Sözlük

Arka Kapaktan,

İstanbul'un fethinin siyasi, askerî, ekonomik ve kültürel anlamda Osmanlı için bir dönüm noktası olmasının yanı sıra Oğuz Türkçesinin Batı dünyasında önem kazanması beylikten devlete, devletten imparatorluğa evrilen Osmanlı'nın yükselişi ile de doğru orantılı olmuştur. Bu nedenle 15. yüzyıl Anadolu coğrafyasında yaşayan Türkçenin ilk canlı verilerini gördüğümüz polyglotte tarzında yazılmış kitapların yerini sonraki yüzyıllarda çoğunlukla Batılılar tarafından hazırlanan Türkçeyi günlük telaffuzuyla öğretmeye dayalı sistematik Türkçe gramer ve sözlükler almıştır. Bu eserler Türkiye Türkçesinin canlı dil kaynağına en yakın verilerini, edebî kaygılardan uzak, amacı sadece duyulanı ve konuşulanı yazıya geçirmek olan yabancıların Latin, Ermeni, Kiril gibi alfabe sistemleri ile vücuda getirdiği transkriptionstexte (transkripsiyon metinleri) adı verilen metinlerdir.

Elinizdeki Türkçe söz varlığı çalışması ise 12 yıl İstanbul'da yaşamış Napolili Antonio Mascis'in 1677 yılında Floransa'da Latin harfleriyle Toskana ağzı – Türkçe şeklinde bastırdığı sözlükle Ankaralı bir Ermeni olan Giovanni Molino adıyla bildiğimiz Yovhannēs Ankiwrac'i'nin 1641 yılında Roma'da basılan Latin harfli İtalyanca – Türkçe sözlüğünün karşılaştırılmasından meydana gelmektedir. Her iki eserlerden çıkarılan Yer Adları ise sözlüğün son bölümüne eklenerek 17. yüzyıl yer adlarının izi dönemin eserlerinden sürülmeye çalışılmıştır.

'17. Yüzyılda Yaşayan Türkçenin Söz Varlığı' canlı bir dil kaynağı olmayan bu dönemde Batı Türkçesinin farklı ağız alanlarını gösteren bu iki eserdeki yazıya geçirilmiş ses kayıtlarıyla Osmanlı sahası dil araştırmaları açısından yeni ufuklar açacaktır.

Aktarma Sözlüğü

Abide-mezar: Anıtkurgan
Afiyet olsun!: Aşolsun!
Artezyen: Yuşuk
Atıf: Atav
Balina: Alabuğa
Beste: Sarın
Bisiklet: Tuguy
Cin: Yelpin
Demokratik: Aratçıl
Destan: Üliger
Deterjan: Açalga
Diyet: Açır
Efsane: Anız
Ehliyet: Yeterge
Ejderha: Evreğen
Elektrik: Çakılgağan
Elektron: Yalçırak
Enfeksiyon: Alız
Fal: Bakav
Fil: Yağna
Gazi: Alpavut
Güfte: Koşun
Harf: Üsük
Hayalet: Yör
Helalleşme: Adaldaşma
Heykel: Yontav
Hipopotam: Araman
Hurç: Aşmag
İftar: Ağzaçar
İthaf: Adav
İyon: Yüküt
Jokey: Atçapar
Kainat: Açan
Kanguru: Yepelek
Kanunname: Yasarga
Kommemerasyon: Anıştay
Kongre: Hural
Konsey: Keneş
Koordinat: Yönter
Kutup: Yiğdiz
Kurye: Yalavaş
Lades: Yeteş
Lanet: Yeksek
Lif (temizlik): Yunça
Mahkeme: Yarganak
Manyetizma: Yiğdeme
Mersiye: Yuğut
Meteorit: Ağmazak
Motor: Yörter
Muska: Yomdar
Mühür: Yuzak
Nadas: Ahtar
Nüfus: Arat
Olimpiyat: Yarıştay
Oruç: Baçağ
Örümcek adam: Ağalcan
Özür dileme: Ağzınma
Parlamento: Yasatay
Patates: Yumurgan
Pelerin: Arkaç
Penguen: Ağkarın
Petrol: Yakız
Planör: Yarkanat
Polemik: Ağzalak
Polen: Ürleç
Polis: Yasavul
Radyan: Yayçan
Radyo: Sesbeğen
Rota: Yöney
Reçete: Yorlav
Seyis: Atbakar
Sörf: Yelder
Steril: Arılçak
Süvari: Atavul
Şarj: Yüklenç
Tabir (rüya): Yorav
Teselsül: Ardışma
Teşekkürler!: Bayartay!
Televizyon: Gözbeğen
Vaha: Yeşerge
Vahiy: Açış
Vampir: Vupar
Veda: Yolgar
Virüs: Yukuz
“Y” (bilinmeyen değer): Yiğrek
Yakamoz: Yaldırak
Yarasa adam: Bavbagay
Yılbaşı günü: Yılgayak
Zürafa: Anağaş

