir. Turgut Saner’e göre, Batılıların “Doğu”ya ayak bastıkları Sirkeci Garı, Avrupa demiryolu ağının son noktası olarak özel bir önem taşımaktadır ve Jasmund da garın ziyaretçilerine ilk anda bekledikleri “egzotik Doğu” imgesini vermek üzere Doğulu çağrışımlarla yüklü bir tasarım ortaya koymuş olmalıdır. Bu açıdan Sirkeci Garı, Oryantalist biçimlerinin ötesinde anlam taşıyan bir simge yapıdır.1138 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları İstanbul’u Avrupa’ya bağlayan demiryolunun yapım süreci, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde1139 başlamıştır. Rumeli Demiryolları imtiyazı, 7 Ekim 1869 tarihinde Baron Hirch’e verilmiş ve Hirch kurduğu Rumeli Demiryolları Şirketi’yle hattın 1135 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 667. Topçu Kışlası için bkz. s. 135-139. 1137 Turgut SANER, a.g.k., 82. 1138 A.g.k., 84, 85. 1139 Dönemin siyasi ve ekonomik gelişmeleri için bkz. Tanzimat’ı Olgunlaştıran Süreç: Sultan Abdülaziz Dönemi (1861-1876), s. 25-44. 1136 377 yapımını üstlenmiştir.1140 Rumeli Demiryolları, İstanbul’dan başlamak üzere EdirneSofya-Belgrat güzergâhını takip ederek Avrupa hatlarıyla birleşecektir.1141 Osmanlı yöneticilerinin işe Rumeli’den başlamalarının arkasında siyasi nedenler bulunmaktadır. Bu bölgeden geçecek bir demiryolu hattı yoluyla, Balkanlar’da başlayan isyanları bastırmak üzere sevk edilecek askeri birliklerin hızlı bir şekilde isyan bölgesine ulaştırılması ve bölgede kısa sürede denetimin sağlanabilmesi amaçlanmıştır. Bu askeri ve siyasi nedenin dışında, demiryolu yatırımının Kırım Savaşı’ndan sonra devletin içinde bulunduğu mali sıkıntıya da çözüm getireceğine inanılmaktaydı.1142 Baron Hirch’in sahibi olduğu inşaat şirketi, öncelikle İstanbul-Edirne, EdirneDedeağaç ve Selanik-Üsküp demiryolu hattının yapımına başlamıştır. Bu süreçte, önce Yedikule-Küçükçekmece hattının yapımı tamamlanmış ve hat 4 Ocak 1871 tarihinde törenle hizmete açılmıştır. Bu güzergâhta sürdürülen tren seferlerine İstanbul halkının büyük ilgi göstermesi üzerine hat üzerinde günde karşılıklı beş sefer düzenlenmiştir. Kısa bir süre sonra, Yedikule’nin şehir merkezine uzak olması gerekçesiyle yolcular, hattın Sirkeci’ye kadar uzatılması yönünde talepte bulunmuşlardır. Halkın bu talebi doğrultusunda, güzergâhın Sirkeci’ye kadar uzatılması düşünülmüş ancak bu noktada tren hattının Topkapı Sarayı’nın bahçesinden geçmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu durum kamuoyunda çeşitli tartışmalara neden olmuş ancak sonunda Sultan Abdülaziz, “Memleketime demiryolu yapılsın da isterse sırtımdan geçsin, razıyım” sözüyle tartışmalara son noktayı koymuş ve demiryolu hattının, Sarayın bahçesinden geçmesine izin vermiştir. Böylelikle, tartışmalı bir şekilde yapımına başlanmış olan Sirkeci-Yedikule demiryolu hattı 21 Temmuz 1872’de İstanbul halkının hizmetine girmiştir. Hattın geliştirilmesi, II. Abdülhamid Dönemi’nde de devam etmiş ve İstanbul’dan Viyana’ya ilk tren seferi, 12 Ağustos 1888’de gerçekleştirilmiştir.1143 1140 Vahdettin ENGİN, Rumeli Demiryolları, 61. Vahdettin ENGİN “Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti”, 464. 1142 A.g.m., 463. 1143 Vahdettin ENGİN, “Rumeli Demiryolları”, 695. 1141 378 Rumeli Demiryolları’nın Sirkeci’ye kadar uzatılması kararının alınmasından sonra, hattın başlangıç kısmında ilk etapta bugün güvenlik birimleri tarafından kullanılan taş bina ile yolcu bekleme salonu olarak hizmet edecek iki ahşap baraka inşa edilmiştir. Esas istasyon binası ise Rumeli Demiryolları’nı inşa eden Rumeli Demiryolları Kumpanyası/Şark Demiryolları Kumpanyası ile Osmanlı İmparatorluğu arasında yapılan mukaveleye göre, demiryolu işletme şirketi tarafından yapılacaktır.1144 Esas istasyon binası için demiryolu şirketi tarafından hükümete iki ayrı plan sunulmuştur. Bunlardan 1 Aralık 1872 tarihli ve Lang-Hirch imzasını taşıyan plana A planı ve 10 Mayıs 1873 tarihli ve Hirn (Hirch) imzasını taşıyan ikinci plana ise B Planı adı verilmiştir. A planına göre bir istasyon binası, eşya ambarları, diğer gerekli tesisler ile hükümet tarafından yaptırılacak rıhtım ve antrepoların yapılması öngörülüyordu. Sadrazam Esat Paşa’nın isteği üzerine hazırlanan B planıysa, büyük bir gar binası, gerekli birkaç bina ve daha büyük tasarlanmış bir rıhtım ve antrepoları içeriyordu. Görkemli bir gar binasının yapılması öngörülen B Planı, büyük masraflara yol açacağı gerekçesiyle tercih edilmemiş ve Babıâli, 29 Haziran 1873’te aldığı bir kararla, A Planının uygulanmasını kumpanya sahibi Hirch’e bildirmiştir. Ancak şirketin de kabul ettiği bu plan uygulanmamış ve iş sürüncemede kalmıştır.1145 Mevcut istasyon binasının, hem gereksinimleri karşılayamayacak durumda olması, hem de başkent İstanbul’u, Avrupa’ya bağlayan demiryolu hattına yakışmayacak bir görüntü sergiliyor olması nedeniyle, yeni gar binasının inşası konusu, yeniden gündeme gelmiş ve şirket ile hükümet arasında yeniden uzun görüşmeler yapılmıştır.1146 Sonunda, Sirkeci Garı binası projelerinin Nafia Nezareti’ne teslim edilmesinden sonra, maliyeti daha uygun olacak, tek katlı yeni bir istasyon binasının 1144 Mehmet YAVUZ, a.g.t., 99. A.g.t., 99, 100. 1146 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 44. Demirel, bu bilgiyi Sait TOYDEMİR, “Sirkeci Gar Binasının Açılış Töreni”, 41 ve BOA., MV, No. 28 / 16’dan aktarmaktadır. 1145 379 yapımına izin veren II. Abdülhamid’in iradesi, 12 Şubat 1888 tarihinde çıkmıştır.1147 Bu iradeye rağmen, binanın inşa masraflarını hangi tarafın karşılayacağı konusunda hükümet ile Rumeli Demiryolları Şirketi arasında anlaşma sağlanamadığı için, iş bir süre daha aksamıştır.1148 Sorun çözüme kavuşturulup inşaata başlanıldığında, bu defa da binanın yapılacağı zeminin sağlam olmaması nedeniyle bir sıkıntı yaşanmış ve sorun, oldukça derin bir temel kazılarak çözülmüştür.1149 Ayrıca, istasyon binasının tamamlanmasına yakın, padişah tuğrasının üzerinde bulunan şeklin haça benzetilmesi üzerine binada acil bir değişiklik yapılmıştır.1150 Binanın resmi açılışı 3 Kasım 1890’da devlet erkânının katıldığı büyük bir törenle gerçekleştirilmiştir. Açılış günü için hazırlanan özel trende yer alan davetliler, Ahırkapı’dan hareketle, törenin yapılacağı yeni gar binasına gelmişlerdir. Törende bulunanlar yeni binayı gezdikten sonra açılış nedeniyle verilen öğle yemeğine katılmışlardır. Yemekte bir konuşma yapan Dâhiliye Nazırı Münir Paşa, II. Abdülhamid’in icraatlarını uzun uzun anlatmıştır.1151 Yeni gar binasında yolcuların trene biniş ve iniş yerlerinde gümrük dairesi, posta ve telgraf şubesi ve polis merkezi bulunmaktaydı (Bkz. Şekil 169). Gümrük dairesinde Fransızca bilen gümrük memurları çalışmaktaydı. Yolcuların dinlenmesi için yapılan salonlar ise birinci, ikinci ve üçüncü mevki olarak ayrılmıştı. Bu yolcu salonlarının her birine kadınlar için de ayrı bölümler yapılmıştı. Yolcu salonlarının yan tarafındaysa istasyon müdürünün ve görevlilerin büroları bulunmaktaydı. Garın içi ve dışı üç yüz adet havagazı lambasıyla aydınlatılmaktaydı.1152 Yapının Mimarı 1147 BOA., İrade Meclis-i Mahsus, No. 95 / 4041. Bkz. ( 1146 ), DEMİREL, 44. Demirel, bu bilgiyi BOA., MV, No. 47 / 67, 51 / 7’den aktarmaktadır. 1149 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 44, 45. Demirel, bu bilgiyi Sabah Gazetesi’nin 21 Rebiülevvel 1308 (4 Kasım 1890) gün ve 426 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 1150 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 45. Demirel, bu bilgiyi BOA., Y.MTY., No. 45 / 67’den aktarmaktadır. 1151 Bkz. ( 1150 ), DEMİREL, 45. 1152 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 47. Demirel, bu bilgiyi Sabah Gazetesi’nin 21 Rebiülevvel 1308 (4 Kasım 1890) gün ve 426 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 1148 380 Yapının tasarımı, Alman mimar Jasmund tarafından yapılmıştır.1153 Değerlendirme Sirkeci Garı, öncelikle üslup özellikleriyle dikkat çekmekte olan bir yapıdır ve bu yönde eleştiriler almıştır. Yıldırım Yavuz ve Süha Özkan, yapının “Doğu seçmeciliğinin Almanlar eliyle biçimlendirildiği garip bir yapı olarak mimarlık tarihimizde yer almakta” olduğunu belirtirler. Yavuz ve Özkan, Sirkeci Garı’nı, atnalı kemerleri, geniş yuvarlak pencereleri, minareleri anımsatan saat kuleleri, aşırı saçak kuşakları ve ayrıntılarıyla “geçiş döneminin şizofrenisini” yansıtmakta olan “nev-i şahsına münhasır” bir yapı olarak değerlendirirler.1154 Cezar’a göre, eserine İslami bir hava vermek isteyen mimar, ilhamını Türkiye’deki ve Türkiye’nin çok uzağındaki İslami eserlerden almaya çalışmış ve bunları da birbirine karıştırarak ortaya “çok acayip bir ürün” çıkmasına neden olmuştur.1155 Zeynep Çelik’e göreyse, Sirkeci Garı’nın mimari üslubu, XIX. Yüzyıl İstanbul’unun kent imajında artık iyice yerleşen, Batı’yla yerli değerlerin arasındaki ikilemi simgelemektedir. Buna göre Sirkeci Garı, Beaux-arts tasarım ilkelerini yeni tür bir “İslam” üslubuyla birleştiriyor ve böylece yerel gelenekleri çağrıştıran bir çerçeveye modern teknolojiyi oturtuyordu.1156 Sirkeci Garı, üslup özellikleri dışında, tasarım açısından da çeşitli özelliklere sahip bir yapıdır. İstanbul’un ilk büyük gar binası olan yapı, rayların tek tarafına yerleştirilmiştir. Bu özelliği dikkate alındığında, yapının 1876-1879 yılları arasında inşa edilen ve pek çok uluslararası istasyon binasına örnek olan Honnever Hamptbohnhof’la benzer tasarım özellikleri taşıdığı dikkat çeker. Sirkeci Garı’nın plan ve tasarımı, daha sonra Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde inşa edilen pek çok gar binasının tasarımını da etkilemiştir. Edirne Garı bunlar arasında yer 1153 Yıldız SALMAN, “Sirkeci Garı”, 13, Neşe YILDIRAN, a.g.t., 181, Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 193, Bkz. ( 1044 ), SÖZEN, 8, Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 666, 667. 1154 Y. YAVUZ - S. ÖZKAN, a.g.m., 1080. 1155 Bkz. ( 1153 ), CEZAR, 193. 1156 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 83. 381 almaktadır. Mimar Kemalettin Bey tarafından tasarlanan Edirne Garı ile Sirkeci Garı arasındaki bu benzerliğin, Mimar Kemalettin’in Sirkeci Garı’nın yapımı sırasında Mimar Jasmund’la birlikte çalışmasından kaynaklandığı düşünülebilir. Bunun yanı sıra başta Halep, Şam ve Medine garları olmak üzere, imparatorluğun pek çok kentinde yapılan gar binalarında Sirkeci Garı’nın tasarım özelliklerini görmek mümkündür.1157 Sirkeci Garı, günümüzde olduğu gibi geçmişte de değişik kültürel etkinliklere ve konserlere ev sahipliği yapmış1158 demiryoluyla İstanbul’u ziyarete gelen pek çok devlet adamı, binanın tarihi atmosferi içinde yapılan törenlerle karşılanmıştır.1159 İstanbul ile Avrupa arasında L’Orient Express (Doğu Ekspresi) olarak tanınan özel bir uluslararası trenin hizmete girmesiyle, trenin ulaştığı son durak olan Sirkeci Garı, Batılılar tarafından Doğu’nun kapısı olarak değerlendirmekteyken, Osmanlı aydınlarınca Batı’ya ve çağdaşlığa açılan bir kapı olarak görülmüştür.1160 Bu bağlamda Sirkeci Garı, konumu, mimarisi, mimarı, üslup özellikleri ve yüklendiği sembolik anlamlarla, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü bağlar kurulabilmesini sağlayan bir yapı durumundadır. Katalog No: III. 10. 3. Haydarpaşa Garı Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Kadıköy İlçesi, Rasimpaşa Mahallesi, Haydarpaşa Semti’nde bulunmaktadır. 1157 Mehmet YAVUZ, “Osmanlı’da Alman Mimarlar ve Eserleri”, 405. BOA., ZB., No. 362 / 44. 1159 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 49. 1160 Bkz. ( 1153 ), YILDIRAN, 181. 1158 382 Kadıköy ile Üsküdar İlçeleri arasında, Anadolu ve Bağdat Demiryolları’nın başlangıç noktasındaki yapı, bugün TCDD İşletme Başmüdürlüğü ile Gar Müdürlüğü’nü barındırmaktadır. Plan Şeması Yapı, 2552 m²lik bir alan üzerine oturan,1161 tabanının deniz yönüne baktığı, farklı uzunluktaki iki koldan meydana gelen U şeklinde bir plana sahiptir (Bkz. Şekil 174). Ana cephenin gerisinde yer alan yan kanatlar arasındaki boşluk, yük ve yolcu peronlarına ayrılmıştır (Bkz. Şekil 177, 179). Çatı katıyla birlikte altı kat yüksekliğindeki yapının, denize bakan iki tarafında zemin katta yer alan yolcu salonları dışındaki tüm mekânlar, idari birimlere ayrılarak, iç koridorlar üzerinde bürolar düzenlemiştir. Yapının doğu ve batı köşelerinde, içerisinde dairesel planlı mekânların bulunduğu, yukarıya doğru kademeli olarak daralan “kuleler” yer almaktadır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı, zeminin gevşek durumu dikkate alınarak, buharlı şahmerdanla yere çakılan 21 m. uzunluğunda, 1.700 ahşap kazık üzerine, denizin doldurulmasıyla elde edilmiş dolgu bir zemin üzerine inşa edilmiştir. Yapının temelinde kullanılan granit taşlar, Hereke’den getirtilmiştir.1162 Binanın ana strüktürü kaynak kullanılmadan demir putrellerin bulonlama (vidalama) sistemiyle birbirine bağlanmasıyla meydana getirilip, bunların arası tuğlayla doldurulmuştur.1163 Bu ana iskelet dışarıdan, Lefke (Osmaneli) İstasyonu civarındaki taş ocağından çıkartılan, işlenmesi kolay, ancak zamanla sertleşen açık nefti rengindeki taşlarla kaplanmıştır.1164 Çelik ve ahşap konstrüksiyonlu çatı ve külahlarının örtülmesinde malzeme olarak arduvaz kullanılmıştır. 1161 Mehmet YAVUZ, a.g.t., 116. Yavuz, bu bilgiyi Servet-i Fünun, No. 896, s. 181’den aktarmaktadır. 1162 Servet-i Fünun, No. 896, s. 181. 1163 Mehmet YAVUZ, a.g.t., 124. 1164 Bkz. ( 1162 ). 383 Yapılan planlamada inşaatın tamamında; 2.500 m³ Lefke taşı, 13.000 m³ tuğla, 13.000 m³ beton, 1.141 ton demir, 520 m³ kereste, 19.600 m. uzunluğunda sert ağaç, 6.200 m³ de arduvaz çatı kaplamanın kullanılacağı hesaplanmıştır.1165 Yapının cepheleri zemin kat seviyesinde bosajlı, üst katlardaysa taraklanmış kumtaşıyla kaplanmıştır. Doğu ve batı cephelerinde kimi yerler sıvalıdır. Mimari Üslup U şeklinde planlanan yapının cepheleri tek tek ele alındığında her birinin farklı bir tasarım anlayışıyla ortaya konulduğu görülmektedir. Yapının denize bakan ana cephesi, köşe kulelerinin taş balkon korkulukları, Barok bezemelerin bulunduğu üçgen alınlıklı pencereler, kat kornişleri ve iki kat boyunca devam eden pilastrlarla oldukça zengin bir görünüme sahiptir ve genel itibariyle Neorönesans düzende ele alınmıştır (Bkz. Şekil 175, 176). Bununla birlikte, gerek zemin kattaki sepetkulpu formundaki geniş kemerler, pencere ve kapı alınlıklarındaki dolama dal kartuş ve ghirland gibi Barok bezemeler ile balkon korkulukları, gerekse de doğu ve batı cephesindeki çıkmalarla yapı, XIX. Yüzyıl Eklektik üslubunun özelliklerini yansıtmaktadır. Dikdörtgen pencerelerin yer aldığı avlu cephesiyse yalın bir görünümdedir. Haydarpaşa Gar binası, yüksek arduvaz çatısı, iki yanında yer alan kuleleri ve kütlesel görünümüyle, Yıldırım Yavuz ve Süha Özkan tarafından “klasik AlmanBavyera mimarisi değerlendirilmektedir. üslubu”nun 1166 özelliklerini gösteren bir yapı olarak Kuban ise yapının, Alman Neorönesans üslubunda olduğunu ve Ortaçağ’ı anımsatan köşe kuleleri ve Baroksu küçük kuleciklerle süslenmiş olduğunu belirtmektedir.1167 Bu değerlendirmelerle birlikte, cephe yüzeylerindeki Ampir ile ay-yıldızlı armaların bir araya getirildiği alınlık ya da madalyonlardan meydana gelen bezeme unsurları, yapıyı “yerelleştirmeye” yönelik 1165 Mehmet YAVUZ, a.g.t., 125. Yavuz, bu bilgiyi Servet-i Fünun aynı yerden aktarmaktadır. Bkz. ( 313 ), YAVUZ - ÖZKAN, 1081. 1167 Bkz. ( 1135 ), KUBAN, 667. 1166 384 bir eğilimi sergilemektedir. Bu durumu, yapının büyük ölçekli kütlesiyle kent dokusunda yaratmış olduğu “oransızlığın” yadırganmamasına yönelik bir çabanın varlığı olarak değerlendirmek mümkündür. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları İstanbul-Anadolu demiryolu hattının başlangıç noktası olan bugünkü garın yerinde, 22 Eylül 1872’de Pendik’e kadar işletmeye açılan demiryolunun ilk istasyonu bulunmaktaydı.1168 Daha sonraki yıllarda, demiryolları Anadolu’nun içlerine doğru uzadıkça ve Anadolu’nun çeşitli şehirleri de demiryoluyla İstanbul’a bağlandıkça, Haydarpaşa Garı’nın da önemi artmıştır.1169 Eski gar binasının, artan ihtiyaçlara cevap verememesi ve II. Abdülhamid tarafından Bağdat Demiryoluna özel bir önem verilmesi nedeniyle, eski binanın yıkılarak, yerine daha gösterişli ve büyük bir gar binasının yapılması düşünülmüştür. Bu amaçla yeni gar binasını, işletme imtiyazını elinde bulunduran Anadolu Demiryolları Şirketi ile Osmanlı İmparatorluğu birlikte yapmayı kararlaştırmış ve inşaat için Haydarpaşa Limanı’nın yapımını gerçekleştiren Holzmann İnşaat Şirketi’yle anlaşmaya varılmıştır.1170 1892’de İzmit-Eskişehir demiryolu hattını inşa etme ruhsatına sahip olarak Berlin-Bağdat Demiryolunun Anadolu etabındaki ilk bölümünü gerçekleştiren Osmanlı Anadolu Demiryolu Şirketi, 13 Mart 1898’de Saray’dan çıkan bir iradeyle Haydarpaşa’da tam teşekküllü bir liman ve gar binası inşasının ruhsatını, 99 yıllık işletme imtiyazıyla birlikte almıştır.1171 Bunu izleyen yıllarda önce liman 1168 Bu istasyon ve çevresindeki diğer yapılar hakkında Kuban, “Bağdat Demiryolunun ilk aşamasını oluşturan İstanbul-İzmit Demiryolu 1872’de yapılmıştı. Bugün mevcut olmayan ilk istasyon binası, sütun düzenleriyle vurgulanmış serbest bir yapıydı. Bölgedeki, Askeri Karakol ve Liman İdaresi gibi diğer yapıların bir bölümü Neoklasik-Barok karışımı; bazıları ise geniş saçak, merkezi revak ve kubbeli vurgularla Oryantalist örneklerdi. Mendirekte yer alan, II. Abdülhamid’in yaşgünü anıtı da 1902’de Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmıştı” demektedir. Bkz. ( 1135 ), KUBAN, 667. 1169 Yıldız SALMAN, “Haydarpaşa Garı”, 30. 1170 Mehmet YAVUZ, a.g.t., 114, 115. 1171 Edward Mead EARLE, Bağdat Demiryolu Savaşı, Çev. Kasım Yargıcı, 72. 385 tamamlanmış, ardından şirket Türk hükümetine ait olan ve İstanbul ile Kadıköy yakası arasında vapur işleten Şirket-i Mahsusiye ile ayrıca sıkı bir işbirliğine girerek, trenle İstanbul yakası arasında yolcu ve eşya bağlantısının kurulmasını sağlamıştır.1172 Aynı yerde daha önce bulunan ilk Haydarpaşa istasyon binasının yerine yapılacak olan garın yapımına, Anadolu Demiryolları Şirketi Genel Müdürü Mr. Ed. Huguenin’in yönetimi altında, 30 Mayıs 1906’da başlanmış, 19 Ağustos 1908’de garın yolcu salonu hizmete açılmıştır.1173 Binanın tümüyse 1909 yılının ortalarında tamamlanmıştır.1174 Yapının inşasına başlanmadan önce yer kazanmak amacıyla, denize dolgu yapıldığı bilinmektedir. Bu nedenle zeminin sağlam olmadığı düşünülerek temel, zemine çakılan 1.700 kadar ahşap kazık üzerine oturtulmuştur. Başlangıçta 2.550 m²lik bir alana inşa edilen gar binası, zaman içerisinde yapılan eklerle, günümüze 3.826 m² bir alanı kaplayacak şekilde ulaşmıştır. Yapımını Ph. Holzmann İnşaat Firması’nın üstlendiği Haydarpaşa Gar binasının mimarları, Otto Ritter ve Helmuth Cuno adlı Alman mimar-mühendislerdir. Yapının temellerinde Hereke’den getirtilen pembe granitin kullanıldığı, cephe kaplamasının ise 2.500 m³ kadar nefti Lefke taşıyla gerçekleştirildiği bilinmektedir. İnşaat sırasında yapı malzemesi olarak ayrıca 13.000 m³ beton, 1.140 ton demir, 520 m³ kereste ve çatı kaplaması için de 6.200 m² arduvaz kullanılmıştır.1175 İnşaatında çoğunlukla İtalyan ustalar ile beş yüz dolayında işçinin çalıştığı yapının girişinde yer alan vitraylar, R. Linnemann - O. Linnemann adlı Alman sanatçılar tarafından yapılmıştır.1176 (Bkz. Şekil 178). Yapının Mimarı 1172 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 196. Servet-i Fünun, No. 896, s. 180. 1174 Mehmet YAVUZ, a.g.t., 115. 1175 Zeki SÖNMEZ, “Tarihimizden Miras Kalan Yapılar-Haydarpaşa Gar Binası”, 43. 1176 Bkz. ( 1172 ), YILDIRAN, 196. 1173 386 Yapı, Alman mimarlar Helmuth Cuno ve Otto Ritter tarafından 1177 tasarlanmıştır. Alman Protestan Kilisesi’nin 1911’deki yenilemesinde proje yönetiminden sorumlu mimar durumundaki Helmuth Cuno, Philipp Holzmann ve Co. İnşaat Şirketi’nde görevliyken, İstanbul’da bilinen en önemli projesi, Otto Ritter’le birlikte gerçekleştirdiği Haydarpaşa Garı inşaatıdır. Alman Lisesi Derneği’nin 2 Nisan 1913 tarihli listesinde, mimar olarak adı geçen tek üye olan Cuno, 1914’te Haydarpaşa’daki Alman Okulu’nun yatılı öğrencileri için, Moda’da satın alınması düşünülen yapı konusundaki araştırmaları da dernek adına yürütmüştür.1178 Hannover 12 Eylül 1913 tarihli ve Alman Çeşmesi’nin1179 uygulayıcı mimarı Scheele imzalı belgede, Cuno’nun Philipp Holzmann ve Co.zu Frankfurt a/M. Firması’nın İstanbul’daki bürosunda, yönetici mimar olarak görev aldığı belirtilmektedir. Scheele, Alman Çeşmesi yenilemesi sırasında gösterdikleri olağanüstü yardımlara değinerek; Alman hükümetine liyakat ödülü vermeleri için Companie des Eaux de Scutari et Kadikeui müdürü Bay Jenke ile Cuno’yu da önermiştir. Ona göre, o tarihte 8 yıldır İstanbul’da yaşamakta olan Cuno, İstanbul’da gerek Alman kolonisi içinde, gerek daha geniş çevrede, saygın bir konuma sahiptir. Haydarpaşa Garı ve buna bağlı demiryolları yapıları, proje ve uygulamalarında görev almış olan Cuno, Alman Hastanesi’nin inşaatında ve yenilemesinde de katkı sağlamıştır. Scheele’nin ifadesine göre Cuno, Türk kuruluşları için de, projelerini kendi oluşturduğu yapılar inşa etmiştir. Cuno yönetimindeki Philipp Holzmann Şirketi, bir süre de Alman Elçilik Sarayı’nın bakımını üstlenmiştir. Scheele’nin, Cuno için önerisi, Prusya’da mezuniyet sınavlarını tamamlamış olsa dahi; teknik, 1177 Bkz. ( 1156 ), ÇELİK, 83, Bkz. ( 1044 ), SÖZEN, 8, Bkz. ( 1135 ), KUBAN, 667, Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 361, Servet-i Fünun, No. 896, 961, Bkz. ( 1153 ), CEZAR, 193, Bkz. ( 1174 ), YAVUZ, 115. 1178 Meryem Müzeyyen Doğuoğlu FINDIKGİL, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Alman Mimari Etkinliği, 113. 1179 Alman Çeşmesi için bkz. s. 485-493. 387 mimari bilgi ve becerisine dayandırılmaktadır. Aynı belgeye göre, Cuno’nun ödüllendirilmesi önerisine Alman Elçisi’nin desteği de tamdır.1180 Alman bakanlığının konuya ilişkin, Berlin 6 Ocak 1914 tarihli cevap yazısında, Karl Jenke’nin ödüllendirilmesi onaylanmış; Cuno’nun ödüllendirilmesiyse serbest mimar olarak çalışmadığı, bir firmaya bağlı görev yaptığı; yaşının henüz önerilen derecelendirme için genç olduğu ve eğitiminin yetersizliği nedenleriyle onaylanmamıştır. Bu bilgi dışında mimar hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır.1181 Otto Ritter ise açılan yarışmada Helmuth Cuno’yla birlikte kazandığı proje uygulama için seçilince; 1906-1909 yılları arasında Haydarpaşa Garı binasını gerçekleştirmiştir. Mimarın, söz konusu dönemde Philipp Holzmann un Co Şirketi genel müdürü olduğu bilgisi dışında, hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır.1182 Değerlendirme I. Dünya Savaşı sırasında güney cephesine gönderilmek üzere gar binasına depolanan cephaneler, 6 Eylül 1917 günü bir sabotaj sonucu patlatılmış ve bu patlamayla birlikte bina tamamen yanmıştır. Binanın çatısı ve kule külahları ancak 1930’lu yıllarda eski fotoğraflarından yararlanılarak, aslına uygun şekilde yeniden yapılmıştır. Yangında zarar gören kemer taşları ise 1938’de yenilenmiştir. Uzun süre bu onarımla kalan yapı, 1976 yılında geniş kapsamlı bir restorasyon geçirmiş ve dış cepheler ile kulelerde yoğunlaşan çalışmalar 1983’te tamamlanmıştır.1183 Binanın çatısı, Kasım 2010’da sürdürülen izolasyon çalışmaları sırasında geçirdiği bir yangın sonucu bütünüyle yok olmuştur. 1180 Bkz. ( 1178 ), FINDIKGİL, 113. A.g.t., 113, 114. 1182 A.g.t., 299. 1183 Bkz. ( 1174 ), YAVUZ, 115. 1181 388 Stuttgart Bankası ihalesi ile Anadolu Osmanlı İmparatorluk Demiryolları’nın kurucusu Deutsche Orient Bank’ın1184 asıl amacı, Türk pazarını ele geçirmeye ve demiryollarının gelişiminde yer almaya çalışan Alman firmalarına ekonomik destek sağlamaktı. Bu bağlamda Haydarpaşa Garı, kuşkusuz Alman izi taşıyan aşırı süslü Neorönesans biçimleriyle uluslararası rekabette Almanların kısa süre önce elde ettikleri ayrıcalıklı yerin açık göstergesi durumundadır. Ancak kendinden emin bu zafer gösterisi, işin yavaş ilerleyişiyle çelişkiye düşmüş; II. Wilhelm’in İstanbul’u Ekim 1917’deki son ziyaretinde Bağdat hattı henüz tamamlanmamış durumdaydı.1185 İstanbul peyzajında Anadolu’nun kapısı olarak görülebilecek anıtsal Haydarpaşa Garı, imparatorluğun son döneminin siyasal tarihinde büyük önemi olan Bağdat Demiryolunun başkentteki simge yapısıydı ve II. Abdülhamid’in özel isteğiyle inşa edilmişti.1186 Avrupa yakasındaki Sirkeci Garı, Avrupa’dan gelen yolcuları bir Şark havası içinde karşılarken, Asya yakasındaki gar, Doğu’dan gelen yolculara Avrupai yüzünü gösteriyor, böylece Osmanlı başkentinin “Doğu’yla Batı’nın kesiştiği noktada olduğu romantizmi” vurgulanmış oluyordu.1187 Yapının tarihinde siyaseten sahne olduğunu en önemli olaysa, 6 Eylül 1917’de cephelere ulaştırılmak üzere gara yığılmış bulunan cephane ve savaş malzemesiyle can kaybına mal olan ve yapıyı patlamaların yol açtığı yangınla harap hale getiren sabotajdır. Sabotajın Fransız istihbarat örgütünce planlandığı, 1950’lerde eski bir istihbarat görevlisi olan Paul de Saily tarafından öne sürülmüştür. Belirtildiğine göre örgütçe, I. Dünya Savaşı öncesinde Berlin-Bağdat Demiryolu hattına ustabaşı olarak sokulan Alman asıllı ajan George Mann, savaşın başlamasından sonra İstanbul’a gelen Goeben Zırhlısına mürettebat olarak girmeyi başarmış; Haydarpaşa sabotajını gerçekleştirdikten sonra da Fransa’ya giderek Deniz 1184 Bankanın faaliyetleri için bkz. Osmanlı Maliyesine Fiili Anlamda El Konulması: Düyun-u Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu ve Diğer Ekonomik Gelişmeler, s. 57-70, İstanbul Bahçekapı’daki binası için bkz. s. 340-343. 1185 D. BARILLARI - E.GODOLI, a.g.k., 19, 20. 1186 Bkz. ( 1135 ), KUBAN, 667. 1187 Bkz. ( 1156 ), ÇELİK, 83. 389 Kuvvetleri İstihbarat Şubesi’nde görev almıştır. Patlama ve yangınla yıkıntı haline gelen gar binası, Cumhuriyet’in ilk yıllarında restore edilmiştir.1188 Karayollarının henüz yaygın olmadığı dönemlerde, İstanbul’dan Anadolu’ya yolcu ve asker sevkiyatı, Cumhuriyet’ten sonra memurların, devlet ve işadamlarının Ankara’ya gidiş gelişleri ve İstanbul’un tüm Anadolu’yla demiryolu bağlantısı hep Haydarpaşa Garı yoluyla gerçekleşmiştir. Bu nedenle gar, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkilerinin yanı sıra, bir dönemin filmlerinde ve edebiyatında ayrılık ve kavuşma sahnelerinin değişmez dekoru olarak, kültür tarihimizde de ayrı bir yere sahiptir. III. 11. Sağlık Yapıları Osmanlı İmparatorluğu’nda, XIX. Yüzyıl’a kadar sürdürülmüş olan tıbbi faaliyetler ve bu faaliyetlerin yerine getirildiği sağlık kuruluşları, Selçuklulardan devralınan geleneksel metot ve yapı geleneğini devam ettirmiştir. Tıp eğitimin verildiği ve aynı zamanda tedavi merkezleri olan Selçuklu tıp medreseleri, bimarhane, dârüşşifa ve tımarhane gibi kategorilere ayrılmaktadır. Bu yapılar genel itibariyle kare veya dikdörtgen bir orta avlu çevresinde gelişen mekânlardan oluşmaktadır. Osmanlı sağlık yapılarının da, Batılılaşma Dönemi’ne değin bu geleneksel plan şemasını uygulamaya devam ettikleri görülmektedir. Söz konusu dönemde sağlık hizmetlerinin, henüz devletin halka sağlamakla yükümlü olduğu bir hizmet olarak kabul edilmiyor olması, hastane işlevini yerine getiren yapıların vakıflar eliyle inşa edilmeleri sonucunu doğurmuştur. Sağlık hizmetlerinin Batı’daki çağdaş tıp anlayışına uygun bir kurumsallaşmaya yönelmesi ve söz konusu işleve uygun yapıların gerçekleştirilmesi arayışı, Osmanlı İmparatorluğu’nda III. Selim Dönemi’yle (1789-1807) başlamıştır.1189 Söz konusu dönemde Batılı anlamda yeni bir ordu kurma girişimi 1188 1189 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 197. Gevher ACAR, a.g.t., 228, 229. 390 olarak gerçekleştirilmiş olan Nizam-ı Cedid ordusunun sağlık alanındaki ihtiyaçlarını karşılamak üzere hayata geçirilmiş olan reformlar, ordu ve donanmaya hizmet verecek askeri sağlık kuruluşlarının yapımını da gerekli kılmıştır. Bu bağlamda inşa edilen ilk askeri hastanelerin, Nizam-ı Cedid ordusu için aynı dönemde yapılmış olan kışlaların içinde ya da yakınlarında kurulmuş oldukları görülmektedir. İnşa tarihi net olarak bilinmemekle birlikte, 1796’da faaliyette olduğuna ilişkin belgeler bulunan, Taksim’deki Topçu Ocağı’nın erlerinin tedavilerine ayrılan Tophane-i Âmire Hastanesi, Osmanlı İmparatorluğunda varlığı saptanabilen askeri sağlık kuruluşlarının en eskilerindendir.1190 Aynı dönemde Levend Çiftliği Kışlası’nda 1799’da gerçekleştirilen ve 1808’de Yeniçeriler tarafından yakılan Levend Çiftliği ve 1800’de Selimiye Kışlası kapsamında gerçekleştirilen Selimiye hastaneleri, ilk çağdaş Osmanlı sağlık kuruluşları olarak kabul edilmektedir.1191 III. Selim’in başlatmış olduğu sağlık reformları, padişahın 1807’de tahttan indirilmesiyle sekteye uğramış olmasına rağmen, reformları sürdürmek konusunda kararlı olan II. Mahmud Dönemi’nde (1808-1839) özellikle tıp eğitimi alanındaki atılımlarla sürdürülmüştür.1192 Bunlardan en önemlisi, 1827’de yabancı dilde eğitim yapmakta olan Mekteb-i Tıbbiye’nin1193 açılmasıdır. Ayrıca bu dönemde, çoğu günümüze ulaşamamış olan pek çok askeri hastane de faaliyete geçmiştir. Sultan Abdülmecid Dönemi’ne (1839-1861) gelindiğindeyse, ordu ve donanmada başlatılan sağlık reformlarının halk sağlığı alanında da yaygınlaştırılmaya çalışıldığı görülmektedir. Başkent İstanbul’da 1826’da yaşanan şiddetli kolera salgını, komşu ülkelerle bazı Batılı ülkelerin bu konuda Osmanlı İmparatorluğu üzerinde baskı oluşturmasına ve sonrasındaysa ilk kez bir karantina ofisi kurulmasına neden olmuştur. Bu dönemde ayrıca 1840-1842 yılları arasında mevcut askeri tıp kuruluşları genişletilmiş ve bunlara Davutpaşa, Rami, Toptaşı kışlalarıyla İstinye, Ahırkapı ve Tarabya’da açılan yeni askeri hastaneler 1190 Nuran YILDIRIM, “Askeri Hastaneler”, 345. Yıldırım YAVUZ, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Sağlık Kuruluşları”, 124. 1192 Söz konusu gelişmeler için bkz. Yeniçeri Ocağının Kaldırılması ve Süreklilik Kazanan Reformlar, s. 7-13. 1193 Okulun kısa tarihçesi için bkz. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane / Değerlendirme, s. 111-113. 1191 391 eklenmiştir.1194 1853-1856 Kırım ve 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşları, Tanzimat Dönemi içerisinde açılan askeri hastanelerin sayılarının artmasına neden olmuş; Balkan, I. ve II. Dünya savaşlarının ardından gelen barış dönemindeyse bu hastanelerin çoğu kapatılmıştır.1195 Tanzimat Dönemi’nde açılan, ancak günümüze ulaşamayan askeri hastanelerin en önemlileri arasında: 1844’te yanan eski kışlanın yanına inşa edilerek 1845’te hizmete giren ve Selimiye ile Kuleli kışlalarındaki hassa askerlerine hizmet veren Kuleli Askeri Hastanesi, Mısır Hıdivi İsmail Paşa’nın Emirgan Korusu’nda yapımını başlattığı hastane binasının 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda görülen ihtiyaç üzerine tamamlatılmasıyla hizmete giren Mirgûn (Emirgan) Hastanesi, yine aynı yıllarda Eyüp’teki İplikhane’de kurulan İplikhane ve Beylerbeyi Sarayı’nın Muzıka-i sayılabilir. Hümayun ve Paşalar Dairesi’nde açılan Beylerbeyi hastaneleri 1196 XIX. Yüzyıl’ın ilk yarısında inşa edilen ve bir avlu etrafında gelişmekte olan koridorlar üzerinde sıralanmış mekânlardan meydana gelen plan şemalarına sahip hastane binalarının bu tasarım şemalarının iki farklı işlevdeki yapı türünden kaynaklandığı söylenebilir. İlki Selçuklu medreseleri, ikincisiyse başkent İstanbul’da XVIII. Yüzyıl sonlarından başlayarak inşa edilmiş olan kışlalardır. Söz konusu tasarım kurgusunda, geleneksel kurumların alışılagelmiş biçimsel özelliklerini yineleme eğilimiyle birlikte, Osmanlı İmparatorluğu’nda birçok farklı alanda girişilen reformlarda olduğu gibi, sağlık reformlarının gerçekleştirilmesinde de ordunun öncü bir rol oynamış olması önemli bir etken olmuştur. Sağlık hizmetlerinin öncelikle orduyla bağlantılı olarak düşünülmüş olması, ilk askeri hastanelerin orduya hizmet amacıyla kışla binalarının yakınına inşa edilmesi ve hatta kimi zaman aynı bina içinde hizmet vermeleri nedeniyle, kışla plan şemalarının tekrar edilmiş olması olağan karşılanabilir. 1194 Yıldırım YAVUZ, a.g.m., 126. Gevher ACAR, a.g.t., 231. 1196 Bkz. ( 1195 ), ACAR, 231. 1195 392 II. Abdülhamid Dönemi’ne (1876-1909) gelindiğindeyse, özellikle Almanlarla siyasi ve ekonomik alandaki yakınlaşmanın hastane binalarının da tasarım ve inşa süreçlerini etkilediği görülmektedir. Bu bağlamda, dönemin modern bir yaklaşımı olarak kabul edilen, bir bahçe içerisinde birbirinden bağımsız pavyonlar biçiminde düzenlenmiş hastane plan şemaları XIX. Yüzyıl’ın sonunda Osmanlı İmparatorluğu’nda uygulanmıştır. Askeri hastaneler içinde bu nitelikteki ilk yapı, 1898’de Tıbhane-i Amire’yi düzenlemek üzere Bonn Üniversitesi’nden davet edilen Prof. Dr. Robert Rieder’in Almanya’da uygulanmış hastane binalarının planlarını örnek alarak, Osmanlı toplumunun ihtiyaç ve alışkanlıklarından doğan geleneksel mimariyle bağdaştırmaya çalıştığı Haydarpaşa Askeri Tıp Okulu’na bağlı Numune Hastanesi olmuştur. Tanzimat Dönemi’nde yaşanan savaşların yaratmış olduğu olumsuz koşullara bağlı olarak art arda salgın hastalıklar yaşanmış, bu nedenle devlet eliyle yürütülecek sivil sağlık hizmetlerinde karantina ve aşılama başta olmak üzere, bu hastalıklarla mücadeleye öncelik tanınmıştır. Maddi olanaksızlıklara, malzeme ve mekân yetersizliklerine rağmen, dönemin sağlık kuruluşlarının hastalıklarla mücadelede önemli hizmetler verdikleri söylenebilir. Osmanlı İmparatorluğunun bu alandaki çalışmalarının yanı sıra, XVIII. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak, özellikle yabancıların ve gayrimüslim tebaanın yoğun olarak yaşadığı Galata ve Pera bölgelerinde Fransızlar, İngilizler ve Almanlar tarafından da hastaneler açıldığı görülmektedir.1197 Askeri alandaki bu gelişmeler dışında, Avrupa’da geçerli olan tıp anlayışı ve kurallarına uygun ilk Osmanlı sivil sağlık kuruluşu, Osmanlı tıp tarihinde “hastane” sözcüğünün de ilk kez kullanıldığı bir kurum olan, 1843’te Sultan Abdülmecid’in annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan tarafından bir vakıf kurumu olarak gerçekleştirilen Bezm-i Âlem Guraba-i Müslimin Hastanesi’dir. Söz konusu hastane, 60 x 84 m. boyutlarında, dikdörtgen bir iç bahçe çevresinde gelişen kapalı koridorların dış kenarlarına dizili büyük hasta koğuşlarından meydana gelen bir plan 1197 Gevher ACAR, a.g.t., 341. 393 şemasına sahiptir. Guraba-i Müslimin Hastanesi bu görünümüyle, askeri hastanelerde olduğu gibi, sivil bir hastane binasında da XIX. Yüzyıl’ın kışla şemasını tekrar eden bir örnektir.1198 Kırım Savaşı,1199 Osmanlı sağlık kuruluşlarının yetersizliğini ortaya çıkarmış; 1854’te İstanbul’a gelen Florence Nightingale’in kişisel çabaları ve Times Gazetesi’nin mali yardımlarıyla, altı ay içerisinde Selimiye Süvari Kışlası hastaneye dönüştürülmüştür. Ortasında bir mescit bulunan, ağaçlıklı, dikdörtgen bir avluyu her iki katta da çevreleyen kapalı koridorlar üzerine dizili büyük odalardan oluşan yapı, Guraba-i Müslimin Hastanesi modelini yinelemekteydi.1200 Özetle, XIX. Yüzyıl’da inşa edilen askeri hastaneler gibi, sivil sağlık yapıları da II. Abdülhamid Dönemi’ne kadar, ortası avlulu kışla şemasını kullanan, yalın formları yanında bol yeşilli bahçeleriyle betimlenen geleneksel şemalarını sürdürmüş; yüzyılın sonundaysa, özellikle Batı’daki gelişmelere bağlı olarak, dönemin modern sağlık kuruluşlarına uygun şekilde, bahçe içinde birbirinden bağımsız pavyonlar halinde düzenlenmiş plan şemalarına sahip, Batılı anlamda hastane binaları formuna dönüşmüşlerdir. Söz konusu uygulamanın en önemli örneklerinden biri, kataloğumuzda da yer vermiş olduğumuz, 1899’da Berlin’deki bir çocuk hastanesi örnek alınarak oluşturulmuş sivil bir hastane olan Şişli Hamidiye Etfal Hastanesi’dir. Katalog No: III. 11. 1 Gümüşsuyu Askeri Hastanesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 1198 Afife BATUR, “Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Mimarlığı”, 1058, 1059. Bkz. Kırım Savaşı’nın Yaratmış Olduğu Siyasi ve Diplomatik Gelişmeler, s. 14-16. 1200 Bkz. ( 1056 ), BATUR, 1059. 1199 394 Yapı, Beyoğlu İlçesi, Gümüşsuyu Mahallesi’nde, Taksim’den Dolmabahçe’ye inen İnönü Caddesi üzerinde, Gümüşsuyu Kışlası’nın (Bugünkü İTÜ Makine Fakültesi) yanında yer almaktadır (Bkz. Şekil 181). Sultan Abdülmecid’in Taşkışla ve Gümüşsuyu kışlalarındaki topçu askerlerinin tedavileri için bu yörede bir hastane yapılmasını emretmesi üzerine, Taksim’de Ayaspaşa Mezarlığı’nın bulunduğu, İstanbul Boğazı’na ve Anadolu yakasına bakan meyilli tepenin Gümüşsuyu mevkiinde binanın yapımına başlanmıştır.1201 Daha önce Taşkışla binası tanıtılırken değinilmiş olduğu üzere, Cezar’a göre XIX. Yüzyıl’da hızlı bir gelişim süreci yaşayan Beyoğlu’nun en değerli bölgesinde yer alan geniş mezarlık alanının büyük çaplı askeri yapılarla iskâna açılması isteği, bu yapının konumun belirlenmesinde de belirleyici rol oynamış olmalıdır.1202 Ancak inşaat nedeniyle mezarlığın kısmen kaldırılması, halk arasında Sultan Abdülmecid aleyhinde sözler söylenmesine neden olmuştur.1203 Plan Şeması E şeklinde bir plan şemasına sahip olan yapı, ana girişin sağındaki kanatta üç, diğer bölümlerdeyse iki katlı olarak tasarlanmış ve köşeleri, dönemin askeri mimarisine uygun olarak, dışa taşkın bir şekilde düzenlenmiştir (Bkz. Şekil 180). Strüktür ve Yapı Malzemesi Kâgir olarak inşa edilen yapıda, girişin sağındaki bölüm zeminle birlikte üç katlı, diğer bölümler ise iki katlıdır. Yapının üzeri kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. Mimari Üslup 1201 Nuran YILDIRIM, “Gümüşsuyu Askeri Hastanesi”, 449. Bkz. ( 364 ), CEZAR, 498. 1203 Bkz. ( 1201 ), YILDIRIM, 449. 1202 395 Yapının orta aksı, iki yanda arka arkaya dizilmiş, ikişerli dört yüksek sütunla belirlenmiş olan revaklı giriş bölümü ve burada yer alan bir merdivenle vurgulanmıştır (Bkz. Şekil 182). Binanın bütününde yalın dikdörtgen pencerelere yer verilmiş, salt birinci kat pencereleri Barok kıvrımlı küçük konsollarla taşıtılan silmelerle hareketlendirilmiştir. Yapının dışa taşırılan köşe bölümlerinde, tüm katlar boyunca devam eden pilastrlar görülmektedir. Yapı, bu görünümüyle, dönemin resmi binalarında sıkça tercih edilen Batı tarzı Neoklasik üslubun yalın bir örneği durumundadır. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Saray ve askeri nitelikli büyük çaplı binalar inşa ettirmek konusunda girişimci bir tavır sergileyen Sultan Abdülmecid, Taksim’de ikisi kışla, biri hastane olmak üzere, üç askeri bina inşaatı başlatmıştı. Bu yapılardan Gümüşsuyu Muzika-i Hümayun Kışlası, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde tamamlanmıştır. Bu inşa faaliyetleriyle, önceden mevcut olan Beyoğlu Topçu Kışlası’yla1204 birlikte Taksim, birbirinin oldukça yakınında dört askeri yapının yoğunlaştığı bir bölge haline gelmişti. Gümüşsuyu Askeri Hastanesi, hastanesi bulunmayan Topçu Kışlası’nın bu ihtiyacının karşılanması amacıyla yapılmıştır.1205 1840’lı yıllarda Osmanlı hükümetinden iş almaya çalışan İngiliz mimar Smith, güçlü İngiliz İmparatorluğu’nun da desteğiyle, Osmanlı hükümetine birbiri ardına kışla, hastane, okul projeleri sunmuştur.1206 1845 yılında, Smith’e hastane planları yaptırıldığı, ancak incelenen planların uygulanamayacağı belirtilmiş; Smith bu planları hazırladığı için nişan talebinde bulunmuş, Seraskerliğe ulaştırılan yazıda nişan verilip verilmeyeceği padişahın takdirine bırakılmış; Saray’dan verilen cevapta da mimara 6. Dereceden nişan verileceği belirtilmiştir. Yapılan yazışmalar sonucunda, Smith’in yaptığı hastane projesinin uygulanmamış olması nedeniyle nişan almaya hak kazanamadığı belirtilmektedir. Başlangıçta sipariş üzerine 1204 Topçu Kışlası için bkz. s. 135-139. Mustafa CEZAR, Osmanlı Başkenti İstanbul, 497, 498. 1206 Bkz. ( 364 ), CEZAR, 498. 1205 396 hazırlatılan ve beğenilmediği doğrultusunda, Smith anlaşılan projelerin, olasılıkla tarafından revize edilerek yeni yeniden talepler sunulduğu düşünülmektedir.1207 Osmanlı yöneticileri, zaten uzun bir süreden beri topçu askeri için bir hastane yaptırmak istediğinden, Smith’in revize edilmiş olan projesini bu kez geri çevirmemiş1208 ve bu proje doğrultusunda, Hassa Müşiri Fethi Paşa’nın gözetiminde hastanenin inşaatını başlatarak, sonuçlandırmıştır.1209 Hastanenin açılışı, padişahın da hazır bulunduğu bir törenle 4 Kasım 1849’da1210 yapılmıştır.1211 Binanın açılışı, dönemin gazetelerinde önemli bir haber olarak yer almış ve Journal de Constantinople Gazetesi, uzun ve övücü satırlarla hastane hakkında ayrıntılı bilgilere yer vermiştir.1212 Yapı, mimarisi itibariyle dikkate değer bir özellik taşımıyor olsa da, Türkiye’de ısıtma sisteminde bir ilke ve yeniliğe öncülük etmesi bakımından önemlidir. Sıcak suyla ısıtma yani kalorifer sistemi ilk kez bu yapıda uygulanmıştır. Binanın açılışını anlatan gazete, yapının bu özelliğine de değinerek: “Hastanenin tamamı sıcak su sistemiyle ısıtılmaktadır. Bu yeni ısıtma sisteminin diğerlerine üstünlüğü dün majestelerinin huzurunda yapılan bir deneyle de ortaya konmuştur” demektedir.1213 1207 Nurcan YAZICI, a.g.t., 230. Mustafa CEZAR, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, 184. 1209 Bkz. ( 364 ), CEZAR, 498. Cezar, bu bilgiyi Tarih-i Lütfi, C. IX, s. 15’den aktarmaktadır. 1210 Nuran Yıldırım, 1847’de başlayan yapım çalışmalarının 2 yıl sürdüğünü ve binanın açılış törenininse 17 Zilhicce 1265’te (4 Ekim 1849) yapıldığı bilgisini vermektedir. Bkz. ( 1201 ), YILDIRIM, 449. 1211 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 202. Cezar, bu bilgiyi Journal de Constantinople Gazetesi’nin, 4 Kasım 1849 tarihli nüshasından aktarmaktadır. 1212 Bkz. ( 364 ), CEZAR, 498. Cezar, bu bilgiyi Journal de Constantinople Gazetesi’nin, Echo l’Orient, 4 Kasım 1849 gün ve 196 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 1213 Bkz. ( 364 ), CEZAR, 498. Ayrıca bkz. ( 1117 ), CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 292. 1208 397 Ayrıca, 1856 yılında Dolmabahçe Gazhanesinin yapılmasından sonra, 1857’de Taksim Kışlası’na kadar borular döşenip Taksim Kışlası, Taşkışla ve Gümüşsuyu Hastanesi havagazıyla aydınlatılmıştır.1214 Yapının Mimarı Yapı, İngiliz Elçiliği’nin mimarı William James Smith tarafından tasarlanmıştır.1215 Değerlendirme Yapı, çeşitli tarihlerde onarımlar görmüştür. 1954-1955’te mutfak ve ek kısımları yeniden ele alınmış ve buradaki barakalar yıktırılarak yenilenmiştir. Polikliniklerin yetersiz kalması üzerine, orta bahçede iki katlı modern bir poliklinik binası yaptırılarak 1 Nisan 1967’de hizmete açılmıştır. Hastanenin üst katı restore edilmiş ve Haziran 1968’de hizmete girmiştir.1216 Gümüşsuyu Askeri Hastanesi, günümüzde de ilk işlevini sürdürerek, asker hastanesi olarak kullanılmaktadır. İstanbul’da Haydarpaşa Askeri Hastanesi’nden sonra yapılan ikinci askeri hastane durumundaki Gümüşsuyu Askeri Hastanesi, büyük koğuşlarında, 350 yatakla hizmete girmişti. Koğuşlar hasta başına düşen hava miktarının artırılması amacıyla yüksek tavanlı olarak tasarlanmıştı. Hastanenin ilk kadrosu, Başhekim Miralay Salih Bey, Tabib-i Evvel Hacı Mehmed, 6 sıra tabibi ve 4 eczacıdan oluşmaktaydı. Uzun yıllar orduya hizmet veren hastane, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nda Miralay Lefter Bey yönetiminde kadrosunun çok üstünde hasta kabul etmiştir. Hastane hekimlerinden Operatör Hazım (Bellisan) Paşa 1892’de burada ilk modern cerrahi servisini kurmuştur. Bundan sonra hastane özellikle cerrahi alanında büyük bir ün ve saygınlık kazanmıştır. 1909’da hastanede uzmanlık dalları kurulmuş ve röntgen, 1214 Bkz. ( 867 ), CEZAR, 350. Bkz. ( 364 ), CEZAR, 498, Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 61, Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 669, Ayşe Yetişkin KUBİLAY, “Gümüşsuyu Askeri Hastanesi / Mimari”, 450, Cengiz CAN, a.g.t., 188. 1216 Nuran YILDIRIM, “Gümüşsuyu Askeri Hastanesi”, 450. 1215 398 asabiye, kulak-burun-boğaz, deri-frengi hastalıkları servisleri çalışmaya 1217 başlamıştır. 1912-1913 Balkan Savaşı sırasında Alman Kızılhaç örgütünden Dr. Liebert başkanlığında, Dr. Hitzler ile 4 hastabakıcı ve 2 hemşireden oluşan bir ekip, çalışmalarını bu hastanede sürdürmüştür. Savaş sonunda başhekimliğe atanan Miralay Süleyman Numan Bey burayı örnek bir hastane haline getirerek, Alman hemşireler çalıştırmıştır. I. Dünya Savaşı süresince hastane, Ordu Sıhhiye İkmal Deposu görevini de üstlenmiş ve bu dönemde hasta akını karşısında Ayaspaşa Mezarlığı duvarı dibine iki pavyon ve bir baraka yaptırılarak bunlar bulaşıcı hastalıklar ile asabiyeye ayrılmış ve yatak kapasitesi 1.200’e çıkarılmıştır.1218 1919’da Fransızlar tarafından işgal edilen hastane, İstanbul’un düşman işgalinden kurtuluşundan sonra, 500 yatakla faaliyetlerine devam etmiştir. II. Dünya Savaşı’nda, özellikle 1943’ten itibaren, Trakya ve İstanbul civarında yapılan yığınakların acil cerrahi vakalarına müdahale edebilen ve devamlı cerrahi servisi bulunan tek hastane Gümüşsuyu Askeri Hastanesi olmuştur.1219 Yapı, mimari özellikleri açısından önemli ve farklı nitelikler taşımıyor olsa da, teknolojik açıdan, Türkiye’de ısıtmasında kaloriferin uygulandığı ilk yapı olarak önem kazanmaktadır.1220 Katalog No: III. 11. 2. Hamidiye Etfal Hastanesi / Şişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 1217 Bkz. ( 1201 ), YILDIRIM, 449. Bkz. ( 1201 ), YILDIRIM, 449. 1219 A.g.m., 449, 450. 1220 Bkz. ( 1208 ), CEZAR, 184 ve bkz. ( 1215 ), KUBİLAY, 450. 1218 399 Yapı, Şişli İlçesi, 19 Mayıs Mahallesi’nde, Etfal Hastanesi Sokak’ta yer almaktadır. Hastanenin yayın organı olan İstatistik’in 1907 tarihli bir sayısına göre yapının bulunduğu arazi “…deniz seviyesinden 120 metre yükseklikte olup Balmumcu Çiftlik-i Hümayunu dâhilinde meyilli bir satıh üzerindeydi. Hastanenin cephe ve girişi Batıya, arka tarafı Doğuya nazırdı. Doğu tarafından bakıldığında Alemdağı, Çamlıca gibi güzel tepeler ile Balmumcu çiftliğinin geniş arazisi görülüyordu. Dört yönden esen rüzgârlara açık bulunduğu için havası gayet latif ve her türlü taaffünden masundu. Bakteriyolojik incelemeler de bunu ispat etmişti. Şişli Tramvay caddesinden 250 metre uzakta bulunması etrafının ağaçlıklı bahçeyle çevrili olması hasebiyle toz almamaktaydı”.1221 Hastane, şehrin kalabalığından uzak ve hastaların dinlenmesine uygun bir mevkide kurulmuştu.1222 Toplam 15.375 m² genişliğindeki büyük bir arazi üzerine inşa edilen hastanenin arsası iki bölümden oluşmaktaydı. Hastane faaliyete geçtiğinde, etrafı duvarlarla çevrili 9.300 m²lik birinci bölümde 10 pavyon bulunmaktaydı. Duvar dışındaki, çitle çevrili olan ikinci bölümse 6.075 m² genişliğindeydi ve burada bir karakol yer alıyordu. Hastanenin kapalı alanı merkez bina 290, bakteriyoloji ve kimya laboratuvarı 135, muayenehane olarak kullanılmakta olan müşahedat-ı tıbbiye dairesi 135, birinci pavyon 215, ikinci pavyon 197, üç, dört ve beşinci pavyonlar 170, mutfak ve çamaşırhane 145, etüv ve kalorifer dairesi 152 olmak üzere toplam 1.779 m² idi. Binalar arasında ve çevresindeki bahçeyse 2.521 m² genişliğindeydi.1223 Plan Şeması 1221 Nuran YILDIRIM, Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı Hamidiye Etfal Hastanesi, 38. Yıldırım, bu bilgiyi İstatistik 1907, s. 19’dan aktarmaktadır. 1222 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 150, 151. Demirel, bu bilgiyi İkdam Gazetesi’nin 18 Şubat 1901 gün ve 2388 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 1223 İstatistik 1900, s. 10-14. 400 Hastane binası T biçiminde bir alan üzerinde art arda simetrik olarak yerleştirilmiş dört çift küçük pavyon ile önde ortada bir yönetim binası ve arkada bir küçük ısı merkezi olmak üzere, on pavyon halinde tasarlanmış ve arada kalan geniş arsa son derece zengin bir bahçe olarak düzenlenmiştir (Bkz. Şekil 183). Pavyonlardan ön sıradakiler ikişer katlı, diğerleriyse tek katlı olarak inşa edilmiş ve üzerleri kiremit kaplı ahşap çatılarla örtülmüştür. Yıldırım Yavuz’a göre, bu tek katlı pavyonlar, çocuk ölçüleri dikkate alınarak tasarlanmış ve ayrıca burada geniş, çiçekli bahçe içindeki kompozisyonla kişiyi rahatlatan ve olumlu yönde etkileyen bir ortam yaratılmıştır (Bkz. Şekil 184). Bununla birlikte, Osmanlı Dönemi’nde ilk kez gerçekleştirilen, tam teşkilatlı, birbirinden bağımsız pavyonlardan oluşan bu hastanenin tasarımının olumsuz yanıysa, pavyonlar arasındaki ulaşımın açık havada yapılıyor olmasıdır. Olumsuz hava koşullarında, özellikle mutfak ve çamaşırlıkla hasta pavyonları arasındaki ulaşım güçleşmekte, bulaşıcı hastalıkların ayrı yapılarda tedavi edilmesinin olumluluğu yanında, servis ve ulaşımın açık havada yapılması, işlerlik açısından olumsuzlar doğurmaktadır. Bu sirkülasyon ve servis sorununun dönemin model alınan Orta Avrupa ülkelerinde uygulanan sağlık kuruluşlarında da henüz çözümlenememiş olduğu bilinmektedir.1224 Hastane kompleksine 1907’de bir saat kulesi ve mescit eklenmiştir. Yaklaşık 20 m. yüksekliğindeki kule, kare planlıdır. Yapının, dikdörtgen planlı mescidi, zaman içerisinde değiştirilerek bir dönem hemşire yemekhanesi olarak kullanılmış,1225 günümüzdeyse özgün işlevine yeniden kavuşturulmuştur. Strüktür ve Yapı Malzemesi Tek katlı pavyonlar halinde tasarlanmış olan yapılar, taşıyıcı tuğla duvar ve volta döşeme tekniğiyle gerçekleştirilmiş ve üzerleri kiremit kaplı ahşap çatılarla örtülmüştür.1226 1224 Yıldırım YAVUZ, “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Sağlık Kuruluşları”, 129, 130. Afife BATUR, “Etfal Hastanesi Saat Kulesi ve Mescidi”, 222. 1226 Yıldırım YAVUZ, a.g.m., 129. 1225 401 Mimari Üslup Birbirinden bağımsız pavyonlar halinde inşa edilen yapı grubunun merkezinde yer alan ana bina, Beaux-Arts mimarlık anlayışına göre biçimlendirilerek, cepheleri simetrik olarak tasarlanmış ve yapının ana girişi ve köşeleri öne çıkarılıp, yükseltilerek vurgulanmıştır (Bkz. Şekil 185). Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanan ve 1907’de bu yapı grubuna eklenen mescit-saat kulesi ise D’Aronco’nun proje ve eskizlerinde Art-Nouveau ve Oryantalist çeşitlemelerle daha karmaşık bir görünümde olmasına karşın, uygulamada bazı Oryantalist motifler içeren daha klasik, yalın ve durağan bir tasarım göstermektedir (Bkz. Şekil 186). Afife Batur, bu yapı için, dönemin yazılarında style turc teriminin kullanılmış olduğunu belirtmektedir.1227 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Sultan Abdülhamid, Hamidiye Etfal Hastanesi’ni, sekiz aylık bir bebekken difteriden ölen kızı Hatice Sultan anısına yaptırmıştır.1228 Sultanın, böyle bir hastanenin yapımına karar vermesinin kısa “öyküsü” şöyledir: 1893 yılında padişahın emriyle Almanya’ya nöroloji, pediatri ve sosyal hijyen alanlarında uzmanlık yapmak üzere gönderilmiş ve bu sırada pediatri alanında Avrupa’nın tanınmış profesörleriyle çalışma olanağı bulmuş olan Dr. İbrahim Bey,1229 Saray’a Hatice Sultan’ı muayene etmek üzere geldiğinde, çocuğun havale geçirmekte olduğunu görür ve bir şey yapılamayacağını anlar. Nitekim gündüz saatlerinde Hatice Sultan vefat eder. II. Abdülhamid bu acı olay sonrasında görüştüğü ve çocuk hastalıkları hakkında bilgi aldığı Dr. İbrahim Bey’le yaptığı görüşmelerin birinde Hatice Sultan’la ilgili gördüğü bir rüyasını şöyle anlatır: “Rüyamda Hatice Sultan’ı gördüm. Benden su istedi. Bir hayır yapılması ihtiyacı olduğunu anladım. Siz son dakikalarında başucunda idiniz. Tıptaki liyakatiniz kadar iyi ahlakınıza ve manevi vasfınıza güvenim var. 1227 Bkz. ( 1225 ), BATUR, 222. Ayşe OSMANOĞLU, Babam Sultan Abdülhamid, 37, 38. 1229 Nadir ÖZBEK, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, 225-228. 