Aytek Soner Alpan

Rum kimliğiyle özdeşleşen Tatavla’nın, ulus anlatısı için bir tehdit nesnesi olarak algılanışının çok boyutlu yansımalarını ele alan bu kitap, 1929’daki yangının Türkleştirme politikası için nasıl bir fırsat olarak görüldüğünü ortaya koyuyor.

İsmet Pasha's visit to Athens in 1931 was a highlight of the diplomatic revolution between Turkey and Greece in the early 1930s. Thanks to press coverage of the visit, the Turkish public had the opportunity to observe Greece's social landscape as shaken by the refugee issue for the rst time since the Greco-Turkish war and population exchange. Whether Greek refugees could return to their former homelands was the focal point of the visit. A month later, the Turkish government granted Greek exchangees the freedom to travel. Prior to this decision, the cabinet had handled authorization requests individually and issued special permits as a palliative solution. The case of the appeal made by an exchangee monk for a mission to unearth hidden relics at Sumela Monastery is especially intriguing. This article focuses on the story of this mission and the historical context that facilitated its realization.

İki günlük yoğun bir maraton tadında geçen 100.Yılında Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi Sempozyumu, yüzüncü yılını idrak ettiğimiz 1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi'nin hem inter- ve multi-disipliner bir şekilde incelenmeyi gerektiren, gölgesi günümüze uzanan bir tarihsel mesele olarak önemini koruduğunu gösterdi.

Sunuş yazısından: Lozan Barış Müzakereleri çerçevesinde karara bağlanan Türkiye ve Yunanistan arasındaki zorunlu nüfus mübadelesini, bu karanlık uygulamayı resmiyete kavuşturan sözleşmenin imzalandığı gün olan 30 Ocak 1923’ün 100. yılı vesilesiyle Toplumsal Tarih’in sayfalarında çeşitli yazılarla anmak istedik.

Yunan Askerler ve Küçük Asya Seferi - Feci Bir Deneyimin Veçheleri, [Dimitris Kamouzis, Alexandros Makris, and Charalampos Minasidis, eds., Ελληνες Στρατιώτες Και Μικρασιατική Εκστρατεία - Πτυχές Μιας Οδυνηρής Εμπειρίας (Atina: Estia, 2022)], 1919-1922 yılları arasında Yunanistan’da “Küçük Asya Seferi” Türkiye’de ise “Kurtuluş Savaşı” olarak adlandırılan askerî karşı karşıya gelişe ilişkin literatürde mevcut olan önemli bir eksikliği Yunanistan cenahından dolduruyor.

1919-1922 Türk-Yunan Savaşı’nın ele alınabilmesi için önemli bir kaynak grubu, cephe gerisinde bazıları doğrudan askerler bazıları da Yunan ordusu tarafından çeşitli saiklerle çıkarılan gazetelerdir. Bu yazının amacı kaynak materyal olarak bu yayınların tanıtılmasıdır.

Bu makale Friedrich Engels'in kitap boyutundaki üç çalışmasına (İngiltere'de Emekçi Sınıfın Durumu, Almanya: Devrim ve Karşı Devrim, Alman Köylü Savaşı) odaklanarak bu devrimci figürün tarih yazıcılığını ele almaktadır. Engels yalnızca Marksizmin kurucularından biri olmakla kalmamış, yaşamı boyunca tarih araştırmalarını sürdürerek "ilk Marksist tarihçi" nitelemesini hak etmiştir. İmzasını taşıyan çalışmalar göstermektedir ki Engels, hem toplumsal dönüşümlerin ve tarihin akışının iktisadî temellerini hem de iktisadî alanın tarihsel ve toplumsal özünü ortaya çıkarmış; başta işçi sınıfı olmak üzere iktisadi ve toplumsal olarak dezavantajlı sınıfların yönetici sınıflarla girmiş oldukları mücadelede "tarih yapma" kabiliyetlerini görünür kılmış; hukukî, siyasî, dinî/ideolojik güçlerin toplumsal öznelerin maddî çıkarları tarafından şekillenen sınıfsal çekirdeğini sergilemiştir.