Aktarma Sözlüğü Abide-mezar: Anıtkurgan Afiyet olsun!: Aşolsun! Artezyen: Yuşuk Atıf: Atav Balina: Alabuğa Beste: Sarın Bisiklet: Tuguy Cin: Yelpin Demokratik: Aratçıl Destan: Üliger Deterjan: Açalga Diyet: Açır Efsane: Anız Ehliyet: Yeterge Ejderha: Evreğen Elektrik: Çakılgağan Elektron: Yalçırak Enfeksiyon: Alız Fal: Bakav Fil: Yağna Gazi: Alpavut Güfte: Koşun Harf: Üsük Hayalet: Yör Helalleşme: Adaldaşma Heykel: Yontav Hipopotam: Araman Hurç: Aşmag İftar: Ağzaçar İthaf: Adav İyon: Yüküt Jokey: Atçapar Kainat: Açan Kanguru: Yepelek Kanunname: Yasarga Kommemerasyon: Anıştay Kongre: Hural Konsey: Keneş Koordinat: Yönter Kutup: Yiğdiz Kurye: Yalavaş Lades: Yeteş Lanet: Yeksek Lif (temizlik): Yunça Mahkeme: Yarganak Manyetizma: Yiğdeme Mersiye: Yuğut Meteorit: Ağmazak Motor: Yörter Muska: Yomdar Mühür: Yuzak Nadas: Ahtar Nüfus: Arat Olimpiyat: Yarıştay Oruç: Baçağ Örümcek adam: Ağalcan Özür dileme: Ağzınma Parlamento: Yasatay Patates: Yumurgan Pelerin: Arkaç Penguen: Ağkarın Petrol: Yakız Planör: Yarkanat Polemik: Ağzalak Polen: Ürleç Polis: Yasavul Radyan: Yayçan Radyo: Sesbeğen Rota: Yöney Reçete: Yorlav Seyis: Atbakar Sörf: Yelder Steril: Arılçak Süvari: Atavul Şarj: Yüklenç Tabir (rüya): Yorav Teselsül: Ardışma Teşekkürler!: Bayartay! Televizyon: Gözbeğen Vaha: Yeşerge Vahiy: Açış Vampir: Vupar Veda: Yolgar Virüs: Yukuz “Y” (bilinmeyen değer): Yiğrek Yakamoz: Yaldırak Yarasa adam: Bavbagay Yılbaşı günü: Yılgayak Zürafa: Anağaş

Öztürkçe Terimler'in genişletilmiş versiyonu

Abide-mezar: Anıtkurgan
Afiyet olsun!: Aşolsun!
Artezyen: Yuşuk
Atıf: Atav
Balina: Alabuğa
Beste: Sarın
Bisiklet: Tuguy
Cin: Yelpin
Demokratik: Aratçıl
Destan: Üliger
Deterjan: Açalga
Diyet: Açır
Efsane: Anız
Ehliyet: Yeterge
Ejderha: Evreğen
Elektrik: Çakılgağan
Elektron: Yalçırak
Enfeksiyon: Alız
Fal: Bakav
Fil: Yağna
Gazi: Alpavut
Güfte: Koşun
Harf: Üsük
Hayalet: Yör
Helalleşme: Adaldaşma
Heykel: Yontav
Hipopotam: Araman
Hurç: Aşmag
İftar: Ağzaçar
İthaf: Adav
İyon: Yüküt
Jokey: Atçapar
Kainat: Açan
Kanguru: Yepelek
Kanunname: Yasarga
Kommemerasyon: Anıştay
Kongre: Hural
Konsey: Keneş
Koordinat: Yönter
Kutup: Yiğdiz
Kurye: Yalavaş
Lades: Yeteş
Lanet: Yeksek
Lif (temizlik): Yunça
Mahkeme: Yarganak
Manyetizma: Yiğdeme
Mersiye: Yuğut
Meteorit: Ağmazak
Motor: Yörter
Muska: Yomdar
Mühür: Yuzak
Nadas: Ahtar
Nüfus: Arat
Olimpiyat: Yarıştay
Oruç: Baçağ
Örümcek adam: Ağalcan
Özür dileme: Ağzınma
Parlamento: Yasatay
Patates: Yumurgan
Pelerin: Arkaç
Penguen: Ağkarın
Petrol: Yakız
Planör: Yarkanat
Polemik: Ağzalak
Polen: Ürleç
Polis: Yasavul
Radyan: Yayçan
Radyo: Sesbeğen
Rota: Yöney
Reçete: Yorlav
Seyis: Atbakar
Sörf: Yelder
Steril: Arılçak
Süvari: Atavul
Şarj: Yüklenç
Tabir (rüya): Yorav
Teselsül: Ardışma
Teşekkürler!: Bayartay!
Televizyon: Gözbeğen
Vaha: Yeşerge
Vahiy: Açış
Vampir: Vupar
Veda: Yolgar
Virüs: Yukuz
“Y” (bilinmeyen değer): Yiğrek
Yakamoz: Yaldırak
Yarasa adam: Bavbagay
Yılbaşı günü: Yılgayak
Zürafa: Anağaş

Türk sözlükçülüğünün kısa bir tarihi olan bu kitap, Elginkan Vakfı 3. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı kapsamında düzenlenen "Geçmişten Bugüne Türk Sözlükçülüğünden Bir Kesit -Türkiye Türkçesi Sözlükleri- adlı sergiye kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Divân şiirinin kendine has bir iklimi ve atmosferi vardır. Kendine özel remizleri,mazmunları da bunlar arasında eklenebilir. Bu remizleri, mazmunları ilk bakışta anlamak kolay değildir. Anlamak için, işin ehli olmak gerekmektedir. Divân şiirinin kendine özgü bu yapısı, incelenmeye başladığı zaman dilimi içerisinde sözlüklerin hazırlanmasını zorunlu kılmıştır. Bu hazırlanış sadece anlaşılmazlığı ortadan kaldırmak için değil, divân edebiyatına yönelen suçlamaları ortadan kaldırmak ve anladığını okutmak, öğretmek maksadı da dikkatlere seslenir. Bu bağlamda divân edebiyatına sözlükleriyle hizmet eden İskender Pala’nın Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü Ahmet Talat Onay’ın Açıklamalı Divân Şiiri Sözlüğü ya da diğer bir adıyla Eski Türk Edebiyatından Mazmunlar ve İzâhı isimli iki sözlüğü karşılaştırılacaktır.

