λογοτεχνική κριτική

Μία κριτική (δίγλωσση) προσέγγιση της σύγχρονης σύγχρονης σλοβακικής ποίησης.

Προσεγγίζοντας την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, δοκιμαζόμαστε ως αναγνώστες, συν-αισθανόμαστε τις αγωνίες άλλων κοινωνιών, μέσα από τη συνειδητοποίηση των πολιτισμικών διαφορών.  Η επαφή με την ξενόγλωσση λογοτεχνία, και ειδικά με εκείνη των μικρών πληθυσμιακά κρατών, μας οδηγεί σε ένα πρωτότυπο αναγνωστικό εργαστήρι και μας καθιστά συμμέτοχους στην εμπειρία και τους πειραματισμούς άλλων γλωσσών. Γιατί τελικά η ποίηση δεν παύει να είναι μία προβολή της γλώσσας, της κάθε γλώσσας κι έμμεσα της δικής μας.

Το διττό ερώτημα που βρίσκεται στη βάση του προβληματισμού της παρούσας διδακτορικής διατριβής διαφαίνεται ήδη από τον τίτλο της. Προς διερεύνηση τίθενται η ποιητική θεωρία του Γιάννη Μ. Αποστολάκη (1886-1947), του πρώτου καθηγητή στην έδρα της «Νεώτερης Ελληνικής Φιλολογίας» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, της οποίας οι βασικές θέσεις είναι εγκατεσπαρμένες σε πολλά σημεία των κειμένων του, καθώς και η εφαρμογή αυτής της θεωρίας, ώστε να κριθούν ποιητικά έργα αλλά και κριτικές προσεγγίσεις των συγκεκριμένων ποιητικών έργων. Ως προέκταση της βασικής υπόθεσης εργασίας τίθεται και η διακρίβωση ορισμένων ιχνών της κριτικής πρόσληψης των θέσεων του Αποστολάκη, καθώς και πλευρές της καθηγεσίας του, ώστε να προσεγγιστεί επαρκέστερα ο θεωρητικός λόγος και η κριτική του πρακτική. Το χρονικό άνυσμα της εργασίας εκκινεί από τα πρώιμα κείμενα στον Νουμά (1904) και φτάνει ως το 2019 με την αφιέρωση στο πρόσωπό του της Ημερίδας από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων υπό τον κύκλο «Πρόσωπα άξια τιμή...

Δημοσιευμένο στον τόμο: Για μια ιστορία της  ελληνικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα: Προτάσεις ανασυγκρότησης, θέματα και  ρεύματα (επιμ. Αγγέλα Καστρινάκη, Αλέξης Πολίτης, Δημήτρης Τζιόβας,  Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης - Μουσείο Μπενάκη, Ηράκλειο/Αθήνα, 2012),  σελ. 281-303.

H κριτική της κριτικής, ως μείζον ζήτημα, αναδεικνύεται από τις αρχές της δεκαετίας του 1920, όταν πυκνώνουν τα δημοσιεύματα "αυτοσυνείδησης" της κριτικής· τότε πρώτη φορά, μέσα στη γενικότερη "ευφορία του κριτικού λόγου", αρχίζει και η σύγκρουση των απόψεων για τις διάφορες μορφές κριτικής. Η αντίθεση μεταξύ των διαφόρων μορφών κριτικής (της δοκιμιακής, της "δημοσιογραφικής" και της "φιλολογικής")  εντάθηκε τη δεκαετία του 1930, όταν δημιουργήθηκαν νέες συνθήκες με την εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο της διδασκαλίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1926 - γεγονός που, όπως προηγουμένως στην Ευρώπη και αλλού, συνέβαλε στη διαμόρφωση της φιλολογικής κριτικής - είδους σαφώς διακεκριμένου από άλλες μορφές κριτικής. Το 1931, ο Ιωάννης Συκουτρής, αναλύοντας τον όρο κριτική, διακρίνει και οριοθετεί τρία είδη, την ιστορική (γραμματολογία), τη λογοτεχνική και τη φιλολογική κριτική. Σε τελευταία ανάλυση, η βασική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη λογοτεχνική και στη φιλολογική κριτική πηγάζει από τη διαφορετική αντίληψή τους περί λογοτεχνίας· για την πρώτη η λογοτεχνία είναι "αξία" (αισθητική ή ηθική), ενώ για τη δεύτερη "γεγονός"∙ ως εκ τούτου, η πρώτη "αξιολογεί" ένα έργο, ενώ η δεύτερη ενδιαφέρεται για την "αλήθεια", τη "γνησιότητά" του κτλ.

