Maiolica rinascimentale

“The cultural context of maiolica in Renaissance Italy.” In Italian Renaissance Ceramics in the Detroit Institute of Arts. Eds. Timothy Wilson and Alan Darr. Special monographic issue of the Detroit Institute of Arts Bulletin 87 nos 1-4 (2013): 14-19.

L a maiolica dipinta a figure raggiunse il suo apice artistico nel Ducato di Urbino, nel momento nel quale Francesco Maria ritornò al governo del suo territorio. È proprio in questo frangente serendipico-dall'inizio degli anni Venti del Cinquecento-che vennero realizzate composizioni a figure disposte su tutta la superfice della ceramica, con una coerenza prospettica, creatività e bellezza d'esecuzione, che non si erano mai viste prima. Lo stile istoriato si diffuse a macchia d'olio nel Ducato e i docu-menti ci aiutano a ricostruire una vivace mobilità dei vasai tra i suoi mag-giori centri ceramici, Casteldurante, Gubbio, Pesaro e Urbino-il centro principale del nuovo stile figurato-a ulteriore riprova del notevole fervore artistico del regno del primo duca della Rovere, nonostante le turbolente vicende storiche, avvenute prima e dopo il traumatico Sacco di Roma del 1527 1. Al contrario della grande quantità di ceramiche d'uso comune, la nuova raffinata maiolica a figure, dipinta con maestria e tocco delicato, era destinata ad una committenza colta, in grado di apprezzarla. Il suo vivace cromatismo e capacità narrativa, con scene bucoliche con le favole degli dei e le architetture monumentali a sfondo del coraggio degli eroi romani, ne facevano un mezzo perfetto per rappresentare gli ideali e le aspirazioni umanistiche dei suoi primi proprietari. Cipriano Piccolpasso ci ha lasciato l'immagine più memorabile dei pittori di istoriato-una scena che avrebbe potuto aver visto a Casteldurante-nel suo celebre disegno con quattro pittori di maioliche intorno al tavolo che ruota con le vaschette con i colori, con affissi sul muro disegni o stampe da copiare, di paesaggi e vedute di città, figure e scene istoriate (folio 57, verso) Fig. 1. Questo universo erudito di immagini a disposizione dei ceramisti, fu sen-za'altro facilitato dagli interessi umanistici della corte dei duchi di Urbino, che già dal secolo precedente aveva incoraggiato grande arte, architettu-ra e letteratura. L'influenza più determinante sullo sviluppo dello stile istoriato nel periodo che ci interessa fu l'impatto del classicismo del più Elisa P. Sani Il ritorno degli eroi L'ideale classico delle maioliche istoriate al tempo di Francesco Maria I Della Rovere 1] Sulla maiolica al tempo dei Della Rovere si vedano in particolare gli atti del convegno del 1999, la sezione ceramica a cura di Bojani 2002 e i contributi sulla maiolica in Dal Pog-getto 2004. Colgo l'occasione per ringraziare Feliciano Paoli e Claudio Paolinelli per l'invi-to a partecipare a questo catalogo. Ringrazio inoltre Sam Fogg, Camille Lep-rince, John Mallet, Mark Nicholson, Justin Raccanello, Dora Thornton e Timothy Wil-son. Vorrei dedicare questo saggio alla memo-ria di Francesco Cioci e Cecil Clough, grandi esperti della storia del Ducato di Urbino.

Estratto dal Catalogo della Mostra "Ai confini di Roma, Tesori Archeologici dai musei della provincia" (Roma, Complesso del Vittoriano, 13 maggio - 20 Giugno 2010) in cui si descrive attraverso una piccolissima selezione di reperti il Museo dell'Agro Veientano e si prefigura il nuovo allestimento nelle sale restaurate dello storico Palazzo Chigi di Formello. L'inaugurazione dei nuovi allestimenti, con le sale sulla Veio etrusca e sull'Agro Veientano,  è fissata per il 3 dicembre 2016.