Yunancadan tercümesini sunduğumuz ve daha önce Suat Derviş'in röportajlarından oluşan derlemelerde yer almayan, Makedonia gazetesinin 21 Eylül 1930 tarihinde yayımlanmış bu kısa mülakat, yazarın edebî ve siyasî dönüşüm sürecini kendi ağzından işitme imkânı sunmaktadır.

1929 yılının ilk günlerinde Tatavla’da çıkan yangın İstanbul’un Rum kimliği ve geçmişi ile özdeşleşmiş bu mahallesinde büyük fiziki tahribata yol açar. 1923 Nüfus Mübadelesi’nden kaynaklanan çözülememiş diplomatik sorunlar nedeniyle Türk-Yunan ilişkilerinin oldukça gergin ve Türk milliyetçiliğinin iç siyasal atmosferin temel belirleyenlerinden biri olduğu bir dönemde gerçekleşen bu yangının ardından yaşanan gelişmeler ve Ankara Hükümeti’nden ayrı düşünemeyeceğimiz basında meselenin provokatif şekilde ele alınışı kısa sürede yangının milliyetçi ajanda uyarınca araçsallaşmasıyla neticelenmiştir. Bu bağlamda, başlangıçta talihsiz bir olay olarak değerlendirilen Tatavla Yangını, hızla kentsel mekânın Türkleştirilmesi doğrultusunda bir fırsata dönüşmüştür. Bu şekilde tarihî Rum mahallesi Tatavla, “Kurtuluş” olmuştur. Dönemin Türk ve Yunan basınından geniş ölçüde faydalanan bu çalışma, Tatavla Yangını’nın araçsallaşmasının neden ve sonuçlarını, bu esnada ulusal hafızanın milliyetçi retoriği desteklemek için nasıl yeniden kurgulandığını ve seferber edildiğini ve yakın zamanda “Tatavla”nın hem İstanbul’un giderek küçülen Rum cemaati hem kentin kozmopolit geçmişine özlem besleyen Türkler için hem de Yunan tarihyazımında bir hafıza mekânı haline gelmesini konu edinmektedir.

The fire that broke out in the first days of 1929 in Tatavla, a quarter of Constantinople predominantly identified with the city’s Greek identity and past, brought about a large-scale physical destruction. In a period when the Greco-Turkish relations were extremely strained due to the unresolved diplomatic issues stemming from the 1923 population exchange and the internal political atmosphere was chiefly determined by Turkish nationalism the ensuing developments and the provocative press coverage on which the Ankara government’s influence cannot be dismissed resulted in the instrumentalization of the fire in accordance with the nationalist agenda. In this sense, the Tatavla fire, which had been initially considered as a calamitous event, quickly evolved into an opportunity to Turkify the urban space. That is how the historical Greek district Tatavla became “Kurtuluş” (lit. salvation). Extensively utilizing the Turkish and Greek press of the period this study concentrates on the reasons and results of the instrumentalization of the Tatavla fire, how, in the meanwhile, the national memory was rebuilt and mobilized in order to support the nationalist rhetoric and how “Tatavla” has become a lieu de mémoire for the shrinking Constantinopolitan Greek community, the Turkish community nostalgic for the cosmopolitan past of the city as well as in Greek historiography.

Dimitris Kitsikis, yaşadığı dünyayı, üzerine düşen güncelliği lunaparktakiler gibi deforme ederek yansıtan, sırını kendisinin ürettiği ve geçirdiği bozuk bir tarih aynasından izliyordu. Belli açılardan kendine has belli açılardan oldukça tipik ama her koşulda tarihsel gerçeklikten kopuk nostaljik Osmanlı tahayyülü, güncel olanı eleştirmesi için ona bir zemin sunmaktaydı. Kitsikis, tezleri tartışma götürür olsa ve tarihsel kanıta ihtiyaç duysa da orijinal diye adlandırılabilecek fikirlere sahip bir tarihçi ve elitlere düşman bir elit olarak başladığı entelektüel yolculuğunu, milliyetçiliklere sözde karşı bir aşırı-milliyetçi; Batı-karşıtı, klasik faşizmin sınırlarında gezinen ve sık sık o sınırları geçen "ekümenik" bir reaksiyoner, başarısız bir stratejist, etkisiz bir siyasetçi olarak tamamladı. Geriye heretik tarihyazımını da gölgeleyen, neredeyse tümüyle ciddiye alınmaz kılan şovenist bir dünya görüşü kaldı.