1228 402 Merhumenin adına Bir cami yaptırmak istiyorum. Sizin fikriniz nedir?” Dr. İbrahim Bey bu soruya, “Şevketmeab! Lütfen ve teberrüken bir çocuk hastanesi tesis buyurunuz. Merhume Hatice Sultan hazretleri bir çocuk hastalığının tesiri ile daha bebe çağında hayata veda etti. Öyle bir hastane inşa buyurunuz ki her türlü fenni tesisata ve tıbbi imkânlara sahip olsun” cevabını vererek, hem çocuk hastalıkları uzmanlığı bulunacak, hem de bu konuda araştırma hastanesi olacak bir hastanenin yapılmasını önerir.1230 II. Abdülhamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu ise hatıratında hastanenin yapılması konusunda babasının şu sözlerini nakleder: “Benim çocuğum kurtulamadı. Kim bilir fakir fukaranın çocukları nasıl bakılıyor. Hiç olmazsa bir hastane yaptıralım da benim gibi birçok babaların kalbi yanmasın”.1231 Hastanenin yayın organı olan İstatistik’in ilk yıllığından Sultan Abdülhamid’in 16 Şubat 1898 tarihli iradesiyle bir çocuk hastanesi yapılmasını emrettiği öğrenilmektedir. Hastane son tıbbi gelişmelere uygun bir şekilde, kâgir olarak inşa edilecek, çevresi bir bahçe olarak düzenlenecektir. Bu irade üzerine Dr. İbrahim Bey, kendisinin de bir süre bulunduğu, dünyanın birinci derece çocuk hastanelerinden biri durumundaki, Berlin’de Kaiser und Kaiserin Friedrich Kinderkrankenhaus adıyla 1889 yılında hizmete açılan pavyon tarzındaki hastanenin resim ve planlarını Padişaha arz etmiştir. İkdam Gazetesi, hastanenin açıldığı günün ertesinde hastanenin projeleri hakkında şöyle yazmaktadır: “Berlin’de İmparator ve İmparatoriçe Frederik adına yapılan çocuk hastanesi taklit edilerek yapılmıştır. Bu hastane inşa edilirken 85 doktordan oluşan bir komisyon kurulup derin ve geniş tıbbi müzakereler yapıldığı gibi bunlardan bir kısmı diğer memleketlerdeki çocuk hastanelerini de ziyaret ederek gerekli incelemeleri yapmışlardır. İşte Hamidiye Etfal Hastanesi de bunun (Frederik Hastanesi’nin) aynısı olup planları da oradan getirtilmiştir.1232 Bu planları beğenen II. Abdülhamid, hastane için İstanbul’un yüksek ve havası güzel yerlerinden kabul edilen Balmumcu Çiftlik-i Hümayunu’ndan 15.000 ziradan1233 fazla bir yeri bağışlar. 12 Mayıs 1898’de arsada 1230 Suat EFE, “Şişli Etfal Hastanesinin Kurucusu Dr. İbrahim Paşa (1861-1938)”, 141-142. Bkz. ( 1228 ), OSMANOĞLU, 37, 38. 1232 İkdam Gazetesi’nin 6 Haziran 1899 gün ve 1766 sayılı nüshası. 1233 Zira, 75-90 cm. arasında değişen, dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir uzunluk ölçüsü. 1231 403 hafriyata başlanmış, 2 Haziran 1898’de padişahın sohbet arkadaşlarından Emin Bey, Serkâtip Süleyman Hasbi, Hazine-i Hassa Nazırı Ohannes Efendi, Çini Fabrika-i Hümayunu Müdürü Erkân-ı Harp Mirlivalarından Nazım Paşa, Miralay Dr. İbrahim Bey ve diğer kişilerin de katılımıyla temel atma töreni gerçekleştirilmiştir. Miralay Dr. İbrahim Bey’in gözetiminde saray mimarlarından Frans Niebermann tarafından yapımına başlanan hastanenin inşaat memurluğuna da Hasan Rıza Efendi getirilmiştir.1234 Hastanenin inşaatı devam ederken Dr. İbrahim Bey de hastaneye alınacak tıbbi cihazlar için Almanya’ya gitmiş ve en iyi aletlerin belirlenmesi için incelemelerde bulunmuştur. Belirlenen cihazların hemen satın alınmasından sonra, Dr. İbrahim Bey, II. Abdülhamid’in talimatı doğrultusunda hastanede çalışacak hekimlerin belirlenmesi işine girişmiştir. Böylelikle, henüz hastane inşaatı tamamlanmadan, hastanenin cihazları temin edilmiş ve burada görev alacak hekimler de belirlenmiştir.1235 Hastane inşaatı sırasında tutulan amele yoklama defteri, her hafta yapılan ödemeleri gösteren jurnalleri içermektedir. Bunlardan ilki, 23-30 Ağustos 1898 tarihli olup 21. haftaya aittir ve bu tarihlerde hastane inşaatında çalışan işçilerin listesi ile aldıkları ücretlerin kaydını içermektedir. Buna göre işçilere toplam 6.301 Kuruş ödenmiştir. 2 Ocak 1899 tarihli 27. hafta jurnalinde; duvarcı, dülger, silici, iskeleci, taşçı, tenekeci, lağımcı, sıvacı, rençber, memurlar, mutemet, ambarcı ve doğramacıya toplam 8.213 Kuruş 50 Para ödendiği kayıtlıdır. 35-41. haftalara ait 20 Mart 1899 tarihli son jurnallerde toplam ödeme 8.251 Kuruş 50 Paradır.1236 Son jurnale bakarak hastane inşaatının 41 haftalık bir çalışmanın sonunda, 20 Mart 1899 1234 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 32, 33. Yıldırım, bu bilgiyi BOA. İ. HUS. 65-1316 / M-36, 14 M. 1316 (4 Haziran 1898) ve İstatistik 1900, 7-8, 94’ten aktarmaktadır. 1235 Suat EFE, a.g.m., 142. 1236 “Hatice Sultan namına Şişli’de inşa olunmakta bulunan Hamidiye Etfal Hastanesi’nde müstahdem amelenin yoklama defteridir. Numero 2, 12 Teşrinievvel 1314 (24 Ekim 1898)”. BOA. HH.d. 29197, 8 C. 1316 (24 Ekim 1898). 404 tarihinde tamamlandığı söylenebilir. Hastane de iç donanımının tamamlanmasıyla, bu tarihten iki buçuk ay sonra 5 Haziran 1899’da hizmete girmiştir.1237 Arşiv belgelerine göre, hastane inşaatına katkı sağlayan kimi görevlilerin çeşitli taleplerde bulundukları anlaşılmaktadır. Bunlardan, hastanenin inşaat ve hesap işlerinde çalışan Tophane-i Âmire Divan-ı Harbi üyesi Alay Emini Hasan Rıza Efendi, Orman Maadin ve Ziraat Nezareti’ne başvurarak bu hizmetleri karşılığında bir derece terfi ettirilmesini istemiş ve bu talebi nezaret tarafından uygun bulunmuştur. Hastane inşaatı sırasında yararlı hizmetleri görülen Tamirhane-i Hümayun’dan Bahriye Solkolağası Ahmed Efendi de bir derece terfi ettirilmiş; ayrıca Mimar Frans Niebermann’ın ise maaşına 300 Kuruş zam yapılmıştır.1238 Bir yılda tamamlanan hastanenin yapımına harcanan 13.000 Osmanlı Altınını1239 Padişah kendi mal varlığından ödemiştir. Merkez binanın giriş kapısının üzerine dönemin ünlü hattatı Sami Bey’in sülüs hattıyla Hamidiye Etfal Hastahanesi ve altına da Firdevs-âşiyân Merhume Hatice Sultan Hazretlerinin Nâmına yazılı mermer bir kitabe konulmuştur. Hastanenin inşası ve iç donanımı tamamlandıktan sonra açılışı için hazırlıklara başlanmıştır. Bu dönemde, yeni yapılan binaların açılışları için genellikle padişahın doğum ya da cülus günü ve bu tarihlere denk gelmediğindeyse cuma günleri tercih edilirken, II. Abdülhamid hastanenin, oğlu Abdürrahim Efendi’nin sünnet olduğu gün açılışının yapılmasını istemiştir. Şehzade Abdürrahim Efendi’nin sünneti nedeniyle Sultan, zengin yoksul başvuran tüm ailelerin çocuklarının; Sergi Dairesi, Gümüşsuyu Hastanesi, Haydarpaşa Hastanesi, Darüşşafaka ve 5 Haziran 1899 günü açılışı yapılacak olan Hamidiye Etfal Hastanesi’nde sünnet edilmesini emretmiştir.1240 Etfal Hastanesi’nin açılışı nedeniyle 1237 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 33, 34. A.g.k., 34, 35. Yıldırım, bu bilgiyi BOA. Y. MTV. 200/115, 30 ZA. 1317 (31 Mart 1900), Y. MTV. 195 / 61, 12 C. 1317 (18 Ekim 1899), Y. MTV. 196 / 16, 5 B. 1317’den (8 Kasım 1899) aktarmaktadır. 1239 Demirel, İkdam Gazetesi’nin 18 Şubat 1901 gün ve 2388 sayılı nüshasına dayanarak, Berlin’de yayınlanan bir tıp dergisinde hastane inşaatı için 200.000 Mark, alet ve edevatı içinse 100.000 Mark harcandığı bilgisini vermektedir. Bkz. ( 1222 ), DEMİREL, 150, 151. 1240 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 35, 37. Yıldırım, bu bilgiyi İkdam Gazetesi’nin 3 Haziran 1899 gün ve 1763 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 1238 405 İstanbul’da başlayan sünnet töreni şehirde adeta bir şenlik havası estirmiş; Sarayda ziyafetler verilmiş, askerlere kavurma, pilav, helva ve zerde dağıtılmıştır.1241 Bir hafta devam eden sünnet düğününün ardından hastane, kuruluşunda önemli payı bulunan ve henüz inşaat tamamlanmadan sertabipliğe atanan Miralay Dr. İbrahim Bey’in yönetiminde din ve ırk ayrımı gözetmeksizin, 0-16 yaş dilimindeki çocuklarla kadınlara hizmet vermeye başlamıştır.1242 Padişahın özel ilgisi ve İbrahim Paşa’nın bilgi ve becerisi sayesinde hızlı bir gelişme gösteren hastaneye ertesi yıl yeni bir poliklinik yapılmış, alt katına da eczane ve ecza laboratuvarı yerleştirilmiştir. 1902’de yapı topluluğuna 22 yataklı yeni bir hariciye pavyonu eklenmiş, ayrıca bir kütüphane ile bir de fotoğraf atölyesi açılmış, bir röntgen makinesi kullanıma girmiştir. Yine aynı yıl, II. Abdülhamid, Karahisar Maden Suyu gelirini vakıf olarak hastaneye bağışlamıştır. 1903’te modern araç gereçle donatılmış bir fizikoterapi bölümüyle, ayrıca çocukların jimnastik yapması için bir yer tesis edilmiş, serum ve aşı hazırlamak için bir laboratuvar kurulmuş ve hastaneye Hamidiye Suyu getirilmiştir. 1904’te ülkedeki ilk çocuk sanatoryumu burada 24 yatakla hizmete girmiştir. 1905-1906’da da kadın hastalıkları, bulaşıcı hastalıklar pavyonları, kimyahane ve 1907’de mescit ve saat kulesi yapılmıştır.1243 Hastaneye, hasta kabul edilmeye başlanılmasından sonra, ilk beş ay içerisinde muayenehaneye başvuran hasta sayısı 4.498 kişidir. Ayrıca bu süre içerisinde 203 hasta yatılı tedaviye alınmıştır.1244 Hastane istatistiklerinden muayenehaneye başvuran hasta sayısının hızla arttığı görülmektedir. Örneğin 14 ay içerisinde muayene edilen kadın ve çocuk hastaların sayısı 15.436 olarak kayıtlara geçmiştir. Bu durum, mevcut muayenehanenin ihtiyaçları karşılayamaması sonucunu doğurmuş 1241 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 149, 150. Demirel, bu bilgiyi Malumat Gazetesi’nin 6 Haziran 1899 gün ve 731 sayılı nüshasından aktarmaktadır. 1242 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 37. 1243 Nuran YILDIRIM, “Etfal Hastanesi”, 220. 1244 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 154. Demirel, bu bilgiyi BOA., Y,PRK.KOM., No. 10 / 48’den aktarmaktadır. 406 ve bu nedenle, hastane karakolunun karşısına yeni bir muayene binasının yapımına başlanmıştır.1245 7 Temmuz 1900 tarihinde hizmete girmiş olan yeni muayene binası, iki katlı olarak inşa edilmiş ve ikinci katına Hamidiye Etfâl Hastahane-i Âlisine Mahsus Muayene-i Hastegan yazılı bir kitabe yerleştirilmiştir. Söz konusu yapının birinci katında iki bekleme salonu, eczane ile ecza laboratuvarı ve özel hastalar için ayrılmış bir oda bulunmaktaydı. Binada yer alan eczane ve ecza laboratuvarı günde yüzlerce ilaç üretimini sağlayacak tıbbi cihazlarla doluydu. Muayene odalarıysa binanın dışından merdivenle çıkılan ikinci katta yer almaktaydı. Bu kattaki muayene odaları göz, kadın ve asabiye, kulak-boğaz ve cerrahiyeye ayrılmıştı. Muayene edilen hastaların reçeteleriyse alt kattaki eczane ve ecza laboratuvarında hızlı bir şekilde hazırlanarak hastaya verilmekteydi. Pavyon sistemindeki hastanede birinci pavyon deri hastalıkları ve frengiye, ikinci pavyon cerrahiye, üçüncü pavyon bulaşıcı olmayan hastalıklara ayrılmıştı. Dördüncü pavyondaysa verem koğuşu bulunmaktaydı. Cerrahi pavyonundaki ameliyathanenin zaman içerisinde ihtiyacı karşılayamaz hale gelmesi üzerine 1902 yılında yeni bir cerrahi pavyonu ve yine aynı yıl içinde fizik tedavi pavyonu hizmete girmiştir. Ayrıca hastanede kadın hastalıkları için de ayrı bir pavyon bulunmaktaydı.1246 Ancak hastaneye başvuran hasta sayısının sürekli arttığı görülmektedir. Hastanenin baştabibi Dr. İbrahim Bey bir yazısında hastaneye frengili doğmuş pek çok hasta çocuğun getirildiğini, bunun yanı sıra, başları kel, uyuz, egzama gibi hastalıkları olan çocukların da hastaneye tedavi için başvurduğunu ancak bunların bulaşıcı hastalıklar olmaları nedeniyle hastaneye alınamadığından söz etmektedir. Dr. İbrahim Bey hastanenin mevcut kapasitesinin yeterli olmadığını ve bu tür 1245 Demirel, 1318 tarihli Hamidiye Etfâl Hastanesi İstatistik Risalesi, s. 23-26’ya dayanarak, hastanenin ilk dokuz ayında muayene olan kadın ve çocuk sayısının 7107 olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 154, 155. 1246 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 43-50. 407 hastalıklı çocukların tedavi edilebileceği ayrı bir mekânın olması gerektiğini dile getirir.1247 Bu tür bulaşıcı hastalıkların tedavisi için muayene binasının arkasına on ikişer yataklı dört pavyon yapılmıştır.1248 Hastanede bulunan pavyonların her birinde banyo, yemekhane, çamaşırhane ve elbise odası bulunmaktaydı. Ayrıca geceleri hastaların sağlık durumlarını veya hastane çalışanlarının görevlerini yapıp yapmadıklarını kontrol etmek amacıyla, her pavyon telgraf pilleri aracılığıyla merkez binadaki nöbet odasına bağlanmıştı.1249 1904 yılında hastanenin elektrikle aydınlatılmasına karar verilmiş ve bunun için gerekli cihaz ve malzeme Alman Siemens Firması’na sipariş edilmiştir. Yine aynı yıl hastanenin iç bahçesinin dışına yapılmış poliklinik, hariciye pavyonu ve diğer binaların kaloriferle ısıtılabilmesi için gerekli tesisatın yapımına başlanmıştır. Hastanenin bahçesinde yer alan saat kulesi ve mescit ise 1907 yılında inşa edilmiştir.1250 Hastane pavyonlarının bulunduğu alanın ortasındaki bahçenin merkezine yapılan mescit ve saat kulesi 150 m²lik bir alanı kaplamaktadır. Bu iki binanın resmi açılış töreni 31 Ağustos 1907 tarihinde yapılmıştır.1251 Aynı yıl içerisinde hastaneye havagazı da getirilmiştir.1252 Yapının Mimarı Yapının mimarının kim olduğu konusunda farklı görüşler söz konusudur. Nuran Yıldırım, yapının mimarlığını Fransız Niebermann’ın, inşaat eminliğini ise Hasan Rıza Bey’in yapmış olduğunu öne sürmektedir.1253 1247 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 155, 156. Demirel, bu bilgiyi BOA., Y.PRK. KOM., No. 9 / 70’den aktarmaktadır. 1248 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 50. 1249 Hamidiye Etfâl Hastanesi İstatistik Risalesi, s. 92. 1250 Feryal İREZ, “İstanbul’da II. Abdülhamid Döneminde Bir Çocuk Hastanesi: Hamidiye Etfal”, 251. 1251 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 62-64. 1252 Bkz. ( 1250 ), İREZ, 251. 1253 Bkz. ( 1243 ), YILDIRIM, 220. 408 Fatmagül Demirel, Faruk İlker’den nakille “hastanenin detay planları ünlü İtalyan mimar Alexandre Vallaury tarafından hazırlanmıştır” demektedir.1254 Gevher Acar, 1902 yılında hastaneyi tanıtmak üzere hazırlanan bir risaleye dayanarak, yapının planlanmasında Batı’nın tıp ve sağlık yapıları konusundaki deneyimlerinden yararlanmak amacıyla Alman mimarların görevlendirildiğini ve Berlin’deki Reinikendorf Çocuk Hastanesi’nin planının örnek alınmış olduğunu; bununla birlikte yapının mimarının kim olduğunun tam olarak bilinmediği bilgisini vermektedir.1255 Hastane kompleksi içerisinde yalnızca 1907’de inşa edilmiş olan saat kulesimescit uygulamasının mimarı ve uygulayıcısı bilinmektedir. Hastane yönetimi tarafından yayımlanan Hamidiye Etfal Hastane-i Âlisi’nin İstatistik Mecmua-i Tıbbiyesi adlı yayında, projenin, hastane başmimarı ve Mühendishane-i Hümayun hocalarından Mahmud Şükrü Bey tarafından hazırlandığı ve inşa edildiği belirtilmektedir. Öte yandan Udine Kent Müzesi Arşivi’nde araştırmalar yapan Afife Batur, kule ve mescidin, İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanmış imzalı projesi ve eskizlerine ulaşmıştır. Batur, Milli Saraylar Arşivi’ndeki bazı belgelere göre, D’Aronco’nun yapımın gözetimi için bir diğer İtalyan mimar Felix Pellini’nin adını verdiğinin anlaşıldığını; bununla birlikte Pellini’nin yapımda çalışıp çalışmadığının bilinmediğini belirtmektedir. Batur, sonuç olarak, yapımda R. D’Aronco’nun projesinin kullanıldığı ancak uygulamanın büyük olasılıkla Pellini tarafından yapıldığı ve Mahmud Şükrü Bey’in ise katkısının resmi düzeyde bir yürütücülük olduğunun düşünülebileceğini ifade etmektedir.1256 Değerlendirme II. Abdülhamid’in, 1898’de henüz 8 aylıkken difteriden ölen kızı Hatice Sultan’ın anısına yaptırmış olduğu hayır kurumlarından biri olan Hamidiye Etfal 1254 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 146, 147. Faruk İLKER, Şişli Çocuk Hastanesi Tarihi, 10-14’ten . Gevher ACAR, a.g.t., 345. 1256 Afife BATUR, “Etfal Hastanesi Saat Kulesi ve Mescidi”, 221, 222. 1255 409 Hastanesi, günümüzde Şişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi olarak hizmet vermektedir. Hastanenin, II. Abdülhamid’i hatırlatan Hamidiye ismi, özellikle II. Meşrutiyet Dönemi yöneticilerinin izlemiş olduğu siyaset nedeniyle, daha sonra kaldırılmışsa da toplumsal hafıza, hastaneyle özdeşleşmiş bu ismi unutmamıştır. Berlin’deki bir çocuk hastanesi model alınarak 1898-1899 yılları arasında yaptırılmış olan hastane, Türkiye’nin ilk çocuk hastanesi ve aynı zamanda ilk modern sağlık kurumu niteliğini taşımaktadır. Hastane, değişik hastalıkların birbirinden bağımsız, ayrı yapılarda tedavi edildiği, büyük bir bahçe içinde düzenlenmiş pavyon tipi hastanelerin de Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk örneğidir.1257 Hastane, hizmete girdiği dönemde, yurtdışından gelen devlet adamları ve tıp otoritelerinin övgüsünü alan, çağının Batılı örnekleri düzeyinde bir sağlık hizmeti sunmaktaydı. Etfal Hastanesi’ni ziyaret eden ilk tıp otoritesi, hastane yapılırken örnek alınan Berlin’deki Kaiser und Kaiserin Friedrich Kinderkrankenhaus Hastanesi’nin baştabibi Dr. Adolf Baginsky olmuştur. Eylül 1899’da hastaneyi ziyaret eden Baginsky’ye kendisine bu ziyareti sırasında hastanenin merkez binasında bir ziyafet verilmiş ve Baginsky bu ziyafette yaptığı konuşmasında, Berlin’de çalışmakta olduğu hastane ile Etfal Hastanesi arasında bir fark olmadığını, böyle bir hastaneyi İstanbul’da görmüş olmaktan dolayı memnun olduğunu dile getirmiştir.1258 Rusya Cemiyet-i Hayriyesi üyelerinden Vladimir, hastaneyi ziyaretinde gördüğü düzen ve mükemmeliyetten dolayı hayran kalmış ve Avrupa’daki hastanelere örnek olacak derecede mükemmel bir hastane olduğunu dile getirmiştir. Hastane ziyaretçi defterine de bu düşüncelerini yazmış ve hastanenin elektrikle aydınlatılması halinde bu mükemmeliyetinin yüz kat daha artacağını ifade etmiştir.1259 1257 Yıldırım YAVUZ, “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Sağlık Kuruluşları”, 128. Nuran YILDIRIM, a.g.k., 95. 1259 Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 158, 159. Demirel, bu bilgiyi BOA.,Y.PRK.KOM., No. 9 / 71’den aktarmaktadır. 1258 410 Mısır Hıdivi Abbas Hilmi Paşa da hastanenin ziyaretçileri arasındadır. 19 Eylül 1901 tarihli ziyaretinde, hastanenin tüm birimlerini gezen Abbas Hilmi Paşa, Etfal’in, Avrupa başkentlerinde gördüğü hastanelerden bir farkı olmadığını yanındaki saray görevlilerine anlatarak hayranlığını gizleyememiştir. Hatta yanındaki görevlilere Mısır’da Arapça yayınlanan El-Müeyyed Gazetesi sahibini de hastaneye getirseydi, padişahın yaptığı bu önemli hizmetin bütün İslam âlemine gazetesi yoluyla duyurulabileceğini söyleyerek hayıflanmıştır.1260 Hastanenin bir başka ziyaretçisi, Chicago’da cerrah olarak çalışan Amerikalı Prof. Nicholas Senn’dir. 1902 yılının Haziran ayında hastaneyi ziyaret eden Senn’in hastaneyle ilgili gözlemleri bir yıl sonra Hamidiye Etfal Hastanesi’nin yıllığında yayınlanmıştır. Buradaki ifadelerine göre Senn, hastaneyi gezerken Almanya’da modern bir hastanede olduğu hissine kapıldığını söylemektedir.1261 Hastane ayrıca kütüphanesinde bulunan zengin kitap ve yayın koleksiyonuyla da dikkat çekmektedir. İngiltere, Almanya, Avusturya ve Fransa’da yayınlanan dergilere de abone olunarak, yurtdışında çıkan yayınlar takip edilmiş ve bu dergilerden 13 Fransızca ve 8 Almanca tıbbi süreli yayının düzenli olarak kütüphaneye gelmesi sağlanmıştır.1262 Bunun dışında hastane, 1900-1907 yılları arasında Hamidiye Etfal Hastane-i Âlisi’nin İstatistik Mecmua-i Tıbbiyesi adıyla hastanenin görevlileri ve faaliyetlerini gösteren Türkçe-Fransızca yıllıklar da yayımlamıştır.1263 Hastane II. Meşrutiyet’e kadar en parlak dönemini yaşamış, ancak 1908’den sonra II. Abdülhamid’e duyulan tepkinin, kurduğu kurumlara yansıtılması sonucunda kaderine terk edilmiştir. Önce Maliye Nezareti’ne devredilmiş, nezaret de idaresini Şehremaneti’ne vermiştir. Ödeneği azaltılmış, seçkin hekimleri hastaneden ayrılmıştır. 1909’da belediyeye ait diğer sağlık kurumlarıyla birlikte Müessese-i Hayriye-i Sıhhiye Müdüriyetine bağlanmıştır. Onarılan hastanenin donanımı, araç 1260 BOA., Y.PRK.MYD., No. 24 / 28. Fatmagül DEMİREL, a.g.k., 159. Demirel, bu bilgiyi Hasan Fevzi BATIREL, “Yüzlerini Utanç Kaplamalı”, 40, 41’den aktarmaktadır. 1262 Nuran YILDIRIM, a.g.k., 41. 1263 Bkz. ( 1243 ), YILDIRIM, 220. 1261 411 gereçleri yenilenmiş ve diş tedavisi için hizmet verecek bir ünite açılmış, röntgen dairesi yenilenmiştir.1264 Hastane, Cumhuriyet’in kurulmasıyla Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlanmıştır. Bu dönemde onarım ve ilaveler yapılarak hekim kadrosu güçlendirilmiştir. Çocuk hastanesi olmasına rağmen bu yörede başka bir tam teşekküllü hastane bulunmadığından büyük yaştaki hastaları da kabul etmek zorunda kalmıştır. Eski ve işlevini yitirmiş kimi binaların yerine yeni binalar yapılmıştır. Pera Palas’ın1265 sahiplerinden Misbah Muhayyeş’in adına bir hayır kurumu yapılmasını vasiyet etmesi üzerine, varisleri hastaneye 1967’de hizmete giren yeni bir çocuk pavyonu yaptırmışlardır. 1961’de yatak kapasitesi 450’ye, 1963’te 550’ye ulaşmış olan hastane binaları, yapılan onarımlarla ilk özelliklerini kaybetmiştir. 1968’de temeli atılan yeni kompleksin hizmete girmesiyle 1976’da 720 yatakla hizmet vermeye başlamıştır.1266 Kurum bugün de Sağlık Bakanlığı’na bağlı, tam teşekküllü bir hastane olarak hizmet vermeye devam etmektedir (Bkz. Şekil 186). III. 12. Konutlar Osmanlı İmparatorluğu’nda, Lale Devri’nden (1718-1730) başlayarak girişilen Batılılaşma hareketleri, Osmanlı toplumunun yaşam tarzı ve değer yargılarında somut bir değişim ve dönüşümün yaşanmasına neden olmuştur. Bu dönemle birlikte dışa dönük bir karakter kazanmaya başlayan Osmanlı toplumsal yaşamı, cemaatlerden, organize kent toplumuna, geleneksel aileden, modern aileye geçiş süreçlerini başlatarak, kent ölçeğindeki mekânsal yenilikleri hızlandıran etkenler olmuşlardır.1267 Batılılaşma hareketlerinin daha kurumsal hale getirilerek, ona ivme kazandırıldığı bir süreç olan Tanzimat Dönemi’yle birlikte, daha önce de değinilmiş 1264 Bkz. ( 1243 ), YILDIRIM, 220. Pera Palas için bkz. s. 442-451. 1266 Nuran YILDIRIM, “Etfal Hastanesi”, 220, 221. 1267 Atilla YÜCEL, “İstanbul’da 19. Yüzyılın Kentsel Konut Biçimleri”, 300. 1265 412 olduğu üzere, yönetim yapısı ve kadrosunda meydana gelen değişimler, birçok farklı alanda hızlı bir dönüşümün yaşanmasına neden olmuştur. Yeni gereksinimler ve düzenlemelerle toplum yapısı dönüşmeye başlamış ve bunun bir sonucu olarak kent dokusunda da değişimler yaşanmıştır. Konut mimarisinde de bu gelişmelere paralel olarak, özellikle XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğinde, plan kurgusu açısından yeni yapı türlerinin ortaya çıkarak, bunların zamanla kent bütününe yayılmış olduğu görülmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda yine bu dönemde ekonomi ve siyaset alanında yaşanan gelişmeler, özellikle ekonomide Batı’ya entegre olmayla -ya da bağımlılıkla- birlikte yapı malzemeleri ve yapım teknolojisinde ortaya çıkan yeni olanakların kullanılmaya başlanması, ulaşım alanında yaşanan gelişmeler ve semtleri yok eden büyük yangınları önlemek amacıyla yürürlüğe konulan nizamnameler, kent dokusuyla birlikte, konut mimarisinde de dönüşümlere neden olmuştur. Tanzimat’ın ilanıyla birlikte, bayındırlık alanında meydana gelen gelişmeler ve bu gelişmelerin bir altyapısı olarak değerlendirilebilecek olan çeşitli nizamnamelerin yürürlüğe girmesiyle, kat sınırlamaları kaldırılmış ve böylelikle başta Galata, Fener, Balat, Kumkapı gibi gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadıkları semtlerde olmak üzere, çok katlı yapılaşma yaygınlık kazanmaya başlamıştır.1268 Osmanlı İmparatorluğu, denetim ve güvenlik kolaylığı sağlamak amacıyla, toplumdaki etnik ve dini grupların belirli semtlere yerleşmelerini -belki de gettolaşmalarını- bir devlet politikası olarak benimsemiştir. Bu yaklaşımın bir sonucu olarak, özellikle Galata-Pera bölgesinde sur içinde sıkışıp kalan nüfusun ve ekonominin baskısını karşılamak üzere, XIX. Yüzyıl’ın ortalarında çok katlı ve daireli kâgir apartman tipinin özgün bir konut biçimi olarak ortaya çıkmış olduğu görülmektedir.1269 1268 1269 Serim DENEL, a.g.k., 52, 53. Gevher ACAR, a.g.t., 167. 413 Başkent İstanbul’da kâgir ve çok katlı yapılaşmanın öncelikle, XIX. Yüzyıl’da kentin en Batılı yüzü durumundaki Galata ve Pera bölgelerinde hız kazandığı görülmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasında, bölgedeki elçilikler öncü rolü oynamışlardır. Bu kurum ve yapıların çevresine yerleşen yabancı uyruklu ve gayrimüslim toplulukları, söz konusu bölgede kilise, okul, hastane, postane vb. kamu binaları yapılmasını sağlamışlar; böylelikle bölge Batılı bir görünüm ve özellikle yüzyılın ikinci yarısında giderek varlıklı ailelerin ilgi gösterdikleri bir yer niteliği kazanmaya başlamıştır. Bu gelişmede, daha önce de ele almış olduğumuz gibi, VI. Daire’nin faaliyetleri de önemli bir katkı sağlamıştır.1270 Galata-Pera bölgesinin diplomatik unsurlar çevresinde gelişen bu özelliği dışında, zaman içerisinde kültürel ve ticari bakımdan da şehrin dış dünyayla bağını sağlayan bir misyon yüklenmesi, Batı kültürünün parçaları olan otel, tiyatro, opera, cafe, lokanta gibi yeni işlevlerdeki yapılara gereksinim duyulmasına neden olmuş ve bu da bölgedeki imar faaliyetlerinin hız kazanmasını sağlamıştır. Bölgenin gelişmesini ve imar anlamında önem kazanmasını sağlayan etkenlerden bir diğeri de daha önce tanıtılmış olan Tünel’in1271 hizmete girmiş olmasıdır. Bu ulaşım vasıtası yoluyla, Galata ile Pera arasındaki fiziksel ilişkinin artması sağlanmıştır. Söz konusu bölgede gelişen ticari ve ekonomik faaliyetler, işhanı, pasaj, mağaza vb. gibi yeni yapı türlerine gereksinim duyulmasına yol açmıştır. Söz konusu yapılar, yeni işlevlere sahip olmaları yanı sıra, plan şemaları ve üsluplarıyla da Batı’da uygulanan benzerleri gibi, çok katlı yapılaşmanın örnekleri olmuşlardır. Bu yapıların çoğu Batılı veya Batı mimarisini bilen gayrimüslim mimarlar eliyle tasarlanmışlardır. Yeni arz-talep ilişkilerinin doğurmuş olduğu yeni yapı türlerinin gündeme gelmesinin yanı sıra, Galata-Pera bölgesinin hızlı yapılaşmasında rol oynayan etkenlerden bir diğeri de, bölgedeki ahşap ağırlıklı mimarinin art arda meydana gelen yangınlar sonucu ortadan kalkarak, yangınlara karşı alınan önlemler kapsamında kâgir olması kararlaştırılan yeni bir yapılaşmaya zemin hazırlamasıdır. Özellikle 1270 1271 VI. Daire’nin faaliyetleri ve binası için bkz. s. 278-289. Tünel için bkz. s. 366. 414 1870 büyük Pera Yangınının ardından, yangın alanının yeniden ele alınması, söz konusu bölgenin kâgirleştirilmesinin önemli aşamalarından birini oluşturmuştur.1272 XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak, yapısı henüz değişmemiş olan geniş Osmanlı ailesine hizmet eden ve apartman konut tipine bir çeşit geçiş yapısı niteliği taşıyan, iki veya üç katlı kent evleri, bu yeniden yapılaşma kapsamında Pera’nın yeni konut biçimini oluşturmuştur. Doğrudan sokağa açılan kapılarla, genelde dar parselasyon üzerinde gelişen, söz konusu konutların yerini, zamanla her katında bir ya da birden fazla konut bölümü bulunan apartmanlar almaya başlamıştır. Geleneksel Osmanlı konutunun İslamiyet’ten kaynaklanan mahremiyet ilişkisiyle çelişen bu yeni konut biçimi, söz konusu tipin ortaya çıktığı bölgede yaşayan gayrimüslim ve levanten kullanıcılar tarafındansa kolaylıkla benimsenmiştir. Bununla birlikte, birden fazla konut birimini ve çekirdek aileyi aynı çatı altında toplayan bitişik nizam apartman-konut tipolojisi içinde, çekirdek aileyle geleneksel aileyi buluşturan Osmanlı’ya has aile konutları, bir bakıma bu mahremiyeti sürdürmeye çalışan bir ara çözüm oluşturmuştur.1273 Başkentin arazi değeri açısından spekülasyona en açık bölgesi durumundaki Beyoğlu’nun ardından, aynı dönemde Ayazpaşa-Nişantaşı-Teşvikiye-Şişli-Tatavla semtlerinde de birden çok ailenin aynı merdiveni ve aynı daireleri paylaştığı apartmanlar inşa edilmeye başlanmış, bu semtleri Anadolu yakasında da Yeldeğirmeni ve Mühürdar gibi yeni gelişen mahalleler izlemiştir.1274 Geleneksel Osmanlı evinin içe dönük düzeninden çok farklı bir yaklaşımla tasarlanmış olan bu yapılar, doğrudan sokağa açılan kapıları, üst katlarla aynı pencere düzenini içeren zemin katları, avlu ya da bahçe yerine arkada yer alan taşlıklarıyla, genelde dar parselasyon üzerinde gelişen kent evleridir.1275 1272 Gevher ACAR, a.g.t., 169. İhsan BİLGİN, “Anadolu’da Modernleşme Sürecinde Konut ve Yerleşme”, 475. 1274 Atilla YÜCEL, a.g.m., 309. 1275 Gevher ACAR, a.g.t., 170. 1273 415 XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak başkentin konut sorununa cevap vermek üzere üretilen çözümlerden birini ve en istikrarlısını oluşturan apartmankonutlar, gerek cephe düzenlerinde gerekse de bağımsız konut bölümlerinin plan tipolojilerinde hem geleneğin, hem de Batı etkisinin varlığıyla Galata ve Pera’ya bir bakıma da İstanbul’a özgü bir konut türü olarak Tanzimat Dönemi mimarisi içerisindeki yerini almışlardır.1276 İstiklal ve Meşrutiyet caddeleri üzerinde ve onlara açılan ara sokaklarda, bölgenin mimari karakterinin oluşmasında rol oynayan, dönemin ünlü levanten ailelerinin konutları yer almaktadır. Bunlar arasında İtalyan asıllı Banker Corpi Ailesi’ne, Tubini ve Caro ailelerine, Fransız kökenli porselen tüccarı Decugis’e, Glavany, Thalasso Ailesi, Larando Ailesi, Alléon Ailesi, Giustinlani ve Perpigniani aileleri gibi Pera’nın tanınmış ailelerine ait konutlar sayılabilir. Ayrıca, dönemin ünlü mimarı Alexandre Vallaury’nin1277 evi, bankerlikle uğraşan Rum ailelerinden Zografos’ların binaları, Galata ve Kuledibi’nde yoğunlaşmış olan Musevi ailelerinin en tanınmışlarından olan Banker Kamondo Ailesi’nin yaptırdığı çok sayıda bina ile mimar Balyan Ailesi’nin konutu, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında, Pera’nın önemli konutları arasındadır. XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısı ve son çeyreğinde, İstanbul’un, giderek yoğunlaşan nüfusunun konut gereksinimini karşılamak üzere üretilmiş olan çözümlerden biri de özellikle yangın sonrasında planlanan veya toplu bir düzenlemeyle imara açılan kimi alanlarda, yaygın bir uygulama alanı bulmuş olan sıra evlerdir. Tanzimat’ın en önemli devlet adamı durumundaki Mustafa Reşid Paşa, elçilik döneminde Sultan’a yolladığı mektuplarda “Paris apartmanlarıyla karşılaştırıldığında, Osmanlı-İslam toplumsal yaşam töreleri açısından yeni kentsel konut türü olarak çok daha uygun” diyerek, İngiliz sıra evleri türünde yeni yapıların başkent İstanbul’da da yapılmasını önerdiği bilinmektedir.1278 Ancak başkent 1276 Gevher ACAR, a.g.t., 172. Alexandre Vallaury’nin yaşamı ve etkinlikleri için bkz. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi / Yapının Mimarı, s. 101-103. 1278 Atilla YÜCEL, a.g.m., 308. 1277 416 İstanbul’un sıra evlerinin biçimlenmesinde, yapım sistemi, malzeme seçimi ve üslupsal özelliklerinde, İngiliz sıra evlerinin doğrudan etkileri görülmemekle birlikte, söz konusu konut tipinin benimsenmesi ve yaygınlaşmasında Mustafa Reşid Paşa’nın önerisinin önemli bir etkisinin olduğu varsayılabilir.1279 Geleneksel Osmanlı konut mimarisinden farklı bir anlayışla, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından sonra uygulanan, başkente özgü bu çözümün ortaya çıkışını hazırlayan koşullardan biri olarak, İstanbul’da bu yüzyılın sosyal ve ekonomik ortamı içinde oluşan orta ve küçük burjuvazi sınıfı gösterilmektedir.1280 Nitekim bu konutların mevcut örneklerinin kentin özellikle orta gelir gruplarının, Müslim ya da gayrimüslim küçük tüccar, esnaf ve sanatkârla, orta-küçük bürokratların yaşadığı semtlerdeki imar görmüş yapı adalarında, dar parseller üzerinde inşa edildiği ve buna bağlı olarak bugün kentin konut bölgesi olarak önemini yitirmiş yörelerinde bulunduğu dikkati çekmektedir. Söz konusu konut grupları, günümüzde Beşiktaş Akaretler ya da Taksim Surp Agop Evleri gibi, vakıf mülkü olmalarıyla gerek mülkiyet, gerekse bu mülkiyete bağlı kullanıcı sınıf açısından istisna oluşturan örnekler dışında, daha çok düşük gelir gruplarının ve kente yeni göç etmiş kırsal kökenli ailelerin kullanımındadır.1281 İki, üç ya da dört katlı olarak inşa edilen sıra evlerin kat çözümleri genellikle biri yola, diğeri kimi zaman küçük bir bahçenin bulunduğu arka cepheye bakan iki oda ile aradaki merdiven ve servis mekânları şemasına dayanmaktadır. Geleneksel konuttan farklı olarak birinci kat, esas kat niteliği kazanmış ve mekânların her biri belirli bir kullanıma ayrılarak özelleşmiştir. Birinci katın ön cephesinde daha çok dar bir cumba bulunmakta ve bunun üzerinde ikinci katta açık bir balkon yer almaktadır. Sıraevlerin Batı kökenli bir tipolojik kategori olmasına karşılık, cumbalı ve üzerinde ahşap balkonu olan açık diziler halindeki örnekleri İstanbul’a özgü bir tip 1279 Gevher ACAR, a.g.t., 161, 162. A. BATUR - A. YÜCEL - N. FERSAN, “İstanbul’da Ondokuzuncu Yüzyıl Sıra Evleri Koruma ve Yeniden Kullanım İçin Bir Monografik Araştırma”, 189. 1281 Gevher ACAR, a.g.t., 162. 1280 417 oluşturmaktadır.1282 Açık diziler olmaları nedeniyle üslup bakımından, yinelemenin ve dolayısıyla ritim olgusunun ve bu ritmik oluşuna katılan cumba ve balkonların ön plana geçtiği bu konut tipinde, boşluk-doluluk uygulamalarıyla daha çok klasik bir etki yaratılmışsa da bunun yanı sıra özgün yerel Neobarok bir yaklaşım gösteren örnekler de bulunmaktadır.1283 Batı mimarisine bağlanabilen tüm özelliklerine karşın, Osmanlı başkentine özgü özgün çözümler olarak biçimlenmiş olan İstanbul sıraevlerinin sui generis özelliklerinden biri, kimi Batılı uygulamalar gibi kentsel ölçeğe açılan bir tasarıma bağlı olmayıp, tümüyle yeni düzenlemelere gidilen boş yangın alanlarında bile, İstanbul’un sokak ölçeğine bağımlı olarak tasarlanmış olmalarıdır.1284 Başkent İstanbul’un çeşitli bölgelerinde inşa edilmiş olan sıraevler, bulundukları bölgelerin topografyasının yanı sıra, kent dokusu ve yaşam özelliklerine de bağlı olarak biçimlenmiştir. Tarihi Yarımada’daki sıraevler ile Beyoğlu sıraevleri ya da Boğaziçi ve Kadıköy-Üsküdar örnekleri aynı prensiplerle biçimlenmiş olmakla birlikte, ölçek, kentsel mekânla bütünleşme ve tasarım açısından, konunun değişik yorumlarını göstermektedir. Bu farklılığın nedenini, olasılıkla İstanbul’un özellikle bu dönemde hareketlilik kazanan, sosyokültürel çeşitliliğinde aramak doğru olacaktır.1285 Katalog No: III. 12. 1. Helbig (Doğan) Apartmanı Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 1282 Bkz. ( 1274 ), YÜCEL, 309. Ayrıca bkz. A. BATUR - A. YÜCEL - N. FERSAN, a.g.m., 202. A. BATUR - A. YÜCEL - N. FERSAN, a.g.m., 198. 1284 A.g.m., 197. 1285 Gevher ACAR, a.g.t., 164. 1283 418 Yapı, Beyoğlu İlçesi, Şahkulu Mahallesi, Serdar-ı Ekrem Caddesi (eski adıyla Yazıcı Sokağı) üzerinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 190). Binanın yapıldığı yıllarda bir yandan Galata Kulesi’ne, diğer yandan da Yeniyol (Şahkulu Bostanı Sokak) aracılığıyla Pera Caddesi’ne açılan Yazıcı Sokak, o dönemde bölgenin seçkin konut alanlarından biri durumundadır.1286 Plan Şeması Meyilli bir arsada zemin kat üzerinde altı katlı olarak inşa edilmiş olan yapı, iç avlusu doğuya bakacak şekilde, doğu-batı doğrultusunda yerleştirilmiş U formunda bir plan şemasına sahiptir (Bkz. Şekil 187). Yapının ana girişi, Serdar-ı Ekrem Sokağı’na bakan batı cephesinin ortasında, avlu aksında yer almaktadır. Binanın kuzey kanadından daha kısa olarak tasarlanmış olan güney kanadı, kademeli olarak parselin doğu ucuna doğru daralmaktadır. Bina her birinin bağımsız merdiveni ve asansörü bulunan dört bloktan meydana gelmektedir. Bu bloklarda çeşitli büyüklüklerde ve farklı plan şemalarına sahip 49 daire ile çatı katlarında da odalar bulunmaktadır. XIX. Yüzyıl sonunun tüm teknolojik olanaklarından faydalanılarak, özenli bir biçimde gerçekleştirilmiş olan yapı, bu düzeniyle, aynı yüzyıl sonunda Avrupa kentlerinde inşa edilmiş olan konutlarla büyük benzerlikler göstermektedir.1287 Strüktür ve Yapı Malzemesi Bina kâgir olarak inşa edilmiştir. Yapının Serdar-ı Ekrem Caddesi cephesindeki Fransız balkonlarında ve iç avluda yer alan balkonlarında dökme demir ferforjeler kullanılmıştır. Yapının özgün çatı kaplamasının zaman içerisinde değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 1286 1287 Nur AKIN, a.g.k., 314. C. Meyer SCHLİCHTMANN, Prusya Elçiliği’nden Doğan Apartmanı’na, 47. 419 Mimari Üslup Avluya bakan balkonların dökme demir parmaklıkları, batı cephesindeki Fransız balkonları ve pencerelerdeki ahşap kepenklerle İtalyan mimarisini anımsatan yapı,1288 kuzeybatı köşesindeki pilastrlarda da açıkça gözlenebildiği üzere, özellikle Roma ağırlıklı geç Barok dönemin özeliklerini taşımaktadır.1289 (Bkz. Şekil 192). Bina, Serdar-ı Ekrem Caddesi’ndeki ana giriş cephesinin kat arası silmeleri, düz profilli pilastrları, kilit taşları vurgulanmış basık kemerli, taş söveli pencereleriyle oldukça yalın bir anlayışıyla ele alınmıştır (Bkz. Şekil 190). Yinelenen pencereler ve özellikle de dökme demir parmaklıklı Fransız balkonlarıyla hareketlendirilmiş olan geniş cepheye, kat arası silmeleri yatay bir etki kazandırmaktadır. Kuzey cephesinin merdiven boşluğu pencereleriyse diğerlerinden farklı olarak Neobarok bir anlayışla tasarlanmıştır. Burada akant yaprakları, rozet, vazo, ghirland motifleriyle bezenmiş ve palmet bezeli bir kartuşla pencerelerden ayrılmış olan kesik alınlıklar dikkat çekmektedir (Bkz. Şekil 191). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yapı, 1865 yılından itibaren Prusya Elçiliği’ne1290 hizmet veren ve 1870 Pera yangınından bir süre sonra yıktırılmış olan, ahşap Mehmet Paşa Konağı’nın1291 bulunduğu arsada 3250 m²lik bir alan üzerine inşa edilmiştir. Konağın yıkılmasından sonra geriye kalan büyük ve değerli arsası yüksek fiyatı nedeniyle uzun süre boş kalmıştır. Sonunda arsa, II. Abdülhamid tarafından İmparator I. Wilhelm’e 1288 Doğan Kuban ise yapının XIX. Yüzyıl Fransız kentlerindeki yaygın bir üslupla tasarlanmış olduğunu belirtmektedir. Bkz. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 655. 1289 Yıldız SALMAN, “Doğan Apartmanı”, 80. 1290 1864’e değin Pera’da, Petit-Champs des Morts bölgesinde kiralanan bir evde çalışmalarını sürdüren Prusya Elçiliği, 1865’te Yazıcı Sokak’taki (bugünkü Serdar-ı Ekrem Caddesi) Doğan Apartmanı’nın yerinde bulunan Mehmet Paşa Konağı’nı padişahın izniyle satın alarak burada çalışmalarını sürdürmüştür. 1872 yılındaysa dönemin Prusya Elçisi Von Radowitz tarafından Ayaspaşa’da satın alınan bir arsa üzerinde 1874-1877 yılları arasında bugünkü Alman Konsolosluğu binası inşa ettirilmiştir. Bkz. Nur AKIN, a.g.k., 218. 1291 Akın, Foto Sébah tarafından Galata Kulesi’nden çekilen 1869-70 tarihli bir fotoğrafa dayanarak, yapının Doğan Apartmanı’nın bulunduğu yerde, geleneksel Osmanlı konutunun özelliklerini yansıtan ve birbiriyle bağlantılı harem-selamlık bölümlerinden oluşan, iki katlı, bahçeli, ahşap karkas bir konak olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Nur AKIN, a.g.k., 306. 420 Tarabya’da hediye edilen alandaki Alman yazlık konutunun yapımı sırasında, masraflarının bir kısmının karşılığı olarak, yapımı üstlenen şirkete devredilmiştir. Arsa üzerine Doğan Apartmanı’nın yapımına 1892 yılında başlanmıştır.1292 12 Ağustos 1892 günlü Le Moniteur Oriental Gazetesi’nde, Yazıcı Sokağı’ndaki inşaatta geceli gündüzlü çalışıldığı haberi yer almakta ve bu gürültülerin gece de devam etmesinden şiddetle yakınıldığından söz edilmektedir. Yapı, büyüklüğüne karşın, 1894-1895 yıllarında oldukça hızlı bir biçimde tamamlanmıştır.1293 Yapının Mimarı Yapının mimarına ilişkin bilgi bulunmamaktadır.1294 Değerlendirme Belçikalı Jean Baptiste Helbig ve kardeşi Helbig ve Ortakları Bankası Müdürü Albert Helbig tarafından yaptırıldığı için ilk olarak Helbig Apartmanları olarak adlandırılan yapı, 1895-1900 yılları arasında Nahid Bey Apartmanları ve Cité Yazıcı adlarını almıştır (Bkz. Şekil 188). 1919’da Musevi fabrika sahibi Mair de Botton’un satın almasıyla adı Botton Han olarak değiştirilen bina, 1929’da Victoria Sigorta’nın kullanımına geçerek Victoria Han adını almıştır.1295 Victoria Sigorta’nın mal sahipliği 1942’ye kadar sürmüş, bu arada 1935’te apartmandaki tüm daireler elden geçirilerek, mutfaklar küçültülmüş, her daireye banyo eklenmiş ve ıslak hacimler fayansla kaplanmıştır. 1942’de Kâzım Taşkent’in sahibi olduğu Doğan Sigorta’ya satılan bina, bu tarihten sonra Doğan Apartmanı olarak anılmaya başlanmıştır. 1950’lerden 1970’lere kadar geçen süre içerisindeyse, apartmandaki 1292 Nur AKIN, a.g.k., 307. Bkz. ( 1292 ), AKIN, 307. 1294 Yıldız SALMAN, “Doğan Apartmanı”, 79. Ayrıca Bkz. ( 1288 ), KUBAN, 655. 1295 Gevher ACAR, a.g.t., 175. 1293 421 daireler tek tek satılarak kişisel mülk haline getirilmiştir.1296 Yapı, günümüzde de konut işlevini sürdürmektedir. Binanın yapıldığı yıllarda bölgenin seçkin konut alanlarından biri durumundaki Yazıcı Sokak’ta inşa edilen Doğan Apartmanı, XIX. Yüzyıl’ın sonlarında, Osmanlı mimarlık repertuarı için yeni bir yapı türü olan apartman binaları arasında, içerdiği daire sayısının çokluğu ve tasarımıyla bir tür “toplu konut” niteliğinde olan özel bir örnek olması bakımından önem taşımaktadır. Helbig (Doğan) Apartmanı, Batılılaşma ve özellikle Tanzimat Dönemi’yle birlikte değişim ve dönüşüme uğrayan Osmanlı toplum yaşamının, geleneksel Türkİslam konut tipinden, Batılı tarzdaki bir yaşam şeklini barındıran apartman yapı türüne geçişte, boyutları ve tasarımıyla önemli bir örnek olarak mimarlık tarihimizdeki yerini almıştır (Bkz. Şekil 189). Katalog No: III. 12. 2. Botter Apartmanı (Casa Botter) Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Şahkulu Mahallesi, İstiklal Caddesi üzerinde, Tünel’e yakın bir konumda yer almaktadır. Plan Şeması Botter Apartmanı, İstiklal Caddesi’nin tipik, dar cepheli ve derin parsellerinden biri üzerinde yer almaktadır.1297 Bodrum kat üzerine iki katı atölye, üç katı ve bir çekme kat ile terastan oluşan yedi katlı bir binadır (Bkz. Şekil 193). 1296 Yıldız SALMAN, “Doğan Apartmanı”, 79, 80. 422 Yapı için tercih edilen tipoloji, dar ve uzun bir parselde inşa edilmiş, konut işlevinin ve ticari etkinliğin bir arada yer aldığı, sokağa cephesi olan bir bina tipolojisidir. İki etkinliğin bir arada uygulanması anlayışı, temelini Avrupa geleneğinden almaktadır. Osmanlı kentinde konutlar ile ekonomik ve ticari etkinliklere dayalı binalar, XVIII. Yüzyıl’dan itibaren gayrimüslim toplulukların yaptırdıkları dışında, birbirlerinden ayrı olarak bulunmaktaydı. Avrupa kökenli bu yeni tipolojinin yayılmasıysa 1839 Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra ortaya çıkan kentsel reformlara dayanmaktadır.1298 Özgün planlarından yapının en ilgi çekici bölümünün zemin ve ara kat olduğu anlaşılmaktadır. Zemin katın caddeye bakan bölümünde Botter Moda Evi’nin satış ve teşhir salonları bulunmaktaydı. Bu salonlara karşılıklı yerleştirilmiş bir çift dönel merdivenle bağlanan ve defile için kullanılan daire planlı bir asma kat bulunuyordu. Duvarları ayna ve kumaş kaplı, aydınlığa açılan pencereleri renkli vitraylarla bezeliydi. Büyük bir lüks ve zarafetle düzenlenip döşendiği söylenen bu bölümler, 1960’ta bir banka şubesi yapımı için dönüştürülerek ortadan kaldırılmıştır.1299 Birinci katın öndeki iki salonu Botter’in çalışma ve müşteri kabul salonlarıydı. Arka cepheye bakan odalar, çalışma ve servis hacimlerine ayrılmıştı. Apartmanın normal kat planları ise uzun bir koridorla birbirine bağlanan önde iki salonu ve arkada üç yatak odası olan, döneminin dar parsellerinin tipik şemasına uymaktadır. Bu şemaya, ayrıntılı bir servis düzeni eklenmiştir.1300 Strüktür ve Yapı Malzemesi 1297 Mimar Alexandre Raymond’un, Türk yapı teknikleri ve bina tipolojileri hakkında yaptığı çalışmada (A. M. Raymond, Notes pratiques et résumés sur l’artdu constructeur en Turquie, Typol, Centrale I. Della Rocca, Alexandre 1908) yer alan Type de maison bourgeoise a Constantinople (İstanbul’da Burjuva Ev Tipi), bir cephesi sokağa açılan, dikdörtgen planlı, serbest merdiven sahanlıklı ve merkezi giriş hollü bir binadır. Bu tipoloji, yeni parsellerin düzenli şemalarına kolaylıkla uyum sağlayabilmektedir. Parseller genellikle dar (5 m. dolayında) ve derin (10 ve 15 m. arasında) iken, Botter Apartmanı’nın cephe genişliği 11 m. ye, derinliği ise 42 m. ye ulaşmaktaydı. Bkz. D. BARILLARI - E. GODOLI, a.g.k., 85. 1298 Bkz. ( 1297 ), BARILLARI - GODOLI, 85. 1299 Afife BATUR, “Botter Apartmanı”, 313. 1300 Bkz. ( 1299 ), BATUR, 313. 423 Yapı, döneminin gelişmiş yapım teknikleri kullanılarak inşa edilmiştir. Çelik strüktürlüdür, dolgu duvarları tuğladandır, cephesiyse taşla kaplanmıştır. Mimari Üslup Yapı, kentsel ölçekte Art Nouveau mimarisinin İstanbul’daki ilk önemli örneğini oluşturur.1301 (Bkz. Şekil 194). Yapının, Art Nouveau mimarlığına özgü eliptik planlı bir merdiven holü, eğrisel çizgili merdivenleri ve sahanlıkları bulunmaktadır. Yine Art Nouveau desenli merdiven korkuluğu, her biri aynı desenli ve vitraylı pencereleri ve daire kapılarıyla son derece tipik, özgün çizimli ve her biri sanat objesi niteliğinde aydınlatma öğeleri, Botter Apartmanı’nı önemli kılan özelliklerden bir bölümüdür ve tümü D’Aronco tasarımıdır. Art Nouveau desenli asansör kabini de iki kapılı ve şık bir parçadır.1302 Yapının cephesi, birinci kattan başlayarak simetrik bir tasarıma sahiptir. Gerek mağaza gerekse konut girişinin, yüksek dallar ve yayılan güllerden oluşan, Viyana Art Nouveau’su (Secession) örneklerine yakın çizgileri olan çiçeksi bir bezemesi vardır. J. Botter’in çalışma ve kabul salonlarının açıldığı cephe boyunca uzanan eliptik planlı bir balkon, yapının en göz alıcı bölümlerinden biri sayılmaktadır. Art Nouveau üslubunda çiçeksi motifleri olan balkon korkuluğu ile demirden eğrisel bağlantı öğelerine tutturulmuş çiçek birimli lambalar Botter Apartmanı’na özgü, son derece özel D’Aronco tasarımlarıdır.1303 Botter Apartmanı’nın işyeri bölümü, uçlarında eğrisel çizgili motif gruplarıyla biten beş yatay çizgili şeritle sonlandırılmıştır. Konut bölümü, cephede 1301 Bkz. ( 1297 ), BARILLARI - GODOLI, 85. Ayrıca, Doğan Kuban, tasarımında ticaret ve özellikle konut katlarını vurgulayan cephesi, payandalarının özgün biçimleri, zengin taşoyma bezemesi, Art Nouveau için karakteristik eğrisel desenlerle yapılan demir döküm parmaklıkları ve yapıyı bitiren çatı katının etkileyici tasarımıyla Botter Apartmanı’nın bir Art Nouveau başyapıtı olduğunu belirtmektedir. Bkz. ( 1076 ), KUBAN, 614. 1302 Afife BATUR, “Botter Apartmanı”, 312, 313. 1303 Bkz. ( 1299 ), BATUR, 313. 424 simetrik düzenlenmiş bir çerçeveleme gösterir. Çiçeksi bezeme, bu çerçeveleme içinde belirli alanlara yerleştirilmiştir. Çekme katta ve terasta ise, çiçeksi bezemenin özgürce yayıldığı ve balkon korkuluklarının yine D’Aronco’ya özgü desen ustalıklarına sahne olduğu gözlenir.1304 Art Nouveau tasarımın, balkonun dövme demir işlerinde doruğa ulaştığı görülmektedir. Balkon, dışa çıkma yapan eğrisel dört kolla binaya kenetlenmiştir; bu bağlantı öğeleri daha sonra cepheden fışkıran, ışın demeti benzeri altı taç yapraklı metal birer çiçek olarak açacaktır. Barillari ve Godoli’ye göre, giriş kapısının üzerinde yer alan demir çatı kafesinin tasarımında, Victor Horta ve Hector Guimard’ın süslemelerinin biomorfizminden esinlenilmiştir. Baca yüzeyinden yukarıya tırmanan defne ağacıysa, Orta Avrupa kültürel iklimine atıfta bulunmaktadır ve Olbrich’in Secessionhaus bezemeleri çizgisindedir.1305 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Apartman, adını II. Abdülhamid’in ve Saray’ın resmi terzisi olan Hollanda uyruklu Jean Botter’den almıştır. Evi Fenerbahçe’de olan Botter,1306 atölyesinin Paris’te La Paix Sokağı’nda olduğu bilinen Charvet’le birlikte uzun yıllar Sultan II. Abdülhamid’i giydirmiştir.1307 Aynı zamanda tanınmış bir modacı ve stilist olan J. Botter’in evi, Saray’ın mimarı olan Raimondo D’Aronco tarafından 1900’de tasarlanıp gerçekleştirilmiştir.1308 Yapı, J. Botter’in atölyesini ve konutunu bir arada barındırmak üzere dönemine özgü büyük aile konutu tipinde tasarlanmıştır. Zemin ve birinci kat, J. Botter’in işyeri, üst katlar konutu olarak düzenlenmiştir. Bir oğlu ve üç kızıyla birlikte Botterler, İstanbul’un yüksek sınıfının yakından tanıdığı ve sosyal ilişkileri zengin bir ailedir.1309 1304 Bkz. ( 1299 ), BATUR, 313. D. BARILLARI - E. GODOLI, a.g.k., 86, 87. 1306 Afife BATUR, “İstanbul Art Nouveau’su”, 1086. (Resim altı yazısı). 1307 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 283. 1308 Zeynep Çelik ise yapının 1907’de tamamlandığını öne sürmektedir. Bkz. Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 117. 1309 Afife BATUR, a.g.m., 312. 1305 425 Yapının Mimarı Yapı, Saray mimarı Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanıp gerçekleştirilmiştir.1310 Değerlendirme Botter Apartmanı, hem İstanbul Art-nouveau mimarlığının en tanınmış örneklerinden, hem de İtalyan mimar D’Aronco’nun en önemli yapıtlarından biridir. Yapı, gerek üslup bütünlüğü göstermesi açısından, gerekse Levanten Beyoğlu’na benzerine pek rastlanılmayan yenilikte bir cephe düzeni getirmesi açısından, bu bölgedeki diğer kâgir yapılardan ayrılır. Yapının daha çok bir işhanı biçiminde düzenlenmiş oluşu, Avrupa’da gerçekleştirilen çağdaşı işhanlarıyla birlikte düşünüldüğü sanısını doğurmaktadır. Apartmanın iç hacimlerini renklendiren vitraylar ve eliptik asansörü bu sanıyı doğrular görünümde modern bir atmosferin yaratılmasını sağlamışlardır.1311 Botter Apartmanı XX. Yüzyıl başının özgün ve avangart eğilimi olan Art Nouveau üslubunun, bilindiği kadarıyla, İstanbul’daki ilk örneğidir ve sonraki yıllarda İstanbul’da yaygınlaşacak olan bu üslubun uygulanışında kalite belirleyici bir örnek olmuştur. D’Aronco isminin, Botter Apartmanı’nın ününü artırdığı kuşkusuzdur. Bir modaevinin son moda bir eğilimle tasarlanmış olması, işlevine uygun görünmektedir. Yapı, kimi Neobarok biçimleri Viyana “Secession” ekolünün çiçeksi motifleriyle birleştiren ustalıklı cephe tasarımıyla, bugün de ilgi çekmektedir. Yapının, döneminde, yakınındaki Lebon Pastanesi ve sonra Markiz’le birlikte elit bir çekim merkezi oluşturduğu düşünülebilir. Snobizmin yaygın olduğu o yıllarda Botter Apartmanı’nın önünde içerden çıkmış gibi gezinmenin bile moda olduğu kimi yazarların anılarında yer almaktadır.1312 1310 Bkz. ( 1309 ), BATUR, 312, Bkz. ( 1076 ), KUBAN, 614, Bkz. ( 410 ), SÖNMEZ, 278, Cengiz CAN, a.g.t., 282, Bkz. ( 1297 ), BARILLARI - GODOLI, 85. 1311 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 284. 1312 Bkz. ( 1299 ), BATUR, 313. 426 Botter Apartmanı’nın ne zaman kapandığı kesin olarak bilinmemektedir. El değiştirerek günümüze kadar ulaşan yapı, her katı ayrı bir ticari kuruluş tarafından kullanılan bir işhanına dönüştürülmüştür. Bu kullanım, birinci derecede korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmiş olan yapının ilgisiz ve bakımsız kalmasına yol açmıştır.1313 Yapının ihtişamlı cephesi, günümüzde restorasyon amacıyla suntayla kapatılmış durumdadır (Bkz. Şekil 195). Katalog No: III. 12. 3. Akaretler Sıraevleri Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı grubu, Beşiktaş İlçesi, Vişnezade Mahallesi, Süleyman Seba ve Şair Nedim caddeleri üzerinde bulunmaktadır. Beşiktaş ve Maçka arasında, bulunduğu semte adını veren sıra ev grubu, Süleyman Seba ve Şair Nedim caddelerinin çatalağzı biçiminde birleştikleri bölgede, eğimli bir arazi üzerine kurulmuştur (Bkz. Şekil 196). Saray personeli için yapıldığı düşünülen bu sıraevler, kentsel konum bakımından Dolmabahçe Sarayı’nın yapımıyla başlayan bir büyük çevre düzenlemesinin, yaklaşık yirmi yıl süren programının bir parçası durumundadır.1314 Plan Şeması Akaretler sıra ev grubu, 66 parsel üzerinde 133 konut birimini içermektedir (Bkz. Şekil 196). Parseller, konumları ve boyutları bakımından birbirlerinden küçük farklar gösterirler. Bu yapı grubu içerisinde, boyutları ve tasarım özellikleri açısından 1313 1314 Bkz. ( 1299 ), BATUR, 313. Pars TUĞLACI, a.g.k., 440. 