Ortak bir çalışmanın ürünü olan Yayıncılık ve Medya Sözlüğü, Türkiye Radyo Televizyon Kurumunun ilgili birimlerinde kullanılan terimlerin sözlüğüdür.  Terimler bilim, teknik, sanat, meslek dallarıyla ya da çeşitli konularla ilgili özel ve belirli kavramları karşılayan sözcüklerdir. Dilin söz varlığı içerisinde yer alsalar da genel sözcükler gibi değildir terimler... Bütün konuşurların anladığı, bildiği, kullandığı sözcüklerden farklıdır. Belirli bir alanda çalışan araştırmacılarca, sanatçılarca, meslek mensuplarınca bir uzlaşma sonucunda benimsenmiş, yalnızca bu kişiler için bir anlam bildiren özel adlandırmalardır. Bu yönüyle terimler özel adlara benzer. Çocuk dünyaya geldiğinde ona verilen ad nasıl sorgulanmadan ve tartışılmadan benimsenirse, bu ad yalnızca o kişiyi tanıyanlar için bir anlam ifade ederse kavramlar için türetilen terimler de böyledir. Terimlerin yaygınlaşması için benimsenmeleri, benimsenmeleri için de uzlaşmayla belirlenmeleri esastır.
Osmanlı Türkçesinde terim için kullanılan sözcük ıstılah idi...  Sözlüklerimizde Arapça kökenli ıstılah sözünün karşılıkları arasında “ittifak” da yer almaktadır. İttifak sözü de ıstılah da anlaşma, uzlaşma, bağlaşma ve oy birliği demektir. Istılah sözünün kökeninde ise sulh vardır. Terimler bir uzlaşmayla, bir anlaşmayla, kısacası sulh ile verilen adlar olduğu için ıstılah diye adlandırılmıştır.
Terimlerin uzlaşma sonucu verilmesi, bildirdiği anlamın ilgililerce kavranması onları bilimsel çalışmalarda, iş ilişkilerinde anahtar sözcük konumuna getirmektedir. Bir kurumda çalışanların, iş akıcılığı ve iş güvenliği sağlanması için aynı terimleri kullanması, aynı meslek dilini konuşması gerekir. Aynı kavramdan söz eden kişilerin farklı adlandırmalar, dolayısıyla farklı terimler kullanması yanlış anlamalara yol açabileceği gibi düzeltilemeyecek olumsuzluklar da ortaya çıkarabilir. Bu bakımdan kurum ve kuruluşlarda, işletmelerde terim ortaklığının sağlanması, çalışanların sağlıklı bir iş ilişkisi ve iletişimi kurması, verimliliğin artması için gereklidir.
Aslında terim birliğinin daha yükseköğretim aşamasında sağlanması ve bütün bilim dallarında ortak terimlerle öğrenim yapılması gerekir. Ancak ne yazık ki üniversitelerimizde bilim dallarında terim birliği yeterince sağlanamamaktadır. Farklı üniversitelerde terim birliği sağlanamadığı gibi aynı fakültede hatta aynı bölümde farklı terimlerle öğretim yapıldığına tanık olunabilmektedir. Öğrenimleri sonrasında bir işletmede çalışma hayatına başlayanlar aynı konudan söz etseler bile farklı terimler kullandıkları için yeterince etkin ve hızlı bir iletişim kuramamaktadır. Terimler yalnızca öğrenim hayatında ve bilimsel çalışmalarda değil çalışma hayatında da büyük bir öneme sahiptir. Kurumlarda, kuruluşlarda ve işletmelerde çalışma alanlarıyla ilgili terimlerin bir araya getirilmesi, çalışanların ittifakla benimsediği terimlerin esas alınması, farklı adlandırmalar varsa bunların ortaya çıkarılması, aralarında ince anlam ayrılıkları bulunanların belirlenmesi, yaygın yabancı dillerdeki karşılıklarının gösterilmesi ve nihayet bütün bu terimlerin tanımlarının yapılması kurumsallaşmanın bir gereğidir. Bu, bütün çalışanlarının aynı dili konuşması demektir. Kuruma yeni katılanlar, mevcut iletişim ortamına kolayca uyum sağlayabilecek ve onlar da kısa sürede aynı dili konuşur hâle gelecektir. Bu sayede sağlanacak hızlı ve etkili iletişim, verimliliği de artıracak; en üst düzeydeki yöneticiden en küçük kadroya, merkezden en ücradaki birime kadar bütün çalışanlar ortak bir dil kullanacaklardır.
İşte Yayıncılık ve Medya Sözlüğü ile TRT’nin bütün birimlerinde kullanılan terimler bir araya getirilmiş, bilimsel ölçütlerle değerlendirilmiş ve bunların doğru tanımları yapılarak elinizdeki sözlük hazırlanmıştır. 
Böyle bir sözlüğün hazırlanmasındaki temel amaç, yayımcılık alanındaki terimleri bir araya getirerek çoğunluğun anlayabileceği, etkili bir biçimde kullanabileceği ortak bir yayımcılık dili oluşturmak ve sürekli geliştirilmesinin önünü açmaktır. Çalışmada öncelikle TRT’nin her biriminde oluşturulan kadrolar tarafından kurum içinde kullanılan terimler belirlenmiş, bunlar tanımlanarak bir veri tabanı hâline getirilmiştir. Temel yayımcılık terimlerini derlemenin yanı sıra birimlerde çalışanların aralarında konuşarak geliştirdikleri meslek dili de derlenmiştir. Böylece kamera, ses, ışık, stüdyo, naklen yayın birimlerinin hızlı çalışma temposu içinde başlangıçta küçük gruplar arasında zaman içinde oluşan ve yeni kuşaklara aktarılan dil de ilk kez kayıt altına alınmış olmaktadır. Ardından konuyla ilgili basılı kaynaklar, akademik ve mesleki çalışmalar, yasa ve yönetmelikler taranarak elde edilen terimler de veri tabanına eklenmiştir. Böylece farklı çevrelerde kullanılan terimler, mevzuat dili, yaşayan ve konuşulan dil bir arada değerlendirilerek etkileşimli ve işlevsel bir veri tabanı oluşturulmuştur. 