Abidelerin hafıza mekânları (lieux de mémoire) olarak çoklu ve değişken anlamlarıyla ulusal ideolojiyi tahkim etme, kolektif hafızayı şekillendirme, ihtilaflı hafızaları harekete geçirme kabiliyetleri ve bununla çelişkili gibi görünmekle beraber unutulma potansiyelleri üzerine geniş bir literatür mevcuttur. Bu çalışmada, modern Yunanistan tarihinin oldukça çalkantılı bir epizodu olan İki Savaş Arası Dönem’de inşa edilmek istenen bir abidenin anlatısı üzerinden, hafıza rejimleri ve bu rejimlerde “Küçük Asya Felaketi” ve “muhacir meselesinin” tuttuğu yer takip ediliyor. Bu amaçla, İzmir Metropoliti Hrisostomos’un Yunan milliyetçiliğinin birbirleriyle çelişki içinde görünen dinî ve seküler kanallarını 1922’deki “şehadeti” ile bünyesinde buluşturan çok boyutlu hatırası, bu hatıranın cisimleşmiş hali olarak ortaya çıkan Atina’daki abide ve bu abidenin 1920’lerden günümüze uzanan “macerasına” odaklanılmaktadır.


There is a well-established literature on monuments as sites of memory (lieux de mémoire), their ability to strengthen national ideology, to shape collective memory as well as to mobilize conflicting memories; and although it seems contradictory, their potential to get consigned to oblivion through their multiple and pliable meanings. In this study, via the narrative of a monument erected in the interwar era, particularly turbulent years in modern Greek history, the memory regimes and the role of the “Asia Minor Catastrophe” and the “refugee issue” in those regimes are investigated. For this purpose, this article focuses on the multifaceted memory of Metropolitan Chrysostomos of Smyrna, who unifies the purportedly incompatible religious and secular strands of Greek nationalism through his “martyrdom” in 1922, his monument in Athens as the embodiment of this memory and its “adventures” from the 1920s to contemporary times.

Independent Türkçe’de 4 Mayıs 2021 tarihinde Cihat Arpacık imzasıyla yayımlanan “Arşivden” üstbaşlıklı erken cumhuriyet döneminde salgın yönetiminin konu edildiği köşe yazısında okuyuculara şu kısa bilgi veriliyordu: "Cüzzamlılar manastıra yerleştirildi: 1925 yılında, o dönem yoğun görülen cüzzam hastalığına karşı sert karantina önlemleri alınıyordu. O yıl Erzurum'da artan cüzzam hastalığına yakalananlar, Pasinler ilçesine 1 saat uzaklıktaki Meryem Ana Manastırı'na yerleştirilmişti." Bu köşe yazısında yukarıda aktarıldığı şekilde kısaca bahsedilen mesele aslında başka bir konuda pek bilinmeyen bir başka konunun kapısını aralama imkânı sunmaktadır: Nüfus mübadelesi… Erzurum’da 1925 yılında “karantinaya alınan”lar Girit’ten mübadeleye tabi olarak getirilen cüzzam hastalarıdır. Girit mübadili cüzzamlılar, öyküleri, bilinenleri ve bilinmeyenleriyle adına “nüfus mübadelesi” denmiş olan insanlık dışı uygulamaya ve bu uygulamanın sonuçları konusundaki sınırlı bilgimize katkı sunmaktadır.

The Convention concerning the Exchange of Greek and Turkish Populations in 1923 created a historically distinct experience. The distinctiveness of this historical experience rooted in the fact that it was the first compulsory population exchange under the auspices of an international organization, namely the League of Nations. The economic, political and social impacts of the Population Exchange as a “project” of restricting the potential problems in modernization and nation-building processes of these two countries and the interaction of these impacts with each other constitute the focus of this article. This article particularly concentrates on the relations between the Asia Minor refugees and the Communist Party of Greece. This study also exhibits the economic, political and social situation in Greece in the interwar era.

