Kaşgarlı Mahmut

Orjinal  olarak yazılan bu eserin ve üzerinde dönemin haritası mevcuttur

The Dīwān Lughāt al-Turk (Arabic: ديوان لغات الترك , i.e., "Compendium of the languages of the Turks") is the first comprehensive dictionary of Turkic languages, compiled in 1072–74 by the Turkic scholar Mahmud Kashgari who extensively studied the Turkic languages of his time

Türk tarihi ve edebiyatı için, Orhun Bengi Taşlarının çözülmesinden sonra yaşanan en büyük gelişme şüphesiz Kaşgarlı Mahmud’un eseri Dîvânü Lugati't-Türk’ün bulunmasıdır. Bu eser Türk kültür ve medeniyetinin en kıymetli hazinelerinden birisidir. Bizler de bu kıymetli Türk eserini kaleme alırken Türk kültürünün bir bütün içinde varlığını açıklamak, XI. yy Türk dünyasını yansıtmak istedik. Bu amacımız doğrultusunda Kaşgarlı Mahmud’un eserinde yer alan kayıtları ve bu kayıtları inceleyen akademisyenleri kaynak aldık. Eserimizde Kaşgarlı Mahmud’un hayatı, Dîvânü Lugati't-Türk’ün içerik bilgisi ve ortaya çıkış hikayesi, Dîvânü Lugati't-Türk’e göre Türk dünyasını ele alarak bir bütün içinde bu konuları yansıtmayı amaçladık.

Oğuzların Boz-Ok koluna mensup olan "Bayat" boyu, hepsinin en büyüğü olan ve aynı zamanda eski devirlerde Oğuzların hâkim kısmını oluşturan Boz-Ok boyları arasında Kayı boyundan sonra gelen ikinci ve en büyük boydur.  Bayatlar denildiği zaman akla "Dede Korkut" ve "Fuzûli" gibi önemli şahsiyetleri yetiştirmiş ve Türk Musikisine "Bayatî" makamını kazandırmış "Bayat" boyu gelmektedir.

This study provides a semantic determination and comparison of lexis which
were mentioned in Divan-ü Lügati’t Türk written in the Period of Middle Turkic
Language by Mahmud al- Kashgari between the years of 1072 and 1074 and are still
in use in Giresun. This dictionary, the known oldest dictionary of Turkish, was written
with Turkish and Arabic script in Baghdad in aforementioned dates. The purpose of
the dictionary is to inform Arap geography about richness of Turkish language and
external factors on socio-culture of Turkish tribes. Therefore, this study has the aim
of determining lexis found in dictionary of Mahmud al- Kashgari and used in Giresun
where numerous Turkish tribes, live sedentarily from the earliest Turkish vocabulary
to today.

-Divanü Lugati't-Türk İlk Sayfası
-Divanü Lugati’t-Türk’ün orijinali nerede?
-Divanü Lugati’t-Türk nasıl bulundu?
-Divanü Lugati’t-Türk’ün Türkçeye Çevrilmesi
-Kaşgarlı Mahmut'un Türbesi Nerede?
-Kâşgarlı Mahmud Divanü Lugati’t-Türk’ü Ne Zaman Yazmıştır?
-Kâşgarlı Mahmud Divanü Lugati’t-Türk’ü Neden ve Nasıl Yazdı?
-Kaşgarlı Mahmut’a Göre Türk:

Karahanlı dönemi eserlerinde üç noktalı fe harfine (ڤ ) rastlanmaktadır. Dönem üzerine yazılan birçok akademik yayında ‫‬ ڤ harfinin çift dudaksıl /w/ sesini gösterdiği savunulmuş ve bu harfin varlığına dayandırılarak Karahanlı (Hakaniye) ve Harezm Türkçesinde /w/ sesi, Oğuzcada ise /v/ sesi bulunduğu öne sürülmüştür. Oysa Kaşgarlı, Oğuzların ‫و‬ yani /w/ kullandıklarını, buna karşılık arı Türkçe konuşanların, yani Karahanlıların, " mahreci be ile Arap fe'si arasında olan bir fe " kullandıklarını belirtmektedir. Kaşgarlı ayrıca bu sesi " yumuşak fe " olarak adlandırmaktadır. Kaşgarlı'nın terminolojisi göz önünde bulundurulduğunda bu ifadelerden /f/ sesinin ötümlüsünü, yani diş dudaksıl /v/ sesini kastettiği sonucu ağırlık kazanmaktadır. Kaşgarlı'nın tanımı bir yana bırakılsa bile, Karahanlıların alfabeye yeni bir harf ekleme gereği duyması için o harfin ses karşılığının Arapçada bulunmaması gerektiği açıktır. Arapçada /w/ sesi vardır ve ‫و‬ harfiyle gösterilmektedir. Buna karşılık diş dudaksıl /v/ sesi bulunmaz ve alfabede bir karşılığı yoktur. Bugünkü Oğuzların (batı kolunun) ‫و‬ harfini /v/ okuması tartışma konusu açısından geçerli bir argüman değildir, çünkü Oğuz olmayan Kaşgarlı Divan'ı Arapça olarak ve Arapların anlayacağı şekilde yazmıştır. Kaşgarlı'nın Oğuzların /w/ kullandığı savı iki şekilde açıklanabilir: 1) Kaşgarlı'nın çağdaşı tüm Oğuzlar veya eserindeki verileri topladığı Kaşgar'dan Bağdat'a uzanan yolculuğunda karşılaştığı Oğuzlar /w/ kullanıyorlardı. Nitekim bugün de Oğuzcanın doğu kolu olan Türkmencede /w/ sesi bulunmaktadır. 2) Geniş bir coğrafyada üstünlük kuran Oğuzların hükmettiği tebaa birörnek değildi, içlerinde farklı Türk boylarından ve yerel halklardan insan toplulukları barındırıyordu. Muhtemelen Kaşgarlı bu farklı unsurları da siyasi bağlılıklarından dolayı Oğuz olarak adlandırıyordu. Nitekim Kaşgarlı Oğuz boyları arasında bir Peçenek boyu saymaktadır. Bu boy, diğer Peçenek boylarıyla batıya göç etmek yerine Oğuz hâkimiyetini kabul ederek yerlerinde kalmayı tercih eden halk olmalıdır. Göç etmeyi reddetmeleri içlerinde yerli unsurlar bulundurmalarına bağlanabilir. Peçenek dilinin Kıpçakça ile ortak karakteristikleri olduğu öne sürülmüştür. /v/ yerine /w/ sesinin bulunduğu dillerin çoğu bugün Kıpçak grubunda kabul edilmektedir. Kaşgarlı’nın Oğuz özelliği olarak saydığı ama Oğuzcadan çok Kıpçak dil ve diyalektleri ile uyuşan başka bazı ses özellikleri de (söz başı c /ʤ/ gibi) bulunmaktadır.
Her durumda Kaşgarlı Karahanlıların değil kendi zamanındaki Oğuzların /w/ kullandıklarını söylemektedir.
Karakhanids extended Arabic alphabet by adding a new letter: fa’ with three dots (ڤ  ). Many scholars claimed that this letter signifies /w/, and just because this letter occurs in texts of the period, they believed that Karakhanid and Khwarezmian had bilabial /w/ phoneme while Oghuz had labio-dental /v/. Kashgari, however, indicates that the Oghuz articulates و namely /w/, while the speakers of pure Turkish, namely Karakhanids, articulates “a faʾ which is articulated between real baʾ and Arabic faʾ”. He also names this phoneme as “soft fa”. Considering Kashghari’s terminology, what he seems to mean by this definition and naming is voiced equal of /f/ which is labio-dental /v/. Even without the Kasghari’s words, basic logic tells us that to need a new letter, Karakhanids must had not been able to find that sound in Arabic and corresponding letter in Arab alphabet. Arabic doesn’t have a /v/ sound and a sign to signify it; but the letter و representing bilabial glide /w/ is already there. The argument that contemporary (west) Oghuz speakers read و as /v/ is irrelative, because Diwan was written by Kashgari who was not an Oghuz, and for Arabs in Arabic.
One way to explain Kashgari’s claim about /w/ that all of the Oghuz of his era, or the ones he met on his way from Kashgar to Baghdat were articulating /w/. It makes sense when we consider that contemporary Turkman which belongs to east branch of Oghuz including Iraq Turkman dialect has [w]. We can also inquire who were the people Kashghari referred by the name Oghuz. Possibly peoples living under the Oghuz rule, either originally from other Turkic clans or local peoples were referred as Oghuz by Kashgari. Kashghari lists Oghuz tribes; and Pecheneg is among them.
These Pechenegs should be the ones who did not migrate to the west and accepted the Oghuz rule. Maybe the reason they rejected to move was that they were mingled with local peoples. Pecheneg is considered as a Kipchak-like dialect. It is a known fact that some phonological features which Kashghari indicates as Oghuz characteristics (e.g. /ʤ/ in word-initial position) are more akin to Kipchak. Peoples who have /w/ instead of /v/ are mostly from Kipchak origin.
Anyway, Kashgari indicates the Oghuz were the ones who had /w/ in their language, not the Karakhanids.