L´articolo si propone di esplorare le modalità di rappresentazione che assume il Sacco di Roma del 1527 come massacro storico. Da un lato vengono tracciate le corrispondenze tra immagini e testi; dall´altro si cerca di identificare i codici retorici e estetici che hanno permesso ai protagonisti di raccontare il sacco come un caso limite, sia per il grado di violenza raggiunto, che per la quantità di morti. In questo senso si discuterà il lavoro di André Chastel in relazione a due aspetti: (i) l´intepretazione univoca delle rappresentazioni imperiali del sacco come trionfo militare e (ii) l´assenza, nel caso italiano, di immagini immediatamente contemporanee all´avvenimento

Esaminando le ceramiche conservate presso la Galleria Giorgio Franchetti alla Ca' d'Oro, si propone una classificazione delle varie tipologie decorative della maiolica a smalto azzurro berettino prodotta a Venezia nel XVI secolo e nei primi decenni del successivo.

The Dowry of Beatrice. Italian Art and the Court of King Matthias. Exhibition Catalogue, G. Balla and Z. Jékely eds, Museum of Applied Arts, Budapest 2008, catalogue entries n. 3.6 (p. 151), 3.12 (p. 155), 3.13-3.15 (pp. 156-157), 3.24 (p. 163), 3.27-3.28 (pp. 166-167), 3.32-3.35 (pp. 170-171), 3.40-3.45 (pp. 175-178), 3.47 (pp. 179-180), 3.49 (p. 181), 3.51 (p. 184) [ceramic finds belonging to the collection of the Musei Civici Pesaro (former Berardi donation) and to the Bonali Collection, Pesaro (allegedely from the city area)].

With the aid of some unpublished documents, the author suggests the the two vessels delivered by Orazio and Antonio to the Duke of Savoy Emmanuel Philibert were later sent toFrance as a gift, one to the Constable Anne de Montmorency and the other to Cardinal Charles de Bourbon

Nel contributo si analizzano maioliche rinascimentali (XVI secolo) provenienti dallo scavo di via della Sapienza a Pisa. Si discute inoltre la presenza di imitazioni delle maioliche di Montelupo Fiorentino a Pisa e in altri contesti della Toscana.

L o spunto per questo articolo nasce da uno straordinario ritrovamento, una nuova aggiunta al corpus di opere note della bottega di Maestro Ja-como: uno dei più importanti maiolicari di Venezia nella prima metà del Cin-quecento (figg. 6-7) 1. Tra tutta la produzione rinascimentale italiana, la maiolica veneziana è senz'altro tra le più Piccolpasso dedica una sezione del suo manoscritto ai 'colori di Vinegia' e ornamenti tipici veneziani furono imitati in altri centri, fino in Sicilia e Ca-labria e anche una bottega tipicamente urbinate come quella di Guido Du-rantino produceva a metà del Cinquecento "Lavori alla Veneziana"

Nell'ambito della Mostra "Castelli e Cattedrali di Puglia" (Bari 1999) si presentano i principali reperti di ceramica rinascimentale rinvenuti nel "butto" del Castello di Bari. Sono documentate: maioliche cinquecentesce di importazione dalle aree faentina, veneta e ligure; maioliche compendiarie faentine (Don Pino), castellane e pugliesi. Le fasi più antiche sono attestate da ceramica graffita a stecca di importazione dall'area emiliano-romagnola e veneta.

This is a reworked and revised version of my thesis, which I submitted in 2010.

Abstract: Chlemoutsi castle is located in the NW Peloponnese (Greece). It was built by the Franks following the Fourth Crusade and the establishment of the Principality of Achaea. At the beginning of the 15th century the castle passed to Charles I Tocco, Count Palatine of Cephalonia and Despot of Epirus. In 1428 it passed to the Palaiologoi and in 1460 it fell to the Ottomans. Following the fate of the Peloponnese, the castle remained in the hands of the Ottomans until the early 19th century, except for approximately three decades in the late 17th and the early 18th century when Venice replaced the Ottomans as overlords of the Peloponnese. The subject of this book is the pottery from Chlemoutsi and its discussion and interpretation. The pottery comes from several small-scale excavations conducted by the Greek Archaeological Service in the 1980s and ‘90s. The ceramic material under study here covers a long time span and offers important evidence for the pottery used in Greece between the 13th and the 19th centuries. It also provides information on the history of Chlemoutsi, which has been proved particularly important for the periods following the Ottoman conquest (1460), since the history and the role of the castle after the end of its Frankish occupation is hardly known in the bibliography. What characterizes the pottery of Chlemoutsi is the continuous and significant presence of Italian wares, and thus a large section of this present research deals with Italian pottery imports – sill a relatively little-explored topic in Greek ceramic studies today.