427 en farklı olanı, üçgen biçimli adanın köşe parselidir. Söz konusu parsel, belirli bir geometrik biçimi olmayan, üç cephesi de yola bakan ve 600 m² ile alanı en büyük olan parseldir. Geri kalanların tümü, küçük kenarları yoldan cephe alan dikdörtgen biçimli ve alanları 180 m² ile 220 m² arasında değişen parsellerdir. Parsellerin yola bakan cepheleri, her bir grup içinde birbirine eşit genişliktedir. Üçgen adadaki parsellerin cephe genişliği 8,80 m., diğer gruplarda 7,50 m’dir. Arazinin eğimli olması nedeniyle arka bahçe çizgisi değişmiş olduğundan parsel büyüklükleri az da olsa farklıdır. Parsellerin tümü, yolu dik çizgilerle bölümlemiştir. Akaretler sıra ev grubunun etkili kentsel perspektifi öncelikle bu parselasyon sistemine dayanmaktadır. Mimar, kendi imar kurallarını da getiren bu düzenlemeyle ve yaratıcı bir ustalıkla arazinin elverişsiz koşullarını olumlu bir hale getirmiştir.1315 Akaretler sıra ev grubunda, plan tipolojisi bakımından iki ana tip ve bunların küçük farklar içeren çeşitlemeleri kullanılmıştır. Birinci tip, yandan girişli, önde salon, arkada yatak odaları ve ortada servis hacimleri olan modeldir. Bu tipin, merdivenin ortada veya yanda oluşuna ve arkada tek veya çift oda bulunuşuna göre varyantları bulunmaktadır. Yaklaşık 120 m²lik inşaat alanı rasyonel bir düzenlemeyle, kayıp alanlar en aza indirgenerek kullanılmıştır. Mutfak ve banyo/tuvaletin günümüz ölçülerine göre küçük tutulmasına karşılık, oturma hacimleri büyüktür (ortalama 49 m²). İkinci tip, daha ileri bir tarihin plan anlayışına yakın duran bir düzenleme göstermektedir. İki konut birimi, ortada yer alan tek bir merdivene bağlanmış ve böylece altı daireli apartman tipi bir konut elde edilmiştir. Diğer parsellerdeki gibi önde salon, arkada iki oda ve ortada servis hacimleri olan plan, özellikle bu hacimlerin daha konforlu olabileceği boyutlar sağlamaktadır.1316 Strüktür ve Yapı Malzemesi 1315 1316 Afife BATUR, “Akaretler”, 149. Bkz. ( 1315 ), BATUR, 149. 428 Yapılar kâgir olarak inşa edilmiştir. Balkon korkuluklarında dökme demir şebekeler kullanılmıştır. Yapıların üzeri tüm bloklarda kiremit kaplı çatılarla örtülmüştür. Mimari Üslup Akaretler sıra ev grubunda, plan şemasında olduğu gibi, cephe tipolojisi açısından da iki ana tip görülmektedir. Birinci tip, üçgen biçimli adanın cephelerinde kullanılan ve birinci katında bir cumba ve onun üzerinde bir balkon bulunan cephe düzenlemesidir (Bkz. Şekil 197, 198). İkinci tipse, bu üçgen adanın sağ ve sol kenarı boyunca uzanan caddelerin kenarındaki konutlar için seçilmiş olan cumbasız ve salt ikinci katında balkonu bulunanlardır (Bkz. Şekil 199, 200). Her iki cephe tipinde de, konut birimleri arasındaki bağlantıyı ve yatay sürekliliği sağlayan mimari eleman ve tasarımların öncelikle kullanıldığı gözlenmektedir. Bu yatay bağlantıyı ve sürekliliği sağlayan öğeler olarak, giriş katının yüksek bir profille üst kattan ayrılması, kat bitiminin bir konsol kornişiyle belirtilmesi ve diş sıralarıyla vurgulanan saçak kornişi ve parapet sayılabilir. Birinci cephe tipindeki cumbalar, bu tipin en önemli cephe unsuru durumundadır. Köşeleri pilastrlarla belirtilmiş olan cumbalar, yüksek kemerli pencereleriyle birim konuta anıtsal sayılabilecek bir görünüm kazandırmışlardır. Bu özelliğinin dışında cumbalar, yapı bütünü içerisinde sağladıkları ritim nedeniyle de önemlidirler. Eğime bağlı olarak ikişerli veya üçerli gruplar olarak bloklaşan birim konutların cepheleri, bu cumbalarla hareket kazanmaktadır. Afife Batur’a göre, üçgen yapı adasındaki konutların alanlarının, diğer konutlardan 20 m² kadar büyük olması ve bunların cephe düzenlenmelerinin de daha özenle ele alınmış olması, bir üst sınıf için tasarlanmış olduklarını düşündürmektedir.1317 1317 Afife BATUR, “Akaretler”, 150. 429 İkinci gruptaki yapılarınsa, ilk gruptaki yapılara oranla daha mütevazı bir görünüme sahip oldukları söylenebilir. Bu grupta, giriş katı, geniş bir profille üst kattan ayrılmıştır. Birinci ve ikinci kat pencereleri üçlü gruplar olarak düzenlenmiştir. İlk grupta cumbalarla sağlanan etki, bu gruptaysa, ikinci katta taş konsolların taşıdığı balkonlarla sağlanmıştır. Üçlü pencere grupları arasında, zeminden yapı bitimine kadar uzanan pilastrlar yer almaktadır. Tüm bu cephe özellikleri, bütüncül olarak değerlendirildiğinde, Akaretler Sıraevlerinin Batı tarzı Neoklasik üslupta ele alınmış olduğu söylenebilir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Akar getiren konutlar anlamındaki Akaretler, Sultan Abdülaziz’in emri doğrultusunda Maçka’da yapılması öngörülen Aziziye Camii1318 için gelir sağlamaları amacıyla yaptırılmışlardır.1319 Yapımına Ocak 1875’te irade-i hümayunla başlanan Akaretler sıra evleri, Saray Başmimarı Sarkis Balyan tarafından tasarlanmıştır.1320 Yapının inşasına Sultan Abdülaziz Dönemi’nde başlanmış,1321 birkaç yıl yapımı durdurulduktan sonra II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yıllarında tamamlanmıştır.1322 Yapının Mimarı 1318 Bu cami yapılmamıştır. Mustafa Cezar, BOA, Meclis-i Mahsus İradeleri, No. 2797, 1878 tarihli bir belgeye dayanarak söz konusu cami hakkında şu bilgiyi vermektedir: “Sarkis Balyan’ın yaptığı binalar arasında hesapları araştırma konusu olanlar sayılırken Akaret binaları, Maçka Karakolu, Silahhane ve Zincirlikuyu Kasrı’nın yanı sıra bir de Beşiktaş’ta cami inşaatından söz edilmektedir. 8 Şevval 1291 (17 Kasım 1874) tarih ve 284 numaralı Şark Gazetesi’nde Beşiktaş’ta 70 adet evle birlikte bir de Aziziye adını taşıyacak cami yapılacağı, yine aynı gazetenin 21 Safer 1292 (28 Mart 1875) tarih ve 393 numaralı nüshasında ise Beşiktaş’ta Aziziye Camii’nin temelinin atıldığı yazılıdır. Arşiv belgesindeki ifadelerden, hesapları araştırma konusu olan inşaat arasında en yarım durumdakinin cami inşaatı olduğu sezilmektedir.” Bkz. ( 420 ), CEZAR, 177. 1319 Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 654. 1320 Bkz. ( 1315 ), BATUR, 149. 1321 Şark Gazetesi’nin 8 Şevval 1291 (18 Kasım 1874) gün ve 284 sayılı nüshası. 1322 Bkz. ( 420 ), CEZAR, 177. 430 Yapı grubu, dönemin Hassa Başmimarı Sarkis Balyan tarafından 1323 tasarlanmıştır. Değerlendirme XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak İstanbul’un kentsel büyüme alanlarında, yangın sonrası düzenleme bölgelerinde veya azınlık gruplarının vakıf arazilerinde inşa edilmiş bir konut tipi olan sıraev, orta ve küçük kentsoylu sınıfının konutu olarak ortaya çıkmıştır.1324 Bu konut tipinin hedef kitlesi, orta gelirli tüccarlar, küçük esnaf, zanaatkâr ve düşük rütbeli memurlardı. Sıra evlerin inşa edildikleri yerler, bu evlerin kimler için yapıldığını kanıtlar durumdadır. Sıraevler, genellikle İstanbul tarafının, Pera’nın ve Üsküdar’ın mütevazı mahalleleri veya arka sokaklarında inşa edilmişlerdir. Bu uygulamanın tek istisnası durumundaki Akaretler projesi, ahşap ya da kâgir sıra ev ya da apartmanlara göre daha üst düzeyde bir gelir sınıfı için yapılmıştır.1325 Beşiktaş’ın iki ana caddesi boyunca dizilen bu görece büyük ve mimari tarz bakımından da iddialı olan Akaretler, kentin tasarımına biçim vermede kullanmış tek sıra ev projesidir. Dolmabahçe Sarayı’nın yakın olması kuşkusuz bu projenin anıtsal boyutlarında önemli rol oynamıştır.1326 İngiliz terrace house tipolojisini yineleyen Akaretler,1327 kentsel açık mekânı, yani sokağı betimlemede ve tanımlamadaki güçlülüğü, temsil ettiği anıtsal sokak mekânı imgesi, yapılarla açık mekân arasında gerçekleştirdiği bütünleşme, bu anıtsal uygulamanın en özgün kalitesini oluşturmaktadır.1328 Yapı grubunun cepheleri yalın, simetrik, klasik mimari elemanlarla meydana getirilmiştir. Her ne kadar kentin 1323 Bkz. ( 1315 ), BATUR, 149, Doğan KUBAN, İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, 364, Selçuk BATUR, “Balyan Ailesi”, 1090, bkz. ( 1319 ), KUBAN, 654, bkz. ( 420 ), CEZAR, 177. 1324 Bkz. ( 1315 ), BATUR, 149. 1325 Bkz. ( 1319 ), KUBAN, 654. 1326 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 110. 1327 Bkz. ( 1319 ), KUBAN, 654. 1328 Bkz. ( 1317 ), BATUR, 150. 431 geleneksel konut mimarisiyle tezat teşkil ediyorlarsa da, yine de cumbalı pencereler gibi yerel öğeler tasarıma dâhil edilmiş, böylelikle Akaretler, Batılı ve geleneksel unsurların bir karışımı olarak İstanbul’un kent imajına eşsiz bir katkıda bulunmuştur.1329 İstanbul’daki olasılıkla ilk sosyal konut uygulaması olarak tarihi ve toplumsal önemdeki bir proje olan Akaretler, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında görülmeye başlanan, önceleri gayrimüslim yurttaşların vakıfları tarafından uygulanan sıraev tipinin İstanbul’daki en zengin örneğidir. Tuğlacı’ya göre Akaretler, gerek bütünün, gerek birim yapılarının mimari kalitesi açısından Avrupa’nın ileri örnekleriyle, örneğin Royal Crescent’le aynı düzeydedir. Bu düzey ve yaratmış olduğu kentsel perspektif, Akaretler yapı grubunu, korunması ve değerlendirilmesi gereken özgün bir sit yapmaktadır.1330 Akaretler’in yapımı, Maçka ve Teşvikiye’deki inşaatları da özendirmiş; 1913’te Şişli’ye kadar uzatılan ilk elektrikli tramvayla, kuzeye doğru Büyükdere Caddesi boyunca yavaş ama düzenli bir gelişme başlamış ve kentin bu bölgesindeki yeni mahallelerin yoğunluğu artmıştır.1331 III. 13. Oteller, Pasajlar, Sosyal Yapılar Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılı devletlerle olan ticari ilişkilerin XIX. Yüzyıl’da, özellikle İngilizlerle 1838’de imzalanmış olan Baltalimanı Ticaret Antlaşması sonrası -Osmanlılar aleyhine- artarak sürdürülmüş olduğu, önceki bölümlerde etraflıca anlatılmıştı. Artan ticari ilişkiler, hem ekonomik hem de siyasi ve diplomatik ziyaretlerde gözle görülür bir artışın yaşanmasını sağlamıştır. Konunun evrensel boyutlarından biri de, Batı dünyasının yaşamış olduğu Sanayi Devrimi sonrasında ortaya çıkan burjuva sınıfının, XIX. Yüzyıl’da kültür sanat ve 1329 Bkz. ( 1326 ), ÇELİK, 110. Pars TUĞLACI, a.g.k., 440, 442. 1331 Bkz. ( 1323 ), KUBAN, 364. 1330 432 sosyal yaşamda yeniden gündeme gelmiş olan Oryantalizm akımının uyandırmış olduğu bir ilgi ve merakla Doğu ülkelerini ve kültürlerini tanıma istekleridir. Birçok kez belirttiğimiz üzere, 1839’da Tanzimat’ın ilan edilmesiyle birlikte, Osmanlı bürokratik yapısı ve toplumsal yaşamındaki değişim ve dönüşüm olgusu, Osmanlıların yabancılara bakış açısında da bir dönüşümün yaşanmasını sağlamıştır. Tanzimat ve Islahat fermanlarıyla, yabancılar için daha güvenli bir ortam sağlanmış ve bunun bir sonucu olarak da Osmanlı başkenti, yabancılar için daha çekici bir hale gelmiştir. Böylelikle ticaret ve diplomasinin yanı sıra, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında seyahat amaçlı yabancı ziyaretçi sayısında da bir artış yaşandığı söylenebilir. Söz konusu artışı sağlayan gelişmelerden bir diğeri de, aynı dönemde Osmanlı İmparatorluğunun dâhil olmaya başladığı uluslararası fuarlardır. Bu kapsamda, daha önce etraflıca tanıtmış olduğumuz, 1863’te Sultanahmet Meydanı’nda açılmış olan Sergi-i Umumi-i Osmani1332 ilk turist gruplarının da İstanbul’a gelmeye başlamasında önemli bir katkı sağlamıştır. Söz konusu dönemde ayrıca, ulaşım alanında özellikle demiryolu ağının yaygınlaşmasıyla yaşanan gelişmelerle birlikte başkent İstanbul, Avrupa kentlerine bağlanmış ve bu durum da başkente gelen yabancı ziyaretçilerin artmasını sağlamıştır. Sözü edilen tüm bu gelişmeler, Osmanlı mimarlığına, geleneksel konaklama yapılarından çok farklı bir yaklaşımla tasarlanmış olan otel yapılarının dâhil olması sonucunu doğurmuş ve oteller, XIX. Yüzyıl’da başkent İstanbul’da, kentte yaşanan Batılı gelişmelerin odak noktası durumundaki Galata-Pera bölgesinin en önemli yapı türlerinden birini oluşturmuştur. Bugünkü anlamıyla otel yapıları, 1840’lardan itibaren Osmanlı yapım programına girmeye başlamıştır. Başlangıçta mevcut binalara yerleşerek hizmet vermiş olan oteller, XIX. Yüzyılın sonlarına doğru otel işlevine cevap vermek üzere tasarlanmış olan bağımsız yapılarda faaliyet göstermeye başlamışlardır. Pera’da çoğunun varlığı, dönemin gazete ve dergilerinden öğrenilebilen çok sayıda büyük 1332 Sergi-i Umumi-i Osmani ve binası için bkz. s. 314-319. 433 otel art arda açılmış ve bu yapılar Batılı yaşam tarzının simgeleri haline gelmişlerdir. Dönemin gazetelerinin otellerle ilgili haberleri, bu yapıların aynı zamanda zengin restoran ve kafelere sahip olan, sık sık baloların, konserlerin ve çeşitli eğlencelerin düzenlendiği müzikli mekânlar niteliğinde olduklarını göstermektedir. Bu ilanlarda oteller aynı zamanda manzaraları ve müşterilerine sundukları Avrupa standartlarındaki konforlarıyla da övülmektedir.1333 Baslo’ya göre, otel olarak tasarlanmış yapılardan günümüze özgün mimarisini koruyarak gelebilmiş örneklerin ışığında, mimari bakımdan mutlak bir tipoloji oluşturmak olanaklı değildir. Londra, Bristol, Pera Palas ve Tokatlıyan otelleri XIX. Yüzyıl’ın son on yılı içerisinde inşa edilmiş olmaları nedeniyle sağlıklı bir tarihsel dağılım için yeterli veri oluşturmamaktadır.1334 Ayrıca söz konusu otellerin farklı tipte arsalar üzerine inşa edilmiş olmaları ve tasarım aşamasında izledikleri ortak ilkelerin belirlenememesi, XIX. Yüzyıl otellerinin plan şemalarının gelişiminin izlenememesine neden olmaktadır.1335 Bununla birlikte, söz konusu yapı grubu içerisinde, diğerlerine oranla daha geç tasarlanmış olan Pera Palas ve Tokatlıyan otelleri, karanlıkta kalan bölümlere servislerin alınması, iç kısımlara oda yerleştirilirken aydınlıklardan yararlanılması ve odaların standart ya da birbirine denk tutulması gibi XX. Yüzyıl’a ait yaklaşımların kısmen de olsa sağlanabildiği örnekler olmuşlardır.1336 XIX. Yüzyıl’da ekonomi alanında ortaya çıkan yeni arz talep ilişkileri, yeni yapı türlerinin inşasını ve bunların mimari programa eklenmesi sonucunu doğurmuştur. Bunlardan biri de pasajlardır. Ekonomik yaşamın, tüketim alanında hizmet veren pasajların, başkent İstanbul’da uygulanmış olan örnekleri, dönemin Avrupa ve özellikle de Paris örneklerinden esinlenilerek meydana getirilmiştir. 1333 Gevher ACAR, a.g.t., 145, 146. Meltem BASLO, Tarih Boyunca Galata-Beyoğlu Kurgusunun Gelişimi ve XIX. Yüzyıl Otellerinin Bu Gelişime Etkileri, 173. 1335 Gevher ACAR, a.g.t., 146, 147. 1336 Bkz. ( 1334 ), BASLO, 173. 1334 434 Başkent İstanbul’un Tarihi Yarımada’daki geleneksel ticaret merkezi durumundaki Eminönü bölgesinde, geleneksel Osmanlı ticaret hanlarının yaygınlığına karşılık; bir anlamda dükkânlı geçitler olarak tanımlanabilecek olan pasajlar, XIX. Yüzyıl’ın özellikle ikinci yarısında başkentin yeni eğlence ve iş merkezi kimliğine bürünen Galata-Pera bölgesinde ortaya çıkmış ve yaygınlık kazanmıştır.1337 XIX. Yüzyıl’da Osmanlı mimarlığının yapım programına dâhil olan yeni işlevlerdeki birçok yapı grubunda olduğu gibi, pasajlar da plan şemaları ve cephe tasarımlarıyla Batı mimarlığının etkisi altındadır. Başkent İstanbul’da çoğu XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında inşa edilmiş olan bu yapıların cephelerinde Batı mimarlığından alınmış bezeme unsurları kullanılmış ve çoğunlukla dönemin yaygın üslubu olan Eklektik üslup benimsenmiştir. Ayrıca söz konusu yapıların meydana getirilmesinde putrel, dökme demir, cam, tuğla, kiremit vs. başta olmak üzere kullanılan malzemelerin birçoğu da Batı endüstrilerinden ithal edilmiştir. Bu yüzyılda, Osmanlı mimarlığına dâhil olan birçok başka yapı grubunda olduğu gibi, pasajların birçoğu da Batı mimarlığını bilen Batılı ya da gayrimüslim mimarlar eliyle ortaya konulmuşlardır. Birçok kez değinildiği üzere, XIX. Yüzyıl’da Batı dünyasıyla ilişkilerin en yoğun olduğu Galata-Pera bölgesi, özellikle de elçiliklerin ve lüks otellerin yoğunlaştığı eski Petit Champs des Morts (Tepebaşı), ağırladığı yabancı konuklara hitap edecek şık mağazaların bulunduğu pasajların yapımı için uygun bir ortam hazırlamıştır.1338 Pasaj yapılarının konut ve alışveriş işlevlerini bünyesinde barındırdığı görülmektedir. Bu yapı türünün birçok örneğinde, zemin katlar dükkân ve mağazalara ayrılmış, üst katlarsa genellikle konut işlevini yerine getirecek şekilde tasarlanmıştır. Pera’da inşa edilen pasajlardan bazıları aynı zamanda Meşrutiyet ve 1337 1338 Gevher ACAR, a.g.t., 188, 189. A.g.t., 189. 435 İstiklal caddeleri arasında geçit niteliği taşımaktadır. Bunlara örnek olarak, kataloğumuzda da yer vermiş olduğumuz Hacopulos Pasajı (Danışman Geçidi) gösterilebilir. Avrupa pasajlarında olduğu gibi, genellikle lüks tüketim mallarının satışa sunulduğu Pera pasajlarında halı ve mücevher gibi eşyaların yanı sıra, genellikle ayakkabı, şapka ve müzik aletleri satan mağazalar, ayrıca tuhafiyeci, terzi, moda evi ve kitapçı dükkânları bulunmaktaydı. Öte yandan, yine Pera pasajlarının bünyesinde yer alan kuaför, restoran ve cafeler de söz konusu yapıların Batılı yaşam tarzını başkente taşıdığının bir diğer göstergesidir.1339 Söz konusu yapı türünün, İstanbul’da XIX ve XX. Yüzyıllardaki önemli örnekleri olarak Hacopulos Pasajı, Çiçek Pasajı olarak tanınan Cité de Pera, Avrupa Pasajı (Aynalı Pasaj), Oriental Pasaj (Şark Aynalı Pasajı) ve Suriye Pasajı sayılabilir. Batılı etkilerin en yoğun olarak görüldüğü Galata-Pera bölgesinde, bu dönemde uygulanmış olan bir diğer yapı türü de sosyal yapılardır. Elçilikler çevresinde gelişen Batılı ve levanten grup ve cemaatler, etnik ve kültürel kimlikleri çerçevesinde örgütlenerek bir araya gelmişler ve bu durum da bu işlevi yerine getirecek olan yapıların inşasını gerekli hale getirmiştir. Tasarım özellikleriyle yine Batı mimarisinin izlerini taşıyan bu yapı türüne örnek olarak, İstiklal Caddesi’nde Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmış olan Cercle d’Orient binası, Vallaury tarafından yine aynı cadde üzerinde tasarlanan Societa Operaia İtalyan İşçi Cemiyeti binası ve aynı mimar tarafından Meşrutiyet Caddesi’nde yapılmış olan Union Française binası ile Semprini tarafından Tünel’de gerçekleştirilmiş olan Alman Kulübü (Teutonia Salonu) verilebilir. Katalog No: III. 13. 1. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) 1339 Gevher ACAR, a.g.t., 190. 436 Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Asmalı Mescit Mahallesi, Tepebaşı Semti’nde, Meşrutiyet Caddesi ile Kallavi Sokağı’nın1340 kesiştiği köşede yer almaktadır. Binanın inşa edildiği Tepebaşı Semti’nde, XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğine kadar Müslüman mezarlıklarının varlığı bilinmektedir. Yüzyılın sonlarında Pera’ya yerleşmiş olan levantenlerin önce bir gezinti ve seyir yeri, daha sonra da bir yerleşim bölgesi olarak, bu çevrede yoğunlaşmaya başlamalarıyla, mezarlıklar 1870’lerden itibaren yavaş yavaş kaldırılmış; Altıncı Daire’nin ilk başkanı Blacque Bey döneminde bölgenin imarı başlatılmış ve Tepebaşı Bahçesi de bu dönemde düzenlenmiştir. Semtin, o dönemde benzerleri Avrupa kentlerinde görülen mimari özelliklere sahip, çok katlı ve görkemli binalarından günümüze ulaşabilmiş olanlarının bir bölümü de yine XIX. Yüzyıl sonu, XX. Yüzyıl başlarında inşa edilmiştir (Bkz. Şekil 201). Tepebaşı semtinin güney sınırı sayılabilecek Şişhane Meydanı’ndaki Altıncı Daire binası,1341 Meşrutiyet Caddesi üzerinde yer alan Banker Corpi Evi, 1890’ların ortalarında hizmete giren ve semte önemli bir değer kazandıran Pera Palas,1342 Londra Oteli, Bristol Oteli, Societa Operaia ve Union Française binaları bunların başlıcaları olarak sayılabilir. Plan Şeması Bir köşe yapısı olması nedeniyle, Meşrutiyet Caddesi üzerindeki cephesinin yolun şekline bağlı olarak biçimlenmesi dışında dikdörtgen bir plan şeması gösteren yapı, beş katlı olarak tasarlanmıştır. Zemin katta giriş holünün sağında kemerli kapılarla geçilen bürolar ve asansör, solundaysa fuaye bulunmaktadır. Üst katlarda, merkezdeki sahanlıktan yine kemerli kapılarla üç yönde odaların açıldığı koridorlara geçilmekte ve aynı plan şeması dört katta da yinelenmektedir. Ara katlarda düzgün 1340 Cezar, bu sokağın eski adının Glavani Sokağı olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 406. 1341 Altıncı Daire için bkz. s. 278-289. 1342 Pera Palas için bkz. s. 442-451. 437 olmayan dörtgen biçimli on iki adet banyolu oda bulunmaktadır. En üst kat ise altı oda ve asansör dairesinin bulunduğu bir yarım kat ile terastan meydana gelmektedir.1343 Strüktür ve Yapı Malzemesi Londra Oteli, Türkiye’de betonarme uygulamalarının en erken örneklerinden 1344 biridir. Yapının girişinde yer alan merdivenlerde, sütunlarda ve zemin kat pencereleri arasında yer alan pilastrlarda mermer malzeme kullanılmıştır. Yapı yüzeyi bunun dışında taş kaplamadır. Mimari Üslup Geniş bir alana yayılan yapı, özgün cephe görünümünü büyük oranda koruyarak günümüze ulaşabilmiştir (Bkz. Şekil 202). Yapının orta aksında, iki yanında İyonik sütunların yer aldığı, üç açıklıklı giriş yer almaktadır. Bunun iki yanında, aralarında pilastrların yer aldığı beşik kemerli pencereler bulunur. Kemerlerin kilit taşlarında bezeme unsuru olarak Ampir karakterdeki aslan başları kullanılmıştır. Yapının üst katlarında farklı pencere tasarımları görülmektedir. Birinci ve dördüncü kat pencereleri yalın dikdörtgen söveli olarak bırakılmış, ikinci kat pencereleri basık kemerli, üçüncü kat pencereleriyse üçgen alınlıklı olarak düzenlenmiştir. Yapının orta aksı, üç kat boyunca devam eden balkon dizileri şeklinde kurgulanmıştır. Dördüncü kattaysa balkonun yerini parapet duvarı almıştır. İkinci kat balkonunda taşıyıcı olarak kullanılmış olan iki karyatit, yapının estetik değerini artırmaktadır. Yapının Kallavi Sokağı’na bakan yan cephesi de üç çıkmayla dışa taşırılarak hareketlendirilmiş ve her katta yine farklı pencere düzenlemeleriyle ele alınmıştır. Yapının cephe düzenlemesinde her katın farklı bir anlayışla tasarlanmış olması ve kullanılan mimari elemanların çeşitliliği nedeniyle yapının Eklektik bir anlayışla ele alındığını söylemek mümkündür. 1343 1344 Gevher ACAR, a.g.t., 148. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 670. 438 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Grand Hôtel de Londres, 1891’de yan sokağa adı verilen Glavanylerin ahşap konağının yerinde, L. Adamopoulos ve N. Aperghis adlı iki ortak tarafından otel olmak üzere inşa ettirilmiştir.1345 İçinde çok sayıda ünlünün konaklamış olduğu bu yapıda, dönemin Avrupa başkentlerinin otellerinde bulunan her türlü modern donatı ve konforu bulmak mümkündür (Bkz. Şekil 204, 205). Yapının açılışı, Le Moniteur Oriental’ın 21 Şubat 1891 tarihli sayısında duyurulmuştur.1346 Yapının Mimarı Yapının mimarının Guglielmo Semprini olduğu, cephesine kazınmış olan G. SEMPRINI ARCHITETTO ifadesinden anlaşılmaktadır (Bkz. Şekil 203). Mimarlık eğitimi aldığına ilişkin, hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan Semprini, birçok onarım ve uygulama gerçekleştiren bir inşaat müteahhididir. Londra Oteli örneğinde olduğu gibi, uygulamalarının bir kısmında ismini cepheye “mimar” olarak yazdığı görülmektedir. 1841 yılında İtalya’nın Romagna bölgesindeki Croce’de doğan Guglielmo Semprini,1347 5 Haziran 1870 Beyoğlu Yangını sonrası İstanbul’a gelmiş ve sürekli çalışmalarıyla çok sayıda uygulama gerçekleştirmiştir.1348 Feriköy Latin Katolik Mezarlığı Yönetim Kurulu üyeliği gibi birçok sosyal faaliyette de yer alan Semprini, Cengiz Can’a göre İtalyan kolonisinin en sevilen kişilerinden ve Türkler tarafından da en çok tanınan kişisidir. Yapıları hem yabancı devlet görevlileri ve koloni mensupları, hem de sosyal hizmet veren dernekler tarafından beğeni ve güven kazanmış, birçok uygulamada tercih edilmiştir. Osmanlı 1345 Çelik GÜLERSOY, “Londra Oteli”, 227. Nur AKIN, a.g.k., 272. 1347 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 251. 1348 Cengiz CAN, a.g.t., 221. 1346 439 yönetimi, Semprini’ye başka işlerin yanında, petrol ve gaz depoları inşaatı ile Kız Kulesi onarımını da vermiştir.1349 1912 yılında Pera, Sururi Sokak No. 38’de bürosu bulunan Semprini’nin belirlenebilen yapıları çoğunlukla yabancılar adına inşa edilenlerdir. Tepebaşı’ndaki Londra Oteli dışında bilinen işleri arasında Londra Oteli’yle aynı sırada bir apartman, İstiklal Caddesi’nde Santa-Maria Draperis Kilisesi ve Hanı, Alman Okulları, Alman Hastanesi ve elçilik yazlık konutu, Tünel’de Alman Kulübü (Teutonia Salonu), Alman Sinagogu, İtalyan Salesiani Okulu tasarımı, Feriköy Mezarlığı cephesinde sıra dükkânlar, Rus Elçiliği onarımı ve Galata’da Avusturya Hastanesi onarımı sayılabilir.1350 Sosyal kişiliği ve çalışkanlığıyla sevilen ve tercih edilen iyi bir uygulamacı olan Semprini, St. Antuan Kilisesi ve Apartmanları inşaatında, yapının genç mimarı Giulio Mongeri’nin yardımcısı olarak bildirilmektedir. Ancak, Cengiz Can’a göre, Semprini’nin buradaki katkısı mimari tasarımda değil, tecrübeli bir müteahhit olarak, uygulama aşamasında gerçekleşmiştir. Semprini’nin, diğer uygulamalarında mimari tasarımları veya katkıları hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak üzerinde ismi yazılı olan ve Beyoğlu’nda dönemin genel mimari karakterini sergileyen bu yapıların kişisel birikiminin ürünü olduğu düşünülebilir.1351 Semprini’nin inşa ettiği ve olasılıkla bir kısmını da tasarladığı yapılar çoğunlukla levantenlerin kullanımındadır. Feriköy Mezarlığı cephesindeki sıra dükkânlar yıktırılmıştır. Diğer yapılarsa işlevlerini sürdürmektedir.1352 Uzun bir süre Tünel civarındaki Ensiz Sokak, No: 4’te bahçe içindeki bir evde oturan mimarın, 1887-1915 yılları arasında aktif olduğu bilinmektedir. 1911’de Osmanlılarla İtalyanlar arasındaki Trablusgarp Savaşı ve ardından I. Dünya 1349 Bkz. ( 1348 ), CAN, 221. A.g.t., 221, 222. 1351 A.g.t., 222. 1352 Bkz. ( 1351 ), CAN, 222. 1350 440 Savaşı’nın başlaması nedeniyle işlerini tasfiye ederek ülkesine dönmek zorunda kalan Semprini, 1917’de Monte Colombo yakınlarındaki Forli’de ölmüştür.1353 Değerlendirme 1891’de inşa edilen Grand Hôtel de Londres, yeni dönemin gelişen lüks anlayışını yansıtmaktadır. Ağır mobilyalar ve perdelerle döşeli, banyolu odaları, hidrolik asansörü, ünlü restoranıyla kendinden sonra gelen ve “Grand Hôtel” anlayışını sergileyen kuruluşların öncüsü durumundadır.1354 Otel, adını Avrupa’da daha XVIII. Yüzyıl’da başlamış olan bir turizm modasından almıştır. 1700’lü yıllardan itibaren Batı’nın ilk turistleri olarak İngilizlerin, İsviçre’yi ve Riviyera’ları görmek üzere gezilere başlamaları, bu ülkelerde onlar için açılan ilk görkemli otellere de İngiliz isimlerinin verilmesine yol açmıştır. Pera’nın 1800’lü yılların son çeyreğinde en gözde yerleşim ve gezinti yeri olan Tepebaşı Meydanı’nda İstanbul’un ilk otel binaları inşa edilmeye başlandığında da, bunlardan biri Grand Hotel de Londres, aynı akstaki bir diğeriyse Bristol adını almıştır.1355 Londra Oteli, konforu yanı sıra, hemen karşısında bulunan Tepebaşı Parkı ile Haliç manzarasını ve akşamları yabancıları büyüleyen gurup renklerini, panoramik olarak izleme fırsatı veriyordu. Başlangıçta Londra adını taşıyan otel, bu ismin hemen altında güzel görünümüne bir reklam olarak, “Belle Vue” klişesini de eklemişti. Ancak bir süre sonra antetli kağıtlarında ve adres kartlarında, Londra adı bütünüyle kaldırılarak, “Hotel Belle Vue” ismini kullandığı görülür. Bu süreç içinde hem mülkiyet, hem işletme, birkaç kez daha el değiştirmiştir. 1926 tarihli İstanbul Rehberi’ndeki ilana göre, o tarihlerdeki sahibi, Moulatich’dir. 1930 ve 1940’larda otelin mülkiyeti, tapu kayıtlarına göre, Ceneviz kökenli levanten d’Andria Ailesi’ne geçmiştir. Bu aile, meydanın Asmalımescit tarafında yer alan pasaj-apartmanın da 1353 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 255. Meltem BASLO, a.g.t., 168. 1355 Çelik GÜLERSOY, “Londra Oteli”, 226, 227. 1354 441 sahibi durumundadır. Otelin mülkiyeti Giovanni d’Andria, İvon ve Maria arasında paylaşılmış, işletmeyse aynı aileden John adlı bir kişiye verilmiştir. Otel, ilerleyen dönemlerde 1950’lerin Beyoğlu nüfus dokusuna getirdiği büyük değişiminin bir yansıması olarak Hüzmeli Ailesi’nin mülkiyetine geçmiştir.1356 Londra Oteli, Pera Palas ve arkasından Tokatlıyan gibi, yine kendisine oranla çok daha konforlu rakip işletmelerden, fiyatları onlara göre her zaman daha ucuz olduğu için fazla etkilenmemiştir. Yapılışından çeyrek yüzyıl sonra yaşanan iki büyük olay, Beyaz Rusların akını ve işgal yıllarında İngiliz ve Yunan askerlerinin gelişleri, Beyoğlu’na genel bir hareketlenme ve ticari canlılık getirirken, sahiplerinin o dönemde Rum kökenli olması, Londra Oteli’ne ayrı bir coşku kazandırmıştır.1357 Otel 1930’larda, eski parlaklığını yitirmiş, 1940’lardaysa II. Dünya Savaşı’nın yokluk ve sıkıntı şartları içinde daha da sönükleşmiş durumdadır. 1950’lere gelindiğinde Türk otelciliğinde Hilton ve Divan gibi modern ve konforlu işletmelerin devreye girmesiyle, Londra Oteli büsbütün kalite ve ilgi kaybına uğramıştır.1358 Grand Hôtel de Londres, ekonomi-mimarlık ilişkileri açısından XIX. Yüzyılın yeni arz talep dengeleri bağlamında, dönemin gelişen lüks anlayışını yansıtan ve “Grand Hôtel” imgesini sergileyen kuruluşların öncüsü durumunda olan bir yapıdır. Bu özelliğiyle, bu yapı türünde kendisinden sonra inşa edilmiş olan otel yapılarına da örnek teşkil etmesi bakımından önem kazanmaktadır. Katalog No: III. 13. 2. Pera Palas Oteli Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 1356 Bkz. ( 1345 ), GÜLERSOY, 227. Bkz. ( 1345 ), GÜLERSOY, 227. 1358 Bkz. ( 1345 ), GÜLERSOY, 227. 1357 442 Yapı, Beyoğlu İlçesi, Asmalı Mescit Mahallesi, Tepebaşı Semti’nde,1359 Meşrutiyet Caddesi’nde yer almaktadır. Plan Şeması Pera Palas Oteli, 46 x 28 m. boyutlarında, dikdörtgen formlu bir taban üzerine oturan, ikisi bodrum kat olmak üzere 9 katlı bir yapıdır (Bkz. Şekil 206). Arsasının konumunu da değerlendiren rasyonel bir plan şemasına sahip olan yapıda, dikdörtgen alan enine ve boyuna üçe bölünerek taşıyıcı bir karkas sistemi kurulmuştur. Sistemin ortasındaki alanda büyük bir aydınlık boşluğu oluşturularak, bu bölüm giriş katında büyük balo salonu olarak düzenlenmiştir. Yapının odak noktası durumundaki bu salon, tasarımın genel kurgusunu da şekillendiren en önemli faktör durumundadır. Meşrutiyet Caddesi’nden ulaşılan otelin giriş katındaki hol, resepsiyon işlevini yerine getirmektedir. Giriş kapısının karşına gelen merdivenden sonra solda yer alan ana merdiven ve asansöre ulaşılmaktadır. Ana merdivenin karşısında, yapının odak noktası durumundaki büyük balo salonuna ve devamında iki kemerle ayrılmış bir diğer salona geçilmektedir. Bu salondan Meşrutiyet Caddesi’ne bakan bara ulaşılmaktadır. Giriş katının tüm batı cephesini, Haliç’e bakan ve üç bölümden oluşan yemek salonu kaplamaktadır. Üst katlarda, balo salonu çevresinde gelişen merkezi mekânın iki yanında, yatak odalarına açılan koridor uzanmaktadır. İlk üç kattaki yatak odaları, diğer katlardakilere oranla daha büyük olarak tasarlanmıştır. Odalar, balo salonunu dört taraftan kuşatan koridor üzerinde yer alırlar. Kat hizmetçilerinin odaları ve servis mekânları kuzeyde yer almaktadır. Dördüncü ve beşinci katlarda, boyutları küçültülmüş olan odalar, geriye çekilmiş koridorun iki tarafına yerleştirilmiştir. Ayrıca olanaklar el verdiği ölçüde, çatı arasında da küçük odalar oluşturulmuştur. 1359 Semt hakkında bkz. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 435-436. 443 Strüktür ve Yapı Malzemesi Otelin yapımında döneminin en yeni teknikleri kullanılmış; kat döşemeleri o yıllarda “Fransız usulü” olarak adlandırılan NP putrelli volta döşeme tekniğinde geçilmiştir.1360 Yapının taşıyıcı sistemi, volta döşeme, yığma tuğla duvarlar ve çelik iskeletten oluşmaktadır.1361 Yapıda, taş, mermer, ahşap, cam, metal malzemelerin yoğun olarak kullanılmış olduğu görülmektedir. Yapının girişinin yer aldığı Meşrutiyet Caddesi’ne bakan zemin katının yüzeyi mermerle kaplanmıştır. Bunun üzerinde yer alan katlardaysa kesme taşlar ile köşelerinde bosajlı taşlar kullanılmıştır. Hem cephelerde hem de iç mekânlarda mermer malzeme yoğun olarak kullanılmıştır. Yapının özel bir ilgiyi hak eden ve elektrikle çalışan asansörü, bütünüyle metal malzeme kullanılarak yapılmıştır. Ayrıca yapıya, dönemi için olağanüstü bir konfor öğesi olarak kabul edilebilecek bir jeneratör yerleştirilmiş ve otel elektrikle aydınlatılmıştır.1362 Mimari Üslup Yapının dört cephesinin de özenle ele alınmış olduğu görülmektedir. Girişin yer aldığı Meşrutiyet Caddesi cephesi, zemin katındaki mermer kemerli ve köşelerde zeminden başlayarak dördüncü katın bitimine kadar devam eden bosajlı tasarımıyla diğer cephelerden ayrılmaktadır (Bkz. Şekil 207, 208, 209). Bu cephe ayrıca, iki kat boyunca devam eden pilastrlar ile normal ve Fransız balkonların dönüşümlü olarak kullanılmasıyla oluşturulmuş ritmik tasarımıyla da dikkat çekmektedir. Metal balkon şebekeleri ve son kattaki odaların pencerelerinin üzerinde yer alan geniş profilli kemerler, bu cephenin dikkat çeken diğer mimari öğeleridir. Yapının kuzey cephesinde, zemin kattaki yuvarlak kemerli geniş açıklıklar ile iki kat boyunca 1360 Afife BATUR, “Pera Palas Mimari”, 240. Özgü ÇİLLİ, Tanzimat Sonrası Osmanlı Otel Mimarisi ve Pera Palas, 54. 1362 Bkz. ( 1360 ), BATUR, 240. 1361 444 devam eden pilastrlar, sadece cephenin ortasında kullanılarak bu bölüm vurgulanmıştır. Bu cephede balkon kullanımına da ön cepheye oranla daha az yer verilmiştir. Dördüncü katın bitiminde, bu cepheden başlayıp, daha sonra batı ve güney cephelerinde de devam ederek tüm yapıyı kuşatan ancak ön cephedeki kadar özenli olmayan bir silme kullanılmıştır. Yapının bu cephesinde de bosajlı taşlar kullanılarak köşeler belirgin hale getirilmiştir (Bkz. Şekil 208, 209). Yapının Haliç’e bakan batı cephesindeyse, giriş katındaki yemek salonunun ortadaki beş bölümü “cumba” biçimde dışa taşırılarak vurgulanmıştır (Bkz. Şekil 210). Cumbanın iki yanında, aynı genişlikteki balkonlar yer almaktadır. Bunun üzerinde yer alan dört katta yine aynı genişlikteki balkonlar, bir uçtan diğer uca birbirine bitişik vaziyette sıralanarak bu cephenin en belirgin mimari unsurları olmuşlardır. Yalnızca köşelerde yer alan odaların balkonu bulunmamaktadır. Bu cephenin köşeleri de diğer cephelerde olduğu gibi, bosajlı taşlarla vurgulanmıştır. Yapının en yalın tasarım özellikleri gösteren cephesi durumundaki güney cephedeyse, dikkat çekici mimari elemanlar olarak birinci ve üçüncü kat balkonlarından söz edilebilir. Tüm bu biçimsel özellikleri dâhilinde, yapının dış cephelerinin Batı tarzı Neoklasik üslup özelliklerini taşıdığını söylemek mümkündür. Yapının dış tasarımından oldukça farklı bir şekilde ele alınmış olan balo salonu, ahşap ve mermerden üretilmiş mimari öğelerin kullanımıyla oldukça zengin bir görünümdedir (Bkz. Şekil 211). Salonda, renkli mermerle meydana getirilmiş basık kemerler, bunun üzerinde tüm salonu dört taraftan kuşatan sivri kemerli ve kafesli ikiz pencereler yer alır. Salonun iki kat boyunca devam eden tavanı ise, mavi camlarla kaplı, altı ahşap kubbeyle örtülmüştür (Bkz. Şekil 212). Batur’a göre, Pera Palas Oteli’nin balo salonu, “bu görünümüyle, otelin görkemini ve ününü sağlayan ve bir mimarlık gösterisi sayılması gereken bir düzenlemedir. Oryantalist repertuarın 445 bilinen motiflerini kullanmasına karşılık özgün bir bileşime ve farklılığa ulaşmış seçkin bir uygulamadır”.1363 Özetle, XIX. Yüzyıl sonu İstanbul mimarisinin önemli örneklerinden biri durumundaki Pera Palas Oteli, dönemin moda üslubu olarak nitelendirilebilecek olan Eklektik bir yaklaşımla biçimlendirilmiştir. Yapının dış görünümünde Batı tarzı Neoklasik bir anlayış egemenken, iç mekânlarda, özellikle balo salonunda, üst düzeyde bir Oryantalist yaklaşım söz konusudur. Ayrıca, yapının asansöründe ve çevresinde Art Nouveau üslubunun izleri de görülebilmektedir (Bkz. Şekil 213). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları İstanbul’un, Düyun-u Umumiye İdaresi’yle perçinlenen, Batı’nın ekonomik güdümü altına girdiği XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğinde, konforlu bir otele ve restorana olan gereksinimini, İstanbullu üç Ermeni sermayedar olan Rus uyruklu Banker Ohannes Kiyorkof (Kirkof), Manifaturacı Artin Manokyan ve Arslanoğlu Manok efendiler fark etmiştir. Söz konusu kişiler otelin bulunduğu araziyi, Bayezid-i Sani Vakfı’ndan, çöküş dönemine ait bir mülk edinme formülü olan, icare-i muaccele ve müeccele ödemeleriyle 1879’da üstlerine geçirmişlerdir. Bu tarihten dört yıl sonra Uluslararası Yataklı Vagonlar Şirketi (La Compagnie Internationale des VagonsLits), konforlu vagonlarını ilk kez Romanya’ya kadar uzatmış, yolcularını da vapur aktarmalarıyla Osmanlı başkentine 81,5 saatte ulaştırmıştır. Zengin kumpanyanın burada henüz kendi oteli bulunmaması nedeniyle, seçkin müşteriler pek modern bir yer olmayan Grand Hotel de Luxembourg’a indirilmişlerdir. Başlamış olan bu ziyaretçi sirkülasyonu, başkent İstanbul’da Batı metropolleri standardında bir otel gereksinimini artırmıştır.1364 Yapıyla ilgili ilk haberler, Le Moniteur Oriental’ın 13 Haziran 1892 günlü sayısında yer almıştır. Buna göre, Ermeni cemaatinden ve bölgenin varlıklı 1363 1364 Afife BATUR, “Pera Palas Mimari”, 241. Çelik GÜLERSOY, “Pera Palas”, 239. 446 kişilerinden olan M. Esseyan’a1365 ait Tepebaşı Belediye Bahçesi’nin yanındaki arsa üzerine büyük bir otel yapılması düşünüldüğü ve bu amaçla Avrupa’dan sermayedar arandığı yazılmaktadır. 18 Kasım 1892 günlü Le Moniteur Oriental, Sabah Gazetesi’nden naklen, Esseyan Kardeşlerin belediyeye her yıl 500 Lira ödeyerek, yaptırmakta oldukları otellerinin Tepebaşı Bahçesi’ne bakabilmesi ve bir kapıyla bu bahçeye açılabilmesini sağlamaya çalıştıklarını ve teklifin incelenmekte olduğunu bildirmektedir.1366 Ermeni sermayedarlar 1893’e kadar, bu arsanın hisselerini alıp satmışlardır. O yıl, otel inşaatının başlamış olduğu, tapunun ilk kez düştüğü “nâ-tamam bir adet hane” kaydından anlaşılabilmektedir.1367 Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 3 Aralık 1893 tarihli bir belgede “Tepebaşı’nda yeni inşa olunan bir otele isim bulunması için mimar Vallaury’nin yerli ve yabancı mühendisleri davet ettiği bir toplantıda, otele isim verdikleri” bilgisi yer almaktadır.1368 4 Aralık 1893 günlü Le Moniteur Oriental’de, dönemin ünlü mimarı Alexandre Vallaury ve Henri Duray tarafından Kabristan Sokak (Bugünkü Meşrutiyet Caddesi) üzerinde yapılmakta olan Uluslararası Büyük Otel’in,1369 içinin ve çatısının tamamlandığı yazılmakta ve bu projedeki başarısı nedeniyle Vallaury’nin kutlandığı belirtilmektedir. Oldukça geniş bir alan üzerine kurulan 150 yataklı otelin, zemin ve birinci katında resepsiyon salonları, restoranlar, bilardo salonları vb. yer aldığı, terasının olağanüstü bir görünüme açıldığı yazılmaktadır. Çalışmaların halen çok düzenli bir biçimde sürdürüldüğü, yapı malzemelerinin modern sistemlerle üst katlara kadar çıkartıldığı ve herhangi bir kaza olmadan işlerin tamamlanma 1365 Çilli, Esseyan’ın, Taksim Meşelik Sokak’taki Esayan Kız Lisesi’ni yaptıran kişi olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Özgü ÇİLLİ, a.g.t., 40. 1366 Nur AKIN, a.g.k., 273. 1367 Bkz. ( 1364 ), GÜLERSOY, 239. 1368 Özgü ÇİLLİ, a.g.t., 41. Çilli, bu bilgiyi BOA., Dosya No: 12, Gömlek No: 65, Fon kodu: Y..PRK.ZB’den aktarmaktadır. 1369 Otelin adının çalışmalar süresince bu şekilde geçtiği ve Pera Palas isminin henüz kullanılmadığı anlaşılmaktadır. 447 aşamasına geldiği belirtilmekte; gelecek Eylül ayında otelin tamamen bitmiş, tefriş edilmiş ve müşterilere hizmet verir hale gelmiş olacağı yazılmaktadır. Ayrıca Wagon-Lits Şirketi’nin, oteli yirmi beş yıllık bir süre için kiraladığı da duyurulmaktadır. 25 Ocak 1895’te Le Moniteur Oriental, ilk kez Pera Palas adıyla sözünü ettiği yapının, Paris ve Bologne-Sur Mer’deki aynı türden iki büyük otelin sahibi olan M. Vermesch tarafından yönetileceğini bildirmektedir. Bu yazı da, 200 yatak kapasiteli otelin mimarı Vallaury’e övgülerle bitirilmektedir.1370 1894 yılı, otel inşaatını tamamlamakla geçirilmiş ve yılsonunda tesis bütünüyle tamamlanmıştır. Açılış törenleri, Moniteur Ottoman Gazetesi’nin ayrıntılarıyla bildirdiği, 1895’in Ocak ve Şubat aylarında büyük ziyafetlerle gerçekleştirilmiştir.1371 Otelin açılışından 1 yıl sonra Asayan Mıgırdıç Efendi, yarı mülkiyet hissesini Yataklı Vagonlar Şirketi temsilcisine devretmiş ve tren kumpanyası ise kendi otel işletme şirketini 1894’te kurmuştur.1372 Yapının Mimarı Yapının tasarımı, İstanbul’un o yıllardaki en tanınmış ve yetenekli mimarı Alexandre Vallaury tarafından yapılmıştır.1373 Değerlendirme Avrupa’nın çeşitli büyük kentlerinde ve Mısır’dan Çin’e kadar Doğu’nun önemli merkezlerinde kurulan Compagnie Internationale des Grands Hôtels 1370 Bkz. ( 1366 ), AKIN, 273. 1 Şubat’taki açılış töreni nedeniyle otel yönetimi tarafından verilecek olan 60 kişilik akşam yemeği haberi, 30 Ocak 1895 günlü Le Moniteur Oriental Gazetesi’nde yer almıştır. Bkz. ( 1366 ), AKIN, 273. Alexandre Vallaury üzerine kapsamlı bir araştırma yapmış olan Akpolat ise Jacques Deleon’dan nakille, otelin yapımına 1892 yılında başlandığını ve açılışının ise 1893 Ekim’inde gerçekleştirilmiş olduğunu bilgisini vermektedir. Bkz. Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 131. 1372 Bkz. ( 1364 ), GÜLERSOY, 239. 1373 Bkz. ( 1360 ), BATUR, 240. 1371 448 dizisinin1374 bir parçası olarak inşa edilmiş olan Pera Palas Oteli’nin, Vagon-Lits’nin düzenlediği Orient Express turlarıyla İstanbul’a gelecek olan yolcuları ağırlaması düşünülmüştü.1375 1896’da otel, kapılarını Pera sosyetesine açtığı yıllarda, sadece erkeklere hizmet vermiş ve kadınlar ise yanlarında kocaları olsa dahi otele alınmamışlardır. Otelin, dönemine göre en önemli ayrıcalığı, elektrik kullanımıdır. Cereyan ve hat çekme yoluyla suikastların olacağından çekinen Sultan Abdülhamid, elektrik kullanımını sadece birkaç ayrıcalıklı yere vermiştir. Pera Palas da bunlardan biridir.1376 Özenle inşa edilmiş köşeleri, Haliç’e bakan zarif taş konsollar üzerine yerleştirilmiş balkonları ve tipik markizli giriş cephesiyle bugün de Tepebaşı’nın simge yapılarından biri durumundaki Pera Palas Oteli, gerek yapımı sırasında gerekse yapıldıktan sonra, uzun yıllar gazetelerin övgü dolu yazılarla bahsettikleri bir yapı olmuştur. Ünlü yazar Haldun Taner’e göre Pera Palas, “sosyetenin ve L’Orient d’Express yolcularının sevgili oteli”dir.1377 Açılışından, I. Dünya Savaşı’na kadar geçen on dokuz yılda, otel en parlak dönemini yaşamıştır. Döneminin bütün konforuna sahip olan Pera Palas Oteli, bu özelliğiyle, Osmanlı devlet adamları ile yabancı koloninin ilgisine erişmiştir. Ayrıca, özellikle iç mekânlarının tasarımıyla, Batılıların Oryantalist bakış açılarındaki gizemli atmosferinin yanı sıra, sahip olduğu Haliç ve gurup manzarasıyla da az miktar sayılabilecek turistler için de bir çekim merkezi olmuştur. I. Dünya Savaşı’nın, tüketim mallarında ve kentin ekonomik yapısında büyük yokluk doğurmasına rağmen, otelin bu sıkıntıdan fazla etkilenmemiş olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte, Pera Palas’ı etkilemiş olan daha önemli bir sorun, 1374 Yine Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmış olan Tarabya’daki Summer Palace da, aynı kuruluşa bağlı olarak, Pera Palas’ın yazlık kısmını oluşturmaktaydı. 1375 Bkz. ( 1346 ), AKIN, 272. 1376 Özgü ÇİLLİ, a.g.t., 42. 1377 Bkz. ( 1371 ), AKPOLAT, 131. Akpolat, bu bilgiyi Jacques DELEON, Perapalas, 18’den aktarmaktadır. 449 siyasi alanda ortaya çıkmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun, Fransa’yla savaş halinde olması nedeniyle, Avusturya’nın Sırbistan’a savaş ilan ettiği tarihten beş hafta sonra, yataklı vagonlar, Niş’te durdurulmuş ve aynı önlemi Sofya da uygulamıştır. Almanya vagonlara el koymuş ve 16 Ocak 1916’da, Balkan Zug Şirketi’ni devreye sokmuştur. Yataklı Vagonlar Otel Kumpanyası, yazlık bölümü olan Tarabya’daki Summer Palace’ı elden çıkarmış; Pera Palas içinse alıcı bulunamamıştır. 1915’te yapının işletmesi, Mersinli Bodossaki Anastassiadis’e verilmiştir.1378 I. Dünya Savaşı sırasında otel, yabancı subay ve ajan türünden birçok konuğu ağırlamış, Aralık 1917’deyse, Osmanlı ordularının seçkin siması Mustafa Kemal Paşa’yı ilk kez konuk etmiştir. Nisan 1919’da Yunan Generali Paraschevopulo’nun İstanbul’a gelişinde tüm Beyoğlu gibi, Pera Palas da mavi-beyaz bayraklarla donatılmıştır.1379 Padişahın 17 Kasım 1922’de bir İngiliz dretnotuyla yurtdışına çıkması, otel için yeni bir dönemin başlamasına neden olmuş ve bu sırada işgal devletleriyle çok sıkı bir ilişki içerisinde olan Bodossaki de, ansızın firar etmiştir. Ancak kendisinin maliyeye bir hayli borcu bulunduğundan, otelin mülkiyeti 485.000 Lira bedelle, 16 Nisan 1923’te hazine adına tescil edilmiştir Bu tarihlerde Mustafa Kemal Paşa’nın Suriye’de savaş sırasında tanıdığı, bölgenin ileri gelen kişilerinden olan Misbah Muhayyeş’in, otelin işletmesine talip olması üzerine, otel kendisine verilmiş; üç yıl sonraysa hazinenin mülkiyeti, 22 Mayıs 1926 tarihli özel bir kanun gereği, Emlak ve Eytam Bankası’na devredilmiştir. Bu gelişmeden bir yıl sonra, Misbah Muhayyeş ve Ferid Kemal beyler, oteli bankadan satın almışlar ve tesis 1954’teki vefatına kadar Misbah Bey’in mülkiyetine geçmiştir.1380 Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Osmanlı döneminin zenginleri ve levantenlerinin sahneden çekilmeleriyle, otelin müşteri potansiyelinde belirgin bir azalma yaşanmıştır. Bu dönemde yeni yönetimin karakteri ve İstanbul’a egemen olan 1378 Bkz. ( 1364 ), GÜLERSOY, 239. Bkz. ( 1364 ), GÜLERSOY, 239. 1380 A.g.m., 239, 240. 1379 450 yeni atmosfer, Pera Palas’a da yansımıştır. Düzgün bir işletme, dengeli eğlenceler, sessiz bir kent ve temiz bir çevre bu dönemde otelin belirgin özelliklerindendir.1381 Çocuğu bulunmayan Misbah Bey, mal varlığını, 1949’da kurduğu vakfına bağlamış ve otelin tapusunun vakıf adına çıkarılmasıysa 1985’i bulmuştur. Kendisinin vefatından sonra otel, 1974’e kadar yirmi yıl, vakıf tarafından doğrudan doğruya mütevelli sıfatıyla yeğeni Ferit Muhayyeş eliyle işletilmiş, sonra kiraya verilmek istenince talipli çıkmamış, yeğenler Cemil ve Ferit Muhayyeş, bir şirket kurmuşlar ve 1978’de şirketin önce % 60 hissesini, 1982’de de tamamını, Hasan Süzer’e satmışlardır. 1994 başına kadar otel, vakıf gelirlerinin bırakılmış olduğu Darüşşafaka, Darülaceze ve Verem Savaş Derneği’nin denetim ve işbirliği altında, bu kiracı işletmeci elinde bulunmuştur. 1980 İhtilali döneminde Turizm ve Kültür Bakanlığı’nın başlattığı, oteli kamulaştırma işlemi, 1983 iktidarı sırasında turizm bakanınca durdurulmuş, 1992’de iki bakanlığın anlaşması sonucunda, kamulaştırma davasına tek başına devam eden Kültür Bakanlığı davayı kazandığında, Şubat 1994’te mülkiyet, sembolik bir bedelle, bu bakanlık adına tapuya tescil edilmiştir. Bu olayla ünlü otel, tarihinde yeni bir döneme de adım atmıştır.1382 1950’li yılların Beyoğlu’na Hilton ve Divan otelleri ile getirmiş olduğu ilk değişim ve uluslararası yeni konfor akımının, 1990’larda diğer ünlü ve çağdaş dünya markalarıyla pekiştirilmiş olması, bir XIX. Yüzyıl lüksünü ifade eden ve daha sonra yeni ve büyük yenileşme aşamaları da geçiremeyen Pera Palas’ı, İstanbul turizmi içinde ikinci plana itmiştir. Ancak tarihi atmosferi yabancı seyahat acentelerinin bir oranda ilgisini sürdürmeye yetmiştir. 1994’ten itibaren bu kimlik de değişim sürecine girmiştir.1383 Son dönemde, otelin işletmesini Kalkavan Ailesi almış ve yapı yakın dönemde kapsamlı bir restorasyon geçirmiştir. Yapı, bugün de özgün işlevini sürdürmeye devam etmektedir. 1381 Çelik GÜLERSOY, “Pera Palas”, 240. Bkz. ( 1381 ), GÜLERSOY, 240. 1383 Bkz. ( 1381 ), GÜLERSOY, 240. 1382 451 Pera Palas Oteli, başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere, İsmet İnönü, Jacqueline Kennedy, Mareşal Tito, Agatha Christie, Ernest Hemingway ve Alfred Hitchcock gibi, dünya siyaset ve kültür dünyasının ünlü simalarını ağırlamış olması nedeniyle de ayrı bir önem taşımaktadır. Atatürk’ün kaldığı 101 No’lu oda, müze olarak düzenlenmiştir. Katalog No: III. 13. 3. Passage d’Europe (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Hüseyinağa Mahallesi’nde, Sahne Sokağı ile Hamalbaşı Caddesi’ni birbirine bağlar konumdadır. Plan Şeması Yapı, Sahne Sokağı ile Hamalbaşı Caddesi arasında uzanan 56 m. uzunluğundaki bir koridor çevresinde karşılıklı olarak yerleştirilmiş dükkânların oluşturduğu, lineer düzende bir plan şemasına sahiptir (Bkz. Şekil 214). Pasajın içerisinde yer alan 22 dükkândan her birinin bir mahzeni, üst katlarında bir odası ve mutfağı bulunmaktadır. İki sokak arasında 1,5 m.’lik bir kot farkı bulunmasına rağmen, mimarın başarılı çözümüyle, bu durum karşılıklı dükkânlar arasında hissedilir bir etki yaratmamaktadır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Kâgir olarak inşa edilmiş olan yapının zemininde Trieste taşı kullanılmış; cephede kullanılan taşlar ise Malta Adası’ndan getirtilmiştir.1384 Yapının üzeri metal ve cam bir çatıyla örtülmüştür. 1384 Seza DURUDOĞAN, “Avrupa Pasajı Mimari”, 432. 452 Mimari Üslup Yapının, her iki sokağa bakan dış cephelerinde, üzeri yüksek bir alınlıkla vurgulanmış girişin iki tarafında, iki kat yüksekliğince devam eden birer pencere sırasıyla simetrik bir tasarım söz konusudur (Bkz. Şekil 215, 216). Dökme demir kapılar beşik kemerli, pencereler ise düz kemerlidir. Kapı kemerlerinin kilit taşları Maniyerist denilebilecek bir yaklaşımla, abartılı bir şekilde vurgulanmıştır. Saçak silmesinde, sıvayla kirpi saçak taklidi sembolik bir friz oluşturulmuştur. Yapının dıştaki yalın görünümüne karşın, içinde özellikle mekânı zenginleştiren, ana taşıyıcılar üzerine yerleştirilmiş aynalar, üst katta nişler içinde yer alan kadın heykelleri ve Korint başlıklı sütunların arasında yer alan, üzerleri kemerli ikiz pencerelerle dekoratif açıdan yoğun bir düzenleme tercih edilmiştir (Bkz. Şekil 217, 218). Tüm bu özellikleriyle pasajın, Neorönesans ağırlıklı Eklektik bir üsluba sahip olduğu söylenebilir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Yapı, 1870 Pera Yangınından sonra Naum Tiyatrosu’yla birlikte ortadan kalkmış olan Jardin des Fleurs’un1385 yerine inşa edilmiştir.1386 9 Mart 1874 günlü La Turquie Gazetesi’nde, Avrupa Pasajı yapımının tamamlanmış olduğu haberi verilmektedir. Aynı gazetenin 17 Mart 1874 günlü nüshasındaysa, yapının sahibinin Onnik Düz,1387 mimarının ise Pulcher olduğu ve pasajda karşılıklı on bir dükkân bulunduğu bilgisine yer verilmektedir. Aynı haberde, pasajın yol döşemesinde Trieste taşı kullanıldığı, her dükkân arasına pasajın 1385 Bu dönemde Naum Tiyatrosu’ndan, İngiliz Elçiliği’ne kadar uzanan geniş arazi Jardin des Fleurs adıyla tanınıyordu. Bkz. Behzat ÜSDİKEN, “Avrupa Pasajı”, 431. 1386 Nur AKIN, a.g.k., 229. 1387 Durudoğan, pasajın Ohing adlı bir Ermeni tarafından yaptırılmış olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Seza DURUDOĞAN, a.g.m., 431, 432. 453 aydınlatılması için bir gaz lambası yerleştirildiği, yapının altında büyük bir sarnıç ve kuyunun yer aldığı, pasajda ahşabın sınırlı tutulduğu, galeri cephelerindeyse Malta taşı kullanıldığı bilgisi verilmektedir.1388 Yapının Mimarı Nur Akın, La Turquie Gazetesi’nin, 17 Mart 1874 günlü nüshasında yer alan bir habere dayanarak, yapının mimarının Pulcher1389 olduğunu bildirmektedir.1390 XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında, İstanbul’da bulunan Avusturyalı mimar D. Pulgher’in yaşamı ve çalışmaları hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Soyadıyla kayıtlara geçen mimarın, hazırladığı kitapta ön ismi “D.” şeklinde kısaltılarak verilmiştir.1391 Nurcan Yazıcı’ya göre, Pulgher, İsveç Elçilik Sarayı’nı inşa etmek üzere XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında İstanbul’a gelmiş olmalıdır. Bugün İstiklal Caddesi üzerindeki büyük bir bahçe içinde, İstanbul Konsolosluğu ve Araştırma Enstitüsü olarak kullanılan bina, 1870’te mimar Pulgher tarafından inşa edilmiştir. Var olan elçilik binasının 1818’de yanması üzerine uzun bir süre, genişletilerek ihtiyaca uygun hale getirilen bahçedeki köşkte hizmet verilmiş; 1860’larda gelir amaçlı sekiz dükkân ve yeni elçilik binasının yapımına karar verilmiştir. Pulgher, binanın yapımıyla birlikte sekiz dükkânın yapımını da üstlenmiştir.1392 Pulgher’in, mimarlığının yanı sıra, Les Anciennes Eglises Byzantines de Constantinople adlı bir de kitap yazmış olduğu bilinmektedir. 