Bu çalışmada; Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan ekmek adlarının incelenmesi hedeflenmiştir. Çalışmanın giriş kısmında, Türk kültüründe ekmekten ve ekmek üzerine yapılmış çalışmalardan bahsedilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk, ekmek adlarının tespit edilmesi için taranmış ve madde başı olarak Ahmet Bican Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu yayını kullanılmıştır. Sonrasında Besim Atalay ve Robert Dankoff-James Kelly’in yayını sıralanmıştır. Tespit edilen 24 ekmek söz varlığına; köken bilgisi sözlüklerinde, Tarama Sözlüğü’nde, Derleme Sözlüğü’nde, Türkçe Sözlük’te ve diğer Türk lehçeleri sözlüklerinde bakılmıştır. Sesbilgisel açıdan farklılık gösteren sözcükler incelenmiştir. Sözcüklerin oluşum yollarına bakılmış ve büyük çoğunluğunun tek sözcükten oluştuğu tespit edilmiştir. Türetilen sözcüklerin çoğunlukla eylemden ad yapma ekiyle oluşturulduğu tespit edilmiştir. Birleşik sözcük grubu şeklinde oluşan tek sözcük tespit edilmiştir. Sözcük grubundan oluşan 6 sözcüğün ise sıfat grubu şeklinde oluştuğu tespit edilmiştir. Ekmek adlarının Türkiye Türkçesindeki, diğer Türk lehçelerindeki ve Anadolu ağızlarındaki anlam yansımalarına bakılmıştır. Ekmek; pişirme yöntemine, tüketim şekline, hazırlama yöntemine göre değerlendirilmiştir. Sözcüklerin adlandırılmasında; pişiriliş şekli, pişirildiği yer ve ekmeği şeklinin adlandırmaya olan etkisine bakılmıştır.

Mahmud al Kasgari in his famous Divân-ı Lûgat-at Türk (a lexion of Turkish language) in the 11th centruy mentions a certain kind of game played by foot among the Turkic groups and explains the production technique of the playing object (“ball”) called “tepük”. According to Kasgari, the “tepük” was an object cast from lead in the shape of the spindle whorl of a distaffwhich was wrapped goat’s hair or the like and used as a toy by boys who kick it about. In the Turkish Republic, in almost every book dealing with the history of sports, the “tepük” has been presented as the earliest form of football game among Turks. A closer examination of the matter suggests, however, that was hardly the case and the “tepük” game could not be a prototype of the contemporary football game. First of all, the playing object or the “tepük” must have been a cap-shaped disc and not spherical or “ball”-shaped at all. Second, considering the Turkish and other translations of the article “tepük” in Mahmud’s Dîvân (which was written in Arabic) the goat hairs were not wrapped around the cap-shaped lead object, but actually the hairs were passed through the hole in the middle of it giving it a shape somewhat like that of a shuttlecock. As the term “tepük” was quite often mentioned in a methaphorical sense in the 11th-14th centruy Persian poetry, an analysis of some such relevant strophes reveals that that object (“tepük”) was certainly not spherical in the mathematical sense of the world. This study demonsrates that the “tepük” game was almost identical or very similar to a Child’s game called “tepgüç” which was recorded among East Turkestanis (Uygurs) in early 20th centruy. It is also suggested that, in terms both of the shape of the “ball” and the way it was played, the “tepük” was rather an archaic version of badminton in which the feet assumed the function of the rackets, than that of contemporary soccer.

Eski Türk onomastiği mürekkep ve müteşekkil bir sistemdir. Buna göre de eski Türk onomastiğinin şekillenmesi ve işlenme hususiyetlerinin kurallara uygunluğunun tam olarak öğrenilmesi için çok adlılık meselelerine sistemli bir şekilde yaklaşmak gerekir. Eski Türk onomastiği XIII. yüzyıla (Moğol istilasına) kadar abidelerde, sözlüklerde yer bulduğundan onomastik adların hepsini kavrayabiliyoruz.

Türklerin 11. yüzyılda vahşi hayvanlar için kullandıkları pek çok kelime ve terim, Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılmış olan Divanü Lugati’t-Türk’te kaydedilmiştir. Bu eserde hem omurgasız hem omurgalı hayvanların adları mevcuttur. Omurgalılar arasında balıklar, iki yaşamlılar ya da amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler gibi çeşitli hayvanlar için kullanılan adlar, bu sözlükte kaydedilmiştir. Sözlükte hayvanların cinsiyete, renklere ve yaşa göre özelliklerini belirten terimler bulunmaktadır. Eserin hayvanların organları ve yaşadıkları yerler ile hayvanların davranışlarını anlatan pek çok kelimeyi barındırdığı görülmektedir. Vahşi hayvanların günlük hayatta kullanımıyla ilgili kelimeler de sözlükte yer almaktadır. Bu konudaki örneklerde görüldüğü üzere bu dönemde Türkler, vahşi hayvanların çeşitli organlarını gündelik hayatlarında, vahşi hayvan adlarını da kişi adlarında, unvanlarda, yer adlarında ve gök cisimlerinde kullanmışlardır. Vahşi hayvanların ayrıca dönemin atasözlerinde, deyimlerinde ve şiirlerinde öge olarak yer aldıkları görülmektedir.