Gelişmeye açık teknolojik alanlarda yaşanılan terim sorunlarının yayımcılık alanında da yaşanmakta olduğu bu çalışmayla ortaya çıkmıştır. Yayımcılık gibi zamana karşı yarışılan bir ortamda İngilizceden geçen terimler Türkçe karşılıkları düşünülmeden ya olduğu gibi ya da Fransızcalaştırılıp kısmen Türkçenin ses yapısına uygun bir biçime dönüştürülerek kullanılmaktadır. Çalışmada önceliğimiz Türkçe terimlerin madde başında esas alınarak kullanımının yaygınlaştırılması yönünde olmuştur. Bunun için birimlerden gelen dizelgelerde ya da farklı kaynaklarda aynı kavram için kullanılan terimler içerisinde yabancı kökenli olanların yanında Türkçeleri varsa öncelikle Türkçe terimler tercih edilmiştir. Türkçe terim bulunamaması durumunda ilgili birimlerdeki kadrolara danışılarak Türkçe karşılıklar önerilmiştir. Bu konuda hem kurulumuz hem de ilgili birimlerdeki üyelerimiz yayımcılıkla ilgili bu terimleri Türkçeleştirmek için özel çaba göstermişlerdir.
Karşılık bulunamaması durumunda Türkçeleşmiş biçimlerin Türkçe söylenişleri esas alınarak yazılması kuralı benimsenmiştir. Türkçe ve alıntı terimin her ikisinin de yakın yaygınlıkta kullanıldığı durumlarda yabancı kökenli terim bk. kısaltması ile Türkçe karşılığına gönderilmiş ve tanım Türkçe madde başında yapılmıştır. Yabancı kökenli kimi terimlerin Türkçenin yazım ve söyleyiş özelliklerine uymuş biçimleriyle yaygınlaşmış olmasına karşın kurulumuz, bunlara da karşılıklar önermiştir.
Bütün çabalara karşın Türkçe karşılığı bulunamayan ya da Türkçeleşmiş yazımlarıyla yerleşmeyen yabancı kökenli terimlerin özgün biçimleriyle yazılmaları gerektiğinde bunlar eğik yazıyla gösterilmiştir. Başta sözlüğümüzün adında da geçen medya gibi kimi sözlere aradan geçen bunca zamanda herkesçe benimsenebilecek bir karşılık bulunamaması ve bu türden sözlerin neredeyse toplumun bütün kesimlerine yayılmış olması yüzünden bunlar Türkçede kullanıldıkları biçimleriyle korunmuştur. 
...
Türkçenin bilim dili olarak daha da geliştirilmesi çalışmaları, terim varlığına güncel yayımcılık ve medya terimlerinin katılmasıyla önemli bir kazanım elde etmiştir. Bir araya getirilen yaklaşık altı bin madde ile sağlam bir veri tabanı oluşturan sözlük, TRT’deki hizmet içi eğitimlerine ve sektördeki eğitim programlarına önemli bir yardımcı kaynak niteliğindedir. Bu sözlük yayımcı kuruluşların yanı sıra iletişim fakülteleri, iletişim liseleri ile benzeri okullar ve özel eğitim veren kurumlar için yardımcı kaynak olmasının yanı sıra sağlam bir soru bankası veri tabanı da olabilir.
Türkçe yayımcılık terimlerinin derlenmesi, yabancı kökenli olanlarına Türkçe karşılıklar bulunması Türkçenin söz varlığı için de önemli bir kazanımdır. Güncel yayımcılık ve medya terimleri, Türkçenin bütün söz varlığını kapsayan Büyük Türkçe Sözlük’e anlamlı bir katkı oluşturacaktır.
Hiçbir sözlüğün tam olmadığı gibi bu sözlük de eksiksiz değildir. Bütün araştırmalarımıza karşın dikkatten kaçan ve sözlüğe alınamayan terimler olmuştur. Defalarca okunmasına karşın gözden kaçan yanlışlar da bulunabilir. İlk kez yapılan bir çalışma olması dolayısıyla eksikliklerin, yanlışlıkların hoş görülmesini isteyecek değiliz. Bu yayın, bir ön çalışmadır. Dilimiz bütün konuşurların sahip çıkması gereken bir değerimizdir. Bütün meslektaşlarımızın, bütün toplumun, okuyan yazan düşünen herkesin değer ve katkı vermesi gereken bir alandır. Eksikliklerin ve gözden kaçan yanlışların bildirilmesi, takdirle karşılanacak ve sonraki ilk baskıda bunların giderilmesi sağlanacaktır.
Yayıncılık ve Medya Sözlüğü, pek çok kişinin bilgi birikimini yansıttığı; emeğiyle, göz nuruyla katkıda bulunduğu ortak bir çalışmadır. Bu anlamlı çalışmanın başlatılması, yürütülmesi ve sonuçlandırılması için TRT Genel Müdürlüğü destek vermiş, böylece kurum kültürünün somut bir biçimde gözler önüne serilmesi ve yaygınlaştırılması konusunda yeni bir adım atmıştır. Bu bakımdan TRT Genel Müdürlüğüne, Eğitim Dairesi Başkanlığına teşekkür borçluyuz. TRT’nin her biriminden konuya sahip çıkan ve bu birimlerin kullandığı terimleri derleyip tanımlayarak veri tabanını oluşturan kurul üyelerimize, olağanüstü bir çabayla bu terimleri gözden geçiren ve kurul gündeminde tartışılmaya hazır hâle getiren sevgili Muzaffer, Devrim ve Savaş’a çok teşekkür ederim.
Sözlüğün herkes için yararlı olmasını dileriz. 