Εισαγωγή στα κριτικά του Επισκοπόπουλου με βάση τη διατριβή μου (Κοσμοπολίτες και Φουστανελλοφόροι) και προσθήκη νέων στοιχείων για το κριτικό έργο του συγγραφέα.
Εκτός από τα κριτικά υπάρχουν και σημειώσεις τόσο για το ίδιο το κείμενο όσο και για τις γαλλικές "πηγές" του Επισκοπόπουλου, κατόπιν αποδελτίωσης τόσο του ημερήσιου (Le Temps και Le Figaro) όσο και του περιοδικού γαλλικού τύπου (Revue des deux mondes, Revue de Paris κλπ.). Στο ευρετήριο περιλαμβάνονται πολλά ονόματα Ελλήνων και Ξένων συγγραφέων, ηθοποιών, προσώπων από την πολιτική, το θέαμα, τη ζωγραφική κλπ.

Με το μυθιστόρημα Η πόλη του αναστέλλοντος ηλίου ο Δημήτρης Οικονόμου πραγματοποιεί την πρώτη σου εμφάνιση στα νεοελληνικά γράμματα. Πρόκειται για ένα πολιτικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στο κοντινό σχετικά μέλλον και εικονογραφεί ένα εφιαλτικό για τις κοινωνικές, πολιτικές και καλλιτεχνικές ελευθερίες τοπίο. Μπροστά σε μια ευνουχισμένη πολιτικά κοινωνία, η εξουσία επιβάλει την Δημόσια Αισθητική, μια αισθητική της μετριότητας και της κοινοτοπίας, μια αισθητική του χαμηλού μέσου όρου που κρατά τους πολίτες σε διαρκή ενασχόληση σε άσκοπες ενέργειες που αφορούν μόνο στον εντυπωσιασμό και την επιφάνεια.
Στο κείμενο της κριτικής προτείνεται η ανάγνωση του μυθιστορήματος αυτού ως μια αλληγορία της σημερινής εποχής. Ο Οικονόμου εστιάζει και μεγεθύνει σε υπαρκτές σήμερα παραμέτρους του βίου και τις εξωθεί στην ειρωνική απεικόνισή τους, αποφεύγοντας όμως ο λόγος του να γίνει διδακτικός ή καταγγελτικός. Με την επίφαση του μελλοντολογικού έργου καταγράφει συμπεριφορές και αξίες που κυριαρχούν πλειοψηφικά στη σημερινή ελλαδική πραγματικότητα. Αντίθετα, εάν το έργο αναγνωστεί ως κείμενο μελλοντολογικής φαντασίας τότε διατυπώνονται πολλές και ισχυρές ενστάσεις για την πειστικότητα της μελλοντικής Ελλάδας που περιγράφεται.
Η βασικότερη όμως ένσταση που εγείρει η κριτική αφορά στην επιλογή του Οικονόμου να χρησιμοποιήσει, έστω και με τρόπο επιτυχημένο, συμβατικές/παραδοσιακές αφηγηματικές τεχνικές, τη στιγμή που σε επίπεδο θεματικής το βιβλίο βάλει ενάντια στις αισθητικές συμβάσεις και τον μέσο όρο.

Το παρόν κείμενο αποτελεί μια παρουσίαση και κριτική αποτίμηση της  ποιητικής συλλογής του Saint-John Perse, Ακτοσημεία, σε μετάφραση της Ελένης Κόλλια, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος (2018).  Τα Ακτοσημεία του Saint-John Perse (1887-1975), λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Alexis Léger, αποτελούν μια πολύ ενδιαφέρουσα μεταφραστική δουλειά της Ελένης Κόλλια, όπου συμπεριλαμβάνονται δύο ποιητικές συλλογές του Γάλλου ποιητή και διπλωμάτη: Ακτοσημεία [Amers] (1957) και Πουλιά [Oiseaux] (1963), ενώ στο τέλος παρατίθεται η ομιλία του από την τελετή αποδοχής του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας (1960). Ο Perse, πολυμαθής και κοσμοπολίτης, διαμόρφωσε από νωρίς προσωπικό ύφος και αξιοποίησε στην ποίησή του ένα σύνολο διακείμενων από την παγκόσμια μυθολογία, λογοτεχνία, αλλά και τις θρησκευτικές και λαϊκές παραδόσεις πολλών εθνών, όπως φαίνεται και στις δύο συλλογές. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ηλεκτρονικό περιοδικό diastixo.gr, στις 11-10-2019.

"Χίμαιρα", κείμενα λογοτεχνικής κριτικής, πρώτο τεύχος. Εκτενές αφιέρωμα και πρώτες προσεγγίσεις στο έργο τού Κωνσταντίνου Καβάφη, ανέκδοτη ποίηση, μελέτες. Με τήν επιμέλεια τού Μάνου Τασάκου. (update: ορισμένοι σύνδεσμοι μέσα στο αρχείο δεν λειτουργούν σωστά για κάποιο περίεργο λόγο, μπορείτε όμως να επικοινωνείτε στο email tasakos@gmx.com ή να επισκεφθείτε τήν ιστοσελίδα tasakos.com για περισσότερες πληροφορίες).