--------

Numerous words and terms used by the Turks in the 11th century regarding wild animals have been recorded in the Dīwān Luġāt at-Turk written by Maḥmūd al-Kāšġarī. Names of both invertebrates and vertebrates exist in this work. Names used for vertebrates have been recorded in this lexicon, including names for a variety of animals such as fish, amphibians, reptiles, birds and mammals. Terms indicating the characteristics of animals such as their gender, colors and age can be found in the lexicon. It is observed that the work contains numerous words descriding the organs, living spaces and behaviors of animals. Words regarding the usage of wild animals in daily life also appear in the lexicon. As can be seen from the examples regarding this issue, the Turks used various organs of wild animals in their daily life and they also used the names of wild animals in personal names, titles, place names and celestial bodies. Furthermore, it is also observed that wild animals appear in proverbs, phrases and poems of the period as objects.

Turkic and Iranian speaking peoples have been living in vast parts of the Asia together or on neighbor geographies since at least end of the 6th century. The process of Turko-Iranian language contact began when Iranian speaking people Sogdians were incorporated into the First Turkic Khaganete
and intensified after Islamization of Turks and Sogdians. Old Turkic dialects
adopted many ‘general copies’ from Iranian languages especially from Sogdian and New Persian languages.
In this study, approximately a hundred and twenty-four of ‘general copies’ will be enlisted and studied to provide some contribution to the field of Turko-Iranian language contact via Diwan Lugat al-Turk.

Key words: Turko-Iranian language contact, general copies, Diwan Lugat at-Turk

Kâşgarlı Mahmut XI. asırda yaşamış büyük bir Türk
bilginidir. Devrin Türkçesinin büyük ve harika bir sözlüğünü yazmıştır. Divân'ü-Lügat-it Türk (Türk Dillerinin Sözlüğü) adını taşıyan eserin yer yüzünde bir tek yazma nüshası vardır. O nüsha İstanbul Fatih’te Millet Kütüphanesinde Ali Emiri kitapları arasındadır.

11. yüzyılda yaşamış olan büyük dil bilgini Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugati’t-Türk adlı eserini 1072 yılında yazmaya başlamış, 1074 yılında tamamlamıştır. Gelmiş geçmiş en büyük dilcilerden olan Kâşgarlı, bu eserini tamamlamak için 11. yüzyıl Türk dünyasında yer alan Türk boylarını, bu boyların yerleşim yerlerini dolaşarak ayrıntılı bir derleme yapmıştır.

Öz Büyük Türk bilgini ve dilcisi Kâşgarlı Mahmud'un mirası Divânü Lugâti't-Türk (DLT), sadece Türk dünyasının kültür tarihini aydınlatmakla kalmamış, aynı zamanda dünyada çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Türk dilinin tarihî gücüne de asırlar öncesinde işaret etmiştir. DLT, Selçuklular öncülüğünde Anadolu'yu yurt tutmuş Türk topluluklarının, bu coğrafyada kullanmayı sürdürdükleri dilin kaynağının Türkistan coğrafyası olduğunu gösteren çarpıcı örneklerle doludur. Bahsi geçen bu tarihî bağa atıfta bulunan bir çalışmamızda, Anadolu'da Kastamonu örnekleminde 50 kelimeye (aba, ağmak, algu, artak, bakanak, esrük, heç heç, geh geh, koğşamak, küvük, meh, ötgürmek, pusaruk, sındu, sökel, talbınmak. tuncukmak vb.) yer verilmişti. Bu çalışmada ise konunun devamı niteliğinde olarak DLT'de geçen kelime ve tabirlerin Kastamonu yöresi söz varlığı içerisindeki yansımalarından 50 kelime daha incelemeye alınmıştır. Bu çerçevede DLT'nin hafızasında kayıtlı yüzlerce Türkçe kelimenin, Selçuklulardan Beyliklere ve oradan Osmanlılara intikal etmek suretiyle ve her şeyden önemlisi yöre halkının kesintisiz kullanımı sayesinde Kastamonu yöresinde XXI. yüzyıla kadar muhafaza edilmiş olduğuna dair ilmî veriler bir araya getirilmiştir. Böylece Türkistan-Anadolu arasındaki güçlü dil ve kültür bağının gerçek manada ortaya konulmasına katkı sunulmuştur. Abstract Diwan Lughat al-Turk (DLT) as heritage of great Turkish scholar and linguist Mahmud Kashgari has not only explained history of Turkish