                                                                                                              Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın
                                                                                                              Redaksiyon Kurulu Başkanı

A posteriori: Deneyden sonra, onun ürünü olarak ortaya çıkan bilgi. A priori: Her türlü tecrübeden önce, yalnız akla dayanılarak kabul olunan bilgi. Agnostisizm: İnsan aklının eşya ve olayların ilk sebepleri ya da sonuçlarını bilemeyeceğini savunan felsefi görüş. Akt: Suje ve obje arasında gerçekleşen bilinç etkinliğidir. Bilgi aktları algılama, anlama ve açıklama şeklinde olabilir. Anarşizm : Toplumsal otoritenin, tahakkümün, erkin ve hiyerarşinin tüm biçimlerini bertaraf etmeyi savunan çeşitli politik felsefeleri ve toplumsal hareketleri tanımlayan sosyal bir terimdir. Anarşizm, her koşulda her türlü otoriteyi reddetmektir. Aşkın: Görünüş ve olayların arkasında ve üstünde devamlı olan cevherlerin varlığını iddia eden görüş. Ateizm : Tanrı Tanımazlık. Bilgi : Özne ile nesnenin etkileşimi sonucu elde edilen üründür. Deizm : Yaratancılık. Determinizm : 1. Her olayın bir sebep-sonuç ilişkisi içinde olması. 2. Ahlak felsefesinde İnsanın ahlaki eylemlerinde Özgür olmaması düşüncesi. Dogmatizm : Aklın kesin ve doğru bilgiye ulaşabileceğini, varlığın mümkün olduğunu savunan düşünce.

Yemek kitabı taramalarına göre eskiyazı Türkçe sözlük.
► Bu sözlük daha önce hazırladığımız Yeni Usul Yemek Kitabı  ve Etsiz, Yağsız Tecrübeli Yemekler  yazılarındaki sözler birleştirilerek hazırlandı. Birleştirme sırasında daha önce gözden kaçan ufak tefek hatalar da düzeltildi. Bundan sonra yapılacak taramalardaki sözler de bu sözlüğe eklenerek genişletilecektir.

Çalışmanın amacı, genel amaçlı sözlüklerde yer alan dil bilgisi uzmanlık alanı terimlerinin dil bilimsel analizinden yola çıkarak, sözlük bilimsel sonuçlara ulaşmak ve genel amaçlı sözlüklerde yer alan etiketleme, tanımlama ile güncelleme sorunlarına çeşitli çözüm önerileri sunmaktır. Bu amaç doğrultusunda bir akademi sözlüğü olarak Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Türkçe Sözlük’te yer alan dil bilgisi etiketli biçim bilim terimleri, öncelikli olarak biçim bilimsel analize tabi tutulmuş ardından ilgili terimler, sözlük bilimsel veriler eşliğinde tartışılmıştır. Yapılan analiz sonucunda, Türkçe Sözlük’teki dil bilgisi etiketi ile işaretlenen terimler ile dil bilimi etiketli terimler arasındaki sınırların bulanıklaştığı tespit edilmiştir. Aynı bulanıklık, biçim bilim ile biçim bilgisi kavramları arasında da gözlemlenmiştir. Sözlük bilimsel ölçütler eşliğinde Türkçe Sözlük’te, biçim bilim terimlerinin tanımlarında (etiketleme, tanım, örneklendirme gibi) sistematik bir yöntemin izlenmediği sonucuna ulaşılmıştır. Biçim bilim literatüründe yaygın bir şekilde kullanılan kimi terimlerin ise Türkçe Sözlük’te madde başı olarak yer almadığı tespit edilmiştir. Ulaşılan bu sonuçlar eşliğinde, Türkçe Sözlük’ün çevrim içi versiyonunda uzman, yarı uzman ve uzman olmayan sözlük kullanıcılarına göre farklı tanımlamaların yapılabileceği ve biçim bilim terimlerinin biçim bilgisi terimlerinden ayrılarak dil bilimi etiketi ile işaretlenebileceği önerilerine yer verilmesinin ardından Türkçe Sözlük’ün dil bilimsel ve sözlük bilimsel veriler eşliğinde güncellenmesi gerektiği kanısına varılmıştır.

Vol-1 / Cilt-1 (First 5 Languages / İlk 5 dil)

TURKISH MYTHOLOGY DICTIONARY
TURKISCH MYTHOLOGİE WÖRTERBUCH
TÜRK MİTOLOJİ SÖZLÜĞÜ
TÜRK MİFOLOGİYA LÜĞƏTİ / SÖZLÜYÜ
TÖREK MİFOLOGİYA SÜZLEGE
القاموس الأسطوري التركي
فرهنگ لغت اساطير تركى
تورك آفسانه لغاتي
СЛОВАРЬ ТУРЕЦКОЙ МИФОЛОГИИ
СЛОВНИК ТУРЕЦКОЙ МІФОЛОГІЇ

English – German – Turkish – Azerbaijani – Tatarian – Russian – Ukrainian – Arabic – Persian
Concepts and Meanings

Englisch – Deutsch – Türkisch – Aserbaidschanisch – Tatarisch – Russisch – Ukrainisch – Arabisch – Persisch
Begriffe und Bedeutungen

İngilizce – Almanca – Türkçe – Azerice – Tatarca  – Rusça – Ukraynca – Arapça – Farsça
Kavramlar ve Anlamları

İngiliscə – Almanca – Türkcə – Azəricə –Tatarca – Rusca – Ukraynaca – Ərəbcə –Farsca
Məfhumlar ve Mənaları