"In the Philosophy of History Hegel observes that “the term History unites the objective with the subjective side, and denotes quite as much the historia rerum gestarum, as the res gestae themselves; on the other hand it comprehends not less what has happened, than the narration of what has happened” (Hegel,2010:60). According to Hegel, historical actions and narratives occur contemporaneously. Do they? Although Hegel’s observation on the unification of the objective and subjective in history is remarkable, this article, by concentrating on a specific historical event and its place in different social actors’ narratives, shows that the narrative of an historical action or event is subject to perpetual reassessment by different agents.
This paper analyzes how people make sense of the past by examining and the relationship of history to memory “memory from above” and “memory from below.” For this analysis, I concentrate on the Greco-Turkish population exchange of 1923, which constituted a historic turning point in the processes of nation- (and state-) building both in Greece and in Turkey and directly affected more than 1.5 million people, as well as both nations collectively."

"Türkiye’nin geçirdiği dönüşümün, bir ucu evrensellik diğer ucu tikellik olan bir skalada bu iki ucun birbiri ile sağlıklı ilişkisi kurularak değerlendirilmesi ihtiyacı oldukça yakıcıdır. Böyle bir yöntemsel yaklaşım ile, bu tarihsel deneyimdeki sınıfsal temel ve siyasal etkinlikler arasındaki eşitsiz gelişimin analizi ve bu gelişmenin ortaya çıkardığı çelişkiler üzerine odaklanılabilir. Böylesi bir bütünlük içinde ele alındığında Türkiye tarihi kayıp burjuvazinin, gelişmemiş sivil toplumun, olmayan işçi sınıfının, kurumsallaşamamış demokrasinin tarihi olmaktan, yani bir “yoklar tarihi” olarak anılmaktan kurtulacaktır."

The 1923 Convention concerning the Exchange of Greek and Turkish Populations marked a turning point for both Greece and Turkey. With its vast social, political and economic effects, this event was not only incorporated into the national biography of Greece but also became the subject of a vast scholarship since its occurrence. It is established that the Asia Minor refugees asserted their presence upon the Greek political life by playing an active role in the electoral process. Having organized themselves into associations they rallied upon their cause and negotiated the terms of their integration into the national framework during the first decade of their presence in Greece. They greatly affected the ebb and flow of Greek political life as best testified by the political career of Venizelos. Brought into power by the refugee vote, the infamous Greek statesman was ousted by the same ballot when he signed the treaty with Turkey in 1930 that ended the hopes of the refugees for the compensation of their abandoned properties in Turkey.
On the Turkish side, however, a complete silence characterized the representation of the event in the carefully crafted national narrative. Unlike the story of the Asia Minor refugees, the tragic episode of nearly half a million Turkish-Muslim refugees remained largely untold. This in turn created an impression that the implementation of the Exchange Convention was effectively handled and the problems of refugees promptly addressed. Recent scholarship has shown that this was actually not the case and that the Muslim-Turkish refugees experienced upon their arrival numerous hardships commensurate with those of their Greek counterparts. Perhaps more importantly, the refugees attempted in several occasions to publicly make their voice heard over the arbitrary implementation of resettlement policies. The present study focuses on one of the instances when the refugees gathered for a protest on August 17, 1924 in Istanbul under the leadership of the newly founded Exchange Association. Shortly after, the government shut down the Association and outlawed all its activities. By examining this particular incident on the basis of limited press coverage and the proceedings of the Turkish Grand National Assembly, I would like to show that the Turkish-Muslim refugees were not a silent crowd as traditionally assumed. Much like their Greek counterparts, they wanted to negotiate the terms of their integration when the decision-makers constantly cast decisions on their behalf. Unlike Greece, however, their activism was met with the oppressive attitude of the state, which has since then become an emblematic tenet of the Turkish political culture. By attributing to the refugees an agency, my study not only offer a fresh look at the Turco-Greek exchange of populations but also elucidate the formative phase of the Turkish political culture when the terms of the relationship between the state and the citizen were prescribed.