Το παρόν κείμενο αποτελεί μια παρουσίαση και κριτική αποτίμηση της ενδέκατης ποιητικής συλλογής του λογοτέχνη και μεταφραστή Γιάννη Βαλούρδου, Αέρας στο χαρτί (Air on Paper) (2019), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Απόπειρα, τόσο στα ελληνικά, όσο και στα αγγλικά (τη μετάφραση υπογράφει η Δέσποινα Κερεβάντη). Η συγκεκριμένη ανάλυση δεν συνιστά απλώς μια κριτική προσέγγιση του τελευταίου του βιβλίου, αλλά αποτελεί μια γενικότερη εισαγωγή στα μορφολογικά και θεματικά μοτίβα του εν λόγω δημιουργού, με στόχο να τον συστήσει στο ευρύτερο κοινό.  Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό oanagnostis.gr , στις 12-8-2019.

Η μέριμνα για τη διαμόρφωση κριτικών αναγνωστών συναρτάται άμεσα με το πρόγραμμα του λογοτεχνικού γραμματισμού. Με αφετηρία τα λογοτεχνικά κείμενα, οι μαθητές και οι μαθήτριες κατακτούν πρακτικές λογοτεχνικής ανάγνωσης σε δημιουργικές μαθησιακές συνθήκες. Από τη σκοπιά της θέσης των ειδών στη λογοτεχνική εκπαίδευση, ο ειδολογικός γραμματισμός σχετίζεται με την ενδυνάμωση της ικανότητας των μαθητών και των μαθητριών να συνθέτουν την ειδολογικότητα των κειμένων. Στον πυρήνα της πρότασής μας βρίσκεται μια πρακτική τυπολογία του αναγνωστικού φαινομένου, με άξονες την πηγή ή τις πηγές στις οποίες αναφέρεται ο αναγνώστης για να παραγάγει την ειδολογικότητα του λογοτεχνικού κειμένου που είναι ο ερμηνευτικός του στόχος: τις περικειμενικές ειδολογικές ενδείξεις, τις ενδοκειμενικές ειδολογικές αναγωγές και συναρτήσεις, τον επικειμενικό σχολιασμό και τη διακειμενική κατασκευή της ειδολογικότητάς του κειμένου που βρίσκεται στο επίκεντρο της ερμηνείας.

Ο Κώστας Βαξεβάνης είναι γνωστός ως έγκυρος και καταξιωμένος δημοσιογράφος. Στο μυθιστόρημά του Ο άνθρωπος του Τείχους φιλοδοξεί να συνθέσει ένα πολιτικό μυθιστόρημα με στοιχεία θρίλερ στο οποίο θα αποκαλύπτεται η αλήθεια για μια σειρά από γεγονότα της σύγχρονης πολιτικής μας ιστορίας. Υπό το μανδύα της μυθοπλασίας καταθέτει ένα έργο με ήρωες που εύκολα μπορεί ο αναγνώστης να ταυτίσει με υπαρκτά πρόσωπα του ελληνικού δημόσιου βίου. Τα παραπάνω στοιχεία που λειτουργούν ερεθιστικά προς τους αναγνώστες κατέστησαν το βιβλίο ένα εκδοτικό best seller.
Έχοντας ως αφετηρία τη θέση των Wellek-Warren πως η λογοτεχνία δεν είναι υποκατάστατο ούτε της κοινωνιολογίας, ούτε της πολιτικής, καθώς έχει δικό της λόγο ύπαρξης και δικό της σκοπό, η κριτική εξετάζει το έργο από τη σκοπιά της λογοτεχνίας. Διαπιστώνει πως η σύνδεση ιστορικής αλήθειας και μυθοπλασίας επέφεραν ένα προβληματικό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Το μυθιστόρημα, στην εξέτασή του ως τέτοιο, εμφανίζει αστοχίες, αδυναμίες στην πλοκή με ανακολουθίες και εύκολους εντυπωσιασμούς, χρήση δημοσιογραφικού και όχι λογοτεχνικού λόγου. Παράλληλα ελέγχεται η μανιχαϊστική ιδεολογική θέση του συγγραφέα που από τη μια καταδικάζει συλλήβδην τις πρακτικές που χρησιμοποιούν οι δυτικοί πράκτορες, από την άλλη αντιμετωπίζει με σεβασμό και δέος τις ίδιες πρακτικές που αξιοποιούσαν οι πράκτορες της Στάζι. Στην κριτική υποστηρίζεται η άποψη πως η διπλή ιδιότητα του συγγραφέα (δημοσιογράφος - λογοτέχνης) οδήγησε σε σύγχυση ρόλων, σε μια υβριδική γραφή με αμφίβολο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.