1880’de Viyana’da 1388 Nur AKIN, a.g.k., 232. Mimarın isminin yazımı konusunda farklı yaklaşımlar söz konusudur. Nur Akın “Pulcher”, Seza Durudoğan, Gevher Acar ve Nurcan Yazıcı ise “Pulgher” kullanımını tercih etmektedir. Yazıcı’nın, mimarın isminin 1880’de Viyana’da basılan Les Anciennes Eglises Byzantines de Constantinople adlı eserinin kapağında D. Pulgher olarak geçtiğini belirtiyor olması nedeniyle, bir gazete haberine oranla bu yazımın daha doğru olacağı kanısı ağır basmaktadır. 1390 Bkz. ( 1388 ), AKIN, 232. 1391 Nurcan YAZICI, a.g.t., 281. 1392 Bkz. ( 1391 ), YAZICI, 281. 1389 454 basılan eserin kapağında D. Pulgher mimar olarak geçmektedir. İki sayfalık önsöz, 44 sayfa metinden oluşan esere Pulgher tarafından çizilen 30 tane de plan eklenmiştir. İstanbul’daki Ayasofya, Vefa, Zeyrek Camii gibi yapılar dışında 14 tanesi Kariye Camii’ne ait eski Bizans kiliselerinin plan, kesit ve süsleme çizimlerini içeren planlardan bir kısmı renklidir.1393 Pulgher, elçilik binasının inşası için İstanbul’a çağrılmış, ancak bilinen yapıları dışında dönemin zenginleri için başka ticari yapı ve konutlar da inşa etmiş olmalıdır. Hazırlamış olduğu kitap, İstanbul’da uzun bir süre kalarak özellikle Bizans eserleri konusunda çalışmalar yapmış olduğunu göstermektedir.1394 Değerlendirme Galatasaray’da bir yandan Hamalbaşı Caddesi’ne, diğer yandan da Tiyatro (Sahne) Sokak’a açılan Avrupa Pasajı, özellikle pasaj sokağına bakan heykelleriyle, XIX. Yüzyıl Pera pasajları içerisinde dikkat çeken bir uygulamadır. Pasaj açıldığında, burada ilk olarak Kuaför Karkonakis, Massali ve Zografos, terzi Konstantin Hisar, Madam Rizzo ve Marko Perpignai, ibrişimci Emmanuel Karlatos ve Yorgo Tsiotis, iplikçi Josef Miari, saatçi Wosterling ve çiçekçi Sabuncakis faaliyet göstermiştir.1395 1 Eylül 1888 günlü La Turquie Gazetesi’nde, II. Abdülhamid’in tahta çıkış yıldönümü kutlamalarında M. Sabuncakis’in pasajın girişini çiçekle bezediği konusunda bir haber yer almaktadır.1396 Pasajda ayrıca, bitişiğindeki Krepen Pasajı’nda olduğu gibi, ayakkabı malzemesi satan dükkânlar da bulunmaktaydı. Bunlar arasında M. Bon, N. Moraitis, 1393 Nurcan YAZICI, a.g.t., 281, 282. A.g.t., 282. 1395 Bkz. ( 1385 ), ÜSDİKEN, 431. 1396 Bkz. ( 1388 ), AKIN, 232. 1394 455 Yani Siottos, Hacı Angelidis, Jan Vakkas, C. A. Efrimidis ve A. Tombro hem ayakkabı imalatıyla uğraşmışlar hem de ayakkabı malzemeleri satmışlardır.1397 Cumhuriyet Dönemi’nde pasaj, 1929’da hazineye intikal etmiş ve sonrasında Emlak ve Eytam Bankası tarafından satılmıştır.1398 Bu dönemde pasaj içindeki dükkânların işlevleri de değişmiş ve çoğu düğmeci ve kemercilerden oluşan yeni işletmeciler pasaja egemen olmuştur. Bu durum 1989’da mal sahibinin yapıyı restore ettirmek amacıyla pasajı boşaltmasına kadar devam etmiştir.1399 Restorasyon sonrası pasaj 1993’te yeniden açılmıştır.1400 Pasajın zemin katında bugün hediyelik eşya dükkânları, tuhafiyeciler, çantacılar, kuyumcular ve parfümeriler ile sahaf dükkânları bulunmaktadır. Metal ve cam çatısı, Batı tarzı Neoklasik dış ve iç cephe süslemeleriyle, Avrupa’daki benzerlerinin bir minyatürü durumundaki Avrupa Pasajı,1401 XIX. Yüzyıl pasaj mimarisinin, heykellerle süslü bir çarşı ünitesi olarak Türkiye’deki tek örneğidir.1402 Pasajın, işlek iki sokağı birleştiren perakende ticarete yönelik bir yapı oluşu, iç tasarımına önem verilmesi, üzerinin metal-cam kullanılarak kapatılmış olması mimari açıdan, yapıyı aynı işlevdeki Avrupa örneklerine yaklaştırmaktadır. Bunun yanı sıra, dükkânlarının çoğunda lüks tüketim mallarının satışa sunulmuş olması özelliğiyle de, Avrupa’nın yerleşmiş pasaj kavramının tüm gereklerini yerine getiren bir mekân olmuştur. Bu nedenle Avrupa Pasajı’nın, başkent İstanbul’un ekonomi ve mimarlık ilişkileri açısından diğer pasajlarından ayrı, özel bir konuma sahip olduğunu söylemek mümkündür. Katalog No: III. 13. 4. 1397 Bkz. ( 1385 ), ÜSDİKEN, 431. Bkz. ( 1385 ), ÜSDİKEN, 431. 1399 Bkz. ( 1384 ), DURUDOĞAN, 432. 1400 Gevher ACAR, a.g.t., 196. 1401 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 107. 1402 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 234. 1398 456 Cité de Pera (Çiçek Pasajı) Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Hüseyinağa Mahallesi’nde, İstiklal Caddesi (eski Grand Rue de Pera) ile Sahne Sokağı’nın (eski Tiyatro Sokağı) birleştiği köşede yer almaktadır (Bkz. Şekil 219). Plan Şeması Yaklaşık 4.600 m² kullanım alanına sahip olan yapı,1403 girişle birlikte üç katlı olarak, İstiklal Caddesi ile Sahne Sokağı’ndaki tali girişe açılan ve birbirini kesen tonozlu iki geniş koridordan oluşan bir geçit şeklinde tasarlanmıştır (Bkz. Şekil 222). Zemin katta, geçidin her iki yanında karşılıklı dükkânlar sıralanmaktadır. Bir ve ikinci katlardaysa konut veya işyeri olarak kullanılan toplam 24 dükkân ve 18 daireden oluşan mekânlar yer alır. Pasaj, yapıldığı dönemde, dairelerinde suyu akan, apartman boşlukları da dâhil olmak üzere gazla ışıklandırılan ve bodrumunda her daire için ayrılmış özel odun ve kömür depolarına sahip lüks bir apartman olarak tasarlanmıştır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Geniş bir alan üzerine oturan ve kâgir olarak inşa edilmiş olan yapının ana malzemesi taştır. Geçidin üzeri metal ve cam bir örtüyle kaplanmıştır. 1870’de yaşanan büyük Pera Yangını sonrası, yapıda ahşap malzeme kullanılmamasına özen gösterilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Mimari Üslup 1403 Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 109. 457 Pera’nın en görkemli yapılarından biri olan pasajın, İstiklal Caddesi’ne bakan cephesinde gösterişli bir mimari düzenleme görülmektedir (Bkz. Şekil 220, 221). Simetrik bir şekilde ele alınmış olan cephenin aksında, ikinci kat seviyesine kadar yükseltilmiş olan beşik kemerli geniş açıklık yer almaktadır. Bu açıklığın sağ ve solunda, birinci kat boyunca uzanan karyatitler bulunmaktadır. Bunun üzerineyse, ortada yüksek kabartma insan maskıyla süslenmiş bir saat yerleştirilmiştir. Cephede, pencere sütunçelerinde kullanılan Korint tarzı başlıklar, meyve salkımları, pencere alınlıklarındaki yaprak desenleri ve pencereleri çevreleyen rozetlerin bir arada kullanımıyla, Eklektik bir üslup benimsenmiştir. Cezar bu uygulamayı “XIX. Yüzyıl eklektisizminin hem mimari çizgilerde hem de süslemelerde, aşırıya kaçarak uygulanışını gösteren tipik ve fakat sempatik bir örnek” olarak tanımlamaktadır.1404 Binanın üslubuna yönelik en farklı görüşse Zeynep Çelik’e aittir. Çelik, yapının “İkinci Ampir” tarzında olduğunu öne sürmektedir.1405 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 5 Haziran 1870’deki ünlü Pera Yangınıyla, bölgenin en etkin kültür merkezlerinden biri niteliğini taşıyan Naum Tiyatrosu da tekrar kullanılamayacak oranda zarar görmüştür. Söz konusu yangından bir süre sonra, 2 Mart 1871 günlü La Turquie Gazetesi’nde, Naum Tiyatrosu’nun üzerinde bulunduğu alanın satışa çıkarıldığı ilan edilmektedir.1406 La Turquie’nin 14 Haziran 1872 günlü sayısında, tiyatronun yeniden yapımı için padişah fermanı beklendiği yazılmakta, yeni projenin sadece bir tiyatro inşasını değil, büyük bir otel, bir kulüp ve mağazalardan oluşan ve önemli bir gelir kaynağı olarak görülebilecek bir yapı grubunu içerdiği; Galatalı sermaye sahiplerinin M. Naum’la işbirliği yapmak için girişimlerde bulundukları belirtilerek, söz konusu 1404 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 239. Bkz. ( 1403 ), ÇELİK, 109. 1406 Nur AKIN, a.g.k., 258, 259. 1405 458 fermanın bir an önce çıkarılması istenmektedir. Ancak Naum Tiyatrosu’nun yeniden yapımı hiç bir zaman gerçekleşmemiştir.1407 1870’e kadar üzerinde yer aldığı arsa, üç yıl sonra, bölgenin ünlü isimlerinden Hristaki Zografos tarafından satın alınarak, burada Hacopulo Pasajı1408 ile yarışacak nitelikte Cité de Pera adıyla anılan bir pasaj yapılacaktır. 4 Temmuz 1873 günlü La Turquie’de, sahibinin adını alacak olan bu pasajın yapımına başlanabilmesi için Naum Tiyatrosu’nun kalan duvarlarının yıkımının sürdürüldüğü yazılmaktadır.1409 Dönemin ünlü bankerlerinden Hristaki Zografos1410 tarafından yaptırılmakta olan Cité de Pera ya da Hristaki Pasajı, mimar Kleanthy tarafından 31 Mayıs 1876 günü tamamlanmıştır. Aynı tarihte La Turquie’de, yapıdan büyük bir övgüyle söz edilmektedir. Yazı, Pera’nın kısa zaman içerisinde Avrupa’yı hemen hiç aratmayacağı görüşüyle başlamaktadır: “5 Haziran 1870 yangınından sonra boşalan yerlere birkaç kâgir güzel bina yapıldı, ancak bunların lüksleri dışından çok içlerindeydi, sadece bir-iki dış bezeme denemesi gerçekleştirildi, o kadar. Sonra Grombach Ullman Evleri, ardından da Cité de Péra geldi. Bu yapı, Paris’in bile övüneceği türden bir anıttır. Görkemli cephesi çok etkilidir. Kapıdan uzanan perspektif olağanüstüdür. Pera nihayet gerek sahibini, gerekse de tüm kenti gururlandıracak bir yapıya kavuşmuştur. Böylece, ülkenin mimarisinde yeni bir dönem başlamaktadır. Bugüne dek çok çaba gösterilmesine rağmen, mimari açıdan sıradanlığın ötesine pek gidilememiştir. Ancak Cité de Pera ve sahibi Hristaki Zografos sayesinde en önemli adım atılmış bulunuyor.” denilerek, yapının kesin açılışınınsa iki ay içerisinde gerçekleştirileceği bildirilmekte ve ayrıca yapıyla ilgili kısa bilgilere de yer verilmektedir. Buna göre, üç katlı olan yapının her katında altı daire bulunmakta, her dairede de beş ile altı oda yer almaktadır. İçerde gerekli tüm 1407 1870 Pera Yangınından sonra ortadan kalkan Naum Tiyatrosu’nun yerine burada yeniden bir tiyatro binasının yapımı düşünülmüş ancak VI. Daire’nin imar çalışmaları çerçevesinde Pera Caddesi’nin genişletilmesi ve Tiyatro Sokağı’nda bazı yerlerin kamulaştırılması söz konusu olması nedeniyle, geriye kalan kısım tiyatro yapımı için yetersiz kalmıştır. Bkz. Nur AKIN, a.g.k., 232, 233. 1408 Hacopulo Pasajı için bkz. s. 462-466. 1409 Nur AKIN, a.g.k., 259. 1410 Pasajın yaptırıcısı Hristaki Zografos Efendi, Galatasaray Turnacıbaşı Sokak’taki Zografyon Lisesi’nin de kurucusudur. Lisenin ortaya çıkabilmesi için 10.000 Altın bağışta bulunmuştur. Bu önemli bağış, onun hem zenginliğini hem de Rum kültürünün gelişmesine katkısının derecesini ortaya koymaktadır. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 420. 459 konfor sağlanmıştır. Yapıda, Pera’nın önemli sorunu susuzluğa karşı da önlem alınmış ve altı depo sayesinde, sarnıç ve kuyudan her apartman katına su verilmiştir. Yapı bütünüyle gazla aydınlatılmaktadır. Yapımında hiç ahşap kullanılmamış, taş tuğla ve demirden yararlanılmıştır. 26 Eylül 1876 günlü La Turquie Gazetesi’ndeyse, 18 apartman dairesi ve 24 dükkândan oluşan yapının bütünüyle tamamlandığı ve uygun fiyatlarla kiraya verilmekte olduğu ilan edilmektedir. Söz konusu yazıda, zemin kattaki dükkânların bir kısmının Pera Caddesi üzerinde, diğer kısmının o dönemde bir süre için bankerin adını taşıyan Zografos (Tiyatro) Sokağında, diğerininse Cité de Pera Pasajı’nın içinde yer aldığı belirtilmektedir.1411 Yapının Mimarı Cité de Pera’nın mimarı konusunda kaynaklarda farkı bilgiler bulunmaktadır. Türk-İtalyan Siyaset ve Sanat İlişkileri adlı kitabında, “Micheli Capello” başlığı altında yapıyı tanıtan Zeki Sönmez, binanın mimarının kimi kaynaklarda Cleante Zannon ya da C. H. Vladico olarak öne sürüldüğü bilgisini vermektedir.1412 Mustafa Cezar, “binanın mimarı Kleanth adlı bir Rum’dur.” demekte;1413 Behzat Üsdiken de Cleanthe Zanno ismini vermektedir.1414 Nur Akın, “Hristaki Pasajı, mimar Kleanthy tarafından 31 Mayıs 1876 günü bitirilmiştir.” demektedir.1415 Değerlendirme Cité de Pera’nın cephesi, 1876 yılındaki açılışından sonra, padişahın tahta çıkış ve doğum günleri kutlamalarında, lamba, bayrak ve “Padişahım Çok Yaşa” 1411 Başvuruların, mal sahibi Hristaki Zografos’un Galata’da Mehmet Ali Paşa Hanı No. 7’deki işyerine yapılması istenilmektedir. Ünlü bankerin işyerinin Galata’da, konutunun ise Pera’da olması çok sayıda örnekte olduğu gibi, yöre sahipleri için tipik bir uygulamadır. Bkz. Nur AKIN, a.g.k., 233, 234. 1412 Zeki SÖNMEZ, a.g.k., 304. 1413 Bkz. ( 1410 ), CEZAR, 420. 1414 Behzat ÜSDİKEN, “Çiçek Pasajı”, 508. 1415 Nur AKIN, a.g.k., 233. 460 yazısıyla bezenmekte ve böylece daha da gösterişli hale getirilmekteydi. Yapının gerek apartman daireleri, gerekse de pasajdaki dükkânları, ilk kullanıcılarından itibaren, Pera bölgesinin tanınmış aileleri ve tüccarları tarafından kiralanmıştır.1416 Cité de Pera’nın inşaatının tamamlanmasından sonra dükkân ve dairelerinin kiraya verilmesi uzun bir zamana yayılmıştır. Pasajın ilk otuz yılı içerisinde faaliyete geçen ya da el değiştiren dükkânlar arasında, cadde üzerindeki Maison Parret (daha sonra ünlü Degüstasyon Lokantası burada açılmıştı) ve Vallaury Ailesi’nin pastanesi, Nakumara’nın Japon mağazası, Dulas’ın Natürel Çiçekçisi ya da daha sonraları Pandelis’in çiçekçi dükkânı, Schumacher’in Rus börekleriyle ve küçük Viyana ekmekleriyle ünlü fırını, Narlıyan Kardeşlerin bonmarşe türü mağazaları, Panayot Yorgiadis’in mobilya ve antika dükkânı, Tiberius’un sonradan meyhaneyle genişlettiği domuz eti ürünleri dükkânı, Keserciyan’ın terzihanesi Papadopulos’un mücellithanesi, Sideridis’in kürkçü, Bonnevial’in tuhafiyeci, Köleyan’ın kuaför, Boyacıyan’ın kunduracı, Bordeaux’nun halıcı, Teodoridis’in Karakatulislerin Levy’nin eczanesi, zücaciyeci, Temapulos’un gözlükçü, Acemyan’ın tütüncü Yorgo’nun meyhanesi, Hristo’nun saatçi, dükkânları, kafesi vb. sayılabilmektedir. Dairelerin sakinlerinden bazılarıysa Dr. Bouchet, Dr. Toussainte, Dr. Mlle. Weissenthanner, Avukat Bennet, Dr. Pleskoff, Dr. Cilaiditis, sarraf Hacı Hristo, tüccar Ellyakim, Mimar Zatinopulos, terzi Guistiniani, Mme. Olga ve güzellik enstitüsü vb. idi.1417 Cité de Pera’nın, mülkiyeti 1908 yılında Sadrazam Küçük Sait Paşa’ya geçince,1418 yapının adlarına bir de Said Paşa Geçidi eklenmiştir. Mütareke yıllarında pasaja bir iki yeni çiçekçi dükkânı daha açılmıştır. 1930’lu yıllarda cadde üzerindeki ünlü Degüstasyon Lokantası, binanın içine bakan kapalı kapılarını yazları açıp, buraya masalar koyarak pasajda meyhane ve birahane döneminin başlamasına öncülük etmiştir. Bu uygulamanın ilgi görmesi üzerine, cadde ile sokağın kesiştiği köşede önce Vallaury Ailesi’nin pastanesi, sonra Mastoraki’nin tuhafiye mağazası 1416 Nur AKIN, a.g.k., 234. Bkz. ( 1414 ), ÜSDİKEN, 508. 1418 Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 420, 421. 1417 461 olan dükkânda Nektar Birahanesi açılıp, ucuz fiyatlarından dolayı büyük bir müşteri kalabalığını çekince, pasajın bugünkü niteliğine dek uzanacak süreç fiilen başlamıştır. Dimitri burayı daha sonra kapattıysa da binada başka meyhaneler açılmıştır.1419 O yıllara kadar halk arasında daha çok Hristaki Pasajı olarak alınan yapı, Çiçekçilik İstihsal ve Satış Kooperatifi’nin taşınmasıyla ve çiçek mezatlarının burada yapılmasıyla kendiliğinden Çiçek Pasajı adını almıştır. 1950’lerde çiçekçiler yandaki sokağa geçmeye başlayınca, geçitte yeni meyhane ve birahaneler açılmaya başlamıştır. Pasajın eski dönemlerinden kalan son sakinlerinden olan Rus çiçekçi Milinski’nin de buradan taşınmasıyla, 1950’li yılların sonunda pasaj, tümüyle bugünkü kimliğine bürünerek, meyhane ve birahane ağırlıklı bir mekâna dönüşmüştür.1420 10 Mayıs 1978’de bir gece aniden çöken bina,1421 1988’de belediyenin ve pasajı kurtarmak için kurulan derneğin girişimiyle onarılıp, yine aynı niteliğiyle hizmete açılmıştır.1422 Ancak bu restorasyon sırasında 1978’de yıkılmış olan üst iki kat inşa edilmemiştir.1423 Yapıldığı dönemde, XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğinde inşa edilen diğer birçok apartman ve pasaj için de örnek teşkil etmiş olan Cité de Pera, günümüzdeyse İstanbul’un ünlü meyhanelerine evsahipliği yapmaktadır ve İstanbul’un ekonomi ve kültür yaşamının önemli odak noktalarından biri durumundadır. Katalog No: III. 13. 5. Hacapoulos Pasajı (Danışman Geçidi) 1419 Bkz. ( 1414 ), ÜSDİKEN, 508. Bkz. ( 1414 ), ÜSDİKEN, 508. 1421 Bkz. ( 1418 ), CEZAR, 420, 421. 1422 Bkz. ( 1414 ), ÜSDİKEN, 508. 1423 Gevher ACAR, a.g.t., 198. 1420 462 Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Asmalı Mescit Mahallesi’nde, İstiklal Caddesi (Grand Rue de Pera) ile Meşrutiyet Caddesi’ni (Grand Rue de Petits Champs) birbirine bağlayan ve Panaiya İsodion Kilisesi’ne de geçit veren bir konumda inşa edilmiştir. Plan Şeması Yapı, üç ana bloktan meydana gelen, açık avlulu, T planlı, zemin katları pasaj, üst katları apartman işlevini karşılayacak şekilde tasarlanmış pasaj tipindedir (Bkz. Şekil 223). İstiklal ve Meşrutiyet caddeleri arasında uzanan ve dar bir kolla da Panaiya İsodion Kilisesi’ne açılan geçidin, iki ana cadde üzerinde yer alan uçları dar birer koridor şeklinde tasarlanmış olup, orta kısımda genişleyen bu koridorlar, açık bir avlu meydana getirmektedir. İstiklal Caddesi yönündeki koridorun üzeri, yarısına kadar, çapraz ve beşik tonozlarla, Meşrutiyet Caddesi’ne açılan koridorun üzeriyse çapraz tonozla örtülmüştür. Koridorların iki yanında tek katlı dükkânlar yer almaktadır. Yapıyı meydana getiren üç bloğun da zemin katları dükkânlara ayrılmıştır. İstiklal Caddesi girişinin solundaki blok dört katlı, sağındaki ilk blok iki katlı, ikincisiyse yine dört katlı olarak düzenlenmiş ve dört katlı binanın üst katlarında konutlara yer verilmiştir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Hacapoulos Pasajı, farklı kat adetlerine sahip, üç ana kâgir yapıdan oluşan bir kompleks durumundadır. Bugün oldukça bakımsız durumda olduğu söylenebilecek olan yapının, özellikle iç cephelerinde dökülen sıvalar nedeniyle, XIX. Yüzyıl’da kâgir yapılarda yoğun olarak kullanılmış olan harman tuğlalar görülebilmektedir. Yapının İstiklal Caddesi üzerindeki dar cephesi taş, Meşrutiyet Caddesi cephesiyse sıvalı tuğla malzemeyle meydana getirilmiştir. Mimari Üslup 463 Yapının İstiklal ve Meşrutiyet caddeleri üzerinde yer alan cepheleri, iki farklı görünümdedir. Dar olarak tanımlanabilecek olan İstiklal Caddesi cephesinin zemin katında, ortası bir kilit taşıyla vurgulanmış, basık kemerli giriş yer almaktadır (Bkz. Şekil 224). Bunun üzerinde diş sıralı bir saçak silmesi ve ortasında Ampir bir vazo bulunmaktadır. Zemin ve birinci katlar arasındaki bölüm vitraylı bir camla geçilmiştir. Bunun üzerinde yer alan birinci kattaysa, dökme demir korkuluklu bir balkon bulunmaktadır. Buradaki açıklığın iki yanında pilastr ve üzerindeyse üçgen alınlık görülmektedir. Tüm bunlar ve kat aralarını vurgulayan silmeler, cepheyi sonlandıran inci dizisiyle bezenmiş çatı frizleri ve bunun üzerinde yer alan parapetle, bu cephenin Batı tarzı Neoklasik üslupta olduğu söylenebilir. Pasajın Meşrutiyet Caddesi’ne bakan geniş cephesiyse ortadaki giriş açıklığının büyük kemeri ve her iki yanda yer alan küçük kemerlerle daha yalın bir görünüme sahiptir (Bkz. Şekil 225). Kat araları silmelerle vurgulanmıştır. Zemin katın pencere düzeni büyük oranda bozulmuş, bunun üzerinde yer alan birinci katta basık kemerli, ikinci ve üçüncü katlardaysa düz söveli, yalın pencereler tercih edilmiştir. Pasajın taş döşemeli orta avlusuna bakan iç cephelerindeyse daha yalın bir tasarım anlayışı söz konusudur (Bkz. Şekil 226). Üçüncü katta düz kemerli olanlar dışında, pencerelerin tümü beşik kemerlidir ve bazılarının önünde Fransız balkonları yer almaktadır. Katların profilli silmelerle birbirinden ayrıldığı cephelerde yer yer Neobarok bezeme unsurlarına yer verilmiş olmakla birlikte, iç cephe bütününde Neorönesans üslubunun ağırlık kazandığı görülmektedir. Böylelikle, genel olarak yapının Batı tarzı Neoklasik, Neorönesans ve az olmakla birlikte Neobarok üslupların bir arada kullanıldığı, dönemin yaygın üslubu olan Eklektik üslup özelliklerini gösterdiğini söylemek mümkündür. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Pasaj, bölgenin tanınmış tüccarlarından Hacopulo1424 tarafından yaptırılmış1425 ve bu adla anılmıştır. 15 Nisan 1871 günlü La Turquie Gazetesi’nde 464 pasajın açılış haberi verilmekte, ayrıca Hacopulo’ya ait olan pasaj ve üst katlardaki dairelerin, yüksek kiralarına rağmen hemen tutulmuş oldukları belirtilmektedir. Binanın tarihi, pasajın iç bölümünde İstiklal Caddesi yönündeki giriş üzerine de 1871 olarak kazınmıştır (Bkz. Şekil 227). Pasaj, yapıldığı günden beri iplik, ibrişim, düğmeciler, şapkacılar ve terziler türünden birçok ticaret ve zanaatı bir arada barındırmaktaydı. Ayrıca pasajın ortasında, pasajla aynı adı taşıyan bir mağaza olduğu da bilinmektedir.1426 Yapının Mimarı Yapının mimarı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Değerlendirme Pasajın en büyük özelliği, yapıldığı günden beri, içinde bulunan dükkânların tamamına yakınının, düğmeciler, işlemeci ve brodeciler ile model çizimcilerinden oluşmasıdır. 1870-1880’li yıllarda pasajdaki tuhafiyeciler Marino, Yani Malaksotis, Kosmi, Karnik Acaryan, Lukidis, Adamantidis ve ortağıydı. Ayrıca Kuaför Valantin Kardeşler, halıcı Filipoviç, görkemli lokanta ve meyhanesiyle Kanelos, Paris somya ve karyolalarının satımını yapan Neyrat, Pera’nın hanımlarına hizmet veren Matmazel Adel, erkek terzilerinden Foskolo, Armao, Barbagallo ve Marengo burada dükkânı olduğu bilinen isimlerden bazılarıdır.1427 Pasaj, kültür tarihimiz açısından da önemli kişilere ve olaylara evsahipliği yapmıştır. Bunlardan ilki, pasajın bir bölümünde yer alan ve çok sayıda eserin sahnelendiği Çuhacıyan’ın Opera Tiyatrosu’dur.1428 Pasajda ayrıca, müzik aletlerinin 1424 Cezar, pasajın Cumhuriyet Dönemi’ndeki sahibinin Aleksandros Hacopulos olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 396, 397. 1425 Üsdiken, pasajın 1850’li yıllarda yapıldığı düşüncesini paylaşmaktadır. Bkz. Behzat ÜSDİKEN, “Hacopulo Pasajı”, 481. Ancak yapının orta avlusuna bakan cephesinde 1871 tarihi okunmaktadır. (Bkz. Şekil 227). 1426 Nur AKIN, a.g.k., 228, 229. 1427 Bkz. ( 1425 ), ÜSDİKEN, 481. 1428 Cezar, söz konusu tiyatronun, pasajda 25-26 numarada olduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Mustafa CEZAR, XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, 397. 465 hem satışının hem de onarımının yapıldığı bir mağazanın bulunduğu ve buranın üst katında da zaman zaman konserler verildiği bilinmektedir. 31 Mart 1877 günlü La Turquie Gazetesi’nde, burada icra edilen bir konserden söz edilmektedir.1429 Hacapoulos Pasajı’nın bir diğer özelliği, Türk kültür ve basın tarihi açısından önem taşımaktadır. XIX. Yüzyılın ünlü aydınlarından Ahmed Midhat Efendi, 1870’li yıllarda matbaasını bu pasajın, 13 numaralı dairesine taşımış ve bundan sonra burası Yeni Osmanlıların1430 devam ettiği bir mekân haline gelmiştir. Dönemin diğer önemli aydınlarından olan Ebuzziya Tevfik de matbaasını buraya nakletmiş ve Namık Kemal’in ünlü İbret Gazetesi de burada basılmıştır. Ahmed Midhat Efendi yaşamının bir bölümünü burada geçirmiş, yazılarını, kitaplarını burada yazmış ve çağının entelektüel ve aydınlarıyla burada buluşmuştur.1431 Ancak 5 Nisan 1873’te İbret Gazetesi’nin kapatılarak, Namık Kemal ile Ahmed Midhat Efendi’nin sürgüne gönderilmesi üzerine, burası Zaptiye Nezareti emriyle boşaltılmıştır.1432 1900’lü yılların başında pasajda genel bir değişim yaşanmış ve pasaja yeni tuhafiyeciler, model çizimcileri, müzik aletleri satıcıları, kalıpçı ve ütücü, kürkçü, şarküteri, ayakkabıcı, tıbbi aletler satanlar yerleşmiştir. Süreç içerisinde, pasajın genelinde dükkân türleri bakımından büyük bir değişiklik olmamış, yalnızca aynı sektörde hizmet veren işletmeciler el değiştirmiştir. 1940’lı yıllarda da pasajın görünümü aynı şekilde devam etmiştir.1433 Hacopulo Pasajı, bakımsız da olsa, mimari özellikleri bakımından özgün durumunu koruyarak günümüze ulaşabilmiştir. Bununla birlikte işlevsel anlamdaysa yapı, özgün durumunun oldukça uzağında ve ünlü dükkânlarının neredeyse tamamını yitirmiş durumdadır. Günümüzde pasajın orta avlusu, İstiklal ve Meşrutiyet caddeleri 1429 Bkz. ( 1386 ), AKIN, 229. Yeni Osmanlılar ve dönem siyaseti üzerindeki etkileri için bkz. Meşrutiyet’e Giden Yolda: Balkan Ayaklanmaları, İlk Muhalif Hareketler ve Diğer Siyasi Gelişmeler, s. 26-33. 1431 Bkz. ( 1424 ), CEZAR, 396, 397. 1432 Behzat ÜSDİKEN, “Hacopulo Pasajı”, 482. 1433 Bkz. ( 1432 ), ÜSDİKEN, 482. 1430 466 kalabalıklarının bir süre dinlenme amacıyla uğradıkları, kafe ve çay bahçelerinin yer aldığı bir mekâna dönüşmüştür. Katalog No: III. 13. 6. Cercle d’Orient (Büyük Kulüp) Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beyoğlu İlçesi, Asmalı Mescit Mahallesi’nde, İstiklal Caddesi (Grand Rue de Pera) ile Yeşilçam Sokağı’nın kesiştiği köşede yer almaktadır (Bkz. Şekil 229). Plan Şeması İstiklal Caddesi’nin simgelerinden biri durumundaki dört katlı yapı, dikdörtgen bir plan şemasına sahiptir (Bkz. Şekil 228). Yapının zemin ve birinci katları pasaj, ikinci ve üçüncü katlarıysa kulüp olarak düzenlenmiştir. Zemin ve birinci katlar zaman içerisinde önemli değişikler geçirmiştir.1434 Üst katlar, eş biçimde bir koridorun iki yanına yerleştirilmiş ve birinden diğerine geçilebilen odalardan oluşan basit bir plan şemasına sahiptir. Yapının, toplantı ve büro odaları dışında, üst katlarda üyelerine konaklama hizmeti vermiş olduğu da bilinmektedir.1435 Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapının duvarları taş ve tuğla, döşemeleri volta tekniğiyle yapılmış; farklı bir uygulama olarak, volta döşeme tavanlar bağdadi sıvayla kaplanmıştır.1436 Yapının 1434 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 145, 146. Doğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, 612. 1436 Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 146. 1435 467 İstiklal Caddesi cephesi taş kaplama, Yeşilçam Sokağı cephesiyse sıvalıdır. Cephe düzenlemesinde prekast elemanların da kullanılmış olduğu görülmektedir. Mimari Üslup Aynı anlayışla ele alınmış olan İstiklal Caddesi ve Yeşilçam Sokak cepheleri, iki kat boyunca devam eden yivli pilastrlar, farklı türdeki pencere düzenlemeleri ve Neogotik rozetleriyle zengin bir görünüm sergilemektedir (Bkz. Şekil 230, 231). İstiklal Caddesi cephesinde, yapının orta ekseninde yer alan girişi vurgulamak amacıyla, ikinci kat seviyesine bir balkon yerleştirilmiştir. Simetrik bir tasarım gösteren yivli pilastrlarla bölümlenmiş olan cephenin ortasındaki bölüm, yan bölümlerden daha geniş tutulmuştur. Girişin de yer aldığı bu bölüm, sepet kulpu kemerleri ve üçlü pencere düzenlemesiyle diğer bölümlerden farklı bir görünümdedir. Yapının her katında farklı bir pencere düzenlemesi tercih edilmiştir. Dikdörtgen formlu birinci kat pencereleri, iki yanında yer alan sütunçeleriyle yalın bir görünümdedir. Basık kemerli ikinci kat pencereleri parmaklıklı taş korkulukları, iki yanındaki yalın pilastrları, kemerin üzerinde yer alan niş ve Rönesans alınlıklarıyla dikkat çekici bir görünümdedir. Dikdörtgen üst kat pencerelerininse, üzerindeki kartuşta yer alan rozetleriyle daha az dikkat çekici bir görünümde olduğu söylenebilir. Cephenin en üst bölümünde, dekoratif taş konsollarla desteklenen bir saçak silmesi ve onun üzerindeki parapet tüm cadde cephesi boyunca kesintisiz olarak devam etmektedir. Cephede kullanılan, yüksek kabartma tekniğiyle yapılmış insan ve hayvan figürlü bezeme öğeleri de yapının dikkate değer diğer mimari elemanlarıdır. Tüm bu özellikler dâhilinde, yapının pilastrlarla bölünerek hareketlendirilmiş olan ana cephesinin, Neorönesans üslubunun özelliklerini taşıdığı görülmektedir.1437 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1437 Kuban, yapıyı Beyoğlu’nun Batı tarzı Neoklasik ve Neobarok karışımı seçmeciliğinin en güzel örneklerinden biri olarak nitelendirmektedir. Bkz. ( 1435 ), KUBAN, 612. 468 Üyelerinin çoğunluğu levanten ve yabancı iş adamı, diplomat ve üst düzeyde Osmanlı bürokratları olan ve İstanbul’da 1882 yılında kurulan Cercle d’Orient Kulübü’nün binası, 1884 yılında tamamlanmıştır.1438 Kulüp binası, 3.000 Altın harcanarak, İngiltere ve Fransa’dan getirtilen mobilyalarla tefriş edilmiştir.1439 Yapının Mimarı Cercle d’Orient binası, levanten mimar Alexandre Vallaury’nin ilk yapılarındandır.1440 Değerlendirme Serkldoryan adıyla da bilinen kulüp, 1882’de büyük çoğunluğunu levanten, azınlık ya da yabancı uyrukluların oluşturduğu kişilerce Grand Rue de Pera (İstiklal Caddesi) ile şimdiki adıyla Yeşilçam Sokağı’nın kesiştiği köşede Abraham Paşa’ya1441 ait yeni yaptırılan büyük binada kurulmuştur. İran Büyükelçisi Mohsin Han’ın 9 yıl süren başkanlığından sonra 1912’ye kadar Rusya, Fransa, İtalya, Avusturya-Macaristan ve Almanya Büyükelçilikleri, kulüpte başkanlık yapmışlardır. Bir dönem için İstanbul’un en gözde zenginler ve ileri gelenler kulübü durumundaki Cercle d’Orient’a üye olan üst düzey Osmanlı erkânı arasında Prens Aziz, Cemal, Enver, Talat, Damad Ferid, Fuad, Prens Said Halim, Prens İbrahim Hilmi, Çürüksulu Mahmud, Prens Mehmed Ali, Gazi Ahmed Muhtar, Salih Münir, Yusuf Sadık paşalar sayılabilir.1442 1438 Doğan Kuban, binanın 1882’de yapıldığı bilgisini vermektedir. Bkz. ( 1435 ), KUBAN, 612. Mustafa Servet AKPOLAT, a.g.t., 145. 1440 A.g.t., 62. 1441 1833-1918 yılları arasında yaşamış olan diplomat ve siyaset adamı Abraham Paşa, Eğinli Ermeni bir sarraf aileye mensuptu. Babası ve büyük babası Kavalalı Mehmed Ali Paşa ve ailesinin sarrafıydılar. I. Meşrutiyet ilan edildiğinde II. Abdülhamid tarafından ayan üyeliğine atanmış, 1900’de Şûra-yı Devlet üyeliğine getirilmiştir. 1908’de Meşrutiyet’in ilanında hayatta kalan üç ayan üyesinden biriydi. Boğaz’ın iki yakasında Karadeniz’e kadar uzanan koruları, Beyoğlu’nda İstiklal Caddesi üzerinde konağı ve Büyükdere’deki yalısıyla büyük bir servetin sahibi olan Abraham Paşa, İstanbul’da gösterişli bir hayat sürmüştür. Bkz. ANONİM, “Abraham Paşa”, 77, 78. 1442 Behzat ÜSDİKEN, “Cercle d’Orient”, 409. 1439 469 I. Dünya Savaşı sırasında kulübün faaliyetleri, üyeleri arasındaki İtilaf ve İttifak devletleri karşıtlığından dolayı bir süre için yavaşlamış, Mütareke yıllarındaysa işgal kuvvetlerine mensup üst düzey subayların devam ettiği bir yer olmuştur. Kulüp, Şark Kulübü anlamına gelen Fransızca adını Cumhuriyet’in ilanından sonra Büyük Kulüp olarak değiştirmiştir.1443 Cumhuriyet Dönemi’nde de üye bileşiminin sosyal yapısını koruyan kulüp, 1959’da Çiftehavuzlar’da bir şube açmış; kulübün yeni yeri Hacıbekirzâdeler’in köşkü olarak bilinen geniş bahçeli büyük malikânenin daha sonraki sahibi olan Refii Bayar’ın varislerinden satın alınıp düzenlenmiştir. Kulüp üyelerinin hem yaz, hem kış aylarında burayı tercih etmeleri, ayrıca Beyoğlu’nun 1960’larda uğradığı bozulma nedeniyle İstiklal Caddesi’ndeki kulüp 1971’de kapatılmıştır.1444 Büyük Kulüp bugün de, kentin Anadolu yakasındaki tesislerinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Cercle d’Orient’in Beyoğlu’ndaki ilk ve ünlü binasının, 1970’li yıllarda geçirmiş olduğu yangından sonra, kulüp olarak kullanılan birinci ve ikinci katları metruk hale gelmiştir.1445 (Bkz. Şekil 232). Emekli Sandığı’nın mülkiyetindeki yapının, 1990’da İstanbul Büyük Şehir Belediyesi’nin talebi üzerine dış cephesi temizlenmiştir.1446 Yapıda günümüzde de kapsamlı restorasyon çalışmaları sürdürülmektedir. Yapıldığı dönemde, kentin en ünlü mimarı olan Alexandre Vallaury’nin Pera mimarisinde simgesel değer kazanmış olan bu yapısı, dönemin varlıklı ve seçkin yabancı, levanten ve Osmanlı simalarını, asker, diplomat ve iş adamlarını konuk etmiş olması nedeniyle, başkent İstanbul’da ekonomi, siyaset ve mimarlık bağlarının güçlü kurulabildiği yapılardan biri durumundadır. 1443 Bkz. ( 1442 ), ÜSDİKEN, 409. Bkz. ( 1442 ), ÜSDİKEN, 409. 1445 Bkz. ( 1439 ), AKPOLAT, 145. 1446 Cengiz CAN, “Cercle d’Orient Mimari”, 409, 410. 1444 470 III. 14. Saat Kuleleri Kule tipi yapılar, tarih boyunca siyaseten gücün ve otoritenin simgeleri olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu’nda, XIX. Yüzyıl’da giderek zayıflayan devletin mali gücü ve otoritesini, halk nezdinde yeniden sağlamak amacıyla, özellikle daha önce “yapılanma ve parçalanma yılları” olarak tanımlamış olduğumuz II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1909) saat kulelerinin hem Anadolu’da hem de başkent İstanbul’da inşa edilerek bu misyonu yüklenmiş oldukları söylenebilir. Sultan Abdülhamid’in, 1901 yılında tahta çıkışının 25. yılını kutlamak amacıyla, sancak ve vilayetlerde saat kulelerinin yapımını emretmesi üzerine, başkent İstanbul’da, Anadolu’da ve Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisindeki Balkan ve Ortadoğu coğrafyasında pek çok saat kulesi inşa edilmiştir. Belli bir amaç ve plan doğrultusunda seçilmiş ve özellikle halkın görebileceği bir tepe ya da şehrin en işlek meydanına yerleştirilmiş olan saat kuleleri, ideolojik ve simgesel anlamda da “Doğu’nun zamanı”ndan, “Batı’nın zamanı”na geçişi simgeleyen yapılar olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu’nda ezani saat uygulaması söz konusu olduğundan; sabah, sabah ezanıyla başlar, esnaflar işyerlerini açar, akşam da tüm işler yine ezan saatine göre ayarlanarak bitirilirdi. XIX. Yüzyıl’da giderek Batılılaşan Osmanlı kurumları ve Osmanlı toplumu da “zamanın ruhuna” uygun olarak Batı’nın zaman sistemini benimsemiş ve mesai saatleri ile yaşam düzenini de bu “laik” yaklaşıma göre yeniden şekillendirmiştir. Katalog No: III. 14. 1. Dolmabahçe Saat Kulesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi 471 Yapı, Beşiktaş İlçesi’nde Dolmabahçe Sarayı ile Bezmialem Valide Sultan Camii arasındaki alanda yer almaktadır.1447 (Bkz. Şekil 233). Plan Şeması 12 x 12 m. boyutlarındaki kare bir mermer platform üzerine oturan yapı, her katta daralarak yükselmektedir ve yaklaşık 30 m. yüksekliğindedir. Mermer kare platformun her yüzeyinde altışar basamaklı bir merdiven ile bunun köşelerinde, teknesi daire kesitli iki katlı birer fıskiye bulunmaktadır. Kulenin taban alanı sütunlarla birlikte 8,5 x 8,5 m.’dir. Kulenin köşeleri pahlanarak kare planın hatları yumuşatılmıştır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapıda esas malzeme olarak, taş ve mermer kullanılmıştır. Kulenin saatleri Fransa’dan getirtilmiştir.1448 Mimari Üslup Kulenin zemin kat cephelerinin üçü pencere, biriyse kapıyla biçimlendirilmiştir (Bkz. Şekil 234). Kapı ve pencereler, silme beşik kemerli olarak tasarlanmış, kilit taşlarına Neobarok bezeme elemanları yerleştirilmiştir. Kemer sövelerinin içerisinde birer barometre yer almaktadır. Kapı ve pencerelerin iki yanında mermer malzemeden, yüksek birer kaide üzerine oturan, kompozit başlıklı çifte sütunlar bulunmaktadır. Zemin kat, dışa taşkın, bezemeli geniş silmelerle sonlanmaktadır. Daha yoğun bir bezeme anlayışının benimsenmiş olduğu birinci katta, zemin kattaki çifte sütunların üzerlerine rastlayan kısımlarda madalyonlar, ghirlandlar, 1447 Yapının bulunduğu Dolmabahçe semtinin tarihsel gelişimi için bkz. Dolmabahçe Sarayı / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 158-159. 1448 ANONİM, “Dolmabahçe Saat Kulesi”, 89. 472 vazolar ve kıvrık çiçek motifleriyle oluşturulmuş Ampir bir yaklaşım söz konusudur. Bu katta, deniz ve kara tarafındaki iki panoya II. Abdülhamid Dönemi arması yerleştirilmiştir (Bkz. Şekil 235). Sütunlar üzerine oturtulmuş olan silmeli pencere kemerleri yine beşik kemerli olarak tasarlanmış ve kilit taşları Neobarok ve Ampir üslup özellikleri gösteren elemanlarla bezenmiştir. Zemin katta olduğu gibi, bu katta da yivli sütunlara yer verilmiştir. Daha yalın bir tasarım anlayışıyla biçimlendirilmiş olan ikinci katta, zemin ve birinci katta kullanılmış olan çifte sütunlara bu kez yer verilmemiş, bunun yerine köşelerde yine kompozit başlıklı, yalın pilastrlar tercih edilmiş ve böylelikle yapının dikey görsel hareketliliği sürdürülmüştür. Üçüncü katta, köşeleri yuvarlatılmış parmaklı bir balkon, kuleyi çepeçevre dolanmaktadır. Parmaklığın üzerine belirli aralıklarla dekoratif “babalar” yerleştirilmiştir. Bu katta, dört cephede de yer verilmiş olan saatlerin üst bölümleri, Ampir üslupta olduğu söylenebilecek olan perde kıvrımları ve Neobarok madalyonlarla bezenmiştir. Saatlerin alt kısmıysa kesik alınlıklı, iki ucu yuvarlatılmış, C kıvrımı ve istiridye kabuğu motifleriyle bezenerek birer küçük pencereyle dışa açılmıştır. Üçüncü kat, saçak silmesiyle sonlandırılmış, bunun üzerindeyse dört cephede yer alan C kıvrımlı kesik alınlıklarla tepeliğe geçiş sağlanarak en üste bir rüzgârgülü yerleştirilmiştir. Sonuç itibariyle, kulede kullanılmış olan çifte sütun ve pilastr düzenleri, geniş profilli silmeler, zemin kattaki kartuşlar ve bitkisel motiflerle vurgulanan bezeme özellikleriyle yapıda geç bir Barok yorumu ağırlık kazanmakla birlikte; yapının Neobarok, Batı tarzı Neoklasik ve Ampir üslup özellikleri gösteren mimari elemanların bir arada kullanıldığı, Eklektik bir anlayışla ele alındığını söylemek mümkündür. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 473 İstanbul ve diğer kentlerdeki saat kuleleri arasında en büyük boyutlu olan Dolmabahçe Saat Kulesi 1890-1894 yıllarında II. Abdülhamid tarafından yaptırılmıştır.1449 Yapının Mimarı Kulenin mimarı net olarak bilinmemekle birlikte, farklı kaynaklarda Balyan Ailesi’nin değişik üyeleri gösterilmektedir.1450 Değerlendirme 1978-1979 yıllarında onarım geçirmiş olan Dolmabahçe Saat Kulesi’nin,1451 Bezmialem Valide Sultan Camii’nin yanında yer almasına rağmen mesafesini ve bireyselliğini koruyan bir yapı olduğu söylenebilir. Zeynep Çelik’e göre Dolmabahçe Saat Kulesi, her ne kadar Dolmabahçe Camii’nin anıtsallığının egemenliği altına girmiş, hatta tümüyle onun gölgesinde kalmış gibi gözükse de, modernite ile İslami değerlerin yan yana yaşadığına işaret eden bir yapı karakterindedir.1452 Katalog No: III. 14. 2. Yıldız Hamidiye Saat Kulesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Beşiktaş İlçesi, Yıldız Semti’nde,1453 Yıldız Hamidiye Camii1454 avlusunun kuzeybatı köşesinde yer almaktadır (Bkz. Şekil 236). 1449 Bkz. ( 956 ), KUBAN, 664. Ayrıca bkz. ( 1448 ), ANONİM, 89. Bkz. ( 956 ), KUBAN, 664. Ayrıca bkz. ( 1448 ), ANONİM, 89. 1451 Bkz. ( 1448 ), ANONİM, 89. 1452 Zeynep ÇELİK, İmparatorluk, Mimari ve Kent Osmanlı-Fransız Karşılaşmaları (1830-1914), Yay. Haz. Lorans Tanatar-Baruh, 205. 1453 Semtin tarihsel gelişimi için bkz. Yıldız Sarayı Kompleksi / Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi, s. 196-198. 1454 Yıldız Hamidiye Camii için bkz. s. 236-240. 1450 474 Plan Şeması Yapı, köşeleri pahlanmış bir kare plan üzerinde yükselen, üç katlı bir kuledir. Kare planın pahlı köşeleri ince birer dekoratif kolonadla belirtilmiştir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Yapı, esas olarak taş ve mermer malzemenin kullanımıyla meydana getirilmiştir. Mimari Üslup Her katta daralarak yukarıya doğru devam eden kulenin zemin katında, her cepheye sivri kemerli ve mukarnas kirişli birer sağır pencere nişi yerleştirilmiştir (Bkz. Şekil 236). Nişlerin üzerinde kitabe panoları yer almaktadır. Birinci katta, tüm yüzeylerde alt pencere olarak dilimli kayıtlara sahip birer gül pencere kullanılmıştır. Bu pencerelerin üzerlerindeyse, üç dilimli kemer formunda bir üst pencere yer almaktadır. İkinci katta bu kompozisyon tersine çevrilmiş ve bu kez gül pencereler üste alınmış, bunun altına da kaş ve atnalı kemerli pencereler yerleştirilmiştir. Bu kattaki gül pencerelerden saraya bakan kuzey cephedeki pencereye, saat yerleştirilmiştir. Kule, Neogotik olarak tanımlanabilecek, sivri ve dilimli bir kubbeyle sonlanmaktadır. Kubbenin bulunduğu kat yine mukarnaslı bir kornişle ikiye bölünmüş ve örtü kısmına dilimli kemerli çatı pencereleri yerleştirilmiştir. Katların birbirinden mukarnaslı kornişlerle ayrıldığı ve kolonadlara oranla kornişlerin görsel ve plastik vurgusunun daha belirgin olduğu Yıldız Hamidiye Saat Kulesi’nin bu görünümüyle, Yıldız Hamidiye Camii gibi, Oryantalist ve Neogotik üslup özelliklerini bir arada barındıran Eklektik bir üsluba sahip olduğu söylenebilir. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 475 Yapı, II. Abdülhamid Dönemi’nde, 1890 yılında inşa edilmiştir.1455 Yapının Mimarı Yapının mimarı bilinmemektedir. Değerlendirme II. Abdülhamid Dönemi’nin simgesel yapı grupları içerisinde önemli bir yer tutan saat kuleleri arasında Yıldız Hamidiye Saat Kulesi, II. Abdülhamid tarafından önemli bir yönetim merkezi haline getirilen Yıldız Sarayı ve Yıldız Hamidiye Camii’ne oldukça yakın bir konumda, sarayın bir parçası olarak inşa edilmiştir. Tez çalışmamızı sürdürmüş olduğumuz sırada yapıda restorasyon çalışmaları sürdürülmektedir (Bkz. Şekil 237). Sultan Abdülhamid’in selamlık törenleri için görkemli bir dekor oluşturan Yıldız Hamidiye Camii’nin, avlusunun kuzeybatı köşesinde yer alan saat kulesi, daha önce bu cami tanıtılırken söz edildiği üzere, bu camiyle birlikte XIX. Yüzyıl sonu için önemli tanıklıklar gösteren bir yapıdır. Cuma namazlarının bir geçit alayının ardından ayrıntılı bir seremoniyle kılındığı Yıldız Hamidiye Camii, Sultan Abdülhamid rejiminin büyük gücünü vurgulamaktaydı ve toplumsal düzen açısından vazgeçilmez bir gelenek durumundaki cuma selamlığı sırasında Sultan, Yemen ve Arabistan’dan gelen tebaasıyla birlikte namaz kılmakta, yabancı elçilerin tebriklerini kabul etmekteydi. Bu anlamda bu törenlerin önemli bir toplumsal ve siyasal işlevi bulunmaktaydı. Tüm bu kompozisyon içerisinde Yıldız Hamidiye Saat Kulesi de, o dönem çekilmiş olan tüm fotoğraflarda kendisine yer bulan ve sembolik anlamlar da yüklenmiş olan simge bir yapı durumundadır. Bu sembolizmi, “Batılı misyonu” ve Doğulu, Oryantalist görünümüyle ifade etmek mümkündür. 1455 Afife BATUR, “Yıldız Sarayı Saat Kulesi”, 527. 476 Yapının siyaseten üzerinde durulması gereken yönlerinden biri de, daha önce Yıldız Hamidiye Camii tanıtılırken sözü edilmiş olan, 21 Temmuz 1905 günü cuma selamlığı sırasında, Ermeni komitacılar tarafından Sultan Abdülhamid’e yönelik bir sabotaj girişimi olarak gerçekleştirilen saatli bombanın patlatılmasıyla almış olduğu hasardır. III. 15. Anıtlar “Abide” olarak da adlandırılan ve “anmak” kökünden türetilen anıt sözcüğü, bir olayı anımsatmak, önemli kişinin/kişilerin ya da kültürün anısını yaşatmak, askeri bir başarıyı, toplumun değer verdiği bir ilke, düşünce kavram ya da ülküyü yüceltmek, simgelemek amacıyla, konuyla ilgili yere, bir meydana, geniş bir alandan görülebilecek biçimde çevreye egemen bir konuma yerleştirilen yazıt, sütun, heykel ya da mimari yapıtları tanımlamaktadır. Anıtlar genellikle taş (mermer, granit porfir), maden (tunç, altın) gibi değerli ve kalıcı malzemelerden yapılmaktadır.1456 Osmanlı kültür sanat yaşamı içerisindeyse anıt kavramının, özellikle Tanzimat öncesi süreçte farklı bir yaklaşımla ele alınmış olduğu görülmektedir. Bu duruma örnek olarak nişantaşları gösterilebilir. Tanzimat’ın ilanından sonraysa, toplumun her alanında belirginleşen ve ivme kazanan Batılılaşma olgusuyla birlikte, Osmanlı devlet adamları ve toplumunun “anıt” kavramına yaklaşımının da değişmiş olduğu söylenebilir. Örneğin artık padişahlar bu dönemde, tahta çıkış yıldönümlerini bir anıt yaptırarak “taçlandırmaya” başlamışlardır. Bu duruma örnek olarak Sultan Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. Yılı dolayısıyla Haydarpaşa Mendireğine dikilmiş olan anıt gösterilebilir. Katalog No: III. 15. 1. Tanzimat Anıtı 1456 Zeynep AHUNBAY, “Anıt”, 100. 477 Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bugün mevcut olmayan anıtın, önce Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği Gülhane Parkı içerisine dikilmesi düşünülmüş ancak bu alanın, Sarayın hasbahçesi içerisinde yer alıyor olması nedeniyle, kamuya açık bir alan olan Beyazıt Meydanı’nda uygulanması kararı alınmış olsa da her iki proje de hayata geçirilememiştir. Plan Şeması Mevcut resimlerinden, anıtın kare planlı bir kaideye oturan, kare kesitli piramidal bir dikilitaş olarak tasarlandığı, tepesine bir küre yerleştirildiği ve çevresinin zincirle çevrilmiş olduğu anlaşılmaktadır (Bkz. Şekil 238). Strüktür ve Yapı Malzemesi Uygulanmayan ve proje aşamasında kalan obelisk (dikilitaş) formundaki anıtın, mevcut resimlerinden görülebildiği kadarıyla, taş malzemeden yapılmasının planlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Mimari Üslup Anıt, Tanzimat Dönemi Osmanlı mimarlığının önemli isimlerinden Gaspare Fossati tarafından, Batılı anlamda bir anıt geleneğinin simgesi ve Tanzimat ideolojisini yansıtan bir proje olarak tasarlanmıştır. Dikilitaş formundaki anıtın üzerinde Sultan Abdülmecid’in tuğrası, tarih manzumesi ve Hatt-ı Hümayun yazılıdır ve iki yanına aslan heykelleri yerleştirilmiştir.1457 Bu görünümüyle yapının, tanımlanabilir bir üsluba sahip olduğu söylenemez (Bkz. Şekil 238). Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1457 Nurcan YAZICI, a.g.t., 209, 210. 478 Tanzimat Fermanı’nın okunduğu yerde bir anıt dikilmesi ve her yıl burada bir tören yapılması düşüncesine ilişkin Ceride-i Havadis’in 17 Ekim 1840 tarihli nüshasında yer alan habere göre; eskiden beri her devlette hükümdarların yaptıkları hayırlı işe işaret olmak üzere taş dikmelerinin eski bir adet olduğu belirtilerek, Tanzimat-ı Hayriye’nin, zengin fakir bütün Osmanlı tebaası için çok hayırlı bir iş olması nedeniyle, Sultan Abdülmecid de Tanzimat-ı Hayriye’nin ilan edildiği Gülhane Meydanı’na bir taş dikilmesini emretmiştir. Ancak Gülhane Meydanı padişahın sarayının içinde olup, halkın gelip geçtiği bir yer olmadığından buraya bir taş dikilmekle beraber, halkın gelip geçtiği yol üzeri olan bir yere de Gülhane Meydanı’na dikilecek taşın bir benzerinin dikilerek gelip geçenlerin görüp sevinmeleri ve her sabah ve akşam önünden geçerken padişaha hayır dua etmeleri için Beyazıt Meydanı’na da bir taş dikilmesine karar verilmiştir.1458 Herkes için bir adalet belgesi olan Hatt-ı Hümayunun okunduğu güne Adalet Günü, kararlaştırıldığı üzere taş dikilecek yere de Adalet Meydanı denilmesi ve her yıldönümünde o günün bütün halk tarafından bir bayram gibi kutlanması düşünülmüştü. Bu bağlamda, Gülhane Hatt-ı Hümayunu anısına dikilecek anıtın özellikleri, boyutu ve şeklinin nasıl olacağı Ceride-i Havadis’in 5 Kasım 1840 tarihli nüshasında açıklanmıştır. Buna göre: “Gülhane ve Sultan Beyazıt Meydanı’na birer Nişan-ı Adalet Taşı dikilecek ve bu taş Sultanahmet Meydanı’ndaki Dikilitaş’ın şeklinde olacak ancak ondan yedi-sekiz metre yüksek yapılıp, bir kürsü üzerine oturtulacaktı. Bu Nişan-ı Adalet Taşının dikilmesine vesile olan Tanzimat-ı Hayriye, herkes hakkında hayır ve fayda sağlamış, bir ab-ı hayat gibi zengin fakir herkesi ihya ettiğine bir işaret olarak, dikilecek anıtın dört tarafında arslan suretinde tunçtan dökme birer çeşme yapılıp, Padişah sayesinde Tanzimat-ı Hayriye’den herkes nasıl faydalanıyor, rahat ve huzur görüyorsa, işte bu taşı seyredenler de taşın dört tarafındaki çeşmelerden akan ab-ı hayat gibi sudan içip kanacak, huzur bulacak ve bu vesileyle padişaha hayır duada bulunacaktı.”.1459 1458 1459 Muzaffer ALBAYRAK, “Gülhane Meydanı ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, 18, 19. A.g.m., 19. 479 Dikilecek anıtın boyutu, şekli, temsil edeceği anlam oldukça ayrıntılı bir şekilde düşünülmüş olmasına rağmen, Gülhane ve Beyazıt meydanlarına dikilecek olan anıtlar bilinmeyen bir nedenle gerçekleştirilememiştir.1460 Yapının Mimarı Döneminde tartışılan ancak gerçekleştirilemeyen Tanzimat Anıtı için Gaspare Fossati’den başka mimarlar da projeler hazırlamıştır.1461 Ancak en bilinen tasarımlar Gaspare Fossati’ye ait olanlardır. Daha önce de değinilmiş olduğu gibi Fossati, Osmanlı başkentindeki üst düzey devlet görevlileriyle yakın ilişkiler kurmuş ve özellikle başta Mustafa Reşid Paşa olmak üzere Tanzimat hareketinin önde gelen isimleriyle sıkı bir dostluk ve işbirliği içinde olmaya özen göstermiştir. Bunun bir sonucu olarak, Gülhane Meydanı’na dikilmek üzere hazırlatılan ve mimar tarafından 2 Ekim 1840 tarihinde tamamlamış olduğu bilinen Tanzimat Anıtı projesi kendisine verilmiştir.1462 Söz konusu proje, Fossati ile Osmanlılar arasında ilk bağlantının kurulmasını sağlamıştır.1463 Değerlendirme Tanzimat düşüncesini simgeleyecek bir anıt meydana getirme düşüncesinin, Tanzimat’ın önemli ismi ve daha sonra Fossati’nin İstanbul’daki hamisi olacak olan Mustafa Reşid Paşa’ya ait olduğu düşünülebilir.1464 Bugün Tanzimat Anıtı olarak adlandırılan bu anıt projesi, o dönemde henüz “abide” sözcüğünün bile dile yerleşmediği, devrim niteliğindeki bir siyasal olayın merkezi yönetim tarafından yeni bir mimari pratik aracılığıyla simgeleştirilmesi amacını gütmektedir. Söz konusu anıt projesiyle, yoğun kullanımı nedeniyle özenle seçilmiş olduğu anlaşılan bir kentsel meydanı da dönüştürecek yeni bir tarihsel 1460 Bkz. ( 1459 ), ALBAYRAK, 19. Cengiz CAN, a.g.t., 165, 167. 1462 Bkz. ( 266 ), SÖNMEZ, 124. 1463 Bkz. ( 1457 ), YAZICI, 209, 210. 1464 Bkz. ( 1457 ), YAZICI, 209, 210. 1461 480 süreklilik biçimi önerilmektedir. Tarihte kentsel mekânda, başta Sultan olmak üzere önemli kişiler, cami ve çeşitli işlevlere sahip kamusal yapılar ya da daha basit olarak çeşmeler aracılığıyla izlerini bırakmaya çalışmışlardır. Oysa işlevsel olmayan yeni bir mimari temsil biçimi sunan Tanzimat Anıtı, salt dönemin Sultanını değil, aynı zamanda önemli bir siyasal olayın anısını da ölümsüz kılmak üzere tasarlanmıştır. Böylelikle dönemin Sultanını ve temsil ettiği siyasal olayı yoldan geçenlere anımsatmak ve hatta hiç unutturmamak üzere tasarlanan bu projenin, üzerinde yer aldığı meydanı da dönüştüreceği iddia edilmiştir. Bu tür bir anıt önerisiyle, Osmanlı dünyasına ve mimarlığına, tasarı boyutunda kalmış olsa da, oldukça yeni bir mimari pratik dâhil olmuştur.1465 Göksun Akyürek’e göre, diğer taraftan bu anıtın Nişân-ı Tanzimat yerine Nişân-ı Adâlet ismiyle anılacak olması, Osmanlı devlet ve siyaset felsefesinin temelinde yer alan soyut bir “adalet” düşüncesinin de Tanzimat ideolojisi içerisindeki önemini işaret etmektedir.1466 Tanzimat Fermanı’nda Gayrimüslimlerin de can ve mal güvenliğinin, Müslüman tebaa ile hiçbir ayrım gözetmeden kanunların koruması altında olduğu ilan edilirken, devletin sürekliliğine yönelik vurgu ve Sultanın mutlak iktidarı yine aynı anlayışın uzantısı olarak önemini korumuştur. Bu durumda, ilan edildiği hâlde uygulamaya geçirilmeyen, Müslümanlarla Gayrimüslimler arasında geçerli olacak yeni bir kanuni eşitlik ilkesini vurgulayan Tanzimat Fermanı’yla birlikte, geleneksel adalet düşüncesi de yeni siyasal bağlama uyarlanmak istenmiştir. Bu bağlamda öncelikli olarak siyasal alanda gelenek ve yenilik arasında duran adalet düşüncesini temsil edeceği ilan edilen Tanzimat Anıtı, aynı zamanda saltanatın Tanzimat sürecinde çeşitlenen ve artan kentsel mekândaki yeni kamusallık pratiklerinin de öncüsü olarak görülebilecek bir mimari proje olmuştur.1467 Sonuçta, yapılan tüm hazırlıklara ve duyurulara rağmen bu anıtın hiçbir zaman inşa edilememiş olmasıysa ilginç bir durum olarak değerlendirilebilir. Bu 1465 Göksun AKYÜREK, a.g.k., 111. Bkz. ( 1465 ), AKYÜREK, 111. 1467 A.g.k., 112. 1466 481 konudaki tek bilgiyi sağlayan XIX. Yüzyıl vakanüvisi Ahmed Lütfi Efendi, projenin halk arasında “böyle şeylerin Avrupa usulüne münhasır olduğu” şeklindeki söylentiler nedeniyle inşa edilemediği bilgisini vermektedir. Ancak bununla birlikte, bu tepkinin halk içinde hangi gruplardan geldiği ve saltanatın buna neden ve nasıl karşı koyamadığı konusundaysa daha fazla bilgi bulunmamaktadır. Göksun Akyürek’e göre, Lütfi Efendi’nin kendisinden önceki resmi tarihyazımsal gelenekten devraldığı ve kuşkuyla karşılanabilecek bu açıklamasına karşılık, projenin başarısızlığının arkasındaki olası gerekçe, Tanzimat Fermanı’yla ilan edilen ancak büyük oranda gerçekleştirilemeyen yeni adalet düzeni gibi, bu anıtın da henüz bürokratik çevrelerce tam anlamıyla kabul görmemiş olan yeni bir düşüncenin ürünü olmasıdır.1468 Katalog No: III. 15. 