İnglizçä – Almança – Törekçä – Äzeriçä – Tatarça – Rusça – Ukrainça – Ğaräpçä – Farsıça
Töşençälär häm Mäğnälär

Английский – Немецкий – Турецкий – Азерский – Татарский –Русский – Украинский – Арабский – Персидский
Концепции и значения

Англійська - Німецька - Турецька - Азерська - Татарська - Російська - Українська - Арабська - Перська
Поняття та значення

الإنجليزية –  الألمانية – التركية – الأذربيجانية – التتارية – الروسية – الأوكراني – العربية – فارسية
الشروط والمعاني

انگليسى – آلمانى – تركى – آذربايجانى – تاتارى – روسى – اوكرانى – عربى – فارسى

Ülkemizde sözcükbilim alanında yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Sözcükbilimle ilgili bulunabilecek kitaplarda, bilimsel yaklaşımdan çok öznel tutumların önde olduğu görülür. Bir de “kelime bilgisi” başlığı altında yalnızca tümcenin kurucu öğelerini inceleyen, hiçbir bilimsel mantığı olmayan kitaplar vardır. Bu tür derlemelerin ya da öznel durumları açıklayan amatör yazıların bilimsel bir geçerliliği yoktur, hatta alana yönelik bile sayılmazlar. Gelişmiş uluslarda sözlükbilim, anlambilim ve göstergebilim alanında oldukça yetkin çalışmalar yapılmıştır ve sürekli yeni çalışmalar çıkmaktadır.

Tarihe bakıldığında Türklerin en Batıdaki yerleşim yerlerinin Balkan coğrafyası olduğu görülmektedir. Balkan coğrafyasında Türk yerleşimi Anadolu coğrafyasından da eskidir. Türkler bu bölgeye Hun akınları ile M.S. 380 yılında gelmişler ve ardından Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kıpçakların akınlarıyla bölgede Türk nüfusunu arttırmışlardır. Fakat bölgede Türk etkisinin en yoğun görüldüğü dönem kuşkusuz Osmanlı Devletinin Balkanlara yayıldığı dönemdir. Osmanlı Devleti iskân politikasıyla Anadolu’dan Türk boy ve aileleri Balkan bölgesine yerleştirmiş, Türk varlığını perçinlemiştir. Böylece Balkan coğrafyasında Türkçe önemli bir dil haline gelmiş, hatta yerel Balkan dillerine kelimeler vermek suretiyle yüzyıllar boyu varlığını devam ettirmiştir. Osmanlıların Balkan coğrafyasından çekilmeye başlaması bu coğrafyada bulunan Türkler için de zor günlerin başlangıcı olmuştur. Kurulan yeni Balkan devletlerinin baskıları ve zulümleriyle çok eziyet çekilmiş, çok fazla kayıplar verilmiş ve Türkler göçlere zorlanmıştır. Bu yaşananlardan sonra Balkanlarda yaşayanlar Türk kültüründen uzaklaşmaya başlamışlardır. Fakat yaşanan olumsuzluklara rağmen Türkçenin günümüzde bu topraklarda hâlâ iletişim dili olarak yaşaması Türk kimliğinin kaybolmadığının göstergesidir. Sosyal yapı ile kültürde görülen değişimler dile de yansır. Konuya bu açıdan bakıldığında Türkçe gerek dil özellikleri gerek söz varlığı açısından olumsuzluklardan etkilenmiş, ama yıkılmamıştır. Söz varlığı bu coğrafyadaki Türkçe için ayrı bir önem arz etmektedir. Bu konuda şimdiye kadar yapılmış çalışmalarla belirli bölgeler incelenmiş, bölgeler toplu olarak ele alınmamıştır. Bu eksikliği gidermek amacıyla bu çalışmada Güney batı Türklerinin vazgeçilmez coğrafyası olan Balkanlarda bulunan Trakya Bölgesi’nin bugün üç ülkenin sınırları içinde üleştirilmiş olan Batı Trakya, Kuzey Trakya ve Doğu Trakya Türk ağızlarında yer alan sözcük hazinesi derlenip bir araya getirilerek kitaplaştırılmıştır.

Türk ulusu tarih boyunca komşuluk, savaş, siyaset, ticaret gibi nedenlerle birçok ulusla ilişkiye girmiş, bunun sonucu olarak Türkçe bu ulusların dilleriyle hem sözcük hem de dil bilgisi alışverişinde bulunmuştur. Türkçenin bu dillerden yaptığı alıntılar üzerine bugün birçok kültürel ve dil bilimsel araştırma mevcuttur, ancak diğer dillere verintiler üzerine yapılan çalışmalar sayıca çok azdır. Oysaki Türkçe, köklü ve zengin bir dil olarak birçok dile yüksek sayıda sözcük vermiştir. Savaş, bürokrasi, göç gibi nedenlerle Alman ulusuyla girilen ilişkiler sonucunda Almancaya da sözcük veren bir dil olmuştur. Bu sözcüklerin büyük çoğunluğu Türk kültürünün ürünleridir. Ancak iki ulus arasındaki ilişkilerin yoğun olmaması, Türkçenin bu dile verintilerini olumsuz yönde etkilemiştir.
Bu çalışmada Türk ve Alman uluslarının ilişkileri ve Türkçenin Almancaya verintilerinin nedenleri kısaca incelendikten sonra çeşitli sözlük ve yazılar taranarak Almancada bulunan Türkçe sözcükler belirlenmiş ve bu sözcüklerin sınıflandırması yapılmıştır. Sözcüklerin belirlenmesi için, Almancanın önemli sözlükleri arasında sayılan Duden Universalwörterbuch, Großes Wörterbuch der Deutschen Sprache ve Wahrigfremdwörterlexion gibi sözlüklerin yanı sıra Türkçe Verintiler Sözlüğü ve konuyla ilgili bazı yazılar taranmıştır. Sözcüklerin Türkçe özgün biçimi Türk Dil Kurumunun sözlüklerinden alınmış, bu sözlüklerde bulunmayan sözcükler için ise sözcüğün Almanca sözlüklerdeki köken bilgisi ya da Türkçe Verintiler Sözlüğü’ndeki biçimi kullanılmıştır. Aynı sözcükten gelen türeme ve birleşik sözcükler tek maddede toplanmıştır. Ayrıca çalışmada Türkiye Türkçesinin yanı sıra diğer Türk lehçeleri de temel alınmış, böylelikle verintilerin bir bütün olarak incelenmesi amaçlanmıştır.