Το Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών σε συνεργασία με το Δήμο Νέας Σμύρνης διοργανώνει στις 9 και 10 Δεκεμβρίου 2022 επιστημονικό συνέδριο με τίτλο: «100 χρόνια προσφυγικής παρουσίας: Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός» με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα με τη συμμετοχή Ελλήνων και Τούρκων επιστημόνων και ερευνητών.

In this talk, I focus on the concept and identity of mübadil – a person subject to exchanging populations. For this purpose, I first concentrate on this concept's emergence and etic and emic constructions. Then I briefly discuss the political strategy of the people resettled in Turkey after the population exchange in the early republican period as an extension of the emic construction process. Finally, I would like to show how this concept and identity gained a new meaning in the Kulturkampf in Turkey in recent years.

The identity and self-definition of the Turcophone Orthodox Christian communities in the Ottoman Empire, particularly in the heartland of Anatolia, has been one of the fundamental questions since the earliest days of the relevant literature. Although a new and diverse generation of scholars who are versed in interdisciplinary research that addresses the complex socio-historical and linguistic aspects of these communities beyond the question of ethnicity, there are certain rigidities of hegemonic historiographies. Taking up the cudgels to defend the "Turkishness" of the Turcophone non-Muslim communities in the Ottoman Empire, a great majority of the Turkish scholars stick to the prejudices of the parochial nationalist historiography and reduce all historical phenomena and discussions to the question of ethnic origin. On the other hand, in Greece, a significant branch of scholarship does not stand back from the persistent myths and simplifications that the traditional nationalist historiography on the Ottoman Empire was based on and suffers from inertia and conformism, if not conservatism. To address the issue of identity and self-definition of the Turcophone Orthodox Christian communities and the shortcomings of the relevant historiography, this study focuses on a "Karamanlidika" poem, two couplets of which have become the most symbolic and frequently cited expression of the self-definition of Turcophone Orthodox Christians since Anhegger's seminal article published in 1979.

Κέρτζι ρούμ ισέκδε, ρούμδζα πιλμέζ τούρκδζε σοϊλέριζ
Νε τούρκδζε γιαζάρ οκούρουζ, νέδε ρούμδζα σοϊλέριζ
Οϊλέ πιρ μαχλούδ-ι χάδδι ταρικατημήζ βάρδηρ
Χουρουφουμούζ γιουνανίδζε τούρκδζε μεράμ εϊλέριζ

Although these couplets are well-known, the entire poem is hitherto unknown so are its source and context. This study aims to present the entire poem for the first time and discuss its historical importance by contextualizing it and introducing the poem's author and source. Since these verses are oft-cited and the locus classicus for this issue, the poem's state of being left in darkness creates an opening to discuss the limitations of the existing literature.

Her yıl derslerde yeri gelince öğrenciye, terminoloji üzerine kavga edip öfkelenmektense, daha basit, anlaması kolay bazı somut gerçekler üzerinde kafa yormalarını önerdim. Örneğin, ülke genelinde, ama özellikle İstanbul’da azınlıkların yoğun yaşadığı muhitlerde, sokak ve caddelere, okullara verilen isimler üzerinde düşünebilirlerdi. Diyelim, Şişli ilçesinde, Kurtuluş-Feriköy civarındaki. Hrant Dink’in vurulduğu kaldırımın olduğu caddeye açılan sokaklardaki. Yalnızca bu küçük araştırmanın dahi kendilerine çok şey kazandıracağını varsaydım, sonucu bilmiyorum, belki de hiç ilgi çekici bulmamışlardır. Buna mukabil, eğer anayasa dersinin konularından biri yurttaşlık ise ve eşit yurttaşlık sorunu bunun bir parçasıysa, herhalde Müslüman olmayan yurttaşın durumu da hatırlatılmalı; neden hemen hiçbir yerde görünmedikleri, neden çoğu zaman ‘renk’ sözcüğüyle anıldıkları bilinmeli. Toprağın kültürü, tüccarı, işçisi, siyasetçisi, sanatkârı… ne yaşandı da zaman içinde yalnızca bir ‘renk’ oluverdi.