Η μελέτη αυτή αφορά τα δεκαπέντε κριτικά δοκίμια της Άννας Κουστινούδη που με τη σειρά τους παρουσιάζουν και σχολιάζουν ισάριθμα λογοτεχνικά έργα: έξι συλλογές ποίησης, τέσσερις συλλογές πεζογραφημάτων, μία συλλογή χρονογραφημάτων, τρία μυθιστορήματα και ένα corpus επιστολών.
Το κριτικό σύμπαν της συγγραφέως, παρά την ασυνέχεια, την ειδολογική ποικιλότητα των υπό μελέτη κειμένων και τον θεωρητικό εκλεκτικισμό του, συνιστά έναν ενιαίο κόσμο. Πρόκειται για ένα κριτικό, θεωρητικό πλην όμως προσωπικό μετα-αφήγημα, που προσδιορίζει τους όρους και τα όρια μιας κοσμοαντίληψης πάνω στην τέχνη αλλά και στη ζωή, με τρεις βασικούς άξονες: Ψυχανάλυση – Φεμινισμός – Δομισμός.

Το εν λόγω κείμενο αποτελεί λογοτεχνική κριτική του βιβλίου του Ζακ Πρεβέρ, Βροχή και λιακάδα (γαλλ. La Pluie et le beau temps), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καλέντης (2019) σε μετάφραση του Γ. Θηβαίου, ενώ τη συλλογή προλογίζει η Μ. Βαμβουνάκη. Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου επιχειρείται μια περιεκτική αποτίμηση της γραφής του Γάλλου ποιητή, αναδεικνύοντας βασικά μορφολογικά και θεματικά μοτίβα του έργου του.

Ο Έιμις περιστρέφει όλο του το μυθιστόρημα γύρω από μια πρωτότυπη, όσο και μεγαλεπήβολη ιδέα: τι θα γινόταν αν ένας από τους ναζί γιατρούς του Άουσβιτς ζούσε προς τα πίσω τη ζωή που έχει ήδη ζήσει; Και μάλιστα αν τη ζούσε ανάποδα ως απλός παρατηρητής μέσα στο ίδιο του το σώμα, χωρίς να θυμάται τίποτα από αυτή;

Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος και η κριτική: από τη μεταπολεμική περίοδο στη Μεταπολίτευση Η διάλεξη θα παρουσιάσει τη διανοητική πορεία και το κριτικό ήθος του Δημήτρη Ραυτόπουλου (1924-), σημαντικής και επιδραστικής μορφής της λογοτεχνικής κριτικής και της διανόησης στην Ελλάδα, δίνοντας έμφαση στη μετάβασή του από την αριστερή-ιδεολογική κριτική που άσκησε προδικτατορικά στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης σε ένα είδος ευρύτερης πολιτισμικής κριτικής στο οποίο επιδίδεται στη Μεταπολίτευση. Η ανάλυση θα επικεντρωθεί στα γραπτά του της μεταδικτατορικής εποχής, επιχειρώντας να ανιχνεύσει την πολυπρισματικότητα των σχέσεων λογοτεχνίας, κριτικής και ιδεολογίας. Η διαδρομή του Ραυτόπουλου στην κριτική, άλλωστε, αποτυπώνει με εκρηκτικότητα την περιπέτεια και την αντιφατικότητα των ιδεών της Αριστεράς για τη λογοτεχνία και την κουλτούρα στον 20 ο και τον 21 ο αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό, θα εξεταστούν οι διανοητικές προϋποθέσεις της «αναθεωρητικής» στροφής του Ραυτόπουλου, τοποθετημένες στα ιδεολογικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα της εποχής, η τομή της δικτατορίας του 1967 και των χρόνων του Παρισιού με τον απόηχο του Μάη του '68, οι θεωρητικές του επιρροές, η σχέση με τον Άρη Αλεξάνδρου και το έργο του, οι μεταδικτατορικές βιβλιοκριτικές και η επιφυλλιδογραφία του. Μέσα από την ανάλυση θα αναδειχθεί η επιρροή του Ραυτόπουλου στη διαμόρφωση της μεταδικτατορικής κριτικής και θα σχολιαστούν οι αναταράξεις που προκάλεσε ο «αναθεωρητικός» κριτικός του λόγος στον χώρο της Αριστεράς, όχι μόνο της «ορθόδοξης» αλλά και της «ανανεωτικής», φέρνοντας στην επιφάνεια μια μάλλον άγνωστη κριτική-πολιτισμική διαμάχη με τους Αντώνη Βογιάζο και Άγγελο Ελεφάντη (το 1980) γύρω από το σώμα και την ιδεολογική βία.