COMPARİSON OF TWO HUMOROUS DİCTİONARİES :
LEHÇETÜ’L-HAKÂYIK AND LUGAT-İ MİZAH

Sevda KAMAN

A dictionary is defined as ‘a work which lists, defines, explains and gives translations of the words and idioms of a language entirely or which were used during a certain period. Dictionaries which don’t comply with general definitions of a dictionary in the applied methods or because they don’t contain the entire vocabulary and give humourous, sarcastic, satirical meanings of the words instead of the conventional are called ‘anomalous dictionaries’. The two humorous dictionaries we will examine in this work are included in this category of ‘anomalous dictionaries’ as they don’t contain the vocabulary of the language entirely or which were used during a certain period and as they give the subjective, humourous and satirical meanings of the words created by the writer. In humorous dictionaries, it is the writer himself who determines the lexical entries and their contents . Social-virtual dictionaries which are popular in today’s world can also be included in this category. In this study, two of the primary works of anomalous dictionaries in western litterature, Dictionary of Received Ideas by Gustave Flaubert and The Devil’s Dictionary by Ambrose Bierce will be commented upon within the context of two dictionaries in comparison.
Lehçetü’l-Hakâyık which was written in 1896 by Direktör Ali Bey takes part in litterature as the first humourous dictionary. On the other hand, Lugat-i Mizah is a humourous dictionary which was enlisted in library records with this name due to its content and as its original name is unknown. This dictionary with an indeterminate writer and date is predicted to have been written before Lehçetü’l-Hakâyık. In this study, general information on the content of Lehçetü’l-Hakâyık and Lugat-i Mizah will be presented. These two important dictionaries reflecting the concept of humor of the 19th century will be compared in terms of form and content. The notion of humor in both dictionaries will be explained and presented with examples. Lehçetü’l-Hakâyık was written by Direktör Ali Bey in 1896 and took part in the literature as the first humorous dictionary. Lugat-i Mizah is a humorous dictionary which is registered into library with this name because of its content and its original name was unknown. It is predicted that there is no information about its writer and when it was written, it was written before Lehçetü’l-Hakâyık. In this study contents of Lehçetü’l-Hakâyık and Lugat-i Mizah will be presented. These two important distionaries reflecting humor concept of 19th century will be compared in terms of form and content. The humor concepts in the both dictionaries will be explained with examples from them.
Lugat-i Mizah which is not sure to have influenced Ali Bey has taken away Lehçetü’l-Hakâyık’s title as the first humorous dictionary. It is a very significant work, in that it reflects derisively the concept of humor, social structure and defects of society of the early 19th century. Lehçetü’l-Hakâyık is also a noteworthy dictionary which criticizes the social structure of the late 19th century Ottoman Empire, which gives place to reversed and derisive meanings of words instead of their literal meanings and which shows the ever-changing sense of humor.

Key words: humor, irony, Lehçetü’l-Hakâyık, Lugat-i Mizah

Elinizdeki nâçiz çalışmanın amacı, tarihimize ve dolayısıyla İslam’ın
tarihine adı veya katkısı karışmış birkaç ismi hatırlamak ve
hatırlatmak. Bize hayrı dokunanları takdir etmek, ama şerri
erişenleri de unutturmamak! Yazarken takınılan üslup zaman
zaman akademik olmaktan uzak olabilir; haddizatında ısrarla
öyle bir kaygı gütmüş de değilim. Yazdıklarınızın halk tarafından
da okunmasını istiyorsanız halkın sevebileceği, kendini
yakın hissedebileceği bir üslup takınmalısınız, diyor Ahmed
Saib Bey. Evet, yazdıklarım “amatör bir tarihçinin” tarih-biyografi
denemeleri; ama yazdıklarımı sadece tarihçiler okusun
istemiyorum. Kitapta adı geçen isimlere, vakalara meraklı herkes
sıkılmadan, rahat ve keyifle okusun derdindeyim.

Öz Farklı asırların edebî yükünü taşıyan klasik şiirleri yorumlamak, klasik edebiyat çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Bu sebeple TEBDİZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü) adıyla klasik şiirin mana dünyasını ortak bir platformda toplayan elektronik bir sistem geliştirilmiştir. Sisteme 16. yüzyıl şairi, Vardar Yeniceli Hayretî'nin Mehmet Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri tarafından tenkitli metin olarak yayımladıkları divanı; transkriptli metin olarak yüklenmiş, divanda bulunan şiirlerin kelimeleri de devrin zihniyetine ve şairin sanat anlayışına bağlı olarak anlamlandırılmıştır. Anlamlandırılan kelimeler TEBDİZ bilgisayar altyapısı sayesinde bağlamlı dizin hâline getirilmiştir. Nihaî olarak bu çalışmada Hayretî'nin literatürdeki hayatı ve sanatıyla ilgili bilgiler, Hayretî Divanı'ndan elde edilen bağlamlı dizin müşterekinde yorumlanmış ve şairin edebî şahsiyetinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu yönüyle bu çalışmanın bağlam bakımından tespitleri, pek çok edebî malzemeyi barındırmakta; inceleme ve değerlendirmeleri de Hayretî'nin sanatına ve üslubuna dair özgün bilgileri içermektedir. Anahtar kelimeler: Hayretî, Vardar Yenicesi, bağlamlı dizin, sözlük, TEBDİZ.