In opdracht van de provincie Utrecht en met Hylkema Consultants als directievoerder heeft ADC ArcheoProjecten een Archeologische Begeleiding (conform protocol Opgraven) uitgevoerd op de locatie Paushuize aan de Kromme Nieuwegracht 49 te Utrecht. Het onderzoeksgebied heeft een oppervlakte van ca. 668 m2 en ligt in de kelders van Paushuize, de functionele residentie van de commissaris van de koning in Utrecht. Het gebouw is ingrijpend gerestaureerd en in de oude luister hersteld.

Het onderzoek in de kelders van Paushuize bood een unieke kans om in het historische centrum van Utrecht onderzoek te doen naar Romeinse, middeleeuwse en Nieuwe tijdse resten. In negen werkputten (ruimtes in en net buiten de kelders van het gebouw) is archeologisch onderzoek verricht. De aangetroffen resten bestaan uit (paal)kuilen, greppels, afvoerkokers, waterputten, een beerkelder en muurresten. De oudste resten die in de kelders van Paushuize zijn aangetroffen, betreffen sporen (paalkuilen, kuilen, greppels en lagen) uit de Romeinse tijd die aan de bij het castellum (militaire vesting) behorende vicus (kampdorp) kunnen worden toegeschreven. Het opgravingsterrein bevindt zich ca. 100 m ten zuidoosten van het Romeinse castellum dat zich op het Domplein bevindt.

Het is goed mogelijk dat de greppels en de twee rijen van paalkuilen de zuidoostelijke grens van deze vicus aangeven. Het aardewerk is, met name, aangetroffen in het noordelijke deel van de opgraving en in veel mindere mate aan de zuidzijde. Mogelijk dat deze afname in scherfmateriaal de grens van de activiteitenzone van de vicus betreft. Echter, het opgegraven areaal is te klein om dit met zekerheid te kunnen stellen.

Het scherfmateriaal is, op een enkel fragment na, niet na het midden van de 2e eeuw n. Chr. te dateren. Dit kan met de vermoede overstroming van een deel van de vicus te maken hebben rond het midden van de 2e eeuw n. Chr. maar ook zullen hier bij het aanleggen van de woning van de Paus, of de voorafgaande bebouwing, de jongste lagen verstoord en afgegraven zijn.

De oudste context uit de Romeinse tijd is in de pre-Flavische periode te dateren. Dit betreft het scherfmateriaal uit de veenlaag, dat tussen 50 en 70 n. Chr. gedateerd kan worden. Alle contexten zijn tussen deze twee uitersten te dateren. Hierbij is een duidelijke toename van scherfmateriaal en contexten uit de eerste helft van de 2e eeuw n. Chr. zichtbaar.

Behalve in de werkputten 6 en 8 zijn er geen middeleeuwse lagen of sporen aangetroffen. In de overige werkputten is dit niveau weggegraven tijdens de aanleg van de kelders van Paushuize. Er is maar weinig middeleeuws aardewerk aangetroffen tijdens het onderzoek en al het materiaal komt uit lagen waaruit ook aardewerk uit andere perioden is aangetroffen.

Een laag is mogelijk een laat middeleeuwse laag. In deze laag is echter slechts een fragment van een ongeglazuurde steengoedkan afkomstig uit Siegburg aangetroffen (het overige aardewerk uit deze laag dateert in de Romeinse tijd), waardoor de datering niet overtuigend is. Bij de aanname dat de laag laatmiddeleeuws is, is een klein kuiltje het enige middeleeuwse spoor dat is aangetroffen. In de overige lagen die op het middeleeuwse niveau liggen, is weliswaar vondstmateriaal uit de Middeleeuwen aangetroffen, maar dat werd samen met aardewerk uit de Romeinse tijd, de Vroege Middeleeuwen, de Volle Middeleeuwen, de 16e eeuw en de Nieuwe tijd gevonden. Deze lagen zijn dus duidelijk in de loop der eeuwen vergraven, waardoor het vondstmateriaal zich gemengd heeft. De belangrijkste sporen uit de Nieuwe tijd die zijn aangetroffen, zijn de fundering van de oostmuur van het originele Paushuize uit 1517 en de aansluitende noordelijke traptoren met daarnaast een beerkelder die op een noord – zuid georienteerde afvoerkoker staat.

De fundering van deze oostmuur wijkt aan de onderzijde af van de orientering van het opgaande muurwerk en er is een ander, groter, soort bakstenen gebruikt. In de eerste instantie werd vermoed dat dit, weliswaar kleine verschil in orientering en gebruik van afwijkende bakstenen, een aanwijzing voor een vroeger gebouw zou kunnen zijn, met een iets afwijkende orientatie.