2. Ayastafenos Anıtı Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Bugün mevcut olmayan anıt, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nda1469 ölen Rus askerlerinin anısına Yeşilköy’de Galataria’da (eski Kalkıratya Köyü) yakınlarında inşa edilmişti.1470 Plan Şeması Anıtın, mevcut fotoğraflarından kare bir plan üzerine, simetrik şemalı üç platformdan oluşan ve son platform üzerinde kolonların taşıdığı piramidal bir kuleörtü sistemiyle sonlanan bir yapıt olduğu anlaşılmaktadır (Bkz. Şekil 239). 1468 Göksun AKYÜREK, a.g.k., 114, 115. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve doğurmuş olduğu sonuçlar için bkz. İstibdat ve Meşrutiyet Yönetimleri Arasında Sıkışan Siyasi Gelişmeler, s. 45-57. 1470 Afife BATUR, “Ayastefanos Rus Anıtı”, 467. 1469 482 Strüktür ve Yapı Malzemesi Yazılı kaynaklara göre anıt, bütünüyle taştan ve son derece sağlam bir biçimde inşa edilmiştir.1471 Mimari Üslup Yapı, mevcut fotoğraflarına göre şu şekilde tanımlanabilir: Anıtta, geniş merdivenlerle ulaşılan birinci platform, iç içe yarım daire kemerli giriş kapısının bulunduğu kattır. Kapının her iki yanında üst bölümlerde ve ortada, aziz figürlerinin bulunduğu panolar görülmektedir. Girişin iki yanından yükselen iki kollu merdivenlerle ulaşılan ikinci platformda yine yarım daire kemerli ve ortası metal bezemeli bir kapı daha görülmektedir (Bkz. Şekil 239). Afife Batur, bu platformların oluşturduğu masif görünümlü ilk bölümün “Romanesk-Bizans karması biçimler taşıyan, hatta kale benzeri militer vurgusu olan bir karakter göstermekte” ve “kolonların taşıdığı ve alttan ayrılıp yükselen üst kesiminse belirgin Neoslav çizgiler taşımakta” olduğunu iddia etmektedir.1472 Üst bölüm, çan kulesi işlevini de yerine getiren yeşil renkli, parlak bir malzemeyle inşa edilmiştir. Anıtın bitiminde kullanılan Rus kiliselerinin taç motifi ve üçlü Rus haçı da parlak görünümlü bir malzemedendir. Anıtın bu görünümüyle, dini ve hümanist amacını aşan bir anıtsallıkla biçimlendirilmiş olduğunu söylemek mümkündür. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda, Ayastafenos’a (Bugünkü Yeşilköy) kadar gelen ve burada bir de antlaşma imzalayan Ruslar tarafından dikilmiş olan anıt, görünüşte oldukça kabul edilebilir ve hümanist gerekçelerle yapılmıştır. Bu gerekçe, Rusların, savaş sırasında yaşamını yitiren yaklaşık 5.000 Rus askerinin çok dağınık bir biçimde ve çeşitli mezarlıklarda gömülü olmaları ve bunların gözetim ve 1471 1472 Afife BATUR, “Ayastefanos Rus Anıtı”, 468. Bkz. ( 1471 ), BATUR, 468. 483 bakımının zor, hatta olanaksız olmasıdır. Rus hükümeti, soruna çözüm olarak dini gerekler için bir şapel eşliğinde, mezarları bir kemik gömütlüğünde (ossuaire) birleştirmek istemiştir. Öneri, Babıâli’ye iletildiğinde savaşın sonunda koşulları çok ağır bir barış antlaşmasını imzalamak zorunda kalmış olan Osmanlı hükümeti tarafından teknik bir sorun olarak ele alınmış ve Rus ordusunun savaş sırasında konakladığı ve sonrasında antlaşmanın yapıldığı Ayastefanos’ta istenilen arsa bulunarak, Barutçubaşı Ailesi’ne ait arazinin satın alınmasına izin verilmiştir. Ancak, yapımına 1895’te başlanan anıt, başlangıçtaki “safiyane” önerinin amacını aşan bir biçim ve boyutta gerçekleştirilmiştir. Rus Hükümetinin asıl isteği, Rus zaferini simgeleyen bir anıtın dikilmesiydi. Gerçekleştirilen anıt ise II. Abdülhamid’in itirazı üzerine varılan bir uzlaşmanın sonucunda kabul edilen öneridir.1473 Yapının Mimarı Anıt, Rusya’nın İstanbul’daki askeri ataşesi Albay Peçkov tarafından yapılan taslak üzerine, üç yıldır İstanbul’da çalışmakta olan Rus mimar Bozarov tarafından tasarlanıp inşa edilmiştir.1474 Değerlendirme I. Dünya Savaşı başladığında ve Rusya’ya savaş açıldığında, 1877-1878 yenilgisinin anısını taşıdığı düşünülen anıt, 14 Kasım 1914 tarihinde yıkılmıştır (Bkz. Şekil 240). Yıkıma ilişkin yazılı kaynaklardan, son derece görkemli bir yapı olduğu, binanın iç yüzünde savaşta ölen askerlerin adlarının işlendiği nişlerin sıralandığı, kemiklerin mahzenlere doldurulmuş olarak korunduğu, rahip ve muhafızlar için özel hacimlerin düzenlenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Yıkım, on iki kâgir ayak tarafından taşındığı belirtilen son platforma yerleştirilen tahrip kalıplarıyla gerçekleştirilmiştir. Yıkımdan önce, çanlar indirilerek, Askeri Müze’ye gönderilmiş ve binadaki eşyaysa polis müdüriyetine teslim edilmiştir. Bunlar arasında bilinen önemli bir parça, 1473 1474 Afife BATUR, “Ayastefanos Rus Anıtı”, 467, 468. Bkz. ( 1471 ), BATUR, 468. 484 yapının pirinç döküm ve altın yaldızlı maketidir. İkona ve benzeri dini eşyalar ise Rus rahipler tarafından alınmıştır.1475 Her ne kadar bugün mevcut olmasa da, Ayastafenos Anıtı, Batı nüfuz ve siyasi gücünün yüksek noktalara ulaştığı yıllarda, Batılı ve emperyalist ülkelerin İstanbul’a mimari eserlerle siyasi güçlerini hatırlatıcı izler bırakma denemelerinin ilk ve özel örneklerinden biri ve siyaset-mimarlık ilişkilerinin yoğun şekilde kurulabildiği bir yapı olarak mimarlık tarihimizdeki yerini almıştır. Ayastafenos Anıtı, farklı bir boyutuyla da Türk kültür tarihinde kendisine yer bulmuştur. Anıtın yıkımı, Fuad Uzkınay adlı bir yedek subay tarafından filme alınmıştır. İlk Türk aktüalite filmi olarak bilinen bu çekim halen kayıptır ve geçtiğimiz yıllarda yüzüncü yılını kutlayan Türk sinemasının bilinen ilk filmi olarak kayıtlara geçmiştir. Katalog No: III. 15. 3. Alman Çeşmesi Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Yapı, Fatih (eski Eminönü) İlçesi, Sultanahmet Semti’nde, günümüzde Sultanahmet Meydanı olarak anılan antik hipodrom alanının kuzey bölümünde, meydanın dikilitaşlarla belirlenen aksından kaydırılarak doğuya alınmış bir noktada, I. Ahmed Türbesi’ne yakın bir konumda yer almaktadır (Bkz. Şekil 246). Plan Şeması Alman Çeşmesi, genellikle üstü açık ve heykellerle veya plastik öğelerle bezeli Avrupa meydan çeşmelerinden oldukça farklı bir tasarım anlayışıyla ele 1475 Bkz. ( 1471 ), BATUR, 468. 485 alınarak şekillendirilmiştir (Bkz. Şekil 241). Yapı, plan şeması ve kütlesiyle İstanbul’un geleneksel meydan çeşmelerinden farklı bir görünümdedir ve tipolojik olarak bir çeşmeden çok şadırvan modeline yakın bir tasarım özelliği göstermektedir. Yapı, en genel haliyle, sekizgen formlu bir şadırvan olarak tanımlanabilir. Anıt-çeşme, sekizgen planlı ve yüksek bir taban üzerinde sekiz basamakla çıkılan bir platform, bir su haznesi ve sekiz granit sütunla taşınan bir kubbeden meydana gelmektedir. Sütunlar ile su haznesi arasında kalan 1.05 m. genişleğindeki “koridora” mermer oturma bankları yerleştirilmiştir. Strüktür ve Yapı Malzemesi Çeşmenin kâgir ve metal bütün yapısal öğeleri, Almanya’da hazırlanmış; mermer ve değerli taşlardan oluşan malzemesi orada işlenmiş ve gemiyle İstanbul’a taşınarak burada monte edilmiştir. Batur’a göre, yapı mükemmel bir işçilik ve yüksek bir incelikle ele alınmıştır.1476 Bir beton platforma oturmakta olan yapının, doğal zemininin bugünkü kotun daha altında olduğu açıktır. Dolgunun görünen yüzleri mermer, cam ve mermer mozaikle kaplanmıştır. Sütunlarda Labrador mermeri, musluklarda bronz döküm tercih edilmiştir. Metal konstrüksiyonlu örtü, bakırla kaplanmıştır. Sarnıç, suyun sıcaktan etkilenmemesi amacıyla, bütünüyle mermerle kaplanmış ve üzerine metal bir kapak yerleştirilmiştir. Mimari Üslup Sekizgen anıtın içindeki sarnıç, basamaklı girişin bulunduğu kenarın dışında kalan kenarlardaki yedi çeşmeye su sağlamaktadır. Masif bırakılmış yüzeyler üzerine yerleştirilen çeşmeler, geniş, kademeli yalakları, üzerlerinde yer alan madeni muslukları ve üst sınırlarını belirleyen oyma friz kuşağıyla yalın bir görünümdedir. 1476 Afife BATUR, “Alman Çeşmesi”, 209. 486 Musluklar, eşkenar bir dörtgenin içini simetrik olarak dolduracak şekilde açılarak uçları kıvrılmış iki kat akantusun merkezine yerleştirilmiştir (Bkz. Şekil 247). Anıt-çeşmenin gövdesini meydana getiren siyah mermerden yapılmış sekiz kısa sütunun başlıklarının ve yapının genel formunu tekrar eden sekizgen tabanlara oturan kaidelerinin, birbirinden farklı bitkisel ya da geometrik soyut düzenlemelerle ele alındığı görülmektedir (Bkz. Şekil 248). Sütunların taşıdığı sekiz kemer üzerine, dışı bakır, içi mozaikle kaplanmış olan çift kabuklu kubbe yerleştirilmiştir. Tüm cephelerde kemer alınlıkları beyaz, kırmızı, yeşil ve altın yaldız mozaiklerin oluşturduğu sekiz köşeli yıldız motifini yineleyen bir frizle bezenmiş ve “kilit taşı” noktası, mozaik bir rozetle belirginleştirilmiştir. İnce iki oyma frizden meydana gelen bir kornişten sonra, kaburgalı bakır kubbeye geçilmektedir. Kubbe eteği, çiçek ve püskül motiflerinden meydana gelen döğme bir kuşakla bezenmiştir. Kubbe, en üstte enginar biçimindeki bir “alemle” sonlanmaktadır. Anıt-çeşmenin içinde ve ortasında, yüksek bir kasnak üzerine oturtulmuş kubbe biçimli gövdesiyle sarnıç yer almaktır. Sarnıcın üzerine, basamaklı girişin bulunduğu yönde bronz bir kitabe yerleştirilmiştir. Almanca olan kitabede: “Alman İmparatoru II. Wilhelm’in 1898 yılı sonbaharında haşmetli Osmanlı padişahı II. Abdülhamid’i ziyaretinde bir minnettarlık anısı olarak yaptırıldığı çeşmedir.” yazmaktadır.1477 (Bkz. Şekil 250). Altın yaldız zemin üzerine mozaik tekniğiyle işlenmiş olan kubbe içinde beyaz, kırmızı ve yeşil renklerin yoğunluğu dikkat çekmektedir (Bkz. Şekil 249). Kemer silmelerinde yer alan altın yaldız sülüs yazı friziyle başlayan iç tasarım, Kaiser II. Wilhelm’in arması ve Sultan II. Abdülhamid’in tuğrasının sıralandığı rozet dizisinin ardından, göbekte iç içe geçen kuşakların ortasına yerleştirilmiş olan on altı kollu yıldız motifiyle sonlanmaktadır. 1477 Neşe YILDIRAN, a.g.t., 269, 270. 487 Son tahlilde, anıt-çeşmenin bu görünümüyle, Bizans referansları da içeren bir tür Alman Neorönesansı olarak adlandırılabilecek olan Rundbogenstil üslubunun İstanbul’a özgü, özgün bir versiyonu olduğu söylenebilir.1478 Zeynep Çelik, çeşmeyi özellikle sütun başlıklarındaki girift oyma işçiliğiyle, Ayasofya’ya gönderme yapan bir Neobizans yapısı olarak nitelendirmektedir.1479 Ayrıca, Meryem Müzeyyen Fındıkgil, yapının 1896’da Bruno Schmitz tarafından Berlin Porta Westfalica’da inşa edilen İmparator Wilhelm Kulesiyle de benzerlikler göstermekte olduğunu belirtmektedir.1480 Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Prusya Kralı ve Alman İmparatoru II. Wilhelm’in 1898 yılında Türkiye’ye yaptığı ikinci ziyaretinin anısına ithaf edilmiş olan anıt-çeşmenin tasarımının II. Wilhelm’in bir deseni üzerine geliştirildiği, planların Kaiser’in özel danışmanı mimar Max Spitta tarafından çizildiği bilinmektedir. 20 Aralık 1899 tarihli projeci mimarın imzasını taşıyan belgede,1481 II. Wilhelm’in “6-8 m. çapında, 10-12 m. yüksekliğinde, Roma-Bizans stilinde biçimlendirilmiş ve abdest almak için kullanılmayacak bir halk çeşmesi” tanımıyla işi sipariş ettiği anlaşılmaktadır. Mimar aynı tarihte bu tanımdan yola çıkarak 4 pafta çizim ile 7.70 m. çapında ve 11.50 m. yüksekliğinde olan yapısını onaya sunmuştur. Detaylı tanımı verilen yapı için aynı belgede bir maliyet tahmininde de bulunulmuştur. Buna ek olarak, malzemelerin İstanbul’a nakli konusunda mimar, tahmini 20-25.000 Mark civarında bir harcamanın yapılacağını da öngörmüştür.1482 Yapının uygulamasını mimar Scheele’nin1483 gerçekleştirdiği bilinmektedir. 16 Haziran 1900 tarihli Spitta’nın imzasını taşıyan belgede,1484 suyun düzensiz 1478 Bkz. ( 1476 ), BATUR, 209. Zeynep ÇELİK, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, 115. 1480 Meryem Müzeyyen Doğuoğlu FINDIKGİL, a.g.t., 249. 1481 GS, Ha I, Rep. 89, Nr 13348, s. 43-45. 1482 Meryem Müzeyyen Doğuoğlu FINDIKGİL, a.g.t., 247. 1483 Scheele, çeşmenin açılış konuşmasını yapan kişi olarak basında yer almıştır. “La Fontaine de l’Empereur Guillaume”, The Levant Herald and Eastern Express Gazetesi, 28 Ocak 1901’den aktaran D. BARILLARI - E.GODOLI, a.g.k., 212. 1479 488 akması nedeniyle sorun yaşamamak üzere sarnıç kapasitesini de büyütmek olanaksız olduğundan, Scheele’nin bir önerisi detaylı şekilde anlatılarak onaya sunulmaktadır. Öneri, sarnıcın suyun serin kalmasına da katkı sağlayacağı düşünülerek, 700 m. uzaklıktaki Atik Ali Paşa Camii alanında toprak altında düzenlenmesi şeklindedir. Söz konusu öneri, maliyete 6.000 Mark ek harcama getirecek olmasına rağmen Max Spitta tarafından desteklenmiştir.1485 14 Ağustos 1900 tarihli Berliner Lokal Anzeiger Gazetesinde, çeşmesinin inşaatıyla ilgili bir habere yer verilerek, söz konusu tarihte mermer blokların Berlin’de hazırlanarak İstanbul’a yollandığı belirtilmiştir. Söz konusu habere göre, kaba inşaat eylül sonu tamamlanacak ve çiçek bezemeli mozaik süslemeler ancak yılsonunda uygulanabilecektir. Haberde ayrıca, çeşmenin Hipodrom’da özel bir konumda yer aldığı ve her gün çok sayıda Müslümanın gelip geçerken Alman İmparatoru’nun hediyesini göreceği de ifade edilmektedir.1486 9 Mayıs 1900’de mimar Spitta ile Berlin Rixdorf’daki Puhl & Wagner Alman cam mozaik firması arasında çeşmenin mozaikleri için sözleşme imzalanmıştır.1487 Anlaşmaya konu olan 74.7 m²’lik mozaikler, Rixdorf’daki fabrikada 5 ayda hazırlanarak, Trieste’den deniz yoluyla İstanbul’a ulaştırılmış ve 1900 yılı sonunda yerinde uygulanmıştır. Mozaiklerin malzeme ve nakliyesi 2.500 Mark, işçiliklerse 17.475 Mark tutmuştur.1488 9 Ocak 1901 tarihli ve Spitta imzalı belgeden,1489 Scheele’nin tifoya yakalandığı anlaşılmaktadır. Ancak inşaatın ilerlemiş olması ve yalnızca döşeme ile çevre düzenlemesi işlerinin kalması nedeniyle Almanya’dan yeni bir mimarın 1484 GS, Ha I, Rep. 89, Nr 13348, s. 57-58. Bkz. ( 1482 ), FINDIKGİL, 247. 1486 A.g.t., 247, 248. Fındıkgil, bu bilgiyi GS, Ha I, Rep. 89, Nr 13348, s. 66’dan aktarmaktadır. 1487 A.g.t., 248. 1488 Bkz. ( 1487 ), FINDIKGİL, 248. 1489 GS, Ha I, Rep. 89, Nr 13348, s. 93. 1485 489 yollanmasına gerek duyulmayarak, büyükelçilik tarafından atanan mimar Müller inşaatı üstlenmiştir.1490 13 Ocak 1901 tarihli bir belgede,1491 Alman Çeşmesi’ne katkılarından dolayı Tarım Bakanlığı Muhaberat Şefi Abdüllatif Bey ile Rasim Bey’in birer pırlantalı yüzük ve mimar Scheele’nin imparatorluk armalı kol düğmesiyle ödüllendirildikleri görülmektedir.1492 Yapım sırasında, sarnıcın Atik Ali Paşa Camii yakınında düzenlenmesi önerisi, tasarımda yeniliklere yol açmıştır.1493 Sarnıcın kaldırılmasıyla boşalan merkeze dairesel bir mermer bank ve ortasına bir vazo ya da bir tulumba ile su içilebilecek küçük bir havuz önerilmiştir. Fıskiyeli bir havuzun, Türklerce içme suyu israfı olarak görüleceği ve bu nedenle de kabul görmeyeceği düşünülmüştür.1494 Çeşmenin inşası için çalışmalar 1899 yılı yaz aylarında başlamış, önce Hipodrom alanının düzenlenmesi, dikilitaşların çevresinin düzeltilmesi ve ağaçlandırma çalışmaları yapılmıştır (Bkz. Şekil 242, 243, 244, 245). Çeşmenin açılışının, önce II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü olan 1 Eylül 1900 tarihinde yapılması planlanmış ancak, olasılıkla yapım çalışmalarının yetişmemesi nedeniyle 27 Ocak 1901 günü, bu kez İmparator Wilhelm’in doğum gününe rastlatılarak açılışı yapılmıştır.1495 Çeşme, II. Wilhelm tarafından, kanalizasyon giderleri de dâhil olmak üzere yaptırılarak Osmanlı hükümetine teslim edilmiştir. Evkaf Nezareti’nin devraldığı çeşmenin kitabesi Seraskerlik Dairesi görevlilerinden Ahmed Muhtar Bey tarafından yazılmıştır.1496 1490 Bkz. ( 1487 ), FINDIKGİL, 248. GS, Ha I, Rep. 89, Nr 13348, s. 97. 1492 Meryem Müzeyyen Doğuoğlu FINDIKGİL, a.g.t., 248, 249. 1493 GS, Ha I, Rep. 89, Nr 13348, s. 57-58. 1494 Bkz. ( 1480 ), FINDIKGİL, 249. 1495 Afife BATUR, “Alman Çeşmesi”, 208. 1496 Bkz. ( 1495 ), BATUR, 208. 1491 490 Yapının Mimarı Anıt-çeşmenin tasarımının II. Wilhelm’in bir deseni üzerine geliştirildiği, planların Kaiser’in özel danışmanı mimar Max Spitta (1842-1902) tarafından çizildiği ve uygulama işininse mimar Scheele’ye verildiği bilinmektedir. Yapının mimarları arasında ayrıca mimar Carlitzik ve İtalyan mimar Joseph Antony de bulunmaktadır.1497 Mozaik desenleri ressam August Oetken’e aittir.1498 Alman Çeşmesi’nin tasarımcı mimarı Max Spitta (1842-1902), 13 Temmuz 1842’de Lissa, Posen’de doğmuştur. Liseyi Brandenburg’da okuyan Spitta, yüksek teknik okula eşdeğer olan Berlin Kraliyet Akademisi’nden mezun olduktan sonra, 1867’de mimar yardımcısı, 12 Şubat 1872’deyse mimar unvanlarını almıştır. 1877’de devlet hizmetine girerek bundan sonraki mesleki hayatını devlet görevlisi olarak geçirmiştir. 1878’de denetçi mertebesine erişen ve Berlin’deki Savaş Bakanlığı yapısının ek bina inşaatlarında deneyim kazanan Spitta, 1878-1883 yılları arasında Kültür Bakanlığı’na bağlı olarak çalışmıştır. 1883’ten itibaren Berlin inşaat dairesinde görev alarak, birçok kilise inşaatında çeşitli sorumlulukları üstlenmiştir. Söz konusu döneme ait en önemli eseri Gnadenkirche’dir.1499 Mimar, 1888’de inşaat danışmanı kademesine ulaşmış, 1896’da Kültür Bakanlığı’nda yetkili danışmanlığa atanmış ve 1899’da başdanışmanlığa terfi etmiştir. 11 Temmuz 1899’da Berlin Kraliyet Akademi’sine üye seçilmiş ve yeteneğiyle imparatorun dikkatini çekerek, onun adına da yapılar tasarlamıştır.1500 1897’de şehrin en önemli bulvarını projelendirmekle görevlendirilmiştir. En önemli yapıları, kiliseleridir. Spitta’nın tamamladığı son eserleri İstanbul’daki Alman Çeşmesi ile Pekin’de öldürülen Büyükelçi Ketteler adına inşa edilen anıttır.1501 1497 Bkz. ( 1495 ), BATUR, 208. Meryem Müzeyyen Doğuoğlu FINDIKGİL, a.g.t., 244. 1499 A.g.t., 256, 257. 1500 A.g.t., 257. 1501 A.g.t., 257, 258. Fındıkgil, bu bilgiyi Bauingenieur-Zeitung, 1902’den aktarmaktadır. 1498 491 Max Spitta 12 Aralık 1902’de ölmüş1502 ve cenazesi 16 Aralık’ta kendi eseri olan Gnadenkirche’deki törenden sonra defnedilmiştir.1503 Scheele ise, Alman Çeşmesi’nin inşaat ve çeşitli onarımlarını gerçekleştirmiştir. 1869 tarihli Deutsche Bauzeitung’daki bir makalede, sergilenen öğrenci projeleri arasında Scheele’nin kilise projesine dikkat çekilmektedir. Hannoverli Scheele, mimarlık eğitimini Kassel’de almıştır. Scheele görevdeki başarısından dolayı 4. Derecede Kraliyet Liyakat Madalyasıyla ödüllendirilmiştir.1504 Değerlendirme Yapıldığı tarihte Türk-Alman dostluğunun bir simgesi olarak sunulmuş olan, dolayısıyla politik anlamı ve içeriği çeşme işlevinin önüne geçen yapıt, günümüzde daha çok anıtsal değeriyle tanınmaktadır. 1881 yılında Fransa’nın Tunus’ta kontrol ve idareyi ele alması ve 1882 yılında İngiltere’nin Mısır’ı işgali nedeniyle, II. Abdülhamid ile Paris ve Londra hükümetleri arasındaki ilişkilerde doğan bunalım, uzun zamandan beri Osmanlı İmparatorluğu ordusunun organizasyonunda önemli bir role sahip olan ve ayrıca demiryolları ağının geliştirilmesi aşamasına büyük ilgi gösteren Almanya’nın ekonomik katılımının XIX. Yüzyıl’ın son yirmi yılında artmasına yol açmıştır. Yeni bir pazarın ele geçirilmesinin dışında, Alman Drang nach Osten’nin başlıca amacı Konya yolu ile İstanbul ve Bağdat’ı birleştirecek demiryolu hattının yasal iznini almaktı. Kesin onay, II. Wilhelm’in Osmanlı başkentine 1889 ve 1898’de gerçekleştirdiği iki ziyaret sırasında Sultan’la yaptığı görüşmelerdeki ısrarlarından sonra, ancak Mart 1903’te alınabilmiştir. Kaiser, ikinci ziyaretin anısına, Hipodrom Meydanı’nda 1900 yılında inşa edilerek 27 Ocak 1901 tarihinde açılan çeşmenin yapımı için Sultan’a bağışta bulunmuştur.1505 1502 Deutsche Bauzeitung, 1902. Meryem Müzeyyen Doğuoğlu FINDIKGİL, a.g.t., 258. 1504 A.g.t., 259. 1505 D. BARILLARI - E.GODOLI, a.g.k., 17, 19. 1503 492 Katalog No: III. 15. 4. Abide-i Hürriyet Yeri, Topografya, Kent İçindeki Konumlandırma Stratejisi Anıt, Şişli İlçesi’nin kuzeybatı kesiminde birinci çevre yolu ile ŞişliKâğıthane Caddesi arasında kalan üçgen arazi üzerinde, Çağlayan’daki İstanbul Adalet Sarayı’nın arkasında yer almaktadır (Bkz. Şekil 252) Çevre yolunun viyadüklerle yükseltilmesi sonucunda anıtın bulunduğu tepe ve çevresi özgün topografik konumunu ve perspektifini kısmen yitirmiştir. Oysa bu üçgen plato, kentsel bağlantılar açısından hemen her dönemde önem taşımıştır. Örneğin bu alanın, II. Mehmed’in İstanbul kuşatması sırasında otağını kurduğu yerlerden biri olduğu düşünülmektedir. Bu üçgen biçimli ve bölgenin topografyasına birebir uyan yapı adası ve çevresi, II. Abdülhamid Dönemi’nin önemli ekonomik girişimlerinden biri olarak, 1896’da açılması planlanan Osmanlı tarım ve sanayi ürünleri büyük sergisi için de kullanılması düşünülen bir alan olmuştur. Ayrıca, bu dönemin bir diğer önemli projesi olan Bakteriyoloji Enstitüsünün de burada kurulması planlanmıştı.1506 Plan Şeması Anıtın tasarımında, üzerine oturtulacağı arazinin üçgen formu çıkış noktası olarak alınmış ve yapı bu doğrultuda bir üçgenler geometrisi üzerinde kurgulanmıştır (Bkz. Şekil 251). Tematik bir form olarak üçgen ve ona bağlı olarak gelişen altıgenin kullanımı, tasarıma gözle görülür bir geometrik örgü kazandırmıştır. Eşkenar üçgenin tüm kenarlarının geometrik olarak eşdeğerli olmasıyla, anıt için çepeçevre eşdeğerli bir perspektif olanağı yaratılmıştır; bu eşdeğerliliğe anıt alanına girişten başlayarak vurgulanan ve bir kapı motifiyle işaret edilen yönlendirici aks da eklenmiştir. Batur’a 1506 Afife BATUR, “Âbide-i Hürriyet”, 58. 493 göre anıt, genel çizgisiyle geleneksel referansları, dönemi için son derece çağdaş olan rasyonalist bir konseptle bir araya getirmiş olan bir uygulamadır.1507 Anıt, köşeleri pahlanmış bir eşkenar üçgen plato üzerinde yükselmektedir. Pahlanmış köşelerden üç yönde açılarak inen geniş merdivenlerle yine köşeleri pahlı üçgen biçimli zemine ulaşılmaktadır. Zeminin giriş yönündeki kenarının ortasına, alnında Makber-i Şühedâ-i Hürriyet kitabesi bulunan bir küçük taç kapı yerleştirilmiştir. Anıtın zeminden aşağıda bulunan kriptasına girişi sağlayan ve geleneksel mimariye göndermelerde bulunan bu minyatür taç kapı, aynı zamanda anıta yönlendirici bir eksen de sağlamaktadır. Bu taç kapının sırtında düzenlenmiş olan basamaklarla, kapıya bir minber ya da bir açık hava namazgâhı görünümü verilmiştir. Anıtın tabanı üçgen formundadır. Üçgenin köşeleri, üçgen tabanın köşelerini pahlayan pabuçluklara yaslanan birer küreyle belirtilmiştir. Böylece üçgen plandan altıgene geçilmektedir. Üçgenin kenarortaylarına gelen kısımlarda kripta bölümüne ışık sağlayan pencereler açılmıştır. Strüktür ve Yapı Malzemesi Anıtın yapımında tümüyle ve yer yer çok değerli taş malzeme kullanılmıştır. Mimari Üslup Anıt, yukarıya doğru daralan altıgen kesitli bir gövdeye sahiptir (Bkz. Şekil 251, 252). Bu gövdenin üç yüzeyinde, bir sıra boş geçilerek 31 Mart şehitlerinin adları altıgen biçimli mühürler halinde taş üzerine oyularak işlenmiştir. Gövdenin ön yüzünde V. Mehmed Reşad’ın tuğrası, diğerlerinde de Tarih-i İstirdâd-ı Hürriyet, 10 1507 Bkz. ( 1506 ), BATUR, 58. 494 Temmuz 1325 ve Timsâl-i Meşrutiyet, 12 Temmuz 1325 yazılarının bulunduğu kitabeler yer almaktadır.1508 Altıgen gövdeden mukarnaslarla geçilerek dairesel bir halka oluşturulmuş; geleneksel prizmatik üçgen geçiş şeridi kullanılarak daha dar bir halkaya ulaşılmış ve onun üzerine de top namlusu biçimindeki yüksek gövde yerleştirilmiştir. Namlu biçimli gövdenin üzerine, giriş ekseni yönünde süngülü tüfekler, kılıçlar, bir cankurtaran simidi ve diğer askeri figürlerin ve dalgalanan bir bayrağın metal döküm modelleri yerleştirilmiştir. Anıtın çevre düzenlemesi, her kenara yerleştirilen, yüksek ayaklıklar üzerindeki mukarnas başlıklı ikişer sütunla tamamlanmaktadır. Anıt, tüm bu görünümüyle, I. Ulusal Mimarlık Dönemi ve üslubunun özgün örneklerinden biri durumundadır. Yapının İnşa Süreci / Mali Hesapları Anıt, yakın tarihimizde 31 Mart Vakası olarak bilinen Meşrutiyet karşıtı ayaklanmanın bastırılması sırasında hayatını kaybedenlerin anısına yaptırılmıştır. Yapımına 1909’da başlanılan anıt, 23 Temmuz 1911’de düzenlenen bir törenle açılmıştır. Anıtın tasarımı, I. Ulusal Mimarlık üslubunun tanınmış isimlerinden Mimar Muzaffer Bey’e aittir. Anıt için bir proje yarışması açılmış, yarışmaya dönemin tanınmış mimarları Kemaleddin Bey, Alexandre Vallaury, Vedat (Tek) Bey, Konstantin Kiryakidi Bey katılmış ve Muzaffer Bey’in tasarımı birinciliği kazanmıştır.1509 Yapının Mimarı 1508 1509 Bkz. ( 1506 ), BATUR, 58. Bkz. ( 1506 ), BATUR, 58. 495 Anıtın tasarımı, I. Ulusal Mimarlık Dönemi’nin önemli isimlerinden Muzaffer Bey’e aittir. Yaptığı çok yönlü çalışmalarla, kısa yaşamı içinde ilginç sanatçı kimliğiyle tanınan Muzaffer Bey, daha çok Âbide-i Hürriyet mimarı olarak tanınmaktadır. 1881 yılında dünyaya gelen Muzaffer Bey, ilk ve orta öğrenimini İstanbul’da tamamlamış, Halıcıoğlu’ndaki Mühendishane-i Berrî-i Hümayunun yanı sıra Hendese-i Mülkiye Mektebi’ne de bir süre devam etmiştir. Muzaffer Bey, kısa zamanda yeteneğini kanıtlayarak dönemin ünlü mimarı Vedat Bey’e önerilmiş ve onun bürosunda çalışmalarını sürdürmüştür. Burada mimarlıkla ilgili resim ve projeler üreten Muzaffer Bey, aynı zamanda Mimar Vedat Bey’in Sirkeci’deki Büyük Postane binasının arkasındaki Hobyar Mescidi ile Sultanahmet’teki Tapu ve Kadastro binalarının yapımında, yapıların oluşması ve tamamlanmasına katkı sağlamıştır. Muzaffer Bey, bu çalışmalarının yanı sıra, II. Meşrutiyet’in ardından kadastro fen heyetinde görev almış, Hendese-i Mülkiye Mektebi’nde mimarlık öğretmen yardımcılığı görevini de yüklenmiştir. Bu yıllarda, Sultan Mehmed Reşad’ın Mimar Vedat Bey’i saraylar başmimarlığına atamasıyla Muzaffer Bey de Posta ve Telgraf Nezareti mimarlığına geçmiştir. Posta ve Telgraf Nazırı Oskan Efendi bu sıralarda Londra’da bastırılması kararlaştırılan posta pullarının resimlerinin hazırlanması işini Muzaffer Bey’e vermiştir. Posta ve Telgraf Nezareti mimarlığı sırasında başta İngiltere, Fransa, Almanya ve İtalya’dan getirttiği posta binaları projeleri üzerinde çalışan Muzaffer Bey, belirli posta merkezlerine göre değişik seri projeler geliştirmiş ancak bunların uygulanmalarını görme şansı olmamıştır. Bu yıllarda, İstanbul’da 31 Mart Olayı sırasında şehit düşenler için bir anıt yaptırılması kararlaştırılmış, ayrıca bir yarışma da açılmıştır. 1909 Nisan ayında açılan bu yarışmaya dönemin ünlü mimarlarından başta Kemalettin, Vedat, Konstantin Kiryakidi, Muzaffer ve yabancılardan Alexandre Vallaury katılmış, birincilik ödülünü ise Muzaffer Bey alarak kısa zamanda ün sağlamıştır. Anıtın yapımından sonra Posta ve Telgraf Nezareti mimarlığından ayrılan Muzaffer Bey, Konya Valisi Hüsnü Bey’in çağrısı üzerine vilayet başmimarlığı görevinde bulunmak üzere 1914 yılında Konya’ya gitmiştir. Konya’da yapılması istenen Dâr-ül Muallimin, Dâr-ül Muallimat, Ziraat Abidesi, Umumi Meclis, Konya harası binaları ve Selimiye Camii’nin onarımı 496 üzerinde çalışmıştır. Konya’da gerekli koşulların var olmadığını gören Muzaffer Bey, büyük çabalar ve zorluklarla, yerli işçi ve ustaları kısa sürede belirli bir düzeye eriştirmiştir. Başlayıp geliştirdiği ancak sağlığının bozulması nedeniyle tamamlayamadığı bazı yapıları, Mimar Falih Ülkü yürütmüştür. Bir daha sağlığı düzelmeyen Muzaffer Bey, 26 Mart 1920’de, 37 yaşında Konya’da ölmüştür. Dönemin ünlü mimarı ve mimarlık hocası Alexandre Vallaury, Muzaffer Bey için şunları söylemiştir: “… Türklerden Muzaffer gibi büyük bir sanatçının yetişmesini görmekten gurur duyuyorum. Onun güzel sanatlara karşı üstün yeteneği, Türk mimarlığının gelişimi açısından bize çok büyük umutlar vermektedir.”.1510 Değerlendirme 31 Mart Vakası1511 olarak bilinen Meşrutiyet karşıtı ayaklanmanın bastırılması sırasında hayatını kaybedenlerin anısına yaptırılmış olan anıt, Meşruti yönetimi yeniden inşa etmiş olan İttihat ve Terakki yönetiminin, Meşrutiyet düşüncesine olan bağlılığının ve bu uğurda şehit düşmüş olanlara saygısının somut bir ifadesi durumundadır. Anıtın bulunduğu arazide, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinde ve 31 Mart Vakasının bastırılmasında aktif bir rol oynamış olan Mahmud Şevket Paşa’nın türbesi ile Midhat Paşa’nın ve Talat Paşa’nın mezarlarının da bulunuyor olması nedeniyle, anıt ve üzerinde yer aldığı arazi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü anlamlandırmalar içermektedir (Bkz. Şekil 253). Abide-i Hürriyet’in dönemin siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında üzerinde durulması gereken boyutlarından biri de, yapının mimarına ilişkindir. İttihat ve Terakki’nin, yönetimi ele geçirmesinden sonra, her alanda gelişen Türkçülük düşüncesinin etkileri mimarlık alanında da izlenmiş ve bu dönemle birlikte yabancı mimarlar ve üsluplar geri plana atılmaya başlanmıştır. Anıtın tasarımı için açılmış 1510 Metin SÖZEN, a.g.k., 27-29. 31 Mart Vakası ve doğurmuş olduğu sonuçlar için bkz. İstibdat ve Meşrutiyet Yönetimleri Arasında Sıkışan Siyasi Gelişmeler, s. 45-57. 1511 497 olan yarışmada, dönemin ünlü mimarı Alexandre Vallaury’nin üçüncü olması ve sonrasında, Sanayi-i Nefise Mektebi’ndeki fenn-i mimari hocalığından da istifa etmesi -ya da istifaya zorlanmış olması- bu durumun bir göstergesi olarak açıklanabilir. 498 IV. DEĞERLENDİRME Bu bölüm, birbirini izleyen dört tarihsel sürece ayrılmıştır. Tezimizin esas bölümünü oluşturan 1839-1923 yılları arasında hüküm sürmüş olan padişahların saltanat dönemleri, dönemin siyasi ve ekonomik gelişmeleri, reform çalışmaları ve kataloğumuzda yer vermiş olduğumuz yapıları üzerinden değerlendirilmiştir. Kataloğumuzda yer vermiş olduğumuz yapıların, kendi içerisinde yer alan değerlendirme bölümünde birçok açıdan ele alınmış olması nedeniyle, burada salt ekonomi-siyaset ve mimarlık ilişkileri kurulmaya çalışılmıştır. IV. 1. Tanzimat’ı Hazırlayan Batılılaşma Süreci Bu süreç, esas olarak III. Ahmed (1703-1730), III. Selim (1789-1807) ve II. Mahmud Dönemlerini (1808-1839) kapsamaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nda, 1699 Karlofça Antlaşması’ndan sonra başlayan toprak kayıpları, Osmanlı devlet adamlarının, imparatorluktaki gerilemenin nedenlerini sorgulamaya başladıkları bir döneme girilmesini sağlamıştır. XVIII. Yüzyıl’da Yirmi Sekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin, Avrupa’ya yapmış olduğu gezi sırasında gözlemleme fırsatı bulduğu Avrupa kentleri, sarayları ve yaşam tarzını içeren bir raporu İstanbul’a dönüşünde dönemin padişahı III. Ahmed’e sunmuştur. Söz konusu rapor, Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma hareketlerinin başladığı ve Lale Devri (1718-1730) olarak anılan döneme girilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu dönemle birlikte, Osmanlı padişahları artık daha dışa dönük bir yaşam tarzını benimsemiş ve bu zihniyet değişimi, birçok alanda olduğu gibi mimari yapım programında da giderek ağırlık kazanmaya başlamıştır. Mimarideki bu ilk dönüşümlerin daha çok, Batılı sarayların model alınması sonucu, yine bu yapı türünde olduğu bilinmektedir. Söz konusu uygulamaların birçoğu, Lale Devri’ni sonlandıran Patrona Halil İsyanıyla birlikte yok olmuştur. 499 Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma olgusu ve sürecinin III. Selim Dönemi’ne gelindiğindeyse farklı bir karakter kazandığı görülmektedir. Sultan, bu dönemde, imparatorluğun Batılı devletler karşısında güç kaybederek, çağın gerisinde kalmasının temel nedeninin askeri alandaki gerileme olduğunu düşünmüş ve bu doğrultuda, orduyu modernize etmek amacıyla, Nizam-ı Cedid adı verilen yenileşme hareketini başlatmıştır. Bununla birlikte, bu reform hareketlerinin önünde büyük bir engel olarak duran Yeniçerileri tasfiye etmek yolundaysa başarısız bir girişimde bulunmuştur. III. Selim Dönemi’nde girişilen reformlarda askeri ihtiyaçlara öncelik tanınmasının, mimariye yansıması, kışlalar, karakollar, burada hizmet vermekte olan askerlere yönelik yapılan askeri hastaneler ve askeri sanayi tesisleri gibi yeni işlevlerdeki yapıların mimari programa dâhil olması şeklinde olmuştur. Bu dönemde özellikle yoğun olarak inşa edilmeye başlanan kışlalar, Batılılaşma çabalarının, şehirlerde mimari alana yansıyan ilk somut işaretleridir. Dönem mimarisinde sivil bir gelişme eğilimi olaraksa, Boğaziçi kıyılarının, dönemin ünlü mimarı Melling’e yaptırılmış olan yazlık konut niteliğindeki yapılarla imarının ivme kazanmış olmasıdır. Sultan, ayrıca XIX. Yüzyıl’ın başında, annesi Mihrişah Valide Sultan için Yıldız tepelerinde bugün mevcut olmayan bir kasır inşa ettirerek bu bölgedeki yapılaşmanın da öncüsü olmuştur. III. Selim Dönemi’nde, dini mimarideyse, tüm XIX. Yüzyıl cami mimarisini etkileyecek bir gelişme yaşanmış ve 1804 tarihli III. Selim Camii’nde, geleneksel son cemaat yeri, hünkâr mahfili ve özel konutlar gibi hacimlerle birleşerek bir ek yapı karakteri kazanmıştır. Söz konusu uygulamanın ilk örneği olan bu yapı, aynı yüzyıl içerisinde inşa edilecek olan camilerin gelişim şemalarını etkileyen öncü bir uygulama olmuştur. Tanzimat’ı hazırlayan bir süreç olarak değerlendirilebilecek olan II. Mahmud Dönemi’nde, Sultanın, önceli III. Selim’in yapmayı tasarladığı ancak uygulamaya geçiremediği askerlik dışındaki alanlarda ıslahat hareketlerine giriştiği 500 görülmektedir. Dönemin siyaseten en önemli gelişmesi, II. Mahmud’un, Batılılaşma hareketlerinin önünde en büyük engel olarak duran Yeniçeri Ocağı’nı 1826’da ortadan kaldırmış olmasıdır. Bunun sonucunda, Tanzimat’ın altyapısını hazırlayan büyük bir ıslahat programına girişilebilmiştir. Öncülü III. Selim’in Nizam-ı Cedit Hareketi’yle, kendisinden sonraki Tanzimat Dönemi arasında bir geçiş rolü üstlenmiş olduğu söylenebilecek olan II. Mahmud ıslahatlarının, Mısır’da Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın ıslahatlarından etkilenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda ele alınmış olan en önemli kurum, özellikle yükseköğrenimde padişahın özel bir ilgi göstermiş olduğu Mekteb-i Tıbbiye’dir. II. Mahmud’un, halk tarafından tepkiyle karşılanan ve “gâvur padişah” olarak anılmasına neden olan Batılı geleneklere yatkınlığı ve sanata olan tutkusu, bu dönemde Batı tarzı resim, müzik, opera ve tiyatro alanlarında kimi yeniliklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Söz konusu dönemde, askeri, idari, eğitim ve toplum hayatında yaşanan köklü değişim ve dönüşümün, dönemin imar çalışmaları ve bu çalışmaların organizasyonuna da yansımış olduğu görülmektedir. Bu alanda yaşanan en önemli gelişme, Ebniye-i Hassa Müdürlüğü’nün kurulmuş olmasıdır. Dönemin imar çalışmalarının en belirgin özelliği, birçok farklı alanda gerçekleştirilen yenileşme çabalarına koşut olarak yapı türlerinin çeşitlenmesi ve işlevsel amaçlara uygun yapıların ön plana çıkmaya başlamasıdır. Söz konusu imar faaliyetlerinin Müslüman hassa başmimarlarının yanı sıra, gayrimüslim kalfalardan oluşan Hassa mimarları eliyle yürütülmüş olduğu görülmektedir. Tüm bu Batılılaşma ve modernleşme çabalarına rağmen, II. Mahmud Dönemi’nde yaşanan toprak kayıplarıyla birlikte imparatorluğun coğrafi anlamda küçülmeye devam ettiği görülmektedir. Dönemin ekonomik ve mali alanda yaşanan en önemli gelişmesi ise 1838’de imzalanmış olan Osmanlı-İngiliz (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması’dır. Uzun yıllar boyunca Osmanlı iktisat politikasının temelini 501 oluşturacak olan söz konusu antlaşmayla, o sırada ikinci sanayi devrimini yaşamakta olan ve bu nedenle yeni pazarlara gereksinim duyan İngiltere’ye ve sonrasındaysa diğer Batılı devletlere önemli ticari ayrıcalıklar tanınmıştır. Mali korumacılığı ortadan kaldıran ve yabancı tüccarların iç ticarete doğrudan katılmalarına ilk kez izin veren bu antlaşmayla, Osmanlı mali yapısı bozulmaya başlamış ve bu gelişmeler sonrasında imparatorluk, ileri Avrupa ekonomisinin açık pazarı haline gelmiştir. IV. 2. Tanzimat’tan, I. Meşrutiyet’e (1839-1876) Bu dönem Sultan Abdülmecid (1839-1861), Sultan Abdülaziz (1861-1876) ve V. Murad Dönemlerini (1876) kapsamaktadır. Sultan Abdülmecid Dönemi, öncülü II. Mahmud Dönemi’nde başlatılan reform çalışmalarının, Tanzimat hareketiyle kökleşmesinin sağlandığı ve bu yönde önemli adımların atıldığı bir dönem olarak öne çıkmaktadır. Dönemin erken evrelerinin, Avrupa devletlerinin ağırlaşan baskısı, ordunun Nizip Savaşı’nda Kavalalı Mehmet Ali Paşa kuvvetlerine yenilerek, donanmanın Mısır’a kaçırılmış olması, gelişen ulusçuluk hareketleri sonucunda imparatorluğun Balkan ve Ortadoğu coğrafyasındaki ayaklanma ve karışıklıklar, işsizlik ve ekonomik kriz nedeniyle ağır bir bunalım ortamında geçirilmiş olduğu görülmektedir. 1853-1856 yılları arasında gerçekleşen Kırım Savaşı ve bu savaş sonrasında imzalanan antlaşmalar, Osmanlı İmparatorluğu adına bir dizi siyasal ve ekonomik gelişmenin yaşanmasına neden olmuştur. Bunlardan biri olan Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu’nun, Hıristiyan uyruklarına tanımış olduğu hakların teyit edilmesini öngören bir ferman olarak 1856’da ilan edilmiştir. Söz konusu ferman, bu siyasi anlamının yanı sıra, çeşitli ekonomik reformları öngörmesi nedeniyle de önem taşımaktadır. Yine aynı tarihte imzalanmış olan Paris Antlaşması’yla ise Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa camiasına girmesi ve Devletler Umumi Hukuk’undan yararlanması kabul edilmiştir. Söz konusu anlaşma, kimi olumlu sonuçlarına rağmen, Osmanlı İmparatorluğu’nun, Avrupa büyük devletlerinin bir çeşit ortak yarı sömürgesi durumuna gelmesine neden olmuştur. 502 Sultan Abdülmecid Dönemi, ekonomik ve mali açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nda ilklerin yaşandığı bir dönem olarak dikkat çekmektedir. Bu dönemde, Kırım Savaşı sırasında Osmanlı maliyesinin büyük kayıplara uğramış olması nedeniyle ilk kez 24 Ağustos 1854’te İngiltere ve Fransa’dan borç alınmış; bu ilk borçlanmayı, ilerleyen dönemlerde yeni borçlanmalar izlemiştir. Temelde iktisadi yatırımlara yönelik olarak yapılması gereken bu borçlanmalar, bu dönemde savaş, isyan, silah, saray inşaatı giderleri ya da maaş ödemeleri gibi iktisadi gelişmelerle ilgisi olmayan alanlarda kullanılmıştır. Bu sırada Osmanlı maliyesini zor durumda bırakan bir diğer faktörün de hemen her alanda hız kazanmış olan israf olduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu dönemin kuşkusuz en önemli ve köklü reform girişimi, sonuçlarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nu birçok farklı alanda etkilemiş olan Tanzimat hareketi olmuştur. Tanzimat’ın mimarı olarak kabul edilen Mustafa Reşid Paşa ve dönemin diğer devlet adamları, bu yeni düzen yoluyla alınacak idari, hukuksal ve iktisadi önlemlerle, dağılma eğiliminde olan çok uluslu bir imparatorluk durumundaki Osmanlı İmparatorluğunun bireylerini Osmanlılık adı altında bir araya getirerek, bu yolla bir ortak bilinç yaratabileceklerini düşünmüşlerdir. Tanzimat hareketi genel olarak üç düşünce etrafında toplanabilir. Birincisi 1839, 1856 fermanlarıyla kurulan özgürlük temelleri, ikincisi Danıştay, mahkemeler ve il örgütleriyle göze çarpan hukuki bir devlet biçimlenmesi, üçüncüsü ise okullar ve hastaneler açılması, bayındırlık işlerine dair raporlar yazılmasıyla beliren ilerleme eğilimleri. Müslim ve Gayrimüslim herkes için eşitlik içeren bir dönemin başlangıcını ve hukukun üstünlüğünü kurmayı amaçlayan Tanzimat’ın en belirgin özelliği, birçok farklı alanda gerçekleştirilen reformlarda, eskinin yanına yenisini koymak anlayışını benimsemiş olan ikici metodudur. Bu durum, devletin amacını da kurumları gibi ikileştirmiş ve bu nedenle Tanzimat, birbirini yadsıyan düşünceler ve kurumlar arasında bir bocalama dönemi olmuştur. 503 Tanzimat’la birlikte, modern maliye idaresinin merkezi kontrol prensibi kabul edilmiş ve maliye örgütü bu prensibe göre yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupalı devletler arasında gelişen yeni ilişkiler doğrultusunda, yürürlüğe konulmuş olan kimi kanunlarla, Batının ekonomik ve ticari yapısıyla entegre olunmaya çalışıldığı görülmektedir. Tanzimat devlet adamlarının üzerinde durduğu temel konulardan biri olan eğitim alanında yapılan reform çalışmalarında da, Tanzimat’ın ikici yaklaşımını uygulamaya devam ettiği görülmektedir. Bu dönemde medrese sistemi bütünüyle ortadan kaldırılmamış, onun yanında ilk ve ortaokullar ile bir darülfünun kurulmaya çalışılmıştır. Bunun bir sonucu olarak, teokrasinin ve skolastik düşüncenin temsilcisi durumundaki medrese ile Batılılaşmanın ve rasyonel düşüncenin sembolü sayılabilecek olan yeni okullar bir arada sürdürülmeye çalışılmıştır. Doğu ile Batı ekolünün bir arada yaşatılması düşüncesi, sorunların daha da keskinleşmesine neden olmuştur. Tanzimat devlet adamlarının, Avrupa’da Endüstri Devrimi’nin ortaya çıkarmış olduğu gelişmelerin kendilerinde uyandırmış olduğu düşüncelerle, sanayi alanında da kimi girişimlerde bulunmuş oldukları görülmektedir. Ancak harcanan tüm çabalara rağmen, meydana getirilen üretim tesisleri, konunun alt yapısının yeterli olmaması nedeniyle kalıcı olamamış ve bu konudaki uygulamalarda da beklenen başarı sağlanamamıştır. Siyasi ve ekonomik anlamda, genel bir değerlendirmeyle, Tanzimat Dönemi’nde yapılan reformlarla çöküşün durdurulmuş olmasına rağmen, toprak kayıpları ve ekonomik olarak dışa bağımlılığın devam ettiği; bununla birlikte devletin varlığını sürdürebildiği görülmektedir. Tanzimat Dönemi ayrıca yönetimde bürokrasinin sivilleşmeye başladığı bir döneme işaret etmektedir. Tanzimat rejiminin yaşamış olduğu en önemli sorunlardan biri, büyük bir bürokrasi ağı yaratmış olmasına rağmen, bu kadar ağır bir uygulama yükünü başarıyla yürütebilecek olan yetişmiş bir insan gücünün ve uzman kadrosunun bulunmayışıdır. Bu nedenle birçok farklı alanda yapılacak olan yenilikleri yürütme girişimleri, düzeni sağlamak yerine 504 bozuk düzeni daha da kötüleştirmek sonucunu doğurmuştur. Reformlar yoluyla devlet hazinesinin gelirlerinin artması beklenirken, bir paradoks oluşturacak şekilde, hazinenin gelirleri azalmış ve bu durum da devleti mali bunalıma düşürerek, sonunda borçlanma yollarına başvurma zorunluluğuna itmiştir. Sultan Abdülmecid Dönemi kısaca şöyle değerlendirilebilir: Çiçek aşısının uygulandığı, ilk telgraf hattı olan İstanbul-Edirne-Şumnu Hattı’nın hizmete açıldığı, padişahın annesi Bezmialem Valide Sultan’ın halk sağlığı için ilk vakıf hastanesi olan Vakıf Gureba’yı kurduğu bu yıllar boyunca kültürel, sosyal, askeri, dini birçok önemli kurumun hizmete açıldığı görülmektedir. Sultan Abdülmecid’in, Pera’da tiyatroya gitmesi ve Dolmabahçe Sarayı’nın yanına bir saray tiyatrosu inşa ettirmesi, dönemin kültür-sanat yaşamı açısından kayda değer gelişmelerindendir. Dönem ayrıca ilk müzenin açılışı, Darülfünun’un temellerinin atılması, Türkiye’deki ilk bilim akademisi olarak kabul edilen Encümen-i Daniş’in çalışmaya başlaması gibi gelişmelerle dikkat çekmektedir. Dönemin siyasi, ekonomik ve reform çalışmaları kapsamında meydana gelen bu gelişmelerinden sonra mimari alanda yaşanmış olan gelişmelerine bakılacak olursa: Bu dönemde ilan edilmiş olan Tanzimat’la birlikte, her alanda ivme kazanmış olan Batılılaşma hareketlerinin Osmanlı mimarlığında da kendisine geniş bir uygulama alanı bulmuş olduğu görülmektedir. Her şeyden önce, Tanzimat reformlarıyla birlikte Batılılaşan Osmanlı kurumları ve toplum yapısı nedeniyle, daha önce olmayan yeni birçok farklı yapı türü Osmanlı mimarlığına bu dönemde dâhil olmuştur. Dönemin genel bir eğilimi olarak, birçok farklı türdeki Batılı mimari üslupların etkisiyle inşa edilmiş olan söz konusu yapıların büyük çoğunluğu, bu dönemde başkent İstanbul’a gelmiş olan Batılı mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. Dönemin tüm olumsuz siyasi ve ekonomik koşullarına rağmen, Sultan Abdülmecid’in, özellikle saray ve askeri nitelikli büyük çaplı ve büyük maliyetli binalar inşa ettirmek konusunda girişimci bir tavır sergilemiş olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, dönemin mimari alanda boyutları, maliyeti ve Osmanlı yaşam tarzına getirmiş olduğu yeniliklerle en dikkat çeken ve ekonomi, siyaset ve mimarlık 505 ilişkileri bağlamında, birçok farklı açıdan ele alınabilecek hususlar içeren uygulaması şüphesiz Dolmabahçe Sarayı’nın inşası olmuştur. Sultan Abdülmecid’in Batı tipi yaşama geçebilmek üzere, Dolmabahçe kıyılarında yeni bir sarayın inşasını istemesi üzerine, 1855’te tamamlanmış olan gösterişli sarayın, salt inşası değil döşenmesinde de borçlanılan Avrupa ülkelerden dönemin en gözde eşyaları ve en göz alıcı ürünleri tercih edilmiştir. Siyasi iktidarın, belki de daha önce Batılılaşma Dönemi içerisinde III. Ahmed ve III. Selim Dönemlerine son veren kanlı kalkışmaların bir benzerini yaşamaktan çekinmiş olması nedeniyle, Kırım Savaşının içinden geçildiği bir dönemde, sarayın inşaatının tamamlanmış olmasına rağmen açılışını savaş sonrasına bırakmış olması dikkat çekici bir durumdur. İmparatorluğun son büyük yapım kararı olarak gerçekleştirilmiş olan Dolmabahçe Sarayı, inşa edildiği Sultan Abdülmecid Dönemi’nden, Cumhuriyet’in ilan edildiği yıllara kadar, darbeyle tahttan indirme, Kanun-u Esasi’nin ilanı, önemli devlet adamlarının sürgüne gönderilmesi gibi, Osmanlı siyasi tarihi açısından birçok olaya evsahipliği yapmış olması nedeniyle de siyaset-mimarlık ilişkileri açısından güçlü bağların kurulabildiği bir yapı durumundadır. Sultan Abdülmecid Döneminde, Pera bölgesinde, özellikle Ayaspaşa civarında yer alan gayrimüslim mezarlıklarının imara açılarak, burada büyük çaplı askeri yapıların inşasına başlandığı görülmektedir. Bu yapılar arasında önemli bir yer tutan Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla), başlangıçta bir tıp okulu olması planlanarak yapımına başlanmış ancak, inşa süreci içerisinde fikir değiştirilerek, yapının kışlaya dönüştürülmesine karar verilmiştir. Bu kararın alınmasında, aynı dönemde yapımı tamamlanmış olan Dolmabahçe Sarayı’nın etkili olduğu düşünülmektedir. Osmanlı siyasi tarihi açısından önemli olaylara tanıklık eden ve siyasetmimarlık ilişkileri açısından güçlü bağlar kurulmasını sağlayan Taşkışla, özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde, rejim karşıtlarının sorgulanıp yargılandığı Divan-ı Harp 506 kurulunun kararlarıyla ve aynı dönemde yaşanan 31 Mart Vakası’nda oynamış olduğu rolle Osmanlı siyasi tarihindeki yerini almıştır. Aynı bölgede Taşkışla ve Gümüşsuyu kışlalarındaki topçu askerlerinin tedavileri için inşa edilmiş olan Gümüşsuyu Askeri Hastanesi, İstanbul’da Haydarpaşa Askeri Hastanesi’nden sonra bu türde yapılmış ikinci yapı ve ayrıca Türkiye’de ısıtma sisteminde bir ilk olan kalorifer sisteminin ilk kez uygulandığı bir yapı olarak önem kazanmaktadır. Tanzimat bürokratlarının, birçok alanda başlatmış oldukları yoğun Batılılaşma çabalarını ve imajını çağdaş bir yükseköğretim kurumu binasıyla görünür hale getirmek istemişlerdir. Bu bağlamda yapılandırılmaya çalışılan Darülfünun kurumunun, merkezi bir konumda inşa edilecek büyük ve gösterişli bir binada faaliyetlerine başlaması istenilmiştir. Kurulmak istenilen üniversitenin amacı net olarak tanımlanmamışken, mimari bir proje olarak Darülfünun binasının görünürlüğü ve inşasının, siyasi gündemi uzun süre meşgul etmiş olduğu anlaşılmaktadır. Aynı dönemde inşaatına başlanan Mecidiye Kışlası (Taşkışla) ya da Dolmabahçe Sarayı yapılan ilk dış borçlanmadan sağlanan kaynakla, kısa denilebilecek bir sürede tamamlanmışken, Darülfünun binasının uzun yıllar sonunda tamamlanmış olmasının nedenini, salt mali sıkıntılarla açıklamak yeterli gözükmemektedir. Bina tamamlandıktan kısa bir süre sonra, bir türlü yapılandırılamayan Darülfünun için oldukça büyük olduğu gerekçesiyle, farklı kurumların kullanımına verilmiştir. İstikrarsız siyasi ortama bağlı olarak sürekli işlev değiştiren ve asıl amacına uygun olarak kullanılamamış olan yapı, tüm bu özellikleriyle ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü bağlar kurulmasına olanak vermektedir. Özellikle Tanzimat’ın ilanından sonra ivme kazanmış olan Batılılaşma hareketlerinin XIX. Yüzyılın ikinci yarısında yaratmaya başlamış olduğu beğeni değişikliği, birçok yapı türünde olduğu gibi, geleneğe en çok bağlı olan camilerde de 507 izlenmektedir. Bu bağlamda Dolmabahçe Sarayı’nın inşaatı devam etmekteyken, yine Boğaz hattında biri Sultan Abdülmecid, diğeriyse annesi Bezmiâlem Valide Sultan tarafından eşzamanlı olarak yaptırılmış olan Büyük Mecidiye ve Bezmiâlem Valide Sultan camileri dönemin önemli yapıları arasında yer almaktadır. Her iki yapının da temel yapılış nedenlerinin, çevrelerinin ibadet mekânı gereksiniminin dikkate alınarak, kamunun ibadetine açık dinsel yapılar meydana getirmek olduğu söylenebilir. Söz konusu camilerin plan kurgusu da, XIX. Yüzyıl selâtin camileri geleneğine bağlı olarak, asıl ibadet mekânı olan harim ile girişin önünde yer alan hünkâr kasrı bölümlerinden meydana gelmektedir. Her iki yapıda da asıl ibadet mekânı ile hünkâr kasrı bölümlerinin farklı üsluplarda ele alınmış olmasında dini ve siyasi iktidar ayrımı vurgusunun etkili olmuş olduğu düşünülebilir. Sultan Abdülmecid Döneminde inşa edilmiş olan türbe yapıları arasında, başta Tanzimat’ın hazırlanması ile ilanında etkin bir rol oynayarak, Osmanlı siyasi, diplomasi ve iktisat tarihinde kendisine seçkin bir yer edinmiş olan Mustafa Reşid Paşa için Beyazıt’ta inşa edilen türbe, türünün önemli bir örneği durumundadır. Boyut açısından geleneksel Osmanlı türbeleri ölçeğine ve tasarım özelliklerine sahip olan yapı, Osmanlı maliyesinin çöküşünü hazırlayan İngiliz Ticaret Antlaşması’nın imzalandığı, Mustafa Reşid Paşa’nın Baltalimanı’ndaki sahilsarayını da yapan Gaspare Fossati tarafından tasarlanmıştır. Bu boyutuyla yapı, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından çeşitli anlamlandırmalara açıktır. Kırım Savaşı’nın yaşanmakta olduğu bir dönemde başta askeri nedenlerle ilk Osmanlı telgraf hattının çekilmiş olması, oluşturulmuş olan Telgrafhane-i Amire kurumu için bir binanın yapımını gerekli kılmıştır. Giuseppe Fossati tarafından 1855’te gerçekleştirilen ve mimarın İstanbul’da bilinen tek tasarımı olmasıyla da önem kazanan yapının, XIX. Yüzyıl’da sıkça karşılaşılan büyük yangınlardan telgraf hattını ve binayı koruma isteğiyle Sur-ı Sultani üzerinde inşa edildiği görülmektedir. Bu faktör dışında, çağının en önemli iletişim sistemi durumundaki telgraf 508 şebekesinin ana binasının Osmanlı siyasetinin merkezi durumundaki Babıâli’ye yakın bir konumda olmasının istenilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Tanzimat’ın ilanından sonra bu yeni dönemin getireceği yeni düşünceler ve kavramların somut hale getirilmesinin istenilmesi, bir Tanzimat Anıtı’nın yapılmasını gündeme getirmiştir. Gaspare Fossati tarafından, Batılı anlamda bir anıt geleneğinin simgesi ve Tanzimat ideolojisini yansıtan bir proje olarak tasarlanmış olan anıtın, önce Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği Gülhane Parkı içerisine, sonra da kamuya açık bir alan olan Beyazıt Meydanı’nda uygulanması kararı alınmış olsa da her iki proje de hayata geçirilememiştir. Boyutu, şekli ve temsil edeceği anlam ayrıntılı bir şekilde düşünülmüş olmasına rağmen, bilinmeyen bir nedenle gerçekleştirilememiş olan anıt, proje aşamasında kalmış olsa da dönemin siyasi, ekonomik ve mimari dönüşümünde önemli bir proje olarak dikkat çekmektedir. Tanzimat’ı olgunlaştıran bir süreç olan Sultan Abdülaziz Dönemi’nin iki farklı siyasi ve mali yaklaşım içerisinde geçtiği gözlenmektedir. Sultanın, saltanatının erken dönemlerinde Batılı geleneklere mesafeli bir yaklaşım içerisinde olduğu ve her alanda israfa karşı bir söylem geliştirdiği görülmektedir. Sultan Abdülaziz, ilk evrelerinde yönetimi Âli ve Fuad Paşalara bırakmış ve de facto olarak yeniden yönetime hâkim hale gelebilmesiyse, ancak bu iki devlet adamının ölümünden sonra mümkün olabilmiştir. Sultan Abdülaziz’in, on beş yıllık saltanatı iç ve dış siyaset, ekonomik bunalım ve toplumsal eylemler bakımından yoğun olaylara sahne olmuştur. Söz konusu dönem, Batı’ya açılışın getirdiği lüks ve sefahat, padişahın Mısır ve Avrupa’ya yaptığı gezilerin yankıları, basının günlük yaşama girmesiyle halkta yeni düşünceler ile özgürlük isteklerinin yaygınlaşması, askeri, endüstriyel ve ekonomik bakımdan Avrupa’ya bağımlılığın artması, ayrılıkçı ayaklanmaların yoğunlaşması gibi gelişmelerle dikkat çekmektedir. Diplomatik anlamda Sultan Abdülaziz Dönemi’nin yakın çağın başlangıcından beri savaşsız geçen on beş yıllık bir barış dönemi olduğu 509 görülmektedir. Başta ekonomik ve askeri açılardan olmak üzere zayıflamış olan Osmanlı İmparatorluğu bu dönemde siyasi uyuşmazlıklardan savaş gerekçeleri çıkarmayı düşünecek bir noktada bulunmamaktadır. Aynı dönemde, İngiltere, Fransa ve Rusya ise Avrupa dışında sömürge imparatorluklarını genişletmekle meşguldürler ve bu amaca uygun olarak barışa gereksinimleri bulunmaktadır. Gelişen bu karşılıklı çıkar ilişkisi nedeniyle uzun süren bir barış ortamının oluşmuş olduğunu düşünmek mümkündür. Dönemin siyasi ve diplomatik açıdan kayda değer gelişmelerinden biri, ilk kez bir Osmanlı padişahının yurtdışına düzenlemiş olduğu gezilerdir. Sultan Abdülaziz Nisan 1863’te Mısır’a, Haziran 1867’deyse Avrupa gezisine çıkmıştır. Birçok Avrupa kentini kapsayan bu uzun gezi programı, bu dönemde birçok farklı alanda gerçekleştirilecek olan reform girişimlerini doğrudan etkileyen bir gelişme olmuştur. Avrupa izlenimlerinin sonucunda Sultan, başkent İstanbul’a dönüşünde, Avrupa kentlerini geliştiren kaynakları düşünmeksizin, İstanbul’un görüntüsünü değiştirmek gibi bir heyecana kapılmıştır. Bu doğrultuda saltanatının ilk yıllarındaki tasarruf ve maliyenin düzeltilmesi vaatlerinden uzaklaşıp, Avrupa’dan borçlanma yoluna başvurarak, geniş çaplı ve yüksek maliyetli yapıların inşaatı ile kimi kentsel reformlara girişmiş olduğu görülmektedir. Mali açıdan bir bunalım dönemi olarak değerlendirilebilecek olan Sultan Abdülaziz’in saltanatının, hemen her yıl yapılan istikrazlar, kurulan yeni bankalar, inşa edilen ilk demiryolları ve imparatorluk bütçelerinin ilk kez yayımlanması gibi birçok mali olayla geçmiş olduğu görülmektedir. Bu koşullar altında bütçe açığını kapatmanın tek yolu olarak borçlanma görülmüş ve Sultan Abdülmecid Dönemi’nde başlatılan “borçlanma geleneği” Sultan Abdülaziz Dönemi’nde de sürdürülmüştür. Ancak bu istikrazların büyük oranda halkın genel refahı için harcanmamış olduğu görülmektedir. Bunun sonucunda, özellikle 1867’den sonra toplumun genelinde padişah ve Babıâli’ye karşı genel bir muhalefet hareketi baş göstermiştir. 