Mezartaşı Kitabeleri

Özet: Güneydoğu Anadolu Bölgesi sınırları içerisinde kalan Siverek, Fırat-Dicle nehirleri arasında, dünyanın en eski yerleşim yeri Mezopotamya coğrafyasındadır. Hz. Ömer zamanında İslam topraklarına katılan kent o zamandan günümüze kadar ki süreçte bölgeye hâkim olan devletlere ait çok eseri topraklarında barındırmaktadır. Bu eserler arasında tarihi vesika niteliğindeki mezar taşları, damgalar bulunmaktadır; bunlar Türk Sanatında önemli bir yere sahiptir.

Mezar taşları; dönemin üslup özelliklerinin taşa işlenmesiyle, bunların üzerinde yer alan her bir motife yüklenen derin manasıyla, karakteristik ve yerel özellikleriyle oluşan çeşitli formlarıyla Türk Sanatında önemli bir yere sahiptir. Akşehir; Roma döneminde "Philomelium" (bal sevenler) adıyla anılmış olup Bizans, Selçuklu, Beylikler, Osmanlı dönemlerinde iskân görmüştür. Mezar taşları açısından oldukça zengin olan kentte ve civarındaki köylerde farklı dönemlere ait Türk-İslam mezar taşları bulunmaktadır. Iğdelik, Çöğürlük, Arablar, Öksürük Taşı, Kerpiçlik, Çayboyu, Hıdırlık gibi mezarlıklar; Ulu Cami, Güdük Minare gibi camiler; Taceddin, Yağlıdede gibi türbeler ve civardaki köyler dahil olmak üzere pek çok tarihi mezar taşı ya mevcut yapıların onarımında ya da yeni açılan mezarların iç duvarlarında kullanılmak üzere veya çalınmak suretiyle yok olmaktadır. Seyyid Mahmud Hayrani Türbesi etrafındaki mezarlık kaldırılmış, kurtarılabilen mezar taşları Seyyid Mahmud Hayrani Türbesine ve Taş Medreseye götürülmüştür. Nasreddin Hoca Türbesinin de içinde yer aldığı kabristanda bulunan mezar taşlarının da büyük çoğunluğu yeni definler esnasında kullanılmakta, yerinden sökülmekte, harap olmaktadır. Bu mezar taşlarının bir kısmı mezarlık girişinde, diğer bir kısmı da Taş Medresede sergilenmektedir (Fotoğraf No.1-3). Bu çalışmada; Akşehir Nasreddin Hoca Mezarlığında bulunan yirmi iki adet mezar taşı dönem, tipoloji, form, malzeme, dil, yazı çeşidi, teknik ve tezyinat açısından incelenmiş ve Anadolu'daki benzer örneklerle karşılaştırılarak Türk mezar taşları içerisindeki yeri ve önemi tespit edilmiştir.

Diyarbakır merkezde kurulan uygarlıkların başında Hurrilerin geldiği
tarihçiler tarafından kabul edilmektedir. Daha sonra Mitanniler,
Asurlular, Aramiler, Urartular, İskitler, Medler, Persler, Makedonyalılar,
Selevkoslar, Partlar, Romalılar, Sasaniler, Bizanslılar, Emeviler,
Abbasiler, Mervaniler, Selçuklular, Artuklular, Eyyubîler, Moğollar,
Safeviler, Akkoyunlular ve son olarak 1515’ten sonra Osmanlılar şehre
hâkim olmuşlardır. Jeopolitik konumundan dolayı tarihin her döneminde
önemini koruyan Diyarbakır, Osmanlılar Döneminde de ekonomik, sanat
ve kültür alanında önemini korumuştur. Diyarbakır, Osmanlılar
döneminde eyalet merkezi olduğundan valiler tarafından yönetilmiştir.
Kaynaklarda
Osmanlı döneminde 245 valinin Diyarbekir’e atandığını görüyoruz. Bu valilerden bir kısmı ikinci veya üçüncü defa Diyarbekir’e vali olarak
atanmıştır. Amid’i yöneten valilerin bir kısmı şehirde vefat edince buraya
gömülmüştür. Bir kısmı ise dışarda vefat etmesine rağmen Amid’e
gömülmeyi vasiyet ettiği için getirilip Amid’e gömülmüştür. Günümüzde
Diyarbakır’da gömülü olan sekiz Osmanlı valisi bulunmaktadır. Bu
çalışma kapsamında Diyarbakır’da gömülü olan bu valiler hakkında
kısaca bilgi verilecek, bu valilerin mezarları ve mezarlarının üstünde inşa
edilen mezar anıtları hakkında bilgi verilecek ve mezar taşlarında veya
mezar anıtları üzerinde bulunan kitabelerin içeriği aktarılacaktır.