In het muurwerk van deze voormalige oostgevel is op grond van de toegepaste baksteen en mortel echter geen fasering tussen het bovenste en onderste metselwerk aan te geven. Waarom het onderste muurwerk afwijkend georienteerd is aangelegd ten opzichte van het bovenstaande metselwerk is niet met zekerheid te zeggen. Een mogelijke verklaring kan een korte onderbreking in het bouwproces zijn geweest, waarbij eerst de puinfundering met de onderste meter muurwerk is aangelegd en vervolgens, na zetting, het overige opgaande werk met een kleine correctie hierop is uitgezet. Vervolgens is de fundering van de noordelijke toren gelegd. Onduidelijk is waarom dit niet in verband met de oostgevel is gebeurd. De beerkelder, die op een noord – zuid georienteerde afvoerkoker rust, is vervolgens tegen de noordelijke toren aangelegd, maar zal gezien de overeenkomstige baksteen en mortel bij de bouw van het huis in 1517 tot stand zijn gekomen. Al tijdens het gebruik moet deze (verschillende malen) geleegd zijn aangezien het in de beerput aangetroffen vondstmateriaal uit de periode van de 17e t/m de 18e eeuw dateert.

In werkput 3 is een deel van de noordelijke muur van de originele zuidelijke traptoren uit 1517, nu in gebruik als een vloertje, gezien. Toen in 1633 het gebouw werd uitgebreid met het poortgebouw is hier een doorgang door de torenmuur gemaakt. De overkluisde waterput net ten noorden daarvan dateert waarschijnlijk eveneens uit de beginperiode van Paushuize. De waterput bestaat uit hetzelfde soort bakstenen als de traptoren.

In de werkputten 2, 4, 7 en 9 zijn resten uit de volgende (ver)bouw fasen van het gebouw Paushuize aangetroffen. Het grootste gedeelte daarvan dateert uit de 17e eeuw, toen het poortgebouw gebouwd werd. Het gaat, onder andere, om waterputten (werkput 7 en 9), een afvoerkoker (werkput 4) en een mogelijke stortkoker van een beerput (werkput 9).

Van de latere bouwfasen van Paushuize zijn niet veel archeologische resten teruggevonden. Deze vonden voornamelijk in de verdiepingen boven de kelders plaats en hebben alleen bouwhistorische resten achtergelaten.

Uit historische bronnen is bekend dat Paushuize een voorganger, mogelijk in houtbouw, gehad zou hebben. Het aantreffen van 12e- 13e- en 14e-eeuws aardewerk en hergebruikte 14e-eeuwse kloostermoppen voor de fundering van het huidige Paushuize, de beerkelder en de afvoerkoker, zou eventueel kunnen aangeven dat er een voorganger van het huidige gebouw in deze periode aanwezig was. Daar zijn echter tijdens het archeologische en bouwhistorische onderzoek geen aanwijzingen in de vorm van grondsporen (en/of bouwsporen) van teruggevonden.

Het is ook zeker niet uitgesloten dat het vondstmateriaal dat uit deze perioden dateert, is meegekomen met de verschillende ophogingslagen, waarbij mogelijk (waarschijnlijk) grond van elders is gebruikt. Heden ten dage is Paushuize in zijn oude glorie hersteld en wordt het gebruikt als de representatieve zetel van het College van Gedeputeerde Staten van de provincie Utrecht en voor vergaderingen, congressen en feesten en partijen. Ook kan men rondleidingen (ook virtueel) krijgen door het gebouw.

Approfondimento su di un piatto da pompa di manifattura derutese, databile agli inizi del XVI secolo, conservato al Museo Nazionale di Ravenna. Tra i piatti della collezione è l’unico del gruppo di Deruta realizzato in policromia e non con la tecnica del lustro. Si tratta di una manufatto particolarmente raro e ambizioso nel suo progetto iconografico, di matrice devozionale.

A plate by the so-called "della Rovere" painter, now at the British Museum,  quotes a scene from Michelangelo's Battaglia di Cascina and bears the coat of arms of Cardinale Pietro Bembo. Dating from 1540s, the plate is evidence of Bembo's interest for Michelangelo, the only artist other than Raffaello, to be be compared favorably to Ancient Roman artists.