1871’den sonra, Sultan Abdülaziz’in keyfi ve istibdatçı bir yönetim kurma girişimi, gelişmekte olan özgürlük ve Meşrutiyet hareketlerinin sertleşmesi ve yayılmasına neden olmuş, 510 sonuçta Sultan Abdülaziz, bu hareketlerin etkisiyle tahttan indirilerek dönemine son verilmiştir. Ekonomik ve siyasi alanda yaşanan tüm olumsuzluklara rağmen, Bank-ı Osmanî-i Şahane’nin kurulması ile Batı ekonomileriyle ilişkileri artırarak ekonomiyi canlandırmak için 1863’te ilk Türk fuarı olan Sergi-i Umumi-i Osmani’nin düzenlenmiş olmasından dönemin olumlu gelişmeleri olarak söz etmek mümkündür. Bu dönemde Tanzimatçı yöntemle devletin çeşitli kurumlarının ıslahı ve yenilerinin kurulması anlayışının sürdürülmüş olduğu görülmektedir. Özellikle, II. Abdülhamid Dönemi’nde ilan edilecek olan Meşrutiyet’in altyapısını hazırlamış olduğu söylenebilecek olan, Vilayet Nizamnamesi’nin yürürlüğe girmesi ile Şûrayı Devlet’in kuruluşu dönemin önemli reformları olarak dikkat çekmektedir. Eğitim alanında, yine Sultanın Avrupa gezisinde görmüş olduğu okulların etkisiyle Batılı temeller üzerinde bazı adımlar atılmaya başlandığı görülmektedir. Bu doğrultuda öncelikle Galatasaray Mekteb-i Sultanisi açılmış ve ardından da 1869’da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi çıkarılmıştır. 1870’te fiili olarak açılışı yapılmış olan Darülfünun ise bu dönemde de yapılandırılamamıştır. Bu dönemde ordu ve donanmada da çeşitli reform çalışmalarının sürdürüldüğü görülmektedir. Sultan Abdülaziz tahta çıktığı günden itibaren orduya olduğu kadar donanmaya da önem göstermiş ve Osmanlı donanmasını bu dönemde dünyanın en büyük üçüncü donanması durumuna getirmiştir. Sultan Abdülaziz Dönemi’nde inşa edilen yapılar, kataloğumuzda yer vermiş olduğumuz yapılar üzerinden değerlendirilecek olursa, dönemin en maliyetli ve gösterişli yapılarının şüphesiz saraylar olduğu görülmektedir. Bu bağlamda Boğaz’ın iki yakasında Beylerbeyi ve Çırağan Saraylarının inşaatları eşzamanlı olarak sürdürülmüştür. 511 Sultan Abdülaziz Dönemi’nde Dolmabahçe Sarayı gibi saltanat makamını iyi bir şekilde temsil edecek anıtsal bir sarayın varlığı söz konusuyken, bununla yetinilmeyerek, Beylerbeyi ve Çırağan saraylarının inşasına başlanması, başta Sadrazam Âli Paşa olmak üzere, birçok devlet adamının tepkisine neden olmuştur. Bu bağlamda, her iki sarayın yüksek maliyetli inşaat giderleri, devletin 1875’te yaşayacağı ekonomik iflasa giden yolda önemli yapı taşlarından biri durumunda olmuştur. Beylerbeyi Sarayı, Sultan Abdülaziz tarafından yapımına büyük bir ilgi gösterilmiş olmasına rağmen, XIX. Yüzyıl’da inşa edilen Dolmabahçe ve Çırağan saraylarından farklı olarak, sürekli kullanılmamıştır. Saraya daha çok, çeşitli diplomatik temaslar ve gezi amacıyla Osmanlı başkentine gelen yabancı devlet adamlarını ağırlama misyonu verilmiş ve saray bu nedenle temsil ve ağırlama işlevinin ön planda olduğu bir yapı durumunda olmuştur. Beylerbeyi Sarayı, Meşrutiyet yönetimi tarafından tahttan indirilerek, bir süre Selanik’teki Alâtini Köşkü’nde yaşamak zorunda bırakılan II. Abdülhamid’in, 1912 yılında Balkan Savaşları’nın başlaması üzerine, güvenlik gerekçesiyle İstanbul’a getirilerek buraya yerleştirilmesi ve Şubat 1918’deki ölümüne değin burada yaşamış olmasıyla da siyasi açıdan önem taşımaktadır. Yeni Çırağan Sarayı’nın ise, Sultan Abdülaziz’in tahta geçmesinden hemen sonra inşasına başlanmıştır. İmparatorluğun mali bunalım içerisinde bulunduğu bir dönemde yapımına başlanan sarayın tamamlanabilmesi için, oldukça farklı yerlerden kaynaklar yaratılması ve özellikle inşaatın son evresinde yoğun bir borçlanmaya gidilmesi, ekonomik açmaz içerisindeki Osmanlı yönetiminin, böyle bir sarayı meydana getirirken yaşamış olduğu sıkıntıları ve fedakârlıkları göstermesi bakımından ilgiye değer bir durumdadır. Yeni Çırağan Sarayı, Osmanlı tarihindeki muğlak yerini koruyan, Sultan Abdülaziz’in intiharı ya da ona yönelik yapılmış olan suikast ile tarihe Çırağan 512 Vakası olarak geçen başarısız darbe girişimi olaylarına tanıklık etmiş olmasıyla da önem taşımaktadır. Sultan Abdülaziz Döneminde de Pera bölgesinin büyük boyutlu askeri yapılarla imarına devam edildiği görülmektedir. Bu bağlamda III. Selim Dönemi’nde Nizam-ı Cedîd birlikleri için yaptırılmış olan Beyoğlu Kışla-i Hümayunu (Taksim Topçu Kışlası), yapıya karakterini veren Oryantalist görünümünü de kazanacak şekilde, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde geniş çaplı bir yenileme projesiyle elden geçirilmiştir. Başkent İstanbul’un kentsel gelişiminde, Beyoğlu ve özellikle Taksim bölgesinin bir askeri binalar bölgesi haline gelmesine de öncülük etmiş olan kışla, 31 Mart irticai ayaklanmasında yoğun çatışmaların yaşandığı bir yapı olmuştur. Yapı, ayrıca 1940’ta yıkılana değin sürdürmüş olduğu stadyum işleviyle de Türk spor tarihi açısından kimi ilklere evsahipliği yapmış olması nedeniyle önem kazanmaktadır. XIX. Yüzyıl ortalarında başlatılan kolluk kuvvetlerinin yeniden örgütlenmesi ve imparatorluktaki iç güvenliği sağlamak amacıyla, 1860’lardan sonra hız kazanan karakol yapımlarının, asayiş sorunları olan Galata vb. liman bölgelerinde öncelikle gerçekleştirilmiş olduğu görülmektedir. Bu kapsamda Sultan Abdülaziz Döneminde yaptırılan Aziziye Karakolu’nun, Karaköy İskelesi, Voyvoda Caddesi ve Pera’nın önemli bir giriş noktası olan Yüksekkaldırım’a yakın bir konuma inşa edilerek, bir ticaret ve finans merkezi konumundaki Karaköy’ün güvenliği açısından önemli bir misyon yüklenmiş olduğu görülmektedir. Dönemin bir diğer önemli karakol binası olan Maçka Karakolunun ise yapımına önce Maçka Silahhanesi’nin yönetim binası olarak başlanmış olmasına rağmen, hem Silahhanenin hem de inşa edilen paşa konaklarıyla varsıl semtlere dönüşen Maçka, Teşvikiye, Harbiye semtlerinin güvenliğinin sağlanmasının amaçlanmış olması nedeniyle işlevinin değiştirilmesine karar verildiği düşünülebilir. 513 Tanzimat’ın getirmiş olduğu yeni düzenlemeler ve devlet teşkilatında yaşanan değişim ve dönüşüm, bu dönemde yeni nazırlıkların kurulmasına yol açmıştır. Kurulan nazırlıklar, bu kurumların faaliyetlerini yerine getirecekleri yeni kamu binalarının da yapımını gerekli kılmıştır. Bu bağlamda inşa edilmiş olan Harbiye Nezareti binası, her şeyden önce, Batılılaşma çabaları içerisinde olan Osmanlı İmparatorluğu yönetiminin XIX. Yüzyıl ortalarında önemli bir bakanlık binasının nasıl bir tasarımla ele alındığını göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Beauxarts mimarlık prensiplerine göre tasarlanmış olan bina, o dönem İstanbul’da ilk kez görülen üstü camla örtülü, merkezi bir avlunun etrafında gelişen bir plan şemasına sahiptir. 1839’da Tanzimat’ın ilanından sonra Bâb-ı Seraskerî’nin önemi daha da artarak, bürokratik hiyerarşide sadaretten sonra ikinci sırayı almıştır. Bu askeri ve siyasi gücü bağlamında Harbiye Nezareti binası, Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilip V. Murad’ın tahta çıkarılışı sonrası, yeni Sultanın bu darbenin izlerini taşıyan biat töreninin gelenek dışı olarak burada gerçekleştirilmiş olmasıyla siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında önem kazanmaktadır. Harbiye Nezareti kompleksi ayrıca, içerisinde yer alan ve her dönemde rejim karşıtlarının kapatıldığı bir hapishane olarak gündemde olan Bekir Ağa Bölüğü’yle de Türk siyaset tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. 1839’da Tanzimat’ın ilanından sonra Bahriye’de girişilen ıslahat hareketleri kapsamında yapılan en önemli reform, Osmanlı devlet teşkilatında uzun bir geçmişi olan kaptanpaşalık kurumunun lağvedilerek yerine Bahriye Nezareti’nin kurulmuş olmasıdır. Bu gelişmeyi takiben donanmaya çok önem veren Sultan Abdülaziz Dönemi’nde inşa edilmiş olan Bahriye Nezareti binası, cam örtülü dikdörtgen iç avlulu tasarımıyla, XIX. Yüzyıl Batı Avrupa kentlerindeki kamu yapılarında görülen modele benzer bir görünümdedir. Yapı, Aralık 1876’da, o dönem “düvel-i muazzama” olarak adlandırılan büyük devletlerin olağanüstü delegelerinin katıldığı ve Osmanlı İmparatorluğunu bir 514 anlamda Osmanlı-Rus Savaşı’na sürükleyen Tersane Konferansı’na evsahipliği yapmış olmasıyla Türk siyaset tarihinde önemli bir yere sahiptir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat’la birlikte gündeme gelmiş olan konulardan biri de kent hizmetleri olmuştur. 1857’de on dört belediye bölgesine ayrılan İstanbul’da, örnek belediyecilik uygulamasına “Altıncı Daire” kabul edilen Beyoğlu-Galata bölgesinde başlanmıştır. Altıncı Daire’nin gündeme getirmiş olduğu kent hizmetleri, Osmanlı belediyecilik tarihi üzerinde derin izlere sahiptir. XIX. Yüzyılda, başkent İstanbul’un imarında önemli rol oynamış olan Altıncı Daire-i Belediye’nin binası, o dönem Paris’inin etkileri doğrultusunda konumlandırılmıştır. Bina, mimarisinin ve kent dokusundaki konumunun yanı sıra, Tanzimat’ın getirmiş olduğu yeni işlevlerden birinin ilk örneği olması bakımından taşıdığı sembolik anlamla da önem kazanmaktadır. Dönemin şüphesiz en önemli eğitim kurumu Galatasaray Mekteb-i Sultanisidir. Sultan Abdülaziz’in 1867’deki Fransa ziyareti sonrası, buradaki liseler benzeri bir okulun açılmasına karar verilmesi ve Fransızlar tarafından önerilen eğitim reformunun kabul edilmesiyle, Türk eğitim sisteminde Fransız ekolü etkili olmaya başlamış ve bu doğrultuda oluşturulan ilk kurum, Eylül 1868’de eğitime başlayan Mekteb-i Sultani olmuştur. Okulun temel hedeflerinden biri, Tanzimat’la birlikte oluşturulmak istenilen “uluslararası eşitlik” kavramının uygulandığı bir eğitim kurumu meydana getirmektir. Bu misyonu yüklenmiş olan bir eğitim kurumu için, okulun her din ve etnik gruptan öğrenciyi kabul edecek olması nedeniyle, gayrimüslim ve levanten nüfusun yoğun olarak yaşamakta olduğu “kozmopolit” Pera bölgesi tercih edilmiş ve binası için VI. Daire’nin 1860’lı yıllarda Pera’nın en önemli aksı olarak özel bir önemle genişletmeye çalıştığı Grand Rue de Pera seçilmiştir. Sultan Abdülaziz ve Tanzimat Dönemi’nin en önemli diplomat ve bürokratlarından olan ve 1869’da Fransa’da ölen Keçecizade Fuad Paşa için 515 Çemberlitaş’ta yaptırılmış olan türbe, bu yapı türü için Tanzimat Dönemi’nin önemli örneklerinden biri durumundadır. Dönemin önemli bir sosyal ve toplu konut projesi olarak dikkat çeken ve Saray personeli için yapıldığı düşünülen Akaretler Sıraevleri, kentsel konum bakımından Dolmabahçe Sarayı’nın yapımıyla başlayan bir büyük çevre düzenlemesinin, yaklaşık yirmi yıl süren programının bir parçası durumundadır. Yapımına 1875’te Sultan Abdülaziz Dönemi’nde başlanarak, II. Abdülhamid’in saltanatının ilk yıllarında tamamlanmış olan Akaretler, İstanbul’daki olasılıkla ilk sosyal konut uygulaması olarak tarihi ve toplumsal önemde bir projedir. XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında görülmeye başlanan sıra ev tipinin İstanbul’daki en zengin örneği durumundaki yapı grubu, gerek bütünün, gerek birim yapılarının mimari kalitesi açısından Avrupa’nın ileri örnekleriyle aynı düzeyde olduğunu söylemek mümkündür. Bu dönemde, Tanzimat’ın her alanda getirmiş olduğu yenileşmenin ve yeni arz-talep dengelerinin bir sonucu olarak mimari yapım programına dâhil olan yapı türlerinden biri de pasajlar olmuştur. Bu türün en önemli örnekleri, doğal olarak kentin en Batılı görünümdeki bölgesi durumundaki Pera’da inşa edilmiştir. Bu yapılardan biri olan Passage d’Europe (Avrupa Pasajı), Beyoğlu’nda, Sahne Sokağı ile Hamalbaşı Caddesi’ni birbirine bağlayan bir konumda inşa edilmiştir. Pasajın, işlek iki sokağı birleştiren perakende ticarete yönelik bir yapı oluşu, iç tasarımına önem verilmesi, üzerinin metal-cam kullanılarak kapatılmış olması mimari açıdan, yapıyı aynı işlevdeki Avrupa örneklerine yaklaştırmaktadır. Bunun yanı sıra, dükkânlarının çoğunda lüks tüketim mallarının satışa sunulmuş olması ve Avrupa’nın yerleşmiş pasaj kavramının tüm gereklerini yerine getiren bir mekân oluşu nedeniyle de Avrupa Pasajı’nın, başkent İstanbul’un ekonomi ve mimarlık ilişkileri açısından diğer pasajlarından ayrı, özel bir konuma sahip olduğunu söylemek mümkündür. 516 Dönemin bir diğer önemli pasajı durumundaki, Hacapoulos Pasajı ise yine Pera’da, Grand Rue de Pera ile Grand Rue de Petits Champs’ı birbirine bağlayan, zemin katları pasaj, üst katları apartman işlevini karşılayacak şekilde tasarlanmış pasaj tipindedir. 1871’de kullanıma açılmış olan yapı, içerisinde sürdürülmüş olan ekonomik faaliyetler yanı sıra, siyaset, kültür ve basın tarihimiz açısından da önemli kişilere ve olaylara evsahipliği yapmış olması nedeniyle önem kazanmaktadır. XIX. Yüzyılın ünlü aydınlarından Ahmed Midhat Efendi, Ebuzziya Tevfik ve Namık Kemal’in bu binada açmış oldukları matbaalar ve çıkarmış oldukları gazeteler nedeniyle bina, dönemin muhalif hareketinin temsilcisi durumundaki Yeni Osmanlıların devam ettiği bir mekân haline gelerek Türk siyaset tarihindeki yerini almıştır. Dönemin geçici ancak ekonomik faaliyetler anlamında önemli bir gelişmesi, 1863 yılında ilk Osmanlı fuarı olarak Sultanahmet Meydanı’nda açılan Sergi-i Umumi-i Osmanî olmuştur. Serginin amacı ve sergiye verilen önemin nedeni, çöküş halindeki Osmanlı ekonomisinin sorunlarına çözüm aramak ve Batı ekonomileri karşısında kaybettiği rekabet gücünü yeniden kazandırmaktı. Bu amaca yönelik olarak gerçekleştirilmiş olan Sergi-i Umumi-i Osmanî binası, Osmanlı klasik mimarisinden seçilmiş kimi öğelerle meydana getirilmiş ve hem Osmanlı sergi pavyonlarının hem de bundan sonraki uluslararası sanayi sergilerine Türkiye’den gönderilecek olan Osmanlı karakterindeki yapıların ilki olması nedeniyle önem kazanmaktadır. Sergi mimarlığı kavramının, XIX. Yüzyıl’daki “doğulu” örneklerinden biri durumundaki binanın, sadece beş ay hizmet vermiş olmasına rağmen, çöküş durumundaki Osmanlı ekonomisinin canlanması yönünde, kısa süreli bir merkez haline geldiği söylenebilir. Bina ayrıca, başkent İstanbul’un yüzyıllardır önemli bir meydanı durumundaki Sultanahmet’te, bu merkezin çevresinde ulusal ve uluslararası ziyaretçilerle gelişen bir ekonomi-siyaset-kültür ağının ortaya çıkmasına katkı sağlamıştır. 517 Dönemin önemli bir ulaşım yapısı, 1863’te Londra’da ve 1868’de New York’ta inşa edilen ilk örneklerden sonra, dünyanın en eski üçüncü yeraltı toplutaşıma sistemi durumundaki Karaköy-Beyoğlu Tüneli olmuştur. Galata ve Pera’yı birbirine bağlayan Tünelin konumunun belirlenmesinde, XIX. Yüzyılda bir finans ve ticaret merkezi durumunda olan Galata ile bunun yukarısında yer alan ve Batılı yaşam tarzının sembolü durumundaki Pera bölgeleri arasındaki sirkülasyonu hızlandırmak ve kolaylaştırmak faktörü belirleyici rol oynamıştır. Tünel, bu özelliğiyle dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü bağlar kurulmasını sağlayan bir niteliğe sahiptir. Tanzimat Dönemi için bir final olarak değerlendirilebilecek olan V. Murad Dönemi, Mayıs 1876 ile Ağustos 1876 arasında geçen, yaklaşık üç aylık kısa bir yönetim sürecidir. Sultan Abdülaziz’i mali iflasın baş sorumluları olarak görüp, onu tahttan indirdikten sonra V. Murad’ı tahta çıkaran ihtilalci komitenin, Sarayı bu dönemle birlikte siyaseten etkisiz hale getirip, padişahı da bütünüyle törensel bir şahsiyet olarak makamında tutmuş olduğu görülmektedir. Şehzadeliğinden başlayarak, uzun süre Genç Osmanlılarla temas halinde olan ve onlara sempati göstererek, tahta geçtikten sonra da bu grubun birçok üyesini Saray memuriyetlerine getirmiş olan V. Murad, sağlık sorunları gerekçe gösterilerek tahttan indirilmiş ve dönemine son verilmiştir. Söz konusu kısa saltanat döneminde, imparatorluğun mali yapısını etkileyecek kayda değer bir olay yaşanmamıştır. Tanzimat’la ivme kazanan reform hareketlerinin ise V. Murad Dönemi’nde, özellikle iç siyasetteki karışıklıklar nedeniyle sekteye uğradığı görülmektedir. Bu bağlamda, söz konusu dönemde kayda değer bir mimari faaliyet de görülmemektedir. IV. 3. I. Meşrutiyet’ten, II. Meşrutiyet’e (1876-1908) Bu süreç bütünüyle II. Abdülhamid Dönemini (1876-1909) kapsamaktadır. Yapılanma ve parçalanma yılları olarak değerlendirilebilecek olan II. Abdülhamid Dönemi’nin ilk yıllarında Sultan, halka yakın, demokrat düşünceli bir hükümdar 518 olduğu kanısı uyandırmış ve Meşrutiyet’i ilan ederek, kendisini tahta çıkarmış olan Meşrutiyetçi kadroyla çalışmıştır. Meşrutiyet’in ve Kanunu Esasi’nin 23 Aralık 1876’da ilan edildiği gün ayrıca İstanbul’da, devletlerarası Tersane Konferansı da Bahriye Nezaretinde başlamıştır. Doğurmuş olduğu sonuçlarla dönemin önemli siyasi gelişmeleri arasında yer alan söz konusu konferansın devamında imzalanmış olan Londra Protokolü’nün Osmanlı İmparatorluğu tarafından reddedilmesi, uzun zamandır işaretleri belirmiş olan Osmanlı-Rus Savaşı’nın başlamasına ve II. Abdülhamid’in siyasi bakımdan tavır değiştirerek, Meşrutiyet Dönemi’ne son verip, İstibdat Dönemi’ni başlatmasına neden olmuştur. Böylelikle imparatorluğun ilk parlamentosu, olağanüstü haller ve halkın yetersizliği gibi nedenlerle ertelenmiş ve bu erteleme 31,5 yıl sürmüştür. Rusya’nın üstünlüğüyle devam eden savaşın ilerleyen dönemlerinde Ayastefanos Antlaşması imzalanarak savaşa son verilmiş ve Rusların İstanbul’a girişi engellenmiştir. Söz konusu antlaşmanın, Almanya’nın yardımıyla, Rusya, İngiltere ve Avusturya arasında yeniden değerlendirilmesi sonucu Berlin Antlaşması imzalanmış ve bu antlaşma sonrası II. Abdülhamid, Almanya’nın güdümüne girerek varlığını sürdürmeyi denemiştir. Böylelikle Türk-Alman ilişkilerinde siyasi, ekonomik, kültürel ilişkilerin artarak devam ettiği bir sürece girilmiştir. II. Abdülhamid Döneminde Türk-Alman ilişkilerinin gelişmesinin bir diğer nedeni de, Sultanın, Batı’ya karşı konumunu güçlendirmek amacıyla halifelik kurumunu ve emperyalizme karşı mücadeledeyse “siyasal İslam”ı kullanmak istemesidir. Sultanın bu politikası, Alman birliğinin yükselişe geçtiği bir döneme rastlamış ve Müslüman sömürgesi olmayan, dolayısıyla bir Müslüman hükümdarla dostluk kurup bunu emperyalist rakipleri İngiltere, Fransa ve Rusya’ya karşı kullanabilecek olan Alman imparatorunun desteğini kazanmıştır. Böylelikle, I. Dünya Savaşı’nda Alman-Osmanlı ittifakına kadar uzanacak olan ekonomik, siyasi, askeri ve bunların sonucunda da kültürel ilişkilerin temellerinin atıldığı bir döneme girilmiştir. 519 II. Abdülhamid’in “siyasal İslam”ı geliştirme ve bundan yararlanma politikasının bir sonucu olarak, din ve tarikatların bu dönemde etkinliklerinin devlet eliyle artırılmış olduğu görülmektedir. Halifeyle halk arasında din bağının kuruluşunda özellikle tarikat ve zaviyelere bu yeni politika uyarınca misyonlar yüklenmiş ve Kuzey Afrika’dan yeni tarikat akımları ve liderlerinin gelmesi sağlanmıştır. Bu dönemde Şazeli ve Nakşibendî şeyhleri Sultan Abdülhamid’in ve Sarayın özellikle tuttuğu itibarlı tarikatlardan olmuştur. Halifelik vurgusunun yeniden önem kazandığı ve Saray dolaylarında dergâhlar açılmaya başlandığı görülmektedir. Şeyh Zafir ve Ebü’l Hudâ bunlar arasında en önemlileri olarak öne çıkmaktadırlar. Osmanlı-Rus Savaşı’nın başlamasıyla, parlamentoyu feshedip, Kanun-u Esasi’yi askıya alan ve istibdatçı bir yönetim tarzını benimsemiş olan II. Abdülhamid, saltanatının ilerleyen dönemlerinde, gücü sultan ve halife olarak kendi etrafında toplamış olduğu görülmektedir. Bu baskı dönemi, Mayıs 1889’da başta Askeri Tıbbiye Mektebi öğrencileri tarafından gizli bir örgüt olarak kurulan ve daha sonra İstanbul’daki diğer yüksekokul öğrencileri arasında taraftar kazanarak hızla büyüyen İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasette etkili olmaya başlamasına neden olacaktır. Diğer yandan Sultan Abdülhamid’in, istibdatçı döneminde, Meşruti düşüncelere karşı bir tavır sergilemiş olmakla birlikte, hem Osmanlı İmparatorluğu’nu hem de devlet içinde kendi konumunu güçlendirmenin önemli bir aracı olarak gördüğü Batılılaşma ideolojisine ise bütünüyle karşı olmadığı görülmektedir. II. Abdülhamid yönetiminin ilk on yılı, etkin bir reform dönemi olmuş ve önceki hükümdarlar döneminde başlatılmış veya tasarlanmış olan pek çok şey bu dönemde tamamlanmıştır. Özellikle Tanzimat hareketinin hukuk, idare ve eğitim reformunun, II. Abdülhamid yönetiminin bu ilk yıllarında gerçekleştirildiği ve zirvesine ulaştığı söylenebilir. 1908’e gelindiğinde dünyada, özellikle Japonya, Rusya ve İran’da, Türkiye’deki Meşrutiyet ve özgürlük yanlısı devrimcileri siyaseten cesaretlendirecek 520 birçok gelişme yaşanmış ve bu gelişmeler Osmanlı İmparatorluğunu da etkilemiştir. Bunun sonucunda 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilan edilmiştir. Bu gelişmeyi izleyen süreçte yaşanan 31 Mart Olayı sonunda II. Abdülhamid, Nisan 1909’da tahttan indirilerek Selanik’e sürülmüş ve dönemine son verilmiştir. Dönemin mali gelişmeleri değerlendirilecek olursa: II. Abdülhamid’in tahta çıktığı sırada, devlet hazinesinin boş olduğu ve devletin mali saygınlığının borçların faizleri ödenemediği için yurt içi ve dışında azalmış olduğu görülmektedir. Meşrutiyet’in ilan edilerek, parlamentonun kurulmasından sonra, meclisin düzenli bir bütçe hazırlama çabaları, Osmanlı maliyesinin modern bir duruma getirilmesi ve denetiminin sağlanması yolundaki olumlu beklentiler, meclisin II. Abdülhamid tarafından feshedilmesiyle sonuçsuz kalmıştır. Böylelikle bu süreçten sonra maliye, Meşrutiyet öncesinde olduğu gibi, bilimsel yöntemleri kullanmayan, bireysel ve keyfi idareyle yönetilen, sistemsiz ve denetimsiz yapısına geri dönmüş görünmektedir. Osmanlı maliyesinin bu olumsuz görünümünün ortaya çıkmasında, Tanzimat’ın başlangıcından beri Batılı devletlerin Osmanlı maliyesi üzerindeki baskısının da büyük rol oynadığı açıktır. Osmanlı İmparatorluğu’nun mali durumuyla yakından ilgilenen ve çeşitli gerekçelerle Babıâli’ye baskı uygulayan bu devletlerin, özellikle Osmanlı-Rus Savaşı sonrası ortaya çıkan tazminat konusu ile dış borç faizleri konusunu siyasi baskı unsuru olarak kullandıkları görülmektedir. II. Abdülhamid Dönemi’nde özellikle Berlin Antlaşması’ndan sonra Almanlarla siyasi alanda başlamış olan yakınlaşma, ekonomi alanına da yansımıştır. Alman devlet adamları, Osmanlı İmparatorluğunu, ticareti için pazar elde ettiği, sanayisi için sipariş aldığı, ekonomik faaliyetleri içinse yoksun olduğu bir yayılma alanı olarak görmekteydiler. Bu nedenle Anadolu’nun demiryollarını, bayındırlık işlerini ve pazarlarını ele geçirmek amacındaydılar. Osmanlı devlet adamları ve özellikle II. Abdülhamid ise, imparatorluğun iç işlerine sürekli müdahale etmekte olan Rusların baskısını, Alman dostluğunu sağlayarak hafifletebileceklerini düşünmüşlerdir. Özellikle Alman Elçisi Kont Rodowitz zamanında Alman 521 Elçiliğinin, Türkiye’de Alman ekonomisinin yayılmasını sağlamak için çalışan bir etüt ve teşebbüs merkezi haline gelmiş olduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu dönemde Deutsche Bank’ın İstanbul’da bir şube açmış olduğu ve bu banka eliyle Osmanlı İmparatorluğunda çeşitli demiryolu işletme ve inşa etme imtiyazını elde etmiş olduğu görülmektedir. Bu dönemde Alman İmparatoru II. Giyom’un başkent İstanbul’da II. Abdülhamid’i ziyareti, Almanya’nın maddi nüfuzuna paralel olarak manevi nüfuzunun da Osmanlı İmparatorluğunda yayılmaya başlamasını sağlamıştır. Kurulan bu güçlü ilişkinin sonucunda Almanların özellikle demiryolları yapımı yoluyla Anadolu’yu, kendi nüfuz bölgesine dönüştürmeye çalışmış oldukları anlaşılmaktadır. Hem Almanya hem de Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli demiryolları projelerinin hayata geçirilmesinden siyasi, stratejik ve ekonomik yararlar elde etmeyi planlamış oldukları anlaşılmaktadır. Demiryolu yapımının özellikle Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulmasından sonra, bu idarenin Batılı yatırımcılar için yaratmış olduğu güven ortamında hız kazanmaya başladığı ve alınan imtiyazlarla yeni hatların yapılmış olduğu görülmektedir. Bankacılık ve finans alanındaysa, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde kurulmuş olan, Osmanlı Bankası’nın, II. Abdülhamid Dönemi’nde de faaliyetlerini sürdürmeye devam ettiği görülmektedir. Başlangıçta devletle olan ilişkilerle yetinen Osmanlı Bankası’nın, tıpkı demiryolu alanında yaşanan gelişmelerde olduğu gibi, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulup, burada temsil edilmeye başlamasından sonra, ticari faaliyet ve yatırım alanlarını geliştirdiği ve ayrıca Tütün Rejisinin kurulmasında da aktif rol oynamış olduğu görülmektedir. Bu dönemde Almanlarla gelişmeye başlayan siyasi yakınlaşmanın bir sonucu olarak, Osmanlı Bankası’nın karşısına, 1888’den sonra, merkezi Berlin’de bulunan Deutsche Bank’ın çıktığı ve bu bankanın, Alman İmparatorluğu’nun Doğu’ya doğru yayılma politikasının uygulayıcısı olduğu görülmektedir. Söz konusu banka, Alman devletinin kudreti ile mali gücünü birleştirerek, Bağdat Demiryolu projesini gerçekleştirmeye çalışmıştır. 522 II. Abdülhamid Dönemi’nin ekonomik ve mali alandaki en önemli gelişmesi, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulmuş olmasıdır. Osmanlı-Rus Savaşı’nın Osmanlılar aleyhine sonuçlanmasının, Osmanlı İmparatorluğu’ndan alacağı olan Batılı sermaye gruplarını endişelendirmesi üzerine, 1881 yılında dış borç alacaklılarının temsilcileri İstanbul’a davet edilerek onlarla görüşmeler yapılmış ve sonuçta ortaya çıkan anlaşma, 20 Kasım 1881’de Muharrem Kararnamesi’yle belirlenmiştir. Bu kararnameye göre, Batılı devletler ve sermaye grupları adına hareket edecek olan, Maliye Nezareti dışında bağımsız bir Düyun-u Umumiye İdaresi kurulmuştur. Dış borç faiz ve amortismanlarının ödenmesi için, Osmanlı hükümeti birçok vergi gelirini Düyun-u Umumiye İdaresi’nin denetim ve yönetimine bırakmıştır. Konseyin başlangıçta bu vergileri toplamakla yetinirken, ilerleyen dönemlerde sanayi ve ticaret alanlarında da girişimlerde bulunarak faaliyet alanını genişletmiş olduğu görülmektedir. İdarenin kurulmasından sonra yeni borçlanmalar yapılarak, Sultan Abdülmecid’in açtığı ve Sultan Abdülaziz’in genişlettiği borçlanma yolundan II. Abdülhamid de ilerlemiştir. Bununla birlikte, Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kuruluşunun bir sonucu olarak yabancı yatırımcılar, Sultanın mali rejimine ve imparatorluğun geleceğine daha fazla güven duymuşlar ve böylelikle imparatorluğun demiryolları, karayolları, maden ocakları, buharlı gemilerle bir ekonomik altyapı yaratarak dünya pazarlarına eklemlenmesini sağlamışlardır. Dönemin reformları değerlendirilecek olursa: Tanzimat reformlarından bu yana Osmanlı devlet adamları için önemli bir misyon olan halkın eğitimi konusunun, II. Abdülhamid Dönemi reformlarının en önemli ayağını teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Dönemin eğitim sisteminin temel amacı, itaatkâr ve aynı zamanda merkezin değerlerini benimsemiş eğitimli bir nüfusun yaratılmasıdır. Eğitim alanında dikkat çeken en önemli unsurlardan biri, zararlı Batılı etkiler olarak görülen unsurların, eğitim sisteminden ayıklanmaya çalışılması ve öğretim programının İslami kapsamının daha fazla vurgulanmış olmasıdır. 523 II. Abdülhamid Dönemi eğitim reformlarının en kayda değer başarısı, hem okul hem öğrenci sayısının önemli ölçüde artırıldığı yükseköğretimde olmuştur. Dönemin en önemli başarılarından biri, Sultan Abdülmecid Dönemi’nde temelleri atılan ancak bir türlü yapılandırılamayan Darülfünun’un, uzun hazırlıklardan sonra, 1900 Ağustosunda, Müslüman dünyanın ilk yerli modern üniversitesi olarak eğitime başlamasıdır. II. Abdülhamid’in eğitim reformları, en önemli reformlar olmakla birlikte, bir yandan da rejimin zayıflamasına neden olan bir paradoks yaratmıştır. Dönemin eğitim kurumları, alt-orta sınıf mensuplarına askeri okullara girerek sınıf atlama olanağı sağlamıştır. Özellikle Jöntürk Hareketi’nin birçok üyesi bu toplumsal sınıftan gelmiş ve laik eğitim almış subayların çoğu, gelişen siyasal olayların etkisiyle II. Abdülhamid karşıtı bir siyaseti benimsemişlerdir. Bunun sonucunda öğrenciler üzerindeki kontrol ve baskı sertleşmiş ve 1889’dan 1908’e kadar padişahın hafiye ordusuyla, dönemin gençliği arasında bir mücadele döneminin yaşanmasına neden olmuştur. Meşrutiyet’in ilan edilip, Meclis-i Mebusan’ın açılmasından sonra, adalet sisteminin düzenlenmesine yönelik yapılan girişimlerse, meclisin II. Abdülhamid tarafından dağıtılmasından sonra açmaza girmiş ve Meşrutiyet esaslarına göre yapılandırılmaya girişilen kurumlar, istibdat esaslarına göre şekillenmeye başlamıştır. Bu nedenle Tanzimat öncesinde olduğu gibi, can, mal, mülk ve namus güvenliği yeniden takdiri hükümlere ve keyfi kararlara bağlı olmaya başlamıştır. II. Abdülhamid Döneminin başlarında yaşanan Osmanlı-Rus Savaşı’nın kaybedilmesi, ordunun gerçek değerinin anlaşılmasını sağlamış ve bunun sonucunda, önceki dönemlerde olduğu gibi, yabancı uzman yardımından faydalanılması kararlaştırılmıştır. II. Abdülhamid, bu doğrultuda siyasi ve ekonomik yakınlaşmanın bir sonucu olarak Almanya’dan askeri uzmanlar istemiştir. Tanzimat’ın ilanından başlayarak devletin bir bayındırlık politikasına sahip olması gerektiği, kimi devlet adamlarınca kavranarak, bu yönde çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. II. Abdülhamid Dönemi’nde de bu konulara ilgi gösterilmeye devam 524 edilmiş ancak dönemin olumsuz koşulları ve imparatorluğun öncelikli diğer gereksinimleri nedeniyle uygun bir bayındırlık politikası geliştirilememiştir. Buna rağmen, demiryolları gibi büyük sermaye gerektiren bayındırlık faaliyetleri sürdürülürken, bunlara koşut olarak büyük şehirlerin gereksinimleri doğrultusunda özellikle su, aydınlatma ve taşıtlarla ilgili yeni bir takım bayındırlık tesislerinin meydana getirilmiş olduğu görülmektedir. Dönemin üzerinde önemle durulan gelişmelerinden biri daha önce Sultan Abdülaziz Dönemi’nde altyapısı hazırlanmış olan posta ve telgraf hizmetlerinin geliştirilmesi çabasıdır. II. Abdülhamid Dönemi’nde özellikle telgraf hizmetlerinin geniş ölçüde yayıldığı ve etkinliğinin artırıldığı görülmektedir. Bunun başlıca nedenlerinden birinin de telgrafın II. Abdülhamid Dönemi’nde merkezileştirilmiş, baskıcı idarenin güçlü bir aleti olarak kullanılması isteğidir. Genel bir değerlendirmeyle, Sultan Abdülhamid Dönemi’nin, imparatorluk için hem yapılanma hem de parçalanma yılları olduğu söylenebilir. Eğitimden, demiryollarına, askeri reformdan, tarımsal sulamaya, sanayi altyapısının ilk mütevazı başlangıcına kadar değişen çeşitli girişimlerin uzun dönemli sonuçları nedeniyle yapılandırıcı, bununla birlikte istibdat yönetiminin ağır baskısı nedeniyle de geleneksel toplum dokusunun büyük bölümünün parçalandığı yıllar olmuştur. Bu dönemde, devletin temel prensiplerinin İslami açıdan yeniden tanımlanmasıyla, sayıları hiç de azımsanmayacak olan gayrimüslim unsurlar üstü örtülü bir biçimde dışlanmaya başlanmış ve bu nedenle de söz konusu yılların politik yaklaşımları, farklı inançlara sahip toplulukların istikrarı açısından yıkıcı sonuçlar doğurmaya başlamıştır. II. Abdülhamid Dönemi mimari faaliyetleri, kataloğumuzda yer alan yapılar üzerinden değerlendirilecek olursa: Dönemin önemli ve öncü eğitim kurumlarından biri durumundaki Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin kurulmasında siyasi ve ideolojik bir tercihin rol oynamış olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra siyaseten daha etkili olmaya 525 başlayan Türkçülük Akımı’nın, salt politik bir söylem olarak değil, bu düşünceyi geliştirerek, besleyecek ve bu konuda kamuoyu oluşturulabilmesi için somut adımlar atılması gerekliliği ortaya çıkmıştı. Bu bağlamda, Türklüğün maddi ve manevi tarihsel mirasına sahip çıkmak, bu mirası korumak ve daha da geliştirmek, Osmanlı coğrafyasındaki sanat eserlerinin de korunması düşüncesini gündeme getirmişti. Bu düşünceyle, söz konusu sanat eserlerinin değerlerini anlayacak ve sanat değeri taşıyan yeni eserler meydana getirebilecek kişilerin yetiştirilebileceği bir okulun kurulması ana hedeflerden biri olarak belirlenmişti. Söz konusu okul yoluyla hem anıt eserler yok olmaktan kurtulmuş olacak hem de ülkenin gereksinim duyduğu sanatçıların yetişmesi sağlanabilecekti. Sanayi-i Nefise Mektebi binasının, bu güçlü ideolojik etkene bağlı olarak ortaya konulmuş olduğunu söylemek mümkündür. Dönemin bir diğer önemli eğitim kurumu Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’dir. II. Mahmud Dönemi’nde birçok alanda girişilen modernleşme çabalarının önemli ayaklarından biri olarak kurulmuş olan okul, her dönem devlet adamlarının özel bir ilgi göstermiş olmalarına rağmen, istenilen düzeye getirilememiştir. Okul, kurulduğu 1827 tarihinden, Haydarpaşa’daki binasına taşınana değin birçok farklı binada eğitim yaşamını sürdürmeye çalışmış ve bu nedenle eğitim düzeyinde bir istikrar sağlanamamıştır. Sonunda, Sirkeci’deki Demirkapı Kışlası’nın, gelişen tıp öğretimi için yetersiz kalması, 1893’te Haydarpaşa’da yeni bir tıbbiye binasının yapımını gündeme getirmiştir. Projeleri, Alexandre Vallaury tarafından gerçekleştirilen binanın siyaset ve mimarlık tarihi açısından en çok ilişkilendirilen ve tartışılan konularından biri yer seçimiyle ilgilidir. Yeni tıp okulunun yerinin belirlenmesinde, II. Abdülhamid’in istibdat yönetimine karşı gizli faaliyetler içerisinde olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin etkisi olduğu açıktır. Kuşkucu tavırlarıyla bilinen ve baskıcı yönetimini zor kullanarak sürdürmek eğiliminde olan Sultan, çoğu İttihat ve Terakki üyesi ya da yanlısı olan Tıbbiyelileri, Babıâli’ye yakın bir noktadaki Gülhane’nin uzağında bir alana taşımak istemiştir. Bu kurum, her ne kadar bir tıp okulu olsa da askeri bir niteliğe sahip bulunduğundan, her an bir silahlı kalkışmanın odak noktası haline gelebilecektir. İktidarını tehditlerden koruma arzusunda olan Sultanın, kurumsal ve 526 fiziki anlamda yenileşme arayışı içerisinde olan Tıp Okulu’nu, bu fırsatla Tarihi Yarımada’nın uzağında yeniden oluşturmaya karar verdiği anlaşılmaktadır. Tamamlanmasının ardından yapının en çok eleştirilen yönü, bir eğitim kurumundan çok bir kışlaya benziyor olmasıdır. Okulun birçok hocası, yapıyı tıp eğitimine uygun bir şekilde tasarlanmadığı konusunda eleştirmiştir. Gerçekten de bina, en yalın haliyle açık avlulu, dikdörtgen plan şemasıyla, dönem kışlalarını anımsatmaktadır. Siyaset ve mimarlık ilişkileri bağlamında bahse değer bir diğer önemli konu, binanın üslubuna ilişindir. Vallaury’nin, bu bina için Selçuklu, Osmanlı, Hint, İslam mimarlığı repertuarını kullanarak meydana getirmiş olduğu “İslam seçmeciliği”nde, II. Abdülhamid’in izlemiş olduğu Panislamizm siyasetinin etkisi olduğu düşünülebilir. Hindistan’dan, İspanya’ya, geniş bir coğrafyada egemen olan İslam uygarlıklarının yaratmış olduğu mimari repertuar ve çeşitlilik, söz konusu yapının bünyesinde bir araya getirilerek, İslam liderliği vurgusunun yapılmaya çalışıldığı varsayılabilir. Dönemin bir diğer önemli eğitim ve kültür kurumu Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûn’dur. Arkeoloji Müzesi, imparatorluğun kültür değerlerine sahip çıkılması yolunda ve Osmanlı toplumunun kültürel gelişiminde, II. Abdülhamid Dönemi’nin toplumsal gelişmelerinin simgelerinden biri olarak değerlendirilebilir. Bu dönemde Antik eserlerin Osmanlı mirasının bir parçası görülerek onlara sahip çıkılması, Avrupalıların antik kalıntıların harabe durumunu Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüyle özdeşleştiren benzetmesini tersine çeviriyordu. Bu, aynı zamanda imparatorluğun modernitesini vurgulayarak Avrupa’nın kültürel mirasıyla ilişkilendirmek anlamına geliyordu. Alexandre Vallaury tarafından gerçekleştirilmiş olan yapının Batı tarzı Neoklasik üsluptaki mimarisini de bu bağlamda değerlendirmek mümkündür. Dönemin önemli askeri yapılarından biri Orhaniye Kışlası’dır. Sultan Abdülhamid Dönemi Saray teşkilatının, kendisinden önceki dönemlerden en önemli 527 farkı, bu dönemde Sarayda muhafız birliğinin oluşturulmuş olmasıdır. Sultan, bu amaca yönelik olarak, Yıldız Sarayı’nın birer parçası olacak şekilde konumlandırılmış olan Orhaniye ve Ertuğrul kışlalarını inşa ettirmiştir. Bu durumun temel nedeni, XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetim ve strateji merkezi durumuna gelen Yıldız Sarayı’nı dış ya da iç odaklardan gelebilecek tehlikelere karşı koruma isteğidir. Bu amaçla inşa edilmiş olan Orhaniye Kışlası’nın, Yıldız Sarayı’nı korumakla görevli diğer bir kışla olan Ertuğrul Kışlasıyla birlikte adının seçiminde, imparatorluğun bu son dönemlerinde, görkemli kuruluş yıllarına atıfta bulunma isteğinin etkili olmuş olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda, kuruluş evresinin önemli padişahları olan Ertuğrul Gazi ve Sultan Orhan’ın adlarının bu iki kışlaya verilerek, bu yolla siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından da güçlü bir bağ kurulması sağlanmıştır. Bu dönemde, sarayın çevre güvenliğini sağlayan Orhaniye ve Ertuğrul kışlalarının bu fonksiyonlarını güçlendirmek amacıyla, sarayın çevresinde, Yıldız Sarayı Dış Karakolu gibi yapıların inşa edilmiş olduğu da görülmektedir. Dönemin önemli bir yaşam ve yönetim merkezi durumundaki Yıldız Sarayı Kompleksi, bir saraylar, köşkler, yönetim, koruma, servis yapıları ve parklar bütünüdür. XIX. Yüzyıl’da neredeyse bir gelenek haline gelmiş olan, her Sultanın kendi sarayını yaptırma savurganlığına, II. Abdülhamid Dönemi’nde de devam edilmiştir. Sultan Hamid, Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rus kuvvetlerinin Ayastefanos’a kadar gelmeleri üzerine Nisan 1877’de resmen ve sürekli olarak Yıldız Sarayı’na taşınmış ve tahtan indirildiği Nisan 1909’a kadar, otuz üç yıl süreyle burada yaşayarak, imparatorluğu buradan yönetmiştir. Sahildeki Dolmabahçe ve Çırağan saraylarının varlıkları ve yeni oluşları, Yıldız’da büyük boyutlu ve bütüncül saray yapımını gereksiz kılmış, bunun yerine burada köşk ve pavyon tarzındaki küçük boyutlu yapılaşma tercih edilmiştir. Bu uygulamanın, imparatorluğun son yıllarının olumsuz ekonomik ve siyasi koşulları 528 altında yapım etkinliğinin fazla dikkat çekmeyen ve zamana yayılmış bir süreç içerisinde gerçekleşmesini sağlamış olduğu söylenebilir. Bu yaklaşımın bir sonucu olarak Yıldız’da, Topkapı Sarayı’nın yerleşim ve yapım modelini anımsatan bir sistem ortaya çıkmıştır. II. Abdülhamid’in, bu klasik dönem saray düzenine dönmesinde ve sarayın çevresini, yüksek duvarlarla çevirterek sağlamlaştırılmış bir yer haline getirmesinde, Dolmabahçe’de kendini güvende hissetmemesi ve toplumsal tepkilere karşı aşırı duyarlı, kuşkulu despot tavrının etkili olduğu düşünülmektedir. Bu kompleks içerisinde yer alan Çadır Köşkü, 1881’de, Sadrazam Midhat Paşa ile Damat Mahmud Celâlettin paşaların, “Sultan Abdülaziz cinayeti” sanıkları olarak yargılanması olayına tanıklık ederek siyaset tarihindeki yerini almıştır. Yıldız Sarayı kompleksinin Dış Bahçe ya da Üçüncü Avlu olarak bilinen bölümünde yer alan ve üç farklı yapım evresinde, farklı mimarlar eliyle inşa edilmiş olan Şale Köşkü, özellikle siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü göndermelere sahiptir. Yapı, gerek II. Abdülhamid Dönemi’nde, gerekse bu dönemi izleyen yıllarda siyaseten ve diplomatik açıdan önemli olaylara sahne olmuştur. Bunlardan en başta geleni hiç kuşkusuz, Türk-Alman ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkilerini de doğrudan etkilemiş olan, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in ziyaretlerine yapmış olduğu ev sahipliğidir. Diplomatik, siyasi ve ekonomik açıdan oldukça önemsenen bu ziyaretin ardından Şale Köşkü’nün sahne olduğu bir diğer önemli olay, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Sultanın, milletvekilleri onuruna burada vermiş olduğu tanışma ziyafetidir. Dönemin önemli konutlarından biri Bağlarbaşı’ndaki Abdülmecid Efendi Köşkü’dür. Büyük bir av köşkü olarak Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmış olan yapı, Abdülmecid Efendi’nin hem yazlığı, hem de resim çalışmalarını sürdürdüğü ve edebiyat toplantılarının yapıldığı bir sanat merkezi olarak kullanılmıştır. Köşkün, özellikle 1908’de II. Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle ortaya çıkan yeni siyasi, ekonomik ve kültürel atmosfer içerisinde aktif bir rol oynamaya çalışan ve entelektüel çevrelerle ilişkiler kurarak, çok sayıda derneğin onursal 529 başkanlığını üstlenen son halife Abdülmecit Efendi tarafından alternatif bir kültür, sanat ve siyaset merkezi olarak kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. Yıldız Sarayı girişinde yer alan Yıldız Hamidiye Camii, dönemin dini mimarisinin önemli yapıları arasında yer almaktadır. Caminin konumunun belirlenmesinde, 1877’de Yıldız Sarayı’na yerleşen II. Abdülhamid’in, cuma selamlığı, bayram gibi önemli dini günlerde uzak camilere gitmek istememesinin belirleyici rol oynamış olduğu anlaşılmaktadır. Sultanın bu isteği üzerine, saray duvarlarının hemen dışında inşa edilen yapı, Yıldız kompleksinin dışında olmasına rağmen, o dönemdeki konumu ve işlevleri açısından bir saray camii olma özelliğine sahiptir. Yıldız Hamidiye Camii, selamlık törenleri için görkemli bir dekor oluşturan ve çok çeşitli anlamlandırmalara açık, XIX. Yüzyıl sonu için önemli tanıklıklar gösteren bir yapıdır. Cuma namazlarının bir geçit alayının ardından ayrıntılı bir seremoniyle kılındığı Yıldız Hamidiye Camii, her şeyden önce Sultan Abdülhamid rejiminin büyük gücünü vurgulamaktaydı. Toplumsal düzen açısından vazgeçilmez bir gelenek durumundaki cuma selamlığı sırasında Sultan, Yemen ve Arabistan’dan gelen tebaasıyla birlikte namaz kılmakta, yabancı elçilerin tebriklerini kabul etmekteydi. Bu anlamda bu törenlerin önemli bir toplumsal ve siyasal işlevi bulunmaktadır. Sultan adına etkili bir siyasal gösteriye dönüşen cuma selamlığı törenlerinin bu belirli düzeni, Temmuz 1905’de Ermeni komitacılar tarafından Sultan Abdülhamid’e yönelik bir sabotaj girişimine sahne olmuştur. Dönemin bir diğer dini yapısı olan Hidayet Camii, Bizans ve Osmanlı dönemleri boyunca bir ticaret bölgesi durumunda olan Bahçekapı Semti’nde, Alexandre Vallaury tarafından, geleneksel Osmanlı cami mimarlığında ticaret bölgesinde yer alan hemen tüm camiler gibi fevkani olarak tasarlanmış ve zemin katında dükkânlara yer verilmiştir. Cami bu yönü ve işleviyle, iddiasız boyutlarına rağmen, XIX. Yüzyıl Osmanlı başkentinde ekonomi ve mimarlık bağlarının kurulmasına olanak sağlayan bir konumda yer almaktadır. 530 Dönemin özellikle üslup özellikleriyle dikkat çeken ancak günümüze ulaşamamış bir başka dini yapısı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Mescididir. Yapı, Karaköy Semti’nde, Tarihi Yarımada’dan Galata Köprüsü yoluyla Galata-Pera bölgesine geçilirken, köprünün hemen sağ ayağı çıkışına inşa edilmiş; deniz, kara ve demiryolu (atlı tramvay) ulaşımı açısından oldukça sirkülatif bir konumda yer almaktaydı. İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanmış olan yapı, ArtNouveau mimarlığının daha çok Jugendstil ekolünün tasarımlarına yakın durmaktadır. D’Aronco’nun, Osmanlı mimarlığında ticaret bölgesinde veya hanlar içinde kullanılagelen sekizgen planlı fevkani cami modelini, Karaköy gibi ticari faaliyetlerin oldukça yoğun olduğu bir bölgede inşa edilecek küçük boyutlu bir mescit için tercih ederek, bir kavşak alanına açılan köşeyi etkili bir mimari tasarımla değerlendirmiş olduğu anlaşılmaktadır. Yapı, 1958 yılındaki meydan açma çalışmaları sırasında sökülerek kaldırılmış, bir başka yere kurulacağı bildirilmesine rağmen herhangi bir uygulama gerçekleştirilmemiş olması, Osmanlı ve özel anlamda İstanbul mimarlığı adına bir şanssızlık olarak değerlendirilebilir. Bu dönemde Beşiktaş’ta, yine Raimondo D’Aronco eliyle, Osmanlı geleneksel plan şemalarına uygun ancak üslup anlamında çok farklı olan ArtNouveau üslubunda tasarlanmış ünik bir örnek olarak Şeyh Zafir Türbesi’nin inşa edildiği görülmektedir. Türbe, kitaplık ve çeşmeden meydana gelen küçük bir külliyenin parçası olan yapı, sarayla olan güçlü bağına işaret edecek şekilde, Yıldız Sarayı’na yakın bir konumda inşa edilmiştir. Sultan Abdülhamid’in, milliyetçilik akımları ve emperyalist eğilimler nedeniyle elinde tutmakta zorlandığı Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye coğrafyasında yaşayan Müslümanlar arasındaki itibarını bir halife olarak korumak ve nüfuzunu arttırmak amacıyla Şeyh Zafir Efendi’yi himaye ettiği anlaşılmaktadır. Zafir Efendi 531 için, ölümünden sonra da, derviş tekkelerinin geleneksel tipolojisine uyan çeşme, türbe ve kitaplıktan oluşan bir kompleks yaptırmıştır. Söz konusu dönemin kamu yapıları arasında olan, Bahçekapı’daki Postane-i Âmire binası, 1870’te Posta ve Telgraf idarelerinin birleştirilmesinden sonra, Postahane-i Amire’nin gerek nezaret kadroları, gerekse posta hizmetlerinin artmış olması nedeniyle bu kurumun ihtiyaçlarını yerine getirmek için inşa edilmiştir. Bina, bu amaçla inşa edilmiş olmasına rağmen, 1909’da Büyük Postane binasının hizmete girmesiyle, yaklaşık 17 yıl özgün işleviyle kullanılabilmiş ve sonrasındaysa iktisadi bir fonksiyon verilerek bankaya dönüştürülmüştür. Haberleşme sisteminde yaygın bir kontrol isteyen II. Abdülhamid’in emriyle yeni bir binanın yapımı için girişimler başlatılmıştır. Bu bağlamda Sirkeci’de inşa edilen Posta ve Telgraf Nezareti binası, bu kurumun yönetim birimleri ile merkez postanesinin ihtiyacı olan birimleri bir arada barındırması öngörülerek Mimar Vedad (Tek) Bey tarafından tasarlanmış ve döneminin en ileri yapım teknolojisine sahip olacak şekilde inşa edilmiştir. Yapı, dönemin Eklektik mimari anlayışının bir ürünü olmakla birlikte, I. Ulusal Mimarlık Akımı’nın da ilk ve en önemli örneklerindendir. Posta ve Telgraf idareleri için gerekli olan fiziki ortamın sağlanmasının dışında, yeni ve büyük postanenin yapımının çeşitli siyasi gerekçelerinin olduğu açıktır. İlk olarak Sultan Abdülhamid, rejim karşıtlarının haberleşmesinin kontrolünü sağlayacak yaygın bir iletişim ağı istemektedir. Bunun dışında, Osmanlı İmparatorluğu’nda posta ve telgraf hizmetlerinin, XIX. Yüzyılın ilk yarısından, XX. Yüzyıl başlarına kadar daha çok emperyalist Batı ülkelerinin etkisi altında sürdürüldüğü ve bu önemli iletişim araçlarının, özellikle II. Abdülhamid Döneminde “millileştirilmeye” çalışıldığı görülmektedir. Bu bağlamda yeni binanın İstanbul’daki yabancı posta merkezlerine karşı bir prestij konusu olarak da ele alınmış olduğu anlaşılmaktadır. Posta ve Telgraf Nezareti için yapılacak olan yeni binanın görünümüyle milli karakteri vurgulayacak bir misyon yüklenmesi gerektiği düşünülmüş ve istenilmiş olmalıdır. Sonuçta ortaya çıkan ve bir Avrupa büyük 532 kentinin gar binasını anımsatan bu binadan akıllarda kalan ileti, mimarının Türk oluşu ve binanın anıtsallığıdır. Sultan Abdülmecid Dönemi’nde kurulan ve Sultan Abdülaziz Dönemi’nde bir devlet bankası konumuna getirilerek Bank-ı Osmani-i Şahane adını alan bankanın, 1881 yılında Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kuruluşundan sonra etkinliğini artırması ve ayrıca Tütün Rejisinin de yönetiminde pay sahibi olması, bankanın mali gücünü daha da genişletmiştir. Osmanlı Bankası ve Tütün Rejisinin, Düyun-u Umumiye kapsamındaki konumlarıyla pekişen mali ortaklıkları, bu iki kuruluşu aynı çatı altında birleştirmiş ve 1890’lı yılların başında Voyvoda Caddesi üzerinde Alexandre Vallaury’e yaptırılan ikiz binayla, kuruluşların merkezleri ortak bir mekânda bir araya getirilmiştir. Osmanlı Bankası ve Tütün Rejisi ikiz binasının, mimarlık tarihi açısından en çarpıcı özelliklerinden biri, Galata-Pera’ya bakan cephesinin Batı tarzı Neoklasik ve Neorönesans bir üslupta olup, Haliç ve Tarihi Yarımada’ya bakan cephesinin ise Osmanlı mimarlığı kaynaklı unsurlar içermesidir. Alexandre Vallaury’nin bu tasarımla, bu iki kurumun Batı ile Doğu arasındaki konumlarını mimari bir dille vurgulamaya çalıştığı ve bu tasarımı binanın şehir içindeki görüntüsüne de taşımış olduğu düşünülebilir. Yapının, inşasından sadece 4 yıl sonra, Ağustos 1896’da bir grup silahlı Ermeni tarafından burada gerçekleştirilmiş olan baskın ve bu olayın yaratmış olduğu siyasi karışıklık, ekonomi-siyaset-mimarlık ilişkileri bağlamında üzerinde durulması gereken bir başka konudur. Dönemin en önemli iktisadi kurumu olan Düyun-u Umumiye İdaresi’nin İstanbul Merkez Binası, Aralık 1881’de Muharrem Kararnamesi olarak bilinen belgenin imzalanmasından sonra kurulan Düyun-u Umumiye Konseyi için inşa edilmiştir. Osmanlı maliyesini yönetmek üzere kurulmuş olan Batılı bir mali kurum için inşa edilecek binanın, çeşitli hassasiyetler gözetilerek yapılmasına özen gösterildiği anlaşılmaktadır. Özellikle padişahın, yapılacak olan binanın Osmanlı 533 maliyesine el koymuş, Batılı bir mali kuruluşun sembolü gibi algılanmaması için özel bir çaba sarf ettiği ve binanın büyük ve gösterişli yapılmaması gerektiği konusunda birden çok buyruk yayınladığı görülmektedir. Padişah, söz konusu buyruklarında Düyun-u Umumiye İdaresinin yapılacak binada sadece kiracı olacağını ve binanın da devlet malı olacağını tekrarla hatırlatmakta ve vurgulamaktadır. Binanın mimarı olan Alexandre Vallaury’nin, gerçekleştirmiş olduğu tasarımda, padişahın bu emirlerini dikkate alarak, çevredeki dokuya uygun bir bina oluşturmaya çaba gösterdiği anlaşılmaktadır. Binanın açılışı ise II. Abdülhamid tarafından yine bir “algı operasyonuyla” Darülaceze’nin de resmi açılışının yapılacağı güne denk getirilmiştir. Sultanın, bu akıllıca hamleyle, Düyun-u Umumiye İdaresi için düşünülen gösterişli açılış törenini, imparatorlukta açılan bir hayır kurumunun gölgesinde bırakmaya çalıştığı ve bunda da başarılı olduğu, dönem gazetelerinin günlerce, Düyun-u Umumiye’den çok, II. Abdülhamid’in açtığı bu hayır kurumundan söz etmiş olmalarından anlaşılabilmektedir. Mimari anlamdaysa, Tanzimat sonrası Osmanlı mimarlığının en önemli yapıları arasında olan ve dönemin en önemli mimarı Alexandre Vallaury’nin baş eseri olarak gösterilen Düyun-u Umumiye Merkez binasının, özellikle I. Ulusal Mimarlık Dönemi’nde, kendisinden sonra gerçekleştirilmiş olan pek çok yapı için model oluşturmuş olduğu söylenebilir. Dönemin küçük boyutlu iktisadi yapılarından olan Société Ottomane de Change et de Valeurs, yine Voyvoda Caddesi’nde, Alexandre Vallaury tarafından tasarlanmış olan bir yapıdır. Osmanlı Bankası Genel Müdürlüğü binasıyla aynı yıllarda yapıldığı tahmin edilen yapının, borsa işlemleri konusunda uzmanlaşmış ve kambiyo faaliyetlerinin sürdürüldüğü bir kurumun binasının, XIX. Yüzyılda ne tür kriterler dikkate alınarak tasarlandığını göstermesi bakımından değer taşıdığı söylenebilir. 