Özet: İnsanoğlunun hayatında önceden var olmayan bir eşyanın, bir ürünün, bir aletin, bir kavramın kısacası yeni bir gösterilenin (signified) yeni bir gösteren (signifier) ile ortaya çıkması veya eski bir gösterenle yeni bir anlamın birleştirilmesi yeni öge (neologism) olarak adlandırılır. Çoğu zaman yeni sözcük (new word) ile karıştırılan yeni öge, dilin bilinen söz yapım yollarına göre türetilmiş yeni bir birimdir. Yeni sözcük ise var olan bir gösterilenin yeni bir gösterenle karşılanmasıdır. Bir sözcüğün, bir deyimin, bir terimin eskimesi, kullanım sıklığını yitirmesi sonucunda daha yaygın bilinen bir sözcüğün onun yerini alması, onun yerine ikame edilmesi sonucunda yenilenmiş biçimleri yeni sözcüktür. Bu makalede öncelikle Batı dillerinde néologisme kavramının ve teriminin ortaya çıkışı, kökeni üzerinde durulacak, kavramın Türkçedeki karşılıkları tartışılacaktır. Ardından son on beş yılda Türkiye Türkçesinde ortaya çıkan yeni ögelerden avm, bakımlı erkek, bezdiri, canlı bomba, kalekol, özçekim, tutsat, uygulama sözcüklerinin türetim aşamaları ve söz yapım yolları incelenecektir. Yeni öge ve yeni sözcük kavramlarına açıklık getirmek amacıyla başbayan ve mevkidaş sözlerinin neden yeni öge olmadıkları tartışılacaktır. 

Summary: Neologism is the term which a new sign of a thing, manufacture, instrument, notion or using an existing word or phrase in a new context as an old signifier so far never been seen before in the human life. Neologism which usually confused with new words, is a new element derived by the word formation of the language. A new word is expressing with a new sign for the existing signifier. New word is the renewed units which is known better than old word, term or a phrase. In this paper firstly the appearance of neologism in western languages, also etymological structure of the word, and the meanings in Turkish will be discussed. Then the neologisms in Turkish which is seen in the last fifteen years avm ‘shopping center’, bakımlı erkek ‘metrosexual’, bezdiri ‘mobbing’, canlı bomba ‘suicide bomber’, kalekol ‘military guard like a castle’, özçekim ‘selfie’, tutsat ‘mortgage’ will be examined by the morphological and word formation methods. In order to clarify the concept of new words başbayan ‘first lady’ and mevkidaş ‘counterpart’ will be discuss why not neologisms.

Резюме: Появление вещи, изделия, инструмента, понятия, до этого отсутствовавшего в жизни человека, иначе говоря нового означаемого с новым означающим или же объединение нового значения со старым означающим именуется  неологизмом.
Неологизм, которого обычно путают с новым словом, является новой единицей, полученной существующими в наличии методами словообразования языка.
А новое слово - это выражение уже существующего означаемого новым означающим.
Формы, обновленные в результате устаревания слова, фразы, термина и потери частоты своего использования, в результате замещения их словом, более распространенным, являются новым словом.
В этой статье в первую очередь будут рассмотрены этимология и появление в западных языках слова néologisme как понятия и термина, а также будет обсуждаться его эквиваленты в турецком языке.
Затем будут рассмотрены этапы и словообразовательные методы создания некоторых из неологизмов таких, как avm ‘торговый центр’, bakımlı erkek ‘метросексуал’, bezdiri ‘моббинг’, canlı bomba ‘смертник’, kalekol ‘военная застава с укрепленными стенами’, özçekim ‘селфи’, tutsat ‘ипотека’, которые наблюдаются в турецком языке в последние пятнадцать лет.
Для того, чтобы прояснить понятия новых слов будут обсуждены причины того, почему слова başbayan ‘первая леди’ и mevkidaş ‘коллега’ не являются неологизмами.

Adını Ben Koydum; İsimler Kılavuzu isimli bu kitabımızda yedi binden fazla erkek ve kız isimleri Osmanlıca yazılışı ile birlikte verilmiştir.
Dinimizde anne-babaların, çocukları üzerinde hakları olduğu gibi çocukların da ebeveyni üzerinde bir takım hakları vardır. Bunlar; güzel bir isim, iyi bir terbiye, yaşı geldiğinde evlendirme, çocukları arasında adil muâmele, şefkatli davranma ve onları helal gıda ile beslemedir.
Çocuğun doğumunun ilk gününde veya en geç yedinci güne kadar ona güzel bir isim verilir (Bkz. Buhâri, Akika 1, Edeb 108; Müslim, Fezâil 62). “Siz, kıyamet gününde kendi isimleriniz ve babalarınızın isimleriyle çağrılacaksınız; öyleyse güzel isimler seçin.” (Ebû Dâvud, Edeb 70) buyurulmuştur. Bu cihette isim seçimleri çocuk yetiştirmenin ilk adımıdır denilebilir.
İsimlerin anlamları dahi çocukların karakteri üzerinde tesirleri bulunduğu düşünülerek isim verilmelidir.
İnşallah bu kitabımızda kadim ve yeni isimleri buraya topladık.
İstifadeli olması temenni ediyorum. Dua ile.

Zafe Şık
Haziran 2020, Konya
mavihece@gmail.com