Bu çalışma, Sinop ili, Ayancık ilçesi, Tarakçı Köyü, Gebelit Mahallesi'nde yer alan cami ve mezar taşlarını konu alır. Giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre cami, 1289 (M.1872/1873) yılında Uzunoğluzâde Hacı Osman Ağa'nın oğlu Çolak Osman Ağa tarafından yeniden yaptırılmıştır. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda dikdörtgen bir alan üzerine inşa edilen cami, sonradan eklenen son cemaat yeri ve harim bölümünden oluşur. Mütevazı ölçülerde bir mahalle camisi olan yapı, moloz taş malzeme kullanımı ile yığma tekniğinde inşa edilmiş olup duvarları sıvanmıştır. Hazirede ve caminin batısındaki mezarlık alanında, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi'ne ait mezarlar ve mezar taşları bulunmaktadır. Buradaki mezar taşları, mezar tipleri, gövde yatay kesitleri, başlık tipleri, süslemeleri, kitabe içerikleri ve malzemeleri bakımından değerlendirilmiştir. Çalışmada, Gebelit Mahallesi Camisi ile belirtilen hazire ve mezarlıktaki mezar ve mezar taşlarının tanıtılması, karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi ve Osmanlı'dan Cumhuriyet'e geçiş sürecinde sanatta bir değişimin yaşanıp yaşanmadığının tespiti amaçlanmıştır. Mütevazı bir taşra mahallesi olan Gebelit Mahalesi'ndeki örnekler, Cumhuriyet Dönemi'nde Osmanlı mezar taşı geleneğini devam ettirdiğini göstermesi bakımından önemlidir.