534 Dönemin bir başka banka yapısı, Alman İmparatorluğu’nun Doğu’ya doğru yayılma politikasının uygulayıcısı durumundaki, merkezi Berlin’de bulunan Deutsche Bank için Bahçekapı’da inşa edilmiş olan Germina Han binasıdır. Söz konusu misyonla İstanbul’da bulunan bankanın görevlendirmiş olduğu Alman mimar Jasmund’un, Deutsche Orient Bank için tasarlamış olduğu Germina Han binasında, baskı kurucu, soğuk Orta Avrupa mimarisinin özelliklerini taşıyan bir bina tasarladığı görülmektedir. Bu mimarinin, o dönem imparatorluk içinde güçlü etkileri olan Alman finansı için uygun bir simge olduğu söylenebilir. Soğuk gri taş kütlesinden oluşan yapı, az pencereli sağır duvarları, çokgen kulesi ve bu kulenin üzerindeki bakır kubbesiyle daha çok, gururlu XIX. Yüzyıl Alman milliyetçiliğinin simgesi olarak belirmektedir. Bu bağlamda yapıyı, özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde siyasi ve ekonomik alanda güçlenen Türk-Alman ilişkilerinin mimari alana yansıyan somut ifadelerinden biri olarak değerlendirmek mümkündür. XIX. Yüzyıl’da Osmanlı başkenti İstanbul’un en büyük ticaret hanı durumunda olan ve Alexandre Vallaury tarafından tasarlanan Ömer Abed Hanı, özellikle Tanzimat’tan sonra Batı’yla olan ilişkilerin artmasına paralel olarak gelişen ve çeşitlenen ekonomik faaliyetlere evsahipliği yapmıştır. Binanın konumunun belirlenmesinde, ithalat ve ihracat faaliyetleri gözetilerek Karaköy Limanına ve dönemin finans merkezi durumundaki Voyvoda Caddesine yakın bir konumda olmasının istenilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Dönemin sanayi yapıları arasında önemli bir yere sahip olan Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu, 1895’te geçirmiş olduğu bir yangın sonrası Raimondo D’Aronco tarafından bir yenileme ve genişletme çalışması olarak meydana getirilmiştir. Fransız Sevres Porselen Fabrikasının desteğiyle kurulmuş olan fabrika, 1895’te çalışmaya başlamış ve 1908’e kadar düzenli olarak çalışmasını sürdürmüş, ancak 1909’da II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle bu çalışmalar yavaşlatılmıştır. Yıldız Çini Fabrikası, gerek kurulması Sultan tarafından sağlanan ilk çini fabrikası oluşu, gerekse ilginç mimarisiyle, Yıldız Sarayı yapılar topluluğu 535 içinde ayrı bir yere sahiptir. Bu durum yapının toplumsal önemini arttırmakta ve simgelediği kavramların sınırlarını genişletmektedir. Fabrika, ayrıca özellikle üretime başladığı yıllarda Sanayi-i Nefise Mektebi, Müze-i Hümayun ve Hamidiye Etfal Hastanesi gibi farklı kurumlarla ilişki içerisinde oluşuyla, dönemin ekonomimimarlık ve kültür-sanat ilişkileri açısından da bağlar kurulabilmesini sağlayan bir özelliğe sahiptir. Dönemin bir diğer önemli sanayi kuruluşu da Cibali Tütün Fabrikası’dır. 1876’da devlet borcuna karşılık tütün tekel imtiyazı Galata bankerlerine, 1880’deyse Düyun-u Umumiye İdaresi’ne bırakılmıştır. 1884’te Osmanlı sınırları içerisinde tütün alım ve imalat rüsumlarını toplama imtiyazı, Reji İdaresi’ne verilmiştir. Cibali Tütün Fabrikası bu gelişmelerin sonucunda, 1884 yılında Alexandre Vallaury ve Hovsep Aznavur tarafından tasarlanmış ve birkaç aşamada tamamlanarak üretime başlamıştır. Tütün Rejisinin, Osmanlı Bankası ve Düyun-u Umumiye İdareleriyle yakın ekonomik işbirliği içerisinde olarak, özellikle XIX. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı iktisadi yaşamında belirleyici roller üstlenen bir kurum olduğu ve anılan kurumlarla birlikte son dönem Osmanlı ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkilerinin şekillenmesinde etkin rol oynamış olduğu görülmektedir. Türk-Alman ilişkilerinin bu dönemde yoğunluk kazanmış olması, demiryolu hatlarının ve kentin Anadolu ve Avrupa yakasında yer alan iki önemli gar binasının da Alman finansı, müteahhitleri ve mimarları eliyle ortaya konulmasında önemli bir rol oynamıştır. Bu bağlamda inşa edilmiş olan Sirkeci Garı, İstanbul’u Avrupa’ya bağlayan demiryollarının başlangıç noktasında yer almaktadır. İstanbul’un ilk büyük gar binası olarak Alman mimar Jasmund tarafından tasarlanan ve Doğu seçmeciliğinin Almanlar eliyle biçimlendirildiği, Oryantalist üslup özellikleriyle dikkat çekmekte olan yapı, tasarımıyla da Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde inşa edilen pek çok gar binasını etkilemiştir. 536 İstanbul ile Avrupa arasında L’Orient Express (Doğu Ekspresi) olarak tanınan özel bir uluslararası trenin hizmete girmesiyle, trenin ulaştığı son durak olan Sirkeci Garı, Batılılar tarafından Doğu’nun kapısı olarak değerlendirmekteyken, Osmanlı aydınlarınca Batı’ya ve çağdaşlığa açılan bir kapı olarak görülmüştür. Bu bağlamda Sirkeci Garı, konumu, mimarisi, mimarı, üslup özellikleri ve yüklendiği sembolik anlamlarla, ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü bağlar kurulabilmesini sağlayan bir yapı durumundadır. Otto Ritter ve Helmuth Cuno adlı Alman mimar-mühendisler tarafından tasarlanan, Anadolu ve Bağdat Demiryolları’nın başlangıç noktasındaki Haydarpaşa Garı, Alman izi taşıyan aşırı süslü Neorönesans biçimleriyle, uluslararası rekabette Almanların kısa süre önce elde ettikleri ayrıcalıklı yerin açık göstergesi durumunda olduğu söylenebilir. İstanbul peyzajında Anadolu’nun kapısı olarak görülebilecek Haydarpaşa Garı, imparatorluğun son döneminin siyasal tarihinde büyük önemi olan Bağdat Demiryolunun başkentteki simge yapısıydı ve II. Abdülhamid’in özel isteğiyle inşa edilmişti. Avrupa yakasındaki Sirkeci Garı, Avrupa’dan gelen yolcuları bir Şark havası içinde karşılarken, Asya yakasındaki gar, Doğu’dan gelen yolculara Avrupai yüzünü gösteriyor, böylece Osmanlı başkentinin “Doğu’yla Batı’nın kesiştiği noktada olduğu romantizmi” vurgulanmış oluyordu. Yapı, Eylül 1917’de cephelere ulaştırılmak üzere gara yığılmış bulunan cephane ve savaş malzemesiyle can kaybına mal olan ve yapıyı patlamaların yol açtığı yangınla harap hale getiren bir sabotajla da siyasi tarihteki yerini almıştır. Dönemin en önemli sağlık kurumu ve yapısı Şişli’de kurulmuş olan Hamidiye Etfal Hastanesi’dir. Sultan Abdülhamid’in kızı Hatice Sultan anısına yaptırmış olduğu hastane, o dönem dünyanın birinci derece çocuk hastanelerinden olan ve Berlin’de Kaiser und Kaiserin Friedrich Kinderkrankenhaus adıyla 1889 yılında hizmete açılan pavyon tarzındaki hastane model alınarak oluşturulmuştur. II. Meşrutiyet’e kadar en parlak dönemini yaşamış olan hastane, 1908’den sonra 537 Meşrutiyet yöneticilerinin izlemiş olduğu siyaset ve II. Abdülhamid’e duyulan tepkinin, kurduğu kurumlara yansıtılması sonucunda kaderine terk edilmiş ve ayrıca Hamidiye ismi ise değiştirilmiştir. Türkiye’nin ilk çocuk hastanesi ve aynı zamanda ilk modern sağlık kurumu niteliğini taşımakta olan hastane, değişik hastalıkların birbirinden bağımsız, ayrı yapılarda tedavi edildiği, büyük bir bahçe içinde düzenlenmiş pavyon tipi hastanelerin de Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk örneği olarak önem kazanmaktadır. Hastane, hizmete girdiği dönemde, yurtdışından gelen devlet adamları ve tıp otoritelerinin övgüsünü alan, çağının Batılı örnekleri düzeyinde bir sağlık hizmeti sunmakta olduğu anlaşılmaktadır. Dönemin sivil mimarideki önemli yapılarından olan Helbig (Doğan) Apartmanı, yapıldığı yıllarda Pera’da, bölgenin seçkin konut alanlarından biri durumundaki Yazıcı Sokak üzerinde inşa edilmiştir. Helbig Apartmanı, XIX. Yüzyıl sonunun tüm teknolojik olanaklarından faydalanılarak, özenli bir biçimde gerçekleştirilmiş ve bu düzeniyle, aynı yüzyıl sonunda Avrupa kentlerinde inşa edilmiş olan konutlarla büyük benzerlikler göstermektedir. Yapı, bu dönemde, Osmanlı mimarlık repertuarı için yeni bir yapı türü olan apartman binaları arasında, içerdiği daire sayısının çokluğu ve tasarımıyla bir tür “toplu konut” niteliğinde olan özel bir örnek olması bakımından önem taşımaktadır. Helbig Apartmanı, Batılılaşma ve özellikle Tanzimat Dönemi’yle birlikte değişim ve dönüşüme uğrayan Osmanlı toplum yaşamının, geleneksel Türk-İslam konut tipinden, Batılı tarzdaki bir yaşam şeklini barındıran apartman yapı türüne geçişte, boyutları ve tasarımıyla önemli bir örnek olarak mimarlık tarihimizdeki yerini almıştır. Dönemin bir diğer konut uygulaması olan Botter Apartmanı, Pera’da, İstiklal Caddesi üzerinde yer almaktadır. Yapı, II. Abdülhamid’in ve Saray’ın resmi terzisi olan Hollanda uyruklu Jean Botter’in atölyesini ve konutunu bir arada barındırmak üzere dönemine özgü büyük aile konutu tipinde, Raimondo D’Aronco tarafından 1900’de tasarlanıp gerçekleştirilmiştir. Yapının zemin ve birinci katı Botter’in işyeri, üst katları ise konutu olarak düzenlenmiştir. 538 Temelini Avrupa geleneğinden alan, dar ve uzun bir parselde inşa edilmiş, konut işlevinin ve ticari etkinliğin bir arada yer aldığı, sokağa cephesi olan bir bina tipolojisinde tasarlanmış olan yapı, üslup özellikleriyle ise kentsel ölçekte ArtNouveau mimarisinin başkent İstanbul’daki ilk önemli örneğini oluşturmaktadır. Bir modaevinin son moda bir eğilimle tasarlanmış olması, işlevine uygun görünmektedir. Yapı, sonraki yıllarda İstanbul’da yaygınlaşacak olan bu üslubun uygulanışında kalite belirleyici bir örnek olmuştur. Tanzimat’la birlikte çeşitlilik kazanmaya başlamış olan Osmanlı mimarlığının, bu dönemde önem kazanan bir diğer yapı türü de oteller olmuştur. Beyoğlu, Tepebaşı, Meşrutiyet Caddesi üzerinde inşa edilmiş olan Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli), bu türün ilk modern örneği ve Türkiye’de betonarme uygulamalarının en erken örneklerinden biri olarak dikkat çekmektedir. Guglielmo Semprini tarafından tasarlanan ve Şubat 1891’de açılan otel, yeni dönemin gelişen lüks anlayışını yansıtmakta ve kendisinden sonra gelen “Grand Hôtel” anlayışını sergileyen kuruluşların öncüsü durumunda olması nedeniyle önem kazanmaktadır. Dönemin en önemli otellerinden olan Pera Palas Oteli, yine Meşrutiyet Caddesi üzerinde inşa edilmiştir. İstanbul’un, Düyun-u Umumiye İdaresi’yle perçinlenen, Batı’nın ekonomik güdümü altına girdiği XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğinde, konforlu bir otele ve restorana olan gereksinimi ve Uluslararası Yataklı Vagonlar Şirketi’nin yaratmış olduğu ziyaretçi sirkülasyonu, başkent İstanbul’da Batı metropolleri standardında, modern bir otel gereksinimini artırmıştır. Compagnie Internationale des Grands Hôtels dizisinin bir parçası olarak inşa edilmiş olan Pera Palas Oteli’nin, Vagon-Lits’nin düzenlediği Orient Express turlarıyla İstanbul’a gelecek olan yolcuları ağırlaması düşünülmüştü. Alexandre Vallaury tarafından tasarlanan ve inşasında döneminin en yeni teknikleri kullanılarak, 1895 yılı başlarında hizmete açılmış olan Pera Palas Oteli, dünya siyaset ve kültür hayatının ünlü simalarını ağırlamış olması nedeniyle de ayrı bir önem kazanmaktadır. 539 Tanzimat’ın Osmanlı mimarlığına kazandırmış olduğu yeni yapı türlerinden olan ve ekonomik ve ticari faaliyetlerde önemli yer tutan pasajların yapımına bu dönemde de devam edilmiştir. Bunlar arasında önemli bir örnek olan Cité de Pera, Grand Rue de Pera ile Tiyatro Sokağı’nın birleştiği köşede inşa edilmiştir. Dönemin ünlü bankerlerinden Hristaki Zografos tarafından yaptırılmış olan Cité de Pera, Mimar Kleanthy tarafından, birbirini kesen tonozlu iki geniş koridordan oluşan bir geçit şeklinde tasarlanmış ve pasajın zemin katında dükkânlar, üst katlarındaysa konut veya işyeri olarak kullanılan mekânlara yer verilmiştir. Mayıs 1876’da tamamlanarak hizmete açılmış olan pasajın gerek apartman daireleri, gerekse de dükkânları, ilk kullanıcılarından itibaren, Pera bölgesinin tanınmış aileleri ve tüccarları tarafından kiralanmıştır. Cité de Pera, yapıldığı dönemde başkent İstanbul’un ekonomi ve kültür yaşamının önemli odak noktalarından biri durumundadır. Yapı, XIX. Yüzyıl’ın son çeyreğinde inşa edilen diğer birçok apartman ve pasaj için de örnek teşkil etmiş olmasıyla önem kazanmaktadır. Batılı etkilerin en yoğun olarak görüldüğü Galata-Pera bölgesinde, bu dönemde uygulanmış olan bir diğer yapı türü de sosyal yapılardır. Elçilikler çevresinde gelişen Batılı ve levanten grup ve cemaatler, etnik ve kültürel kimlikleri çerçevesinde örgütlenerek bir araya gelmişler ve bu durum da bu işlevi yerine getirecek olan yapıların inşasını gerekli hale getirmiştir. Bu yapı türünün önemli bir örneği durumundaki Cercle d’Orient, Pera’da Grand Rue de Pera ile Yeşilçam Sokağı’nın kesiştiği köşede yer almaktadır. Kulübün binası, levanten mimar Alexandre Vallaury’nin erken dönem çalışmalarından biri olarak zemin ve birinci katları pasaj, ikinci ve üçüncü katlarıysa kulüp olarak tasarlanmış ve 1884 yılında tamamlanmıştır. İnşa edildiği dönemde, Pera mimarisinde simgesel değer kazanmış olan yapı, dönemin varlıklı ve seçkin yabancı, levanten ve Osmanlı simalarını, asker, diplomat ve iş adamlarını konuk etmiş olması nedeniyle, başkent İstanbul’da ekonomi, siyaset ve mimarlık bağlarının güçlü kurulabildiği yapılardan biri durumundadır. 540 XIX. Yüzyıl’da devletin giderek zayıflayan mali gücü ve otoritesini, halk nezdinde yeniden sağlamak amacıyla, II. Abdülhamid Dönemi’nde saat kulelerinin hem Anadolu’da hem de başkent İstanbul’da inşa edilerek bu misyonu yüklenmiş oldukları söylenebilir. Sultan Abdülhamid’in, 1901 yılında tahta çıkışının 25. yılını kutlamak amacıyla, sancak ve vilayetlerde saat kulelerinin yapımını emretmesi üzerine, başkent İstanbul’da, Anadolu’da ve Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisindeki Balkan ve Ortadoğu coğrafyasında pek çok saat kulesi inşa edilmiştir. İstanbul ve diğer kentlerdeki saat kuleleri arasında en büyük boyutlu olan Dolmabahçe Saat Kulesi bu yapı türünün önemli bir örneğidir. Dolmabahçe Sarayı ile Bezmialem Valide Sultan Camii arasındaki alanda, 1890-1894 yılları arasında inşa edilmiş olan yapının, Valide Sultan Camii’nin yanında yer almasına rağmen mesafesini ve bireyselliğini koruyan bir yapı olduğu söylenebilir. Dolmabahçe Saat Kulesi, her ne kadar Dolmabahçe Camii’nin anıtsallığının egemenliği altına girmiş, hatta tümüyle onun gölgesinde kalmış gibi gözükse de, modernite ile İslami değerlerin yan yana yaşadığına işaret eden bir yapı karakterindedir. Bu türün bir diğer önemli örneği olarak gösterilebilecek olan Yıldız Hamidiye Saat Kulesi ise Yıldız Hamidiye Camii avlusunun kuzeybatı köşesinde yer almaktadır. Yapı, II. Abdülhamid tarafından önemli bir yönetim merkezi haline getirilen Yıldız Sarayı ve Yıldız Hamidiye Camii’ne oldukça yakın bir konumda, sarayın bir parçası olarak inşa edilmiştir. Sultan Abdülhamid’in selamlık törenleri için görkemli bir dekor oluşturan Yıldız Hamidiye Camii’nin, avlusunun köşesinde yer alan saat kulesi, bu camiyle birlikte XIX. Yüzyıl sonu için önemli tanıklıklar gösteren bir yapıdır. Cuma namazlarının bir geçit alayının ardından ayrıntılı bir seremoniyle kılındığı Yıldız Hamidiye Camii, Sultan Abdülhamid rejiminin büyük gücünü vurgulamaktaydı ve bu anlamda bu törenlerin önemli bir toplumsal ve siyasal işlevi bulunmaktaydı. Tüm bu kompozisyon içerisinde Yıldız Hamidiye Saat Kulesi de, o dönem çekilmiş olan tüm fotoğraflarda kendisine yer bulan ve sembolik anlamlar da yüklenmiş olan simge bir yapı durumundadır. Bu sembolizmi, “Batılı misyonu” ve Doğulu, Oryantalist görünümüyle ifade etmek mümkündür. 541 Dönemin önemli anıtlarından olan ve bugün mevcut olmayan Ayastefanos Anıtı, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda, Ayastefanos’a kadar gelen ve burada bir de antlaşma imzalayan Ruslar tarafından, bu savaş sırasında hayatını kaybetmiş olan Rus askerlerinin anısına Yeşilköy yakınlarında inşa edilmişti. Görünüşte oldukça kabul edilebilir ve hümanist gerekçelerle inşa edilmesi planlanan yapı, tamamlandığında, başlangıçtaki “safiyane” önerinin amacını aşan bir biçim ve boyutta gerçekleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Anıt, I. Dünya Savaşı başlayıp, Rusya’ya savaş açıldığında, 1877-1878 yenilgisinin anısını taşıdığı düşünülerek, Kasım 1914’te yıkılmıştır. Ayastefanos Anıtı, her ne kadar bugün mevcut olmasa da, Batı nüfuz ve siyasi gücünün yüksek noktalara ulaştığı yıllarda, Batılı ve emperyalist ülkelerin İstanbul’a mimari eserlerle siyasi güçlerini hatırlatıcı izler bırakma denemelerinin ilk ve özel örneklerinden biri olarak mimarlık tarihimizdeki yerini almıştır. Dönemin bir diğer anıtı da, siyasi ve ekonomik alanda Türk-Alman ilişkilerinin yoğunlaştığı bir dönemde, Sultanahmet Meydanında inşa edilmiş olan Alman Çeşmesi’dir. Prusya Kralı ve Alman İmparatoru II. Wilhelm’in 1898 yılında Türkiye’ye yaptığı ikinci ziyaretin anısına ithaf edilmiş olan anıt-çeşme, yapıldığı tarihte Türk-Alman dostluğunun bir simgesi olarak sunulmuş olan, dolayısıyla politik anlamı ve içeriği çeşme işlevinin önüne geçen yapıt, günümüzde daha çok anıtsal değeriyle tanınmaktadır. IV. 4. II. Meşrutiyet’ten, Cumhuriyet’e (1908-1923) Bu dönem, V. Mehmed Reşad (1908-1918) ile VI. Mehmed Vahideddin Dönemlerini (1918-1922) kapsamaktadır. II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra tahta geçirilmiş olan V. Mehmed’in dönemi, “savaş yılları” olarak adlandırılabilir. Bu dönemde, padişahın, Yıldız Sarayı’nda oturmak istemeyerek, babası Sultan Abdülmecid’in yaptırmış olduğu Dolmabahçe Sarayı’nda yaşamayı tercih ettiği görülmektedir. 542 Tahta çıktığında 65 yaşında, siyasi deneyim ve kişisel hırstan yoksun durumda bulunan padişah, bu nedenle yönetimi de facto anlamda elinde tutan İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne bırakmıştır. İttihat ve Terakki’nin ise, 1913 yılı ortalarına kadar, iktidara doğrudan el koyma cesaretini gösteremeyerek, eski dönemin paşalarının çoğunlukta bulunduğu bazı kabineleri desteklemekle yetinmiş olduğu görülmektedir. Dönemin en önemli siyasi ve diplomatik gelişmelerinin başında, 1878 Berlin Antlaşması’ndan bu yana gündemi meşgul eden “Balkan sorunu” bulunmaktadır. Ekim 1912’de Osmanlılara karşı savaşa girişen Balkan ittifakı, sonuçta birkaç hafta içinde Balkanları ele geçirmiştir. Bu kayıpla Osmanlılar içte sınırların daralması, prestij kaybı, ulusçuluk düşüncesinin uyanışı ve İttihat ve Terakki Partisi iktidarının güçlenmesi sonuçlarıyla karşılaşırken, dışta ise Asya’daki Osmanlı eyaletlerinin paylaşılması düşüncesinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Trablusgarp’ın da İtalyanlar tarafından işgal edilmiş olduğu bu dönemde en önemli küresel gelişme ise Haziran 1914’te I. Dünya Savaşı da başlamış olmasıdır. İlk aylarda bir Avrupa savaşı görünümünde olan savaş, ilerleyen zamanlarda Osmanlı İmparatorluğu için de geniş siyasi etkileri olacak olan bir dünya savaşına dönüşmüştür. I. Dünya Savaşı’na giderken, Osmanlı İmparatorluğu, Balkan ve Trablusgarp savaşlarından çıkmış ve kaybedilen bu savaşlar sonucunda imparatorluk, birçok yönden kayıplara uğramıştı. Büyük toprakların elden çıkmış olması nedeniyle kamuoyunda moral düşüklüğü hâkim olmaya başlamıştı. Avrupa kamuoyu ve devletlerine göre Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa siyasetinde etkin ve söz sahibi olması, bu gelişmelerden sonra olanaklı değildi. Tüm bunların sonucunda Osmanlı İmparatorluğu her yönden tam bir çözülme sürecine girerek, Batılı devletlerin paylaşım projelerinin temel gündemi haline gelmiştir. 14 Kasım 1914’te Osmanlı İmparatorluğu varlığını korumak ve sürdürebilmek için resmi ve fiili olarak, V. Mehmed’in son dört yıllık saltanatı 543 boyunca sürecek olan I. Dünya Savaşı’na girmiştir. Ancak birlikte savaştığı Almanya, Avusturya ve Bulgaristan’ın toplam gücü savaşı kazanmak için yeterli olmamış ve dört yılın sonunda yenik duruma düşen Uzlaşma Devletleri, her büyük devlete bir pay çıkaracak kadar geniş olan Osmanlı İmparatorluğu topraklarının paylaşılması projelerine girişmişlerdir. Bu gelişmelerin sonucunda Osmanlı İmparatorluğu’na son verilmesi ve paylaşılmasına zemin hazırlayan Mondros Ateşkes Antlaşması, 30 Ekim 1918’de imzalanmış ve yürürlüğe girmiştir. Söz konusu dönem ekonomik anlamda değerlendirilecek olursa: II. Meşrutiyet’in ilanından sonra iktidarı ele geçirmiş olan İttihat ve Terakki yönetimi altında Osmanlı maliyesinin, önceki dönemlerden devralındığı üzere çökmüş durumda olduğu görülmektedir. İttihat ve Terakki yöneticilerinin, önceki dönemlerde olduğu gibi, borçlanma yolunu denedikleri ve bütçede tasarruf sağlanması için de kimi önlemlere başvurdukları ve “milli iktisat” kurmak yönünde kimi adımlar attıkları görülmektedir. Tüm bu çabalar, I. Dünya Savaşı’nın yaratmış olduğu siyasi ve ekonomik bunalımlar nedeniyle sonuçsuz kalmıştır. Dönemin sembol anıtlarından biri olarak inşa edilmiş olan Şişli’deki Abide-i Hürriyet, 31 Mart Vakası olarak bilinen Meşrutiyet karşıtı ayaklanmanın bastırılması sırasında hayatını kaybedenlerin anısına yaptırılmıştır. I. Ulusal Mimarlık Dönemi ve üslubunun özgün örneklerinden biri olarak Mimar Muzaffer Bey tarafından tasarlanan anıt, Meşruti yönetimi yeniden inşa etmiş olan İttihat ve Terakki yönetiminin, Meşrutiyet düşüncesine olan bağlılığının ve bu uğurda şehit düşmüş olanlara saygısının somut bir ifadesi durumundadır. Anıtın bulunduğu arazide, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinde ve 31 Mart Vakasının bastırılmasında aktif bir rol oynamış olan Mahmud Şevket Paşa’nın türbesi ile Midhat ve Talat Paşaların mezarlarının da bulunuyor olması nedeniyle, anıt ve üzerinde yer aldığı arazi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü anlamlandırmalar içermektedir. 544 V. Mehmed’in ölümü üzerine, Temmuz 1918’de son Osmanlı padişahı olarak tahta geçen VI. Mehmed Vahideddin Dönemi’nin ilk günlerinde I. Dünya Savaşı, hemen her cephede Osmanlı ordularının da yenik düşmesiyle tamamlanmak üzereydi. 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalanmasından sonra, Kasım 1918’de İttihat ve Terakki liderleri Avrupa’ya kaçmışlar, bunu izleyen süreçte İstanbul İtilaf Devletleri tarafından işgal edilmiş ve bu olayla İstanbul’da 4 yıl sürecek olan işgal ya da mütareke dönemi başlamıştır. Sultan Vahideddin bu gelişmeler karşısında bir varlık gösteremediği gibi, Aralık 1918’de Meclis-i Mebusan’ı feshetmiştir. Ege Bölgesi’nde Yunan işgalinin başlaması üzerine, Damat Ferit Paşa Hükümeti istifa etmiş ve 16 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Paşa İstanbul’dan ayrılarak Anadolu’da kurulacak yeni yönetimin ve devletin ilk adımını atmıştır. 16 Mart 1920’de İngiliz, Fransız ve İtalyanlardan oluşan Batılı güçler tarafından başkent İstanbul işgal edilmiştir. 11 Nisan 1920’de Meclis-i Mebusan, Sultan Vahideddin’in emriyle kapatılmış ve dağılan meclisin birçok üyesi, çeşitli yollardan Ankara’ya giderek 1920’de açılan TBMM’ye katılmışlardır. 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevres Antlaşması’yla Osmanlı İmparatorluğu fiili anlamda son bulmuştur. 1 Kasım 1922’de TBMM tarafından saltanatın kaldırılmasıyla, halife sıfatıyla on beş gün daha Yıldız Sarayı’nda kalan VI. Mehmed Vahideddin, sığınmak üzere İngiltere’ye başvurmuş ve aldığı olumlu cevap üzerine 17 Kasım 1922’de Dolmabahçe’den ayrılmıştır. Bu durum sonucunda, TBMM’de halifelikten uzaklaştırılması kararı alınmıştır. Siyasi ve ekonomik anlamda Osmanlı İmparatorluğu’nun son günlerinin yaşanmış olduğu bu dönemde, dönem mimarisini etkilemiş olan önemli bir gelişmeden söz etmek mümkün görünmemektedir. 545 V. SONUÇ Osmanlı İmparatorluğu’nda 1699 Karlofça Antlaşması, imparatorluğun toprak kaybetmeye başladığı, siyasi, ekonomik ve diplomatik alanlarda gerileme dönemine girilen bir sürecin başlangıcı olmuştur. Bu tarihten sonra Osmanlı devlet adamları, yönlerini Batı’ya dönmüş ve buradaki gelişmeleri izleyerek, çağdaş uygarlıkları yakalama arayışı içerisine girmişlerdir. Söz konusu sürecin başlangıcı, III. Ahmed Dönemi’nde yaşanan ve Lale Devri olarak anılan dönemdir. Bunu izleyen süreçte, III. Selim Dönemi’nde Batılılaşma olgusu askeri bir karakter ve ağırlık kazanmıştır. Sonrasında tahta geçen II. Mahmud’un ise yenileşme hareketlerinin önünde en büyük engel olarak duran Yeniçeri Ocağı’nı 1826’da ortadan kaldırmış olması, Batılılaşma döneminin en önemli reform hamlesi olarak, kendisinden sonra ilan edilecek olan Tanzimat hareketi için büyük bir kazanım sağlamıştır. Bununla birlikte bu dönemde imzalanan ve uzun yıllar boyunca Osmanlı iktisat politikasının temelini oluşturacak olan 1838 Osmanlı-İngiliz (Baltalimanı) Ticaret Antlaşması, Osmanlı mali yapısını bozmuş ve imparatorluğu, ileri Avrupa ekonomisinin açık pazarı haline getirmiştir. Bu durum, imparatorluğun 1875’te yaşayacağı mali iflasa giden yolda ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından bir kırılma noktası olmuştur. Sultan Abdülmecid Döneminde ilan edilmiş olan Tanzimat, Avrupa devletlerinin ağırlaşan baskısı ve diğer iç faktörler nedeniyle meydana gelen ekonomik ve siyasi çözülme sürecine, dönemin bürokratlarının bulmuş oldukları bir çıkış yoludur. Bürokrasi, eğitim, hukuk, maliye, askeriye, sağlık, bayındırlık, sanayi vd. birçok alanda modernleşme arayışında olan ve Batının ekonomik yapısıyla entegre olmaya çalışan bu hareket, yetişmiş yeterli elemanın bulunmayışı ve eskinin yanına yeniyi koyan düalist yaklaşımı nedeniyle hedeflenen başarıya ulaşamamıştır. 546 Tanzimat’la birlikte, her alanda ivme kazanmış olan Batılılaşma hareketlerinin Osmanlı mimarlığına yansıması ise Batılılaşan Osmanlı kurumları ve toplum yapısı nedeniyle, garlar, pasajlar, apartmanlar, oteller, sosyal yapılar vb. gibi, daha önce olmayan yeni birçok farklı yapı türünün Osmanlı mimarlığına bu dönemde dâhil olması şeklinde olmuştur. Söz konusu yapıların birçoğu, bu dönemde başkent İstanbul’a gelmiş olan Batılı mimarlar eliyle gerçekleştirilmiştir. 1853-1856 yılları arasında gerçekleşen Kırım Savaşı ve bu savaş sonrasında imzalanan antlaşmalar, dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından önemli sonuçlar doğurmuştur. Söz konusu savaşın meydana getirmiş olduğu olumsuz mali tablo nedeniyle, Osmanlı maliyesi Ağustos 1854’te ilk kez dış borçlanma yoluna başvurmuştur. Temelde iktisadi yatırımlara yönelik olarak yapılması gereken bu borçlanmaların bir kısmıyla, yapımına bu dönemde başlanan sarayların inşaat giderleri karşılanmıştır. Dönemin tüm olumsuz siyasi ve ekonomik koşullarına rağmen Sultan Abdülmecid, başta saraylar olmak üzere, askeri yapılar, eğitim yapıları, dini yapılar, kamu yapıları ve gerçekleştirilememiş olan bir anıt projesi gibi büyük çaplı ve maliyetli binalar inşa ettirmek konusunda girişimci bir tavır sergilemiştir. Söz konusu yapılar salt maliyetleriyle değil, tanıklık ettikleri ya da meydana gelmesine yol açtıkları siyasi olaylarla da Osmanlı siyasi tarihi açısından önem kazanmakta ve siyaset-mimarlık ilişkileri bakımından güçlü bağlar kurulmasını sağlamaktadırlar. Tanzimat’ı olgunlaştıran bir süreç olan Sultan Abdülaziz’in, on beş yıllık saltanatı da iç ve dış siyaset, ekonomik bunalım ve toplumsal eylemler bakımından yoğun olaylara sahne olmuştur. Diplomatik anlamdaysa savaşsız geçen on beş yıllık bir barış dönemi olan bu süreçte ilk kez bir Osmanlı padişahı yurtdışına geziler düzenlemiştir. Padişahın, Haziran 1867’de gerçekleştirmiş olduğu ve birçok Avrupa kentini kapsayan gezi programı, bu dönemde birçok farklı alanda gerçekleştirilecek olan reform girişimlerini ve dönemin mimarisini doğrudan etkileyen bir gelişme olmuştur. Bu doğrultuda Sultan, Avrupa’dan borçlanma yoluna başvurarak, geniş çaplı ve yüksek maliyetli yapıların inşaatı ile kimi kentsel reformlara girişmiştir. 547 Galatasaray Mekteb-i Sultanisi ve Karaköy-Beyoğlu Tüneli bu gelişmelerin somut bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Mali açıdan bir bunalım dönemi olan Sultan Abdülaziz’in saltanatında, istikrazların sürdürülerek, imparatorluktaki ilk bankalar, ilk demiryollarının kurulmaya başlanması ve ilk Türk fuarı olan Sergi-i Umumi-i Osmani’nin düzenlenmiş olması, bu gelişmeler için yeni yapıların inşasını gerekli kılan ve dönem mimarisini doğrudan etkileyen gelişmeler olmuştur. Dönemin en maliyetli ve gösterişli yapıları şüphesiz saraylardır. Bu dönemde Dolmabahçe Sarayı gibi saltanat makamını iyi bir şekilde temsil edecek anıtsal bir sarayın varlığı söz konusuyken, bununla yetinilmeyerek, Beylerbeyi ve Çırağan saraylarının inşasına başlanmış ve eşzamanlı olarak inşaları sürdürülen bu iki sarayın yüksek maliyetli inşaat giderleri, devletin 1875’te yaşayacağı ekonomik iflasa giden yolda önemli yapı taşlarından olmuştur. Söz konusu durum, dolaylı olarak Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesine neden olan önemli bir siyasi sonuç da doğurmuştur. Bu dönemde de büyük boyutlu askeri yapıların inşasına devam edilmiş; Taksim Topçu Kışlası bir yenileme projesi olarak gerçekleştirilmiştir. Ayrıca XIX. Yüzyıl ortalarında başlatılan kolluk kuvvetlerinin yeniden örgütlenmesi ve imparatorluktaki iç güvenliği sağlamak amacıyla, 1860’lardan sonra hız kazanan karakol yapımlarının bir sonucu olarak, Aziziye ve Maçka Karakolları gibi önemli karakol yapıları inşa edilmiştir. Tanzimat’ın getirmiş olduğu yeni düzenlemeler ve devlet teşkilatında yaşanan değişim ve dönüşüm, Sultan Abdülaziz Dönemi’nde yeni nazırlıklar ile kent hizmetleri bağlamında belediye örgütünün ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur. Bu durum, söz konusu faaliyetlerin yerine getirileceği yeni kamu binalarının da yapımını gerekli kılmıştır. Bu bağlamda Harbiye ve Bahriye Nezaretleri ile Altıncı Daire-i Belediye binaları yapılmıştır. 548 Söz konusu dönemde ayrıca, Tanzimat’ın hemen her alana getirmiş olduğu yenileşmenin ve yeni arz-talep dengelerinin bir sonucu olarak, Akaretler Sıraevlerinin yanı sıra, Passage d’Europe (Avrupa Pasajı), Hacapoulos Pasajı gibi farklı türde ve işlevde yapılar meydana getirilmiştir. V. Murad Dönemi, Tanzimat Dönemi için bir final olmuştur. Yaklaşık üç ay süren bu dönemde yönetim, de facto olarak Sultanı tahta çıkaran ihtilalci komitenin elinde olmuş; Sarayın siyaseten etkisiz hale getirilmiş olması ve özellikle iç siyasetteki karışıklıklar nedeniyle kayda değer bir mimari faaliyet meydana getirilememiştir. Yapılanma ve parçalanma yılları olarak değerlendirilebilecek olan II. Abdülhamid Dönemi’nin başlarında ilan edilmiş olan Meşrutiyet ve açılmış olan parlamento, başta siyasi ve ekonomik olmak üzere, birçok açıdan olumlu sonuçlar doğurmuştur. Ancak Tersane Konferansı, Londra Protokolü ve bunu izleyen Osmanlı-Rus Savaşı, padişahın siyasi bakımdan tavır değiştirmesine ve bunun sonucunda da Meşrutiyet Dönemi’ne son verip, yaklaşık 33 yıl sürecek olan İstibdat Dönemi’ni başlatmasına neden olmuştur. Osmanlı-Rus Savaşı’nın Rusların lehine sonuçlanması, ardından Almanya’nın yardımıyla Berlin Antlaşması’nın imzalanması ve ayrıca Sultanın bu dönemde “siyasal İslam”ı geliştirme politikasının bir sonucu olarak, Türk-Alman ekonomi, siyaset, mimarlık ilişkileri gelişmeye başlamıştır. İlerleyen dönemlerde Alman İmparatoru II. Giyom’un başkent İstanbul’da II. Abdülhamid’i ziyareti, Almanya’nın maddi nüfuzuna paralel olarak manevi nüfuzunun da Osmanlı İmparatorluğunda yayılmasını sağlamıştır. Tüm bu gelişmeler, dönem mimarisine Alman müteahhit, mimar ve mühendisler eliyle yapılacak olan başta demiryolu yapıları, finans kurumları yapıları ve bir anıt projesiyle somut olarak yansımıştır. Bu dönemde, bankacılık ve finans alanında Osmanlı Bankası, Düyun-u Umumiye İdaresi ve Tütün Rejisi İdarelerinin birlikte yürütmüş oldukları ekonomik 549 faaliyetler, büyük boyutlu banka, genel müdürlük, idare binaları ile fabrikaların yapılması sonucunu doğurmuştur. Sultan Abdülhamid’in, istibdatçı döneminde, Meşruti düşüncelere karşı bir tavır sergilemiş olmakla birlikte, hem Osmanlı İmparatorluğu’nu hem de devlet içinde kendi konumunu güçlendirmenin önemli bir aracı olarak gördüğü Batılılaşma ideolojisine ise bütünüyle karşı olmaması, etkin bir reform döneminin yaşanmasını sağlamıştır. Özellikle, Tanzimat reformlarından bu yana Osmanlı devlet adamları için önemli bir misyon olan halkın eğitimi konusu, II. Abdülhamid Dönemi reformlarının en önemli ayağını teşkil etmiştir. Bu durum, mimaride Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi, Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane, Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu binaları gibi geniş çaplı ve maliyetli yapıların inşası sonucunu doğurmuştur. Söz konusu dönemde ayrıca, Postane-i Âmire, Posta ve Telgraf Nezareti binası gibi büyük boyutlu kamu yapıları ile dönemin önemli bir sağlık kurumu ve yapısı olarak Hamidiye Etfal Hastanesi meydana getirilmiştir. II. Abdülhamid Dönemi’nde özellikle Yıldız, saraylar, köşkler, kışlalar, karakollar, cami, saat kulesi, çini fabrikası ve çevresinde yer alan siyasal misyonlarla yüklü türbe ve dergâhlarla her açıdan bir yönetim ve yaşam merkezi haline getirilmiştir. Bu açıdan söz konusu bölge, dönemin ekonomi, siyaset ve mimarlık ilişkileri açısından güçlü veriler sağlamaktadır. Sultan Abdülhamid Dönemi’nde, Batılılaşma ve özellikle Tanzimat Dönemi’yle birlikte değişim ve dönüşüme uğrayan Osmanlı toplum yaşamının yansımaları ve ortaya çıkan yeni arz-talep ilişkilerinin sonucunda, Helbig, Botter Apartmanları, Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli), Pera Palas Oteli, Cité de Pera, Cercle d’Orient, Ömer Abed Hanı gibi büyük boyutlu yapılar da inşa edilmiştir. Söz konusu dönemin siyasal anlamda semboller yüklenmiş olan bir diğer yapı türü saat kuleleridir. XIX. Yüzyıl’da devletin giderek zayıflayan mali gücü ve 550 otoritesini, halk nezdinde yeniden sağlamak misyonunu yüklenmiş olan bu yapıların en önemli örnekleri Dolmabahçe ve Yıldız Saat Kuleleridir. Dönemin önemli anıtlarından olan ve bugün mevcut olmayan Ayastefanos Anıtı, Batı nüfuz ve siyasi gücünün yüksek noktalara ulaştığı yıllarda, Batılı ve emperyalist ülkelerin İstanbul’a mimari eserlerle siyasi güçlerini hatırlatıcı izler bırakma denemelerinin ilk ve özel örneklerinden biri olarak mimarlık tarihimizdeki yerini almıştır. Yönetimin de facto anlamda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin elinde bulunduğu V. Mehmed Reşad Dönemi, Balkan, Trablusgarp ve I. Dünya Savaşlarının yaşandığı büyük savaş yılları olmuştur. Özellikle, ilk aylarda bir Avrupa savaşı görünümünde olan ve ilerleyen dönemlerde Osmanlı İmparatorluğunun da katıldığı, küresel bir nitelik kazanan Dünya Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu için de geniş siyasi etkileri olacak olan bir savaşa dönüşmüştür. Tüm bu gelişmelerin sonucunda Osmanlı İmparatorluğu her yönden tam bir çözülme sürecine girerek, Batılı devletlerin paylaşım projelerinin temel gündemi haline gelmiştir. Bu gelişmelerin sonucunda Osmanlı İmparatorluğu’na son verilmesi ve imparatorluğun paylaşılmasına zemin hazırlayan Mondros Ateşkes Antlaşması, 30 Ekim 1918’de imzalanarak yürürlüğe girmiştir. İttihat ve Terakki yöneticileri tarafından, 31 Mart Vakası olarak bilinen Meşrutiyet karşıtı ayaklanmanın bastırılması sırasında hayatını kaybedenlerin anısına yaptırılmış olan Abide-i Hürriyet, dönemin sembol yapılarından biri olarak öne çıkmaktadır. VI. Mehmed Vahideddin Dönemi’nde 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevres Antlaşması’yla Osmanlı İmparatorluğu fiili anlamda son bulmuştur. Siyasi ve ekonomik anlamda Osmanlı İmparatorluğu’nun son günlerinin yaşanmış olduğu bu dönemde, dönem mimarisini etkilemiş olan önemli bir gelişmeden söz etmek mümkün değildir. 551 Sonuç olarak, İlber Ortaylı tarafından “imparatorluğun en uzun yüzyılı” olarak tanımlanan XIX. Yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir yandan birçok alanda modernleşmeye çalıştığı bir süreç olurken, diğer yandan da yaşanmış olan siyasi ve ekonomik bunalımlar nedeniyle, imparatorluğun çöküş yılları olmuştur. Bu dönemde yaşanılan tüm olumsuzluklara rağmen, mimari faaliyetlere büyük bütçeler ayrılarak büyük inşa faaliyetlerine girişilmiş olması, özellikle Tanzimat döneminde, Osmanlıların mimariyi modernleşmenin somut bir göstergesi olarak algılamış olduklarının bir kanıtıdır. 552 VI. ŞEKİLLER Şekil 1. Mekteb-i Sultani kat planları Şekil 2. Mekteb-i Sultani’nin giriş cephesini gösteren eski bir kartpostalı Şekil 3. Mekteb-i Sultani’nin Grand Rue de Pera’da yer alan anıtsal kapısını gösteren eski bir fotoğrafı Şekil 4. Mekteb-i Sultani’nin genel görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 5. Mekteb-i Sultani’nin İstiklal Caddesi üzerindeki anıtsal kapısı, Haz ran 2015 553 Şekil 6. Darülfünun-u Osmanî’nin Gaspare Fossati tarafından çizilmiş olan planı (1846) Şekil 7. Darülfünun-u Osmanî’nin panoramik görünüşü Şekil 8. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin Alexandre Vallaury tarafından çizilmiş olan planı 554 Şekil 9. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin eski bir fotoğrafı Şekil 10. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi hocaları ve öğrencileri 555 Şekil 11. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin, Osman Hamdi Bey Sokağı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 12. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin giriş cephesi, Haz ran 2015 Şekil 13. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Âlisi’nin iç görünüşü, Haz ran 2015 556 Şekil 14. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin zemin ve birinci kat planları 557 Şekil 15. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin deniz cephesini gösteren eski bir kartpostal Şekil 16. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin Tıbbiye Caddesi cephesini gösteren eski bir kartpostal 558 Şekil 17. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin deniz cephesi, Haz ran 2015 Şekil 18. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’nin Tıbbiye Caddesi’nde yer alan ana girişi, Haz ran 2015 559 Şekil 19. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun, Alexandre Vallaury tarafından çizilmiş olan planı Şekil 20. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun vaziyet planı 560 Şekil 21. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu’nun ilk aşamada inşa edilen bölümünü gösteren eski bir fotoğrafı Şekil 22. Âsâr-ı Atîka Müze-i Hümayûnu, Haz ran 2015 561 Şekil 23. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla) planı Şekil 24. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla) 31 Mart Ayaklanmasında yaşanılan çatışmalar sırasında çekilmiş olan eski bir fotoğrafı 562 Şekil 25. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla), bir hava fotoğrafında görünüşü Şekil 26. Mecidiye Kışlası’nın (Taşkışla) Taks m yönünden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 27. Mecidiye Kışlası (Taşkışla) iç mekân görünüşü, Haz ran 2015 563 Şekil 28. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu’nun (Topçu Kışlası), 1925 Tarihli Pervititch Haritasındaki görünüşü 564 Şekil 29. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu’nun (Topçu Kışlası) eski bir kartpostalı Şekil 30. Beyoğlu Kışla-i Hümayunu (Topçu Kışlası) ve Taksim çevresini gösteren bir hava fotoğrafı (1936) 565 Şekil 31. Orhaniye Kışlası’nın plan krokisi Şekil 32. Orhaniye Kışlası’nın Ortaköy cephesini gösteren eski bir fotoğrafı 566 Şekil 33. Aziziye Karakolu’nun eski bir kartpostalı Şekil 34. Maçka Karakolu’nun giriş katı planı 567 Şekil 35. Maçka Karakolu’nun giriş cephesini gösteren eski bir fotoğrafı Şekil 36. Maçka Karakolu, Haz ran 2015 568 Şekil 37. Yıldız Sarayı Dış Karakolu ve çevresindeki yapıların vaziyet planı Şekil 38. Yıldız Sarayı Dış Karakolu’nun giriş cephesi, Haz ran 2015 Şekil 39. Yıldız Sarayı Dış Karakolu’nun giriş holü, Haz ran 2015 569 Şekil 40. Dolmabahçe Sarayı’nın planı Şekil 41. Dolmabahçe Sarayı’nın eski bir kartpostalı Şekil 42. Dolmabahçe Sarayı’nın eski bir kartpostalı 570 Şekil 43. Dolmabahçe Sarayı’nın deniz yönünden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 44. Dolmabahçe Sarayı, Haz ran 2015 571 Şekil 45. Beylerbeyi Sarayı’nın zemin kat planı Şekil 46. Beylerbeyi Sarayı’nın eski bir kartpostalı Şekil 47. Beylerbeyi Sarayı, Temmuz 2013 572 Şekil 48. Yeni Çırağan Sarayı’nın vaziyet planı Şekil 49. Yeni Çırağan Sarayı’nın eski bir fotoğrafı Şekil 50. Yeni Çırağan Sarayı’nın eski bir kartpostalı 573 Şekil 51. Yeni Çırağan Sarayı’nın eski bir kartpostalı Şekil 52. Yeni Çırağan Sarayı’nın yaşadığı yangın sırasında çekilmiş bir fotoğrafı Şekil 53. Yeni Çırağan Sarayı, 1910 yangınında hasar gören saray önünde hatıra fotoğrafı çektiren işgal kuvveti askerleri 574 Şekil 54. Yeni Çırağan Sarayı, Haz ran 2015 Şekil 55. Yıldız Sarayı Kompleksinin vaziyet planı 575 Şekil 56. Yıldız Sarayı Kompleksi ve Hamidiye Camii’nin, Abbasağa yönünden çekilmiş eski bir fotoğrafı Şekil 57. Yıldız Sarayı Kompleksi, Büyük Mabeyn’in eski bir fotoğrafı Şekil 58. Yıldız Sarayı Kompleksi, Büyük Mabeyn’in eski bir fotoğrafı 576 Şekil 59. Ihlamur Kasrı, Merasim Köşkü’nün eski bir kartpostalı Şekil 60. Ihlamur Kasrı Merasim Köşkü, Haz ran 2015 577 Şekil 61. Ihlamur Kasrı Maiyet Köşkü, Haz ran 2015 Şekil 62. Şale Köşkü’nün zemin kat planı 578 Şekil 63. Şale Köşkü’nün inşa edilen ilk iki bölümünü gösteren eski bir fotoğraf Şekil 64. Şale Köşkü’nün inşa ed len lk k bölümünün görünüşü, Temmuz 2015 579 Şekil 65. Şale Köşkü’nün Raimondo D’Aronco tarafından eklenen son bölümünde salon, Temmuz 2015 Şekil 66. Abdülmecit Efendi Köşkü’nün zemin kat planı 580 Şekil 67. Abdülmecid Efendi Köşkü’nün, Kuşbakışı Caddesi’nde yer alan girişi, Haz ran 2015 Şekil 68. Abdülmecid Efendi Köşkü’nün arka cephesi, Haz ran 2015 581 Şekil 69. Abdülmecid Efendi Köşkü’nün ön ve yan cepheleri, Haz ran 2015 Şekil 70. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’nin meşruta üst katı ile cami üst kademe planı 582 Şekil 71. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’nin eski bir fotoğrafı Şekil 72. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, Haz ran 2015 583 Şekil 73. Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii harim, Haz ran 2015 Şekil 74. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii’nin planı 584 Şekil 75. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii’nin eski bir fotoğrafı Şekil 76. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii, Haz ran 2015 585 Şekil 77. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii’nin deniz yönünden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 78. Bezm-i Alem Valide Sultan (Dolmabahçe) Camii harim, Haz ran 2015 586 Şekil 79. Yıldız Hamidiye Camii üst kat planı Şekil 80. Yıldız Hamidiye Camii’nin eski bir fotoğrafı 587 Şekil 81. Yıldız Hamidiye Camii, Haz ran 2015 Şekil 82. Hidayet Camii’nin planı 588 Şekil 83. Hidayet Camii’nin eski bir fotoğrafı Şekil 84. Hidayet Camii’nin Yalıköşkü Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 589 Şekil 85. Hidayet Camii harim, Haz ran 2015 Şekil 86. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi ve Karaköy rıhtımının eski bir fotoğrafı 590 Şekil 87. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin eski bir fotoğrafı Şekil 88. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin, Galata Köprüsü’nden çekilmiş eski bir fotoğrafı 591 Şekil 89. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Karaköy) Mescidi’nin eski bir fotoğrafı Şekil 90. Mustafa Reşid Paşa Türbesi’nin Gaspare Fossati tarafından yapılmış olan ön tasarımları (1858) 592 Şekil 91. Mustafa Reşid Paşa Türbesi’nin Yeniçeriler Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 92. Keçecizade Fuad Paşa Türbesi’nin planı 593 Şekil 93. Keçecizade Fuat Paşa Türbesi’nin Klod Farer Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 94. Keçecizade Fuat Paşa Türbesi detay, Haz ran 2015 594 Şekil 95. Şeyh Zafir Türbesi’nin Raimondo D’Aronco tarafından çizilmiş olan projesi (1903-1904) Şekil 96. Şeyh Zafir Kompleksi’nin Mehmet Ali Bey Sokak’tan görünüşü, Haz ran 2015 595 Şekil 97. Harbiye Nezareti’nin (Bâb-ı Seraskeri) planı Şekil 98. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri) ve çevresinin eski bir hava fotoğrafı 596 Şekil 99. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri) girişinin eski bir fotoğrafı Şekil 100. Harbiye Nezareti’nin (Bâb-ı Seraskeri) Mercan yönünden çekilmiş eski bir fotoğrafı 597 Şekil 101. Harbiye Nezareti’nin (Bâb-ı Seraskeri) anıtsal kapısı, Haz ran 2015 Şekil 102. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri) binası, Haz ran 2015 598 Şekil 103. Harbiye Nezareti (Bâb-ı Seraskeri) köşklerinin Beyazıt Meydanı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 104. Bahriye Nezareti’nin birinci kat planı 599 Şekil 105. Bahriye Nezareti’nin eski bir fotoğrafı Şekil 106. Bahriye Nezareti’nin Haliç yönünden görünüşü, Haz ran 2015 600 Şekil 107. Bahriye Nezareti’nin Kasımpaşa yönünden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 108. VI. Daire-i Belediye’nin 1925 Tarihli Pervititch Haritasında görünüşü 601 Şekil 109. VI. Daire-i Belediye’nin ve Şişhane Meydanı’nın eski bir fotoğrafı Şekil 110. VI. Daire-i Belediye binasının Şişhane Meydanı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 602 Şekil 111. VI. Daire-i Belediye binasının Tünel yönünden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 112. Telgrafhâne-i Âmire, üst: plan, alt: cephe etüdü (G. Fossati çizimi) 603 Şekil 113. Telgrafhâne-i Âmire binasının eski bir fotoğrafı Şekil 114. Telgrafhâne-i Âmire’nin, Sur-ı Sultani üzerinde bulunduğu yerin bugünkü durumu, Haz ran 2015 604 Şekil 115. Postane-i Âmire binasının projesi Şekil 116. Postane-i Âmire’nin Yeni Cami yönünden görünüşü, Haz ran 2015 605 Şekil 117. Postane-i Âmire’nin zemin katı, Haz ran 2015 Şekil 118. Postane-i Âmire’nin birinci katı, Haz ran 2015 606 Şekil 119. Posta ve Telgraf Nezareti’nin zemin, 1, 2 ve 3. kat planları Şekil 120. Posta ve Telgraf Nezareti’nin eski bir kartpostalı 607 Şekil 121. Posta ve Telgraf Nezareti’nin ana cephesi, Haz ran 2015 Şekil 122. Posta ve Telgraf Nezareti’nin arka cephesi, Haz ran 2015 608 Şekil 123. Posta ve Telgraf Nezareti’nin ana holü, Haz ran 2015 Şekil 124. Posta ve Telgraf Nezareti’nin ana hol tavanı, Haz ran 2015 609 Şekil 125. Sergi-i Umumi-i Osmanî binasına ilişkin bir gazete haberi Şekil 126. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binasının Alexandre Vallaury imzalı vaziyet planı 610 Şekil 127. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binasının Alexandre Vallaury imzalı kat planları Şekil 128. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binasının Alexandre Vallaury imzalı Voyvoda Caddesi cephesi 611 Şekil 129. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Voyvoda Caddesi cephesinin eski bir fotoğrafı Şekil 130. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Haliç cephesinin eski bir fotoğrafı 612 Şekil 131. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Voyvoda Caddesi cephesi, Haz ran 2015 Şekil 132. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Haliç cephesi, Haz ran 2015 613 Şekil 133. Bank-ı Osmanî-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz binası Haliç cephesi detayı, Haz ran 2015 Şekil 134. Tütün Rejisi orta hol, Haziran 2015 Şekil 135. Tütün Rejisi zemin kat, Haziran 2015 614 Şekil 136. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binasının zemin kat planı Şekil 137. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binasının inşa edildiği yıllarda çekilmiş bir fotoğrafı 615 Şekil 138. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binasının giriş cephesi, Haz ran 2015 Şekil 139. Düyun-u Umumiye Şekil 140. Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez binası ikinci katı, Haziran İstanbul Merkez binası 2015 anıtsal giriş holü, Haziran 2015 616 Şekil 141. Société Ottomane de Change et de Valeurs binası vaziyet planı Şekil 142. Société Ottomane de Change et de Valeurs binasının Voyvoda Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 617 Şekil 143. Société Ottomane de Change et de Valeurs binası, Voyvoda Caddesi cephesinden detay, Haz ran 2015 Şekil 144. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubesi (Germina Han) Üst: Vaziyet planı, alt: çatı planı 618 Şekil 145. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubesi’nin (Germina Han) giriş cephesi, Haz ran 2015 Şekil 146. Deutsche Orient Bank Bahçekapı Şubesi’nin (Germina Han) giriş cephesinden detay, Haz ran 2015 619 Şekil 147. Ömer Abed Hanı’nın zemin kat planı Şekil 148. Ömer Abed Hanı’nın, Kemankeş Caddesi cephesi, Haz ran 2015 620 Şekil 149. Ömer Abed Hanı’nın Halil Paşa Sokağı cephesi, Haz ran 2015 Şekil 150. Ömer Abed Hanı, Kemankeş Caddesi cephesinde mimar ismi, Haz ran 2015 621 Şekil 151. Ömer Abed Hanı iç görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 152. Ömer Abed Hanı iç görünüşü, geçitler, Haz ran 2015 622 Şekil 153. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu’nun planı ve II. Abdülhamid Dönemi’nde gerçekleştirilen bölümler Şekil 154. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu’nun eski bir fotoğrafı 623 Şekil 155. Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu, Haz ran 2015 Şekil 156. Cibali Tütün Fabrikası’nın 1925 Tarihli Pervititch Haritasındaki görünüşü 624 Şekil 157. Cibali Tütün Fabrikası’nın eski bir kartpostalı Şekil 158. Cibali Tütün Fabrikası’nın Kadir Has Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 625 Şekil 159. Cibali Tütün Fabrikası’nın Haliç Metro Köprüsü’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 160. Karaköy-Beyoğlu Tüneli’nin H. Gavand tarafından çizilen projesi (1875) 626 Şekil 161. Yüksekkaldırım’ın eski bir fotoğrafı Şekil 162. Tünel’in Pera’daki girişi 627 Şekil 163. Tünel’in Beyoğlu girişi ve Metro Han, Haz ran 2015 Şekil 164. Tünel’in Karaköy girişi ve İETT binası, Haz ran 2015 628 Şekil 165. Tünel’in açılış töreni (1875) Şekil 166. Tünel’in Beyoğlu girişi ve peronlar, Haz ran 2015 629 Şekil 167. Sirkeci Garı, üst: cephe çizimi, alt: zemin kat planı, Jachmund (1890) Şekil 168. Sirkeci Garı’nın eski bir fotoğrafı 630 Şekil 169. Sirkeci Garı ve peronlarının eski bir fotoğrafı Şekil 170. Sirkeci Garı ve peronlar, Haz ran 2015 631 Şekil 171. Sirkeci Garı, Haz ran 2015 Şekil 172. Sirkeci Garı, Haz ran 2015 632 Şekil 173. Sirkeci Garı orta hol, Haz ran 2015 Şekil 174. Haydarpaşa Garı’nın zemin kat planı 633 Şekil 175. Haydarpaşa Garı deniz cephesinin eski bir fotoğrafı Şekil 176. Haydarpaşa Garı deniz cephesi, Haz ran 2015 634 Şekil 177. Haydarpaşa Garı’nın Tıbbiye Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 178. Haydarpaşa Garı orta hol, Haz ran 2015 635 Şekil 179. Haydarpaşa Garı peronları, Haz ran 2015 Şekil 180. Gümüşsuyu Askeri Hastanesi’nin bodrum ve giriş katı planları 636 Şekil 181. Gümüşsuyu Askeri Hastanesi’nin İnönü Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 182. Gümüşsuyu Askeri Hastanesi’nin İnönü Caddesi üzerinde yer alan girişi, Haz ran 2015 637 Şekil 183. Hamidiye Etfal Hastanesi’nin kuşbakışı planı Şekil 184. Hamidiye Etfal Hastanesi’nin inşa edildiği ilk yıllarda genel görünüşü 638 Şekil 185. Hamidiye Etfal Hastanesi ana binasının eski bir fotoğrafı Şekil 186. Hamidiye Etfal Hastanesi yeni binaları ile tarihi saat kulesi/mescit, Haz ran 2015 639 Şekil 187. Helbig (Doğan) Apartmanı’nın planı Şekil 188. Helbig (Doğan) Apartmanı’nın eski bir kartpostalı 640 Şekil 189. Helbig (Doğan) Apartmanı’nın Eminönü’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 190. Helbig (Doğan) Apartmanı’nın Serdar-ı Ekrem Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 641 Şekil 191. Helbig (Doğan) Apartmanı kuzey cephesinin Serdar-ı Ekrem Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 192. Helbig (Doğan) Apartmanı avlusu, Haz ran 2015 642 Şekil 193. Botter Apartmanı’nın (Casa Botter) Raimondo D’Aronco tarafından çizilen kesitleri Şekil 194. Botter Apartmanı’nın (Casa Botter) restorasyon öncesi İstiklal Caddesi cephesi 643 Şekil 195. Botter Apartmanı’nın (Casa Botter) İstiklal Caddesi cephesi, Haz ran 2015 Şekil 196. Akaretler Sıraevleri’nin 1925 Tarihli Pervititch Haritasındaki görünüşü 644 Şekil 197. Akaretler Sıraevleri’nin eski bir fotoğrafı Şekil 198. Akaretler Sıraevleri orta bölüm, Haz ran 2015 645 Şekil 199. Akaretler Sıraevleri sol kanat, Haz ran 2015 Şekil 200. Akaretler Sıraevleri sağ kanat, Haz ran 2015 646 Şekil 201. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli), Tepebaşı semti ve Meşrutiyet Caddesi’nin eski bir kartpostalı Şekil 202. Grand Hôtel de Londres’in (Londra Oteli) Meşrutiyet Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 647 Şekil 203. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) Meşrutiyet Caddesi cephesinde mimar ismi, Haz ran 2015 Şekil 204. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) girişi, Haz ran 2015 Şekil 205. Grand Hôtel de Londres (Londra Oteli) zemin kat salonu, Haz ran 2015 648 Şekil 206. Pera Palas Oteli’nin zemin kat planı Şekil 207. Pera Palas Oteli’nin girişini gösteren eski bir fotoğrafı 649 Şekil 208. Pera Palas Oteli’nin Meşrutiyet Caddesi’nden görünüşünü gösteren eski bir fotoğrafı Şekil 209. Pera Palas Oteli’nin Meşrutiyet Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 650 Şekil 210. Pera Palas Oteli’nin Tarlabaşı Bulvarı’ndan görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 211. Pera Palas Oteli balo salonu, Haz ran 2015 Şekil 212. Pera Palas Oteli balo salonunun tavanı, Haz ran 2015 651 Şekil 213. Pera Palas Oteli’nin tarihi asansörü, Haz ran 2015 Şekil 214. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) plan krokisi 652 Şekil 215. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) Sahne Sokağı girişi, Haz ran 2015 Şekil 216. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) Meşrutiyet Caddesi girişi, Haz ran 2015 653 Şekil 217. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) iç görünüşü, Haz ran 2015 Şekil 218. Passage d’Europe’nın (Avrupa Pasajı / Aynalı Pasaj) kadın heykelleri detayı, Haz ran 2015 654 Şekil 219. Cité de Pera (Çiçek Pasajı) ve Grand Rue de Pera’nın eski bir fotoğrafı Şekil 220. Cité de Pera’nın (Çiçek Pasajı) İstiklal Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 655 Şekil 221. Cité de Pera’nın (Çiçek Pasajı) İstiklal Caddesi’nden görünüşü, detay, Haz ran 2015 Şekil 222. Cité de Pera’nın (Çiçek Pasajı) iç görünüşü, Haz ran 2015 656 Şekil 223. Hacapoulos Pasajı’nın planı Şekil 224. Hacapoulos Pasajı’nın İstiklal Caddesi cephesi ve girişi, Haz ran 2015 657 Şekil 225. Hacapoulos Pasajı’nın Meşrutiyet Caddesi cephesi ve girişi, Haz ran 2015 Şekil 226. Hacapoulos Pasajı’nın Şekil 227. Hacapoulos Pasajı, detay, tarih yazısı, Haz ran 2015 İstiklal Caddesi girişi iç görünüşü, Haz ran 2015 658 Şekil 228. Cercle d’Orient’in 1905 tarihli Goad Haritasındaki görünüşü Şekil 229. Cercle d’Orient’in İstiklal Caddesi’nden görünüşü, Haz ran 2015 659 Şekil 230. Cercle d’Orient’in İstiklal Caddesi cephesinden detay, Haz ran 2015 Şekil 231. Cercle d’Orient’in İstiklal Caddesi cephesinden detay, Ocak 1991 660 Şekil 232. Cercle d’Orient’in iç mekân görünüşleri, Ocak 1991 Şekil 233. Dolmabahçe Saat Kulesi’nin eski bir fotoğrafı 661 Şekil 234. Dolmabahçe Saat Kulesi, Haz ran 2015 Şekil 235. Dolmabahçe Saat Kulesi, detay, Haz ran 2015 662 Şekil 236. Yıldız Hamidiye Saat Kulesi’nin eski bir fotoğrafı Şekil 237. Yıldız Hamidiye Saat Kulesi, Haz ran 2015 663 Şekil 238. Tanzimat Anıtı’nın Fossati tarafından çizilen projesi Şekil 239. Ayastafenos Anıtı’nın eski bir kartpostalı 664 Şekil 240. Ayastafenos Anıtı’nın yıkım sonrası görünüşü Şekil 241. Alman Çeşmesi’nin restorasyon projesi 665 Şekil 242. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı Şekil 243. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı 666 Şekil 244. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı Şekil 245. Alman Çeşmesi’nin inşası sırasında çekilmiş bir fotoğrafı 667 Şekil 246. Alman Çeşmesi’nin eski bir fotoğrafı Şekil 247. Alman Çeşmesi’nin arka cephesi, Haz ran 2015 668 Şekil 248. Alman Çeşmesi’nin ön cephesi, Haz ran 2015 Şekil 249. Alman Çeşmesi kubbe içi detayı, Haz ran 2015 Şekil 250. Alman Çeşmesi kitabesi, Haz ran 2015 669 Şekil 251. Abide-i Hürriyet’in eski bir fotoğrafı Şekil 252. Abide-i Hürriyet, Haz ran 2015 670 Şekil 253. Abide-i Hürriyet ile Mithat Paşa’nın anıt mezarı, Haz ran 2015 671 VII. KAYNAKLAR ACAR, Gevher (2000), Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, yayınlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. AĞIR, Aygül (2005), “Balyanlar’ın Eğitimleri Üzerine Notlar”, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları, Birinci Basım, Literatür Yayınları, s: 65-70, İstanbul. AHMAD, Feroz (2010), Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, 4. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. AHMAD, Feroz (2011), Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, 9. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul. AHMED Lütfü (2000), Vak’a Nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Yay. Haz. M. Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. AHUNBAY, Zeynep (1997), “Anıt”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt I, YEM Yayın (Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları), İstanbul, 100-101. AKARLI, Engin (1985), “II. Abdülhamid (1876-1909)”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V, İletişim Yayınları, İstanbul, 12921294. AKBAŞ, Seza Durudoğan (2005), “Tanzimat’la Gelen Batılılaşmanın Pera/Beyoğlu Mimarisine Etkileri”, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları, Ed. Aygül Ağır, Deniz Mazlum, Gül Cephanecigil, Literatür Yayınları, İstanbul, 125-131. AKIN, Nur (1993), “Osman Hamdi Bey, Âsâr-ı Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, Yay. Haz. Zeynep Rona, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 233-239. AKIN, Nur (2005), “İstanbul’un Batılı Bölgesinde İki Osmanlı Odağı: Galata Sarayı ve Galata Mevlevihanesi”, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları, Birinci Basım, Literatür Yayınları, İstanbul, 103-109. AKIN, Nur (2011), 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera, Üçüncü Basım, Literatür Yayınları, İstanbul. AKINCAN, Aziz, Türkiye’de Posta ve Telgrafçılık, (Baskı yeri ve yılı yok). AKPOLAT, Mustafa Servet (1991), Fransız Kökenli Levanten Mimar Aléxandre Vallaury, yayınlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 672 AKPOLAT, Mustafa Servet (2000), “XIX. Yüzyılda ‘Ecole Des Beaux-Arts’da Mimarlık Eğitimi ve Osmanlı Mimarlığına Etkileri”, Celal Esad Arseven Anısına Sanat Tarihi Semineri Bildirileri, Yay. Haz. Banu Mahir, Mimar Sinan Üniversitesi Matbaası, İstanbul, 48. AKŞİN, Sina (2002), “Siyasal Tarih (1789-1908)”, Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, 7. Basım, Cem Yayınevi, İstanbul, 77-187. AKTEMUR, Ali Murat (2012), “Alexandre Vallaury’nin Karaköy’deki Eserleri”, Publication of Association Esprit, Société et Rencontre Strasbourg / France, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 5, Issue 8, p. 37-74. AKTEPE, Münir (1988), Vak’a-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Cilt X, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. AKYÜREK, Göksun (2011), Bilgiyi Yeniden İnşa Etmek Tanzimat Döneminde Mimarlık, Bilgi ve İktidar, Birinci Basım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. ALBAYRAK, Muzaffer (2012), “Gülhane Meydanı ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, İstanbul’un Kitabı Fatih III, Ed. Fatih Güldal, Fatih Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları, İstanbul, 10-21. ALEMDAR, Korkmaz (1981), Türkiye’de Çağdaş Haberleşmenin Tarihsel Kökenleri, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayını, Ankara. ALPER, Mehmet (2004), “Dünü ve Bugünü ile Cibali Tütün Fabrikası”, Dünü ve Bugünü İle Haliç Sempozyumu Bildirileri, Der. Süleyman Faruk Göncüoğlu, Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 33-40. ALTUN, Ara (1991), “Bâb-ı Seraskerî (Mimari)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt IV, İstanbul, 364-365. AND, Metin (1972), Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu 1839-1908, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. AND, Metin (1985), “Tanzimat ve Meşrutiyet Tiyatrosu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 16081622. ANONİM (1985), “Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 14541472. ANONİM (1985), “Siyasal ve Toplumsal Olaylar Kronolojisi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 14541472. 673 ANONİM (1993), “Bahçekapı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 541-542. ANONİM (1994), “İzzet Paşa”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VIII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 232. ANONİM (1994), “Cibali Tütün Fabrikası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 429. ANONİM (1994), “Sirkeci”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 11-12. ANONİM (1994), “Telgraf”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 243-244. ANONİM (1994), “Sergi-i Umumi-i Osmani”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 531532. ANONİM (1994), “Dolmabahçe Saat Kulesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 89. ANONİM (2008), “Fuad Paşa (Keçecizade)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İkinci Baskı, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 464-466. ANONİM (2008), “Abraham Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İkinci Baskı, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 77-78. ARSEVEN, Celal Esad (1967), Türk Sanatı Tarihi, Milli Eğitim Bakanlığı Matbaası, İstanbul. ARTAN, Tülay (1994), “Ihlamur Kasrı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 111-112. ÂTIF Hüseyin Bey (2013), Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri Hususi Doktoru Âtıf Hüseyin Bey’in Hatıraları (1909-1918), Yay. Haz. M. Metin Hülagü, 4. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul. ATMACA, Esma (2009), Orhaniye Kışlası Tarihsel Gelişimi Koruma Sorunları ve Çözüm Önerileri, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. AVCIOĞLU, Doğan (2001), Türkiye’nin Düzeni (Dün, Bugün, Yarın) Birinci Kitap, Tekin Yayınevi, İstanbul. 674 AYKUT, Pelin (1994), “Londra Oteli Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt V, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 227. AYKUT, Pelin (1994), “Çiçek Pasajı Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 508. BAMMER, Anton (1977), Architektur als Erinnerung, Viyana. BARILLARI, D.-GODOLI, E. (1997), İstanbul 1900, Art Nouveau Mimarisi ve İç Mekânları, Çev. Aslı Ataöv, YEM (Yapı-Endüstri Merkezi) Yayınları, İstanbul. BARILLARI, D.- BELLINGERI G. (1994), “Un document inedit concernant l’activé de Raimondo D’Aronco a Istanbul”, Observatoire Urbain d’Istanbul, n. 7, s. 1922. BASLO, Meltem (1998), Tarih Boyunca Galata-Beyoğlu Kurgusunun Gelişimi ve XIX. Yüzyıl Otellerinin Bu Gelişime Etkileri, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. BATIREL, Hasan Fevzi (1997), “Yüzlerini Utanç Kaplamalı”, Tarih ve Medeniyet, Sayı: 41, Ağustos: 39. BATUR, Afife (1968), “Yıldız Serencebey’de Şeyh Zafir Türbe, Kitaplık ve Çeşmesi”, Anadolu Sanatı Araştırmaları I, İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını, İstanbul, 103-138. BATUR, Afife (1985), “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, İletişim Yayınları, İstanbul, 10381067. BATUR, Afife (1985), “İstanbul Art-nouveausu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, İletişim Yayınları, İstanbul, 1086-1088. BATUR, Afife (1985), “Yıldız Sarayı”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, İletişim Yayınları, İstanbul, 1048-1054. BATUR, Afife (1985), “Yıldız Sarayı’na İlişkin Bazı Belgeler ve Türkiye’de Belgeleme Çalışmalarının Sorunları”, Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, 90-96. BATUR, Afife (1993), “Âbide-i Hürriyet”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 58. BATUR, Afife (1993), “Alman Çeşmesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 208-209. 675 BATUR, Afife (1993) “Akaretler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 149-150. BATUR, Afife (1993), “Ayastefanos Rus Anıtı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 467468. BATUR, Afife (1993), “Mimar Raimondo D’Aronco ve Milli Saraylar’daki Çalışmaları”, Milli Saraylar, İstanbul, 52. BATUR, Afife (1993), “Abdülmecid Efendi Köşkü”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 51-52. BATUR, Afife (1993), “Bahriye Nezareti Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 549551. BATUR, Afife (1993), “Arkeoloji Müzeleri Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 310311. BATUR, Afife (1993), “Aziziye Karakolu”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 510511. BATUR, Afife (1993), “19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Bir Stilistik Karşılaştırma Denemesi: A. Vallaury / R. D’Aronco”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi Sempozyumu, Yay. Haz. Zeynep Rona, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 146158. BATUR, Afife (1994), “Yıldız Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 520-527. BATUR, Afife (1994), “D’Aronco, Raimondo Tommaso”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 550-551. BATUR, Afife (1994), “Dolmabahçe Sarayı, Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 9196. BATUR, Afife (1994), “Balyan Ailesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 35-41. BATUR, Afife (1994), “Çırağan Sarayı Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 505506. 676 BATUR, Afife (1994), “Taşkışla”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 221-223. BATUR, Afife (1994), “Darülfünun Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 562563. BATUR, Afife (1994), “Şale Köşkü”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 132-135. BATUR, Afife (1994), “Ortaköy Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 143-144. BATUR, Afife (1994), “Dolmabahçe Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 8889. BATUR, Afife (1994), “Karaköy Mescidi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 456458. BATUR, Afife (1994), “Pera Palas Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 240241. BATUR, Afife (1994), “Dolmabahçe Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 9196. BATUR, Afife (1994), “Teşvikiye Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 257258. BATUR, Afife (1994), “Galatasaray Lisesi Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 371. BATUR, Afife (1994), “Düyun-ı Umumiye Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 111113. BATUR, Afife (1994), “Jasmund, A.”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 317-318. BATUR, Afife (1994), “Etfal Hastanesi Saat Kulesi ve Mescidi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 221-222. 677 BATUR, Afife (1994), “Botter Apartmanı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 312314. BATUR, Afife (1994), “Yıldız Sarayı Saat Kulesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 527. BATUR, Afife (1994), “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt V, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 377-379. BATUR, Afife (1994), “Sanayi-i Nefise Mektebi Binaları”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 447-448. BATUR, Afife (1994), “Beylerbeyi Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 206210. BATUR, Afife (2003), M. Vedad Tek Kimliğinin İzinde Bir Mimar, Ed. Ömer Faruk Şerifoğlu, 1. Baskı, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul. BATUR, Afife (2008), “Balyan, Agop”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İkinci Baskı, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 288. BATUR, Afife (2008), “Balyan, Sarkis”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İkinci Baskı, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 292. BATUR, Afife (2008), “Balyan, Nigoğos”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İkinci Baskı, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 291-292. BATUR, Afife (2010), “Şeyh Zâfir Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, İstanbul, 79-80. BATUR, A.-FERSAN, N. vd. (1979), “İstanbul’da Ondokuzuncu Yüzyıl Sıra Evleri Koruma ve Yeniden Kullanım İçin Bir Monografik Araştırma”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt V, Sayı 2, Ankara, 185-205. BATUR, Selçuk (1985), “Balyan Ailesi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, İletişim Yayınları, İstanbul, 1089-1090. BATUR, Selçuk (1994), “Yıldız Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 514-515. BAYAT, Ali Haydar (2010), Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları, İstanbul. 678 BAYKARA, Tuncer (1980), “II. Mahmud ve Resim”, Bedreddin Cömert’e Armağan, Ankara, 509-515. BAYSUN, M. Cavid (1985), “Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 15471554. BAYSUN, M. Cavid (1985), “Tanzimat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 1535-1554. BERKES, Niyazi (2003), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yay. Haz. Ahmet Kuyaş, 4. Baskı, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul. BİLGİN, İhsan (1996), “Anadolu’da Modernleşme Sürecinde Konut ve Yerleşme” Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 472-490. BİRSEL, Salah (2002), Salah Bey Tarihi-2 / Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Sel Yayıncılık, İstanbul. BLAISDELL, Donald C. (1979), Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi Osmanlı Düyunuumiye İdaresi’nin Anlamı, Kuruluşu ve Faaliyeti, Çev. Ali İhsan Dalgıç, İstanbul Matbaası, İstanbul. BUZPINAR, Şit Tufan (2010), “Şeyh Zâfir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, 78-79. BÜTÜN, Rengin Dramur (1985), “Yıldız Sarayı’nda Eczane ve Hekim Odalarının Yerleri”, Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, 148-157. CAN, Cengiz (1993), İstanbul’da 19. Yüzyıl Batılı ve Levanten Mimarların Yapıları ve Koruma Sorunları, yayınlanmamış doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. CAN, Cengiz (1994), “Harbiye Nezareti Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 550551. CAN, Cengiz (1994), “Cercle d’Orient Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 409410. CAN, Cengiz (1994), “Altıncı Daire-i Belediye Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 223224. 679 CAN, Selman (1997), Belgelerle Çırağan Sarayı, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. CAN, Selman (2013), “Yıldız Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 43, 540-541. CECO, Sinan (2012), “Büyük Postane”, İstanbul’un Kitabı Fatih III, Ed. Fatih Güldal, Fatih Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları, İstanbul, 38-43. CEZAR, Mustafa (1973), “Mimarlık ve Resim Öğrenimine Gidiş”, VII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 733-760. CEZAR, Mustafa (1983), “Güzel Sanatlar Akademisi’nden 100. Yılda Mimar Sinan Üniversitesi’ne”, Güzel Sanatlar Eğitiminde 100 Yıl, Mimar Sinan Üniversitesi Yayını, İstanbul. CEZAR, Mustafa (1991), XIX. Yüzyıl Beyoğlusu, Akbank AK Yayınları, İstanbul. CEZAR, Mustafa (1995), Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, Cilt I, 2. Baskı, Erol Kerim Aksoy Kültür, Eğitim, Spor ve Sağlık Vakfı Yayınları, İstanbul. CEZAR, Mustafa (2002), Osmanlı Başkenti İstanbul, Erol Kerim Aksoy Kültür, Eğitim, Spor ve Sağlık Vakfı Yayınları, İstanbul. CRİNSON, M. (1996), Empire Building, Londra ve New York. ÇATALTEPE, Sipahi (1999), “III. Selim Devri Askeri Islahatı Nizamı-ı Cedit Ordusu”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt VII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 241249. ÇELİK, Gözde (2000), İstanbul’da 19. Yüzyıl Abdülmecid Camileri, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. ÇELİK, Zeynep (1992), Displaying the Orient. Architecture of Islam at Nineteenth Century World’s Fairs, Universıty of California Press, Berkeley, Los Angeles, Oxford. ÇELİK, Zeynep (1998), 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Çev. Selim Deringil, İkinci Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. ÇELİK, Zeynep (2012), İmparatorluk, Mimari ve Kent Osmanlı-Fransız Karşılaşmaları (1830-1914), Çev. Zulal Kılıç, Yay. Haz. Lorans Tanatar Baruh, Salt / Garanti Kültür A.Ş, İstanbul. 680 ÇETİNTAŞ, Sedat (1944), “Mimar Kemaleddin, Mesleği ve Sanat Ülküsü”, Güzel Sanatlar, No. 5, s: 160-173. ÇİFTÇİ, Aynur (1997), “Dönemleri, Üslupları ve Kentsel Dokudaki Konumlarıyla Tarihi İstanbul Karakolları”, Art Decor, 51, Haziran: 74-86. ÇİFTÇİ, Aynur (2004), 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve İstanbul’da İnşa Edilen Askeri Yapılar, yayınlanmamış doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. ÇİLLİ, Özgü (2009), Tanzimat Sonrası Osmanlı Otel Mimarisi ve Pera Palas, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. ÇORUHLU, Tülin (1994), “Orhaniye Kışlası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 137138. DAVİSON, Roderic H. (2005), Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, Çev. Osman Akınhay, İkinci Basım, Agora Kitaplığı, İstanbul. DELEON, Jacques (1990), Perapalas, Otelcilik ve Turizm A.Ş., İstanbul. DEMİREL, Fatmagül (2007), Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler Son Ziyafetler, Doğan Kitap, İstanbul. DEMİREL, Fatmagül (2011), Sultan II. Abdülhamid’in Mirası İstanbul’daki Kamu Binaları, İstanbul Ticaret Odası Kültürel ve Sanatsal Araştırmalar Yayını, İstanbul. DENEL, Serim (1982), Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekanlarda Değişim ve Nedenleri, Birinci Baskı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Ara Yayınları, Ankara. DERİNGİL, Selim (2002), İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev. Gül Çağalı Güven, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. DEVELİOĞLU, Ferit (1993), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 24. Baskı, Akaydın Kitapevi, Ankara. DOĞAN, Ayhan (1994), “İstanbul Lisesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 232. DOĞAN, Sema (2011), Ayasofya ve Fossati Kardeşler (1847-1858), Ed. Nezih Başgelen, Birinci Baskı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. 681 DOĞDU, Zuhal Çetiner (2002), “Osmanlı, Kışla Mimarisi”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt XII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 178-189. DÖLEN, Emre (1985), “Darülfünun”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İletişim Yayınları, İstanbul, 476-477. DURUDOĞAN, Seza (1994) “Avrupa Pasajı Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 431432. DURUDOĞAN, Seza (1994), “Hacopulo Pasajı Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 482. DÜNDAR, Mesut (2008), Beylerbeyi Sarayı, yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. EARLE, Edward Mead (1972), Bağdad Demiryolu Savaşı, Çev. Kasım Yargıcı, Milliyet Yayınları, İstanbul. EBCİOĞLU, İsmet (1983), “Türkiye’den Batı Ülkelerine Götürülen Arkeolojik Eserler”, Türkiye Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul. EFE, Suat (1993), “Şişli Etfal Hastanesinin Kurucusu Dr. İbrahim Paşa (18611938)”, Tıp Tarihi Araştırmaları, 4. ELDEM, Edhem (1999), Osmanlı Bankası Tarihi, Çev. Ayşe Berktay, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı ve Osmanlı Bankası Tarihi Araştırma Merkezi Ortak Yayını, İstanbul. ELDEM, Edhem (2000), Bankalar Caddesi Osmanlı’dan Günümüze Voyvoda Caddesi, Ed. Edhem Eldem, I. Baskı, Osmanlı Bankası Bankacılık ve Finans Tarihi Araştırma ve Belge Merkezi, İstanbul. ELDEM, Sedad Hakkı (1974), Köşkler ve Kasırlar, Cilt II, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul. ELDEM, Sedad Hakkı (1979), İstanbul Anıları, Çeltüt Matbaacılık Kollektif Şirketi, İstanbul. ELDEM, Sedat Hakkı (1984), “Son 120 Sene İçinde Türk Mimarisinde Millilik ve Rejionalizm Araştırmaları”, Mimaride Türk Milli Üslubu Semineri, Kültür Bakanlığı Yayınları, 53-59, İstanbul. ENGİN, Vahdettin (1993), Rumeli Demiryolları, Eren Yayınları, İstanbul. ENGİN, Vahdettin (2000), Tünel, Simurg Yayıncılık, İstanbul. 682 ENGİN, Vahdettin (2002), “Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti”, Türkler, Cilt XIV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 462-469. ERAKTAN, Halid (1971), “Fuad Paşa Camii ve Türbesi”, İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, S.161, Koçu Yayınları, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s. 5852. ERGEZEN, Hasan Rıza, “Ertuğrul Camii Restorasyonu”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Cilt I, Sayı 1, s. 69-85. ERGİN, Osman Nuri (1995), Mecelle-i Umur-ı Belediyye, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul. ERTUĞRUL, Selda (1993), “Çırağan Sahilsarayı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt VIII, s: 304-306. ERTUĞRUL, Selda (1994), “Dolmabahçe Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt IX, s. 502-503. EYİCE, Semavi (1974), “Tarihi Mezarlardan Notlar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 4-5, Ağustos: 291-334. EYİCE, Semavi (1977), “İstanbul (Tarihi Eserler)”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, V. Cilt II. Kısım, 1214/44-144. İstanbul. EYİCE, Semavi (1984), “İstanbul’da İlk Telgrafhâne-i Âmire’nin Projesi (1855)”, Tarih Dergisi, 34, Prof. Dr. Şehâbeddin Tekindağ Hatıra Sayısı, Mart: 61-72. EYİCE, Semavi (1985), “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 15961603. EYİCE, Semavi (1993), “Alay Köşkü”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 177. FINDIKGİL, Meryem Müzeyyen Doğuoğlu (2002), 19. Yüzyıl İstanbul’unda Alman Mimari Etkinliği, yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. FINDLEY, Carter V. (2011), Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007, Çev. Güneş Ayas, 1. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul. GENCER, Ali İhsan (1991), “Bahriye Nezâreti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt IV, 511-512. GEORGEON, François (2006), Sultan Abdülhamid, Çev. Ali Berktay, I. Basım, Homer Kitabevi, İstanbul. 683 GIRARDELLI, P.- CAN, C. (1995), “Giovanni Battista Barborini a Istanbul”, Observatoire Urban d’Istanbul, Lettre d’information, No: 8, Institut Français d’Etudes Anatoliennes. GOODWIN, Godfrey (1971), A History of Ottoman Arhitecture. Thames and Hudson, London. GOMBRİCH, Ernest H. (1976), Sanatın Öyküsü, Çev. Bedrettin Cömert, İstanbul. GÖKOĞLU, A. Baha (1935), “Batı ve Doğu’da Telgrafçılık Nasıl Doğdu? Yurdumuzda Telgrafçılık, İlk Hatlar, İlk Telgraf Tarifesi-İlk Telgraf Türesi, Türk Telgraf ve Posta Tarihine Ait Tetkikler, II”, İstanbul. GÖNCÜ, Tuncay Cengiz (2006), Beylerbeyi Sarayı’nın İnşâ Süreci, Teşkilâtı ve Kullanımı, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. GÜLENAZ, Nursel (1998), İstanbul’daki 19. Yüzyıl ve Sonrası Osmanlı Ticaret Han ve Pasajlarının Stil ve Fonksiyon Bakımından İncelenmesi, yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. GÜLERSOY, Çelik (1994), “Dolmabahçe Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 8991. GÜLERSOY, Çelik (1994), “Çırağan Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 503506. GÜLERSOY, Çelik (1994) “Londra Oteli”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt V, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 226227. GÜLERSOY, Çelik (1994) “Pera Palas”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 239-240. GÜNDOĞDU, Serdar (2009), Keçecizade Fuad Paşa Külliyesi, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. GÜNDÜZ, Filiz (2007), “Ortaköy Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 33, s. 408-409. GÜRSEL, Seyfettin (1985), “Osmanlı Dış Borçları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt III, İletişim Yayınları, İstanbul, 672-687. IMBERT, Paul (1981), Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri Türkiye’nin Meseleleri, Çev. Adnan Cemgil, Engin Yayıncılık, İstanbul. 684 IŞIN, Ekrem (1985), “19. Yüzyılda Modernleşme ve Gündelik Hayat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İletişim Yayınları, İstanbul, 518-551. İBİŞOĞLU, Vartuhi S. (1993), “Aznavur, Hovsep” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 511. İHSANOĞLU, Ekmeleddin (1994), “Darülfünun”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 559562. İLKER, Faruk (1976), Şişli Çocuk Hastanesi Tarihi, İstanbul. İNALCIK, Halil (1985), “Tanzimat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 1535-1554. İNALCIK, Halil (1985), “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 1536-1544. İNALCIK, H.-SEYİTDANLIOĞLU, M. (2011), Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş 1. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. İNANKUR, Zeynep (1997), “Oryantalizm”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt III, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, 1389-1391. İREZ, Feryal (1990), “İstanbul’da II. Abdülhamid Döneminde Bir Çocuk Hastanesi: Hamidiye Etfal”, Türklük Bilgisi Araştırmaları, 14. İREZ, F.-GEZGÖR, V. (1992), “Yıldız Sarayı Kasr-ı Hümâyunlarından Şale”, Milli Saraylar 1992, Yayın No: 4, TBMM Basımevi, Ankara, 94-125. İRTEM, Süleyman Kâni (2004), Birinci Meşrutiyet ve Sultan Abdülhamid, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul. İZZET, Mehmed (1985), “Tanzimat’a Dair”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, VI. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul, 1539-1541. KAMPEN, Wilhelm Van (1968), “Studien zur deutschen Türkei politik in der Zeit Wilhelms 11”. Kiel. KANDEMİR, Feridun (1937), “Mimar Vedad Tek”, Yedigün, Yıl: 4, Cilt 8, no: 205, s. 14. KARAL, Enver Ziya (1983), Osmanlı Tarihi VII. Cilt, Islahat Fermanı Devri 1861-1876, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 685 KARAL, Enver Ziya (2011), Osmanlı Tarihi IX. Cilt, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), 3. Baskı (Tıpkıbasım), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. KAYSERİLİOĞLU, S.-KUNTAY, C. (1994), “Postaneler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 280-282. KAZGAN, Haydar (1985), “Düyun-ı Umumiye”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, Cilt III, İstanbul, 691-715. KEYDER, Çağlar (1985), “Osmanlı Devleti ve Dünya Ekonomik Sistemi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, Cilt III, İstanbul, 642-652. KILIÇBAY, Mehmet Ali (1985), “Osmanlı Batılılaşması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İletişim Yayınları, İstanbul, 147-152. KOÇAK, Cemil (1985), “Abdülaziz (1861-1876)”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V, İletişim Yayınları, İstanbul, 1277-1306. KONYALI, İbrahim Hakkı (1977), Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, Cilt II, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul. KORKMAZ, Ramazan (2000), Keçecizade İzzet Molla (Hayatı-Sanatı-Edebî Kişiliği), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10 Sayı: 1, s. 93-117. KÖPRÜLÜ, Orhan (1948), “Fuad Paşa 1815-1869”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt IV, s. 672-681. KUBAN, Doğan (1970), “İstanbul’un Tarihi Yapısı”, Mimarlık, 5, 26-48. KUBAN, Doğan (1995), “Türk Mimarisi’nde Barok ve Rokoko”, Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 131-139. KUBAN, Doğan (2000), İstanbul Bir Kent Tarihi, Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul, Çev. Zeynep Rona, İkinci Basım, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul. KUBAN, Doğan (2007), Osmanlı Mimarisi, Ed. Gülçin İpek, Birinci Baskı, Yapı Endüstri Merkezi (YEM) Yayınları, İstanbul. KUBİLAY, Ayşe, YETİŞKİN (1994), “Topçu Kışlası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 274. 686 KUBİLAY, Ayşe Yetişkin (1994) “Gümüşsuyu Askeri Hastanesi Mimari”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 450. KUMBARACILAR, Sedat (1972), “31 Mart Vak’ası ve Yıldız Sarayı Yağması”, Hayat Tarih Mecmuası, 4, s. 70. KUNT, Metin (1999), “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tarihi, Cem Yayınevi, Cilt III, İstanbul, 19-72. KURDAKUL, Necdet (1985), “İkinci Meşrutiyet’in İlânından Sonra Bir Ziyafet Olayı”, Tarih ve Toplum, 15, Mart: 41-43. KURUYAZICI, Hasan (2006), “Bir Geç Osmanlı Binasında Mimari Bir Gezinti” Düyun-ı Umumiye’den İstanbul (Erkek) Lisesi’ne, Ed. Sabri Koz, İstanbul Erkek Liseliler Eğitim Vakfı Yayını, İstanbul. KÜÇÜKERMAN, Önder (1987), Dünya Saraylarının Prestij Teknolojisi: Porselen Sanatı ve Yıldız Çini Fabrikası, Yay. Haz. ve Düz. Önder Küçükerman, 1. Basım, Sümerbank Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara. KÜÇÜKERMAN, Önder (1994), “Sanayi-i Nefise Mektebi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 447. KÜÇÜKERMAN, Önder (1994), “Yıldız Çini Fabrikası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 515516. KÜÇÜKERMAN, Önder (1996), “Sanayi Devrimi’nin 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’ndeki Etkileri ve Sanat Kavramlarındaki Değişimler”, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Sanat Ortamı, Habitat II’ye Hazırlık Sempozyumu, Sanat Tarihi Derneği Yayınları 2, İstanbul, s. 47. LEWİS, Bernard (2000), Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, 8. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. MAHMUD Celaleddin Paşa (1983), Mir’ât-ı Hakikat, Haz. İsmet Miroğlu, İstanbul. MANSEL, Philip (2008), Konstantıniyye, Dünyanın Arzuladığı Şehir 1453-1924, Çev. Şerif Erol, Everest Yayınları, İstanbul. MARDİN, Şerif (1991), Türk Modernleşmesi, Makaleler 4, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul. 687 MARDİN, Şerif (2013), Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Bütün Eserleri 5, 11. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul. MÜLAYİM, Selçuk (1999), Yüzyıl’ın (1900-1999) Kültür ve Sanat Kronolojisi, Kaknüs Yayınları, İstanbul. NASIR, Ayşe (1991), Türk Mimarlığında Yabancı Mimarlar, yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. OGAN, Aziz (1947), Türk Müzeciliğinin 100. Yıl Dönümü, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 61-62, s. 8-19. ORTAYLI, İlber (1985), “Tanzimat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 1535-1554. ORTAYLI, İlber (1985), “Batılılaşma Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İletişim Yayınları, İstanbul, 134-138. ORTAYLI, İlber (1986), İstanbul’dan Sayfalar, Birinci Baskı, Hil Yayınları, İstanbul. ORTAYLI, İlber (1994), “Tanzimat Devri ve Sonrası İdari Teşkilat”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul. ORTAYLI, İlber (1999), “19. Yüzyıl’da Osmanlı Saraylarının Geçirdiği Değişim”, Tarih Kültür Sanat Mimarlık, 1, İstanbul, s. 23-25. ORTAYLI, İlber (1999), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul. ORTAYLI, İlber (2007), Son İmparatorluk Osmanlı, 6. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul. OSMANOĞLU, Ayşe (1994), Babam Sultan Abdülhamid, Selçuk Yayınları, Ankara. ÖDEKAN, Ayla (2002), “Mimarlık ve Sanat Tarihi (1600-1908)”, Türkiye Tarihi III, Osmanlı Devleti 1600-1908, Cilt III, Cem Yayınları, İstanbul, 369-455. ÖNSOY, Rifat, (1999), “Muharrem Kararnamesi ve Düyun-ı Umumiye İdaresi”, Osmanlı, Cilt III, Ankara, 403-408. ÖZ, Tahsin (1962), İstanbul Camileri, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. ÖZ, Tahsin (1987), İstanbul Camileri, Cilt II, 2. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 688 ÖZBEK, Nadir (2004), Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, İletişim Yayınları, İstanbul. ÖZCAN, Abdülkadir (1991), “Bâb-ı Seraskerî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt IV, İstanbul, 364. ÖZCAN, Azmi (2008), “Muhammed Zafir (Şeyh)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt II, İkinci Baskı, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 225-226. ÖZKAN, S.-YAVUZ, Y. (1985), “Osmanlı Mimarlığının Son Yılları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, İletişim Yayınları, İstanbul, 1078-1085. ÖZKURT, Mehmet Çağlayan (2005), Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez Binasının Tanzimat Sonrası Osmanlı Mimarlığı Bağlamında Değerlendirilmesi, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. ÖZTUNA, Yılmaz (2006), Tanzimat Paşaları Âli ve Fuâd Paşalar, Ötüken Neşriyat A.Ş, İstanbul. PAKSOY, İsmail Günay, (1993), “Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, Yay. Haz. Zeynep Rona, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 201-221. PAMUK, Şevket (1984), Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Yurt Yayınları, Ankara. PAMUK, Şevket (1985), “19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt III, İletişim Yayınları, İstanbul, 653665. PASİNLİ, Alpay (1993), “Arkeoloji Müzeleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 307310. PERVITITCH, Jacques (2003), Sigorta Haritalarında İstanbul, Çev. Zülal Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. PINAR, İlhan (1993), “Osmanlı Postacılığı Üzerine”, Tarih ve Toplum, 117, Eylül: 15. RAİF, Mehmet (1896), Mirat-ı İstanbul, İstanbul. RAYMOND, Aléxandre (1909), “Renaissence Ottomane”, L’Art Public, V-VI, 5559. 689 RONA, Zeynep, (1997), “Sergi”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt III, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları (YEM Yayın), İstanbul, 1642-1643. SAKAOĞLU, Necdet (1994), “Galatasaray Lisesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 369371, İstanbul. SAKAOĞLU, Necdet (1994), “Bekirağa Bölüğü”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 126128. SAKAOĞLU, Necdet (1994), “Osmanlı Bankası Olayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 166168. SAKAOĞLU, Necdet (1999), “Murad V”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt II, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 247-250. SAKAOĞLU, Necdet (1999), “Abdülmecid”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 62-66. SAKAOĞLU, Necdet (1999), “Abdülhamid II”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 52-56. SAKAOĞLU, Necdet (1999), “Abdülmecid (Halife)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 67-69. SAKAOĞLU, Necdet (1999), “Mehmed V (Reşad)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 93-97. SAKAOĞLU, Necdet (1999), “Mehmed VI (Vahideddin)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt II, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 97-99. SALAHEDDİN Bey (2008), Türkiye 1867 Evrensel Sergisi, Çev. Hakan Arca, İstanbul Fuar Merkezi Yayınları, İstanbul. SALMAN, Yıldız (1994), “Posta ve Telgraf Nezareti Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 279. SALMAN, Yıldız (1994), “Osmanlı Bankası Binası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 166. SALMAN, Yıldız (1994), “Sirkeci Garı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 13. 690 SALMAN, Yıldız (1994), “Haydarpaşa Garı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 30. SALMAN, Yıldız (1994), “Doğan Apartmanı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 7980. SANER, Turgut (1993), “19. Yüzyıl Osmanlı Eklektisizminde Elhamra’nın Payı”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, Yay. Haz. Z. Rona, İstanbul, 134-145. SANER, Turgut (1994), “Hidayet Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 71. SANER, Turgut (1994), “Mustafa Reşid Paşa Türbesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt V, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 567568. SANER, Turgut (1994), “Fuad Paşa Türbesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 341342. SANER, Turgut (1998), 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında “Oryantalizm”, 1. Baskı, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş Yayınları, İstanbul. SCHLİCHTMANN, C. Meyer (1992), Prusya Elçiliği’nden Doğan Apartmanı’na, Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul. SHAW, S.J.- SHAW, E.K. (1982), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt I, Çev. Mehmet Harmancı, E Yayınları, İstanbul. SIRMA, İhsan Süreyya (2009), Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi, 2. Baskı, Beyan Yayınları, İstanbul. SİRER, Münir, “II. Wilhelm’in II. Abdülhamid’i Ziyaretine Dair Bir Belge”, Hayat Tarih Mecmuası, 12, s. 68-70. SÖNMEZ, Neslihan (1984), “Haydarpaşa’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne Binası”, İnşaat Dünyası, Nisan: 57. SÖNMEZ, Neslihan (1984), “Tarihimizden Miras Kalan Yapılar Ihlamur’da Aziziye Karakolu, Süslü Karakol Binası”, İnşaat Dünyası, 15, s. 36-37. SÖNMEZ, Zeki (1984), “Bank-ı Osmani-i Şahane ve Tütün Rejisi İkiz Binası”, İnşaat Dünyası, 1, İstanbul. SÖNMEZ, Zeki (1984), “Tarihimizden Miras Kalan Yapılar Haydarpaşa Gar Binası” İnşaat Dünyası, 2, s. 42-43. 691 SÖNMEZ, Zeki (1990), “Sanayi-i Nefise Kurulurken Türkiye’de Mimarlık Ortamı”, 1. Osman Hamdi Bey Kongresi Bildirileri, İstanbul. SÖNMEZ, Zeki (1997), “Abdülhalim Efendi”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt I, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, 11-12. SÖNMEZ, Zeki (2006), Türk-İtalyan Siyaset ve Sanat İlişkileri, Birinci Basım, Bağlam Yayıncılık, İstanbul. SÖZEN, Metin (1994), “Dolmabahçe Sarayı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt IX, s. 503-507. SÖZEN, Metin (1996), Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi, Birinci Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. SÖZEN, M.-TAPAN, M. (1973), 50 Yılın Türk Mimarisi, Birinci Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. SUNALP, Abdullah Alp (1999), 19. Yüzyıl Galata ve Pera ApartmanKonutlarında Orta Sofa-Hol Tipolojisinin Gelişimi, yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. ŞEHSUVAROĞLU, Bedii N. (1972), “Almanya İmparatoru II. Wilhelm’in Yurdumuzu Ziyaretleri”, Hayat Tarih Mecmuası, 6, İstanbul, s. 20-22. ŞEHSUVAROĞLU, Bedii N. (1972), “Son Ziyaretler”, Hayat Tarih Mecmuası, 7, İstanbul, s. 83-86. ŞEHSUVAROĞLU, Halûk (1946), “Dolmabahçe Sarayı”, Arkitekt, Sayı: 1946-0506 (173-174), s: 127-130. ŞİMŞEK, Meliha (1993), Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da II. Mahmud Dönemi İmar Faaliyetleri, yayınlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. TANYELİ, Uğur (1996), “Anadolu’da Bizans, Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Dönemlerinde Yerleşme ve Barınma Düzeni”, Tarihten Günümüze Anadolu Konut ve Yerleşme, İstanbul, s. 454. TAŞKIN, Figen (1994), “Cibali”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 428-429. TEKELİ, İlhan (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İletişim Yayınları, İstanbul, 456-475. 692 TENGİRŞENK, Yusuf Kemal (1940), “Tanzimat Devrinde Osmanlı Devletinin Hâricî Ticaret Siyâseti”, Tanzimat I, İstanbul, s. 289-320. TERZİ, Arzu (2000), Hazine-i Hassa Nezareti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. THOBİE, Jack (1985), “Osmanlı Bankası”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt III, İletişim Yayınları, İstanbul, 775-781. THOBİE, Jack (1985), “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt III, İletişim Yayınları, İstanbul, 724739. TİMUR, Taner (1985), “Osmanlı ve Batılılaşma”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt II, İletişim Yayınları, İstanbul, 139-146. TOPRAK, Zafer (1985), “Osmanlı Devleti’nde Para ve Bankacılık”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt III, İletişim Yayınları, İstanbul, 760770. TOPRAK, Zafer (1985), “Osmanlı Devleti ve Sanayileşme Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V, İletişim Yayınları, İstanbul, 13401344. TOPRAK, Zafer (1994), “Altıncı Daire-i Belediye”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 220223. TOPRAK, Zafer (1994), “Bankacılık”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 47. TOPRAK, Zafer (1994), “Osmanlı Bankası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VI, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 165166. TOPUZLU, Cemil (1982), İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, Haz. Hüsrev Hatemî ve Aykut Kazancıgil, İkinci Baskı, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul. TOROS, Taha (1984), “Yapı ve Kredi Bankası’nın Bağlarbaşındaki Mecit Efendi Köşkü”, Sanat Dünyamız, 31, s: 2-9. TOYDEMİR, Sait (1952), “Sirkeci Gar Binasının Açılış Töreni, Demiryol, 4-5 Ocak-Şubat: 41-42. TUĞLACI, Pars (1981), Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi, İnklap ve Ata Yayınevi, İstanbul. 693 TUĞLACI, Pars (1993), Osmanlı Mimarlığı’nda Balyan Ailesi’nin Rolü, Yeni Çığır Kitabevi (YÇK), İstanbul. TUNAYA, Tarık Zafer (1996), Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, 2. Baskı, Arba Yayınları, İstanbul. TUNCER, Akın (2005), Osmanlı Seraskeri Binası ve Seraskeri Köşkleri Dekorasyonu Üzerine Bir Araştırma, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. ÜLMAN, Yeşim IŞIL (2007), “Türkiye’de 19. ve 20. Yüzyıllarda Tıp Tarihinin Ana Hatları (1827-1923)”, Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Ders Kitabı, İ.Ü Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul, 175-186. ÜNSAL, Behçet (1982), “İstanbul Türbeleri Üzerinde Stil Araştırması”, Vakıflar Dergisi, XVI, Ankara, s. 77-120. ÜSDİKEN, Behzat (1994) “Avrupa Pasajı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 431. ÜSDİKEN, Behzat (1994), “Çiçek Pasajı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 508. ÜSDİKEN, Behzat (1994), “Hacopulo Pasajı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 481482. ÜSDİKEN, Behzat (1994), “Cercle d’Orient”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt II, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 409. VELAY, A. du (1978), Türkiye Maliye Tarihi, Der. Maliye Tetkik Kurulu, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriyatı, Ankara. YAVUZ, Mehmet “Osmanlı’da Alman Mimarlar ve Eserleri”, Türkler, Cilt XV, s. 405. YAVUZ, Mehmet (2001), 19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. YAVUZ, Mehmet (2004), “Mimar August Jasmund Hakkında Bilmediklerimiz”, Sanat Tarihi Dergisi, Aydoğan Demir’e Armağan, 13/1, İzmir, s. 181-205. YAVUZ, Mehmet (2008), “August Carl Friedrich Jasmund ve Mimari Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21, s: 187-209. 694 YAVUZ, Yıldırım (1988), “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Sağlık Kuruluşları”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, (8:2), s. 123-142. YAVUZ, Yıldırım (1988), “Hamidiye Etfal Hastane-i Aliyyesinin İstatistik Mecmuai Tıbbiyesi (1902-1318)”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2, s. 20-22. YAVUZ, Yıldırım (1994), “Tek, Vedat”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 232. YAZICI, Nesimi (1985), “Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt VI, İletişim Yayınları, İstanbul, 1640. YAZICI, Nurcan (2007), Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, yayınlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. YENEN, Mehmet (1994), “Karaköy”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt IV, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 455-456. YENEN, M.-KAYSERİLİOĞLU, S. (1994), “Tünel”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 308309. YETİŞKİN, Ayşe Nalan (2005), “19. Yüzyıl Batılılaşma Dönemi’nden Bir Görüntü: İstanbul’daki Kışla Yapıları (Genel Bir Değerlendirme)”, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları, Ed. Aygül Ağır, Deniz Mazlum, Gül Cephanecigil, Literatür Yayınları, İstanbul, s: 91-99. YILDIRAN, Neşe (1989), İstanbul’da II. Abdülhamid Dönemi (1876-1908) Mimarisi, yayınlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. YILDIRIM, Nuran (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V, İletişim Yayınları, İstanbul, 1323. YILDIRIM, Nuran (1994), “Etfal Hastanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 220221. YILDIRIM, Nuran (1994), “Tıbhane-i Amire”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 264265. 695 YILDIRIM, Nuran (1994), “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt V, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 375377, İstanbul. YILDIRIM, Nuran (1994) “Gümüşsuyu Askeri Hastanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt III, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 449-450. YILDIRIM, Nuran (2010), Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı Hamidiye Etfal Hastanesi, Ed. Suat Turgut, Şişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Yayınları, İstanbul. YILDIRIM, Nuran (1993), “Askeri Hastaneler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt I, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 344349. YILMAZ, Recep (2008), “Mustafa Reşid Paşa (Büyük)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İkinci Baskı, Cilt II, Yapı Kredi Yayınları (YKY), İstanbul, 318-322. YÜCEL, Atilla (1996), “İstanbul’da 19. Yüzyılın Kentsel Konut Biçimleri”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme, Birinci Baskı, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul. ZAKİA, Zahra (1999), “Sultan II. Mahmut’un (1808-1839) Reformları”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt VII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 250-257. WİEGAND, Theodor (1970), Halbmond im Letzten Viertel, Münih. http://www.sinangenim.com/tr/projects.asp?ID=4&Y=1985&PID=84&do=detail http://www.muze.isbank.com.tr/muze_binasi.asp https://www.loc.gov/resource/cph.3b28562/ https://www.archives.saltresearch.org http://www.arkitera.com http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/51867 http://www.obarsiv.com http://www.fatih.bel.tr http://www.ielev.org.tr. 696 VIII. ÖZGEÇMİŞ 1980 yılında İstanbul’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Sivas’ta, liseyi İstanbul Sarıyer Behçet Kemal Çağlar Lisesi’nde tamamladı. 1997 yılında girdiği İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nü 2001 yılında tamamladı. Aynı yıl Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimine başladı. Buradan, 2005 yılında “Düyun-u Umumiye İstanbul Merkez Binasının Tanzimat Sonrası Osmanlı Mimarlığı Bağlamında Değerlendirilmesi” adlı tez çalışması ile mezun oldu. 20072012 yılları arasında İstanbul Yenileme Alanları Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu’nda çalıştı. 2010 yılında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İslam Sanatları Programı’nda doktora eğitimine başladı. Aynı yıl TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi ve Mimarlık Vakfı tarafından “Mimar Sinan Haftası Etkinlikleri” kapsamında düzenlenen “2. Mimarlık Öyküleri Yarışması”nda, 137 öykü arasında 2. lik ödülüne layık görüldü. Aralık 2012’den bu yana Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde Araştırma Görevlisi olarak çalışmaktadır.