Değirmendere,  İzmit körfezinin güney kıyısında ve deniz kenarında olup, Kocaeli iline bağlı Gölcük ilçesinin eski bir beldesidir.  Gölcük Değirmendere Mezarlığındaki Süslemeli Mezar Taşları konulu bu çalışmada, mezarlıkta bulunan mezar taşlarından kadın cinsine ait yirm iki mezar taşı, incelenerek, çalışmamızda yer almıştır. Değirmendere mezar taşlarında tarihi bilinen bütün örnekler XVIII. yüzyıl ikinci çeyreği ile XX. yüzyıl ilk çeyreği arasındadır. Otuzbeş örnekten bir tanesi XVII. yüzyıl, on beş tanesi XVIII. yüzyıl, ondokuz tanesi XIX. yüzyıldır. Mezar taşlarının hepsi taş, mermer malzemeden yapılmıştır. Mezar taşlarının büyükten küçüğe doğru boyları 145 cm. ile 48 cm., genişlikleri 44 cm. ile 15 cm., kalınlıkları ise 30 ile 4 cm. arasında değişmektedir. Baş taşı ve ayak taşlarında ortaya çıkan altı örneğin süslemesi kazıma tekniğiyle yapılmıştır. Yüzeyi oyularak yapılan kitabeli ve süslemeli mezar taşları kabartma görünümünde verilmiştir. Değirmendere’de bulunan mezar taşları şahideli tipte olup toprak mezar grubuna dahildir. Örneklerin çoğu dikdörtgen gövdelidir. Genel olarak ele aldığımız bütün mezar taşları kitabelidir. On bir örneğin kitabe dizilişi diyagonal, yirmi dört tanesi de yatay şekilde verilmiştir. Baş ve ayak taşlarının otuz tanesi sağlamdır. Beş örnek ise; kırık, eksik veya aşınmış vaziyettedir. Şahidelerin süslemeleri oyma ve kazıma tekniği ile oluşturulmuştur. Süsleme konusu olarak bitkisel, nesneli, geometrik ve yazı türü bezeme unsurları kullanılmıştır. Yazı türü olarak en çok sülüs, ta’lik ve nesih kullanılmıştır. İncelediğimiz süslemeli  kadın mezar taşları kendi içerisinde; bitkisel tepelikliler, üçgen tepelikliler, sivri kemerli tepelikliler ,yuvarlak kemerli tepelikliler, güneş tepelikliler ve dilimli tepelikliler olarak tasnif edilmiştir. Süslemeli kadın mezar taşlarında rastlanan süslemelerde çoğunlukla bitkisel, nesneli ve yazılı bezemelerin oluşturduğu biçimler kullanılmıştır. Bunlar 1749-1923 tarihleri arasındaki 174 yıllık bir zaman dilimini kapsamaktadır. Bu mezar taşlarının 7 tanesinin ayak taşı mevcuttur.
Konumuza dahil olan mezar taşlarının Türk plâstik sanatları içerisinde değerlendirilmekle birlikte, ölenlerin kimlikleri, sülâleleri, kullanılan isimler,  ölüm sebepleri, hastalıklar, yaratandan ve insanlardan istenen temenniler, yapılan uyarılar gibi İzmit’in geçmişinden gelen, onu tanıtan, insanlara bir ibret vesikası olarak tanıttıran bir halk kültürünün taşa yansımış hali olarak, millî folklorumuz açısından da önemli bir yere hâizdir.
Anahtar Kelimeler: Mezar taşı, mezarlık, süsleme, bitkisel, geometrik

ÖZET Bilindiği üzere mezar taşı kitabeleri tek tek incelendiklerinde ait oldukları kimselere, toplu olarak değerlendirildiklerinde ise ait oldukları şehir veya bölgenin sosyal hayatına dair bize pek çok ipucu verirler. Mezar taşı kitabeleri manzum veya mensur olabilirler, manzum olmaları halinde edebî bir öneme de sahiptirler. Aynı zamanda yapıldıkları devrin zevkine göre işlenmiş süslemeleri ve hat sanatının birer numunesi olan yazılarından dolayı sanat tarihi açısından da önemli birer kaynaktırlar. Bütün bu özellikleriyle mezar taşı kitabeleri, edebiyat tarihi, sanat tarihi, şehir tarihi ve şehir kültürü araştırmaları için vazgeçilmez birer kaynaktırlar, dolayısıyla bütün bu yönleri açısından sistematik olarak ve dikkatle incelenmelidirler. Bektâşî mezar taşları üzerine yapılan yayınlarda genellikle bu taşlar sanat tarihi açısından taşıdıkları süsleme ve semboller yönüyle değerlendirilmişler, kitabelerin dili ve muhtevasının Bektâşî inanç ve geleneklerini ne şekilde yansıttığı üzerinde hiç durulmamıştır. Bu çerçevede tebliğimizde Bektâşî mezar taşları üzerine yapılmış yayınlar genel bir değerlendirmeye tabi tutularak Bektâşî mezar taşı kitabelerinin muhteva itibarıyla diğer mezar taşlarına göre gösterdiği farklı özellikler belirlenecek, Bektâşî inanç ve gelenekleri çerçevesinde nasıl şekillendikleri ortaya konmaya çalışılacaktır.

Çalışmamızda, Bosna Hersek’teki Kethüda Camisi Haziresi’nde yer alan Osmanlı Dönemi mezar taşları
incelenmiş ve bu taşlar çevre bölgedeki ve Anadolu’daki Osmanlı Dönemi mezar taşları ile malzeme, teknik,
süsleme ve form bakımından benzerlikleri ve farklılıkları açısından kıyaslanmıştır. Kethüda Camisi Haziresinde
17 tane mezar taşı tespit edilmiştir. Bu taşların 14 tanesi 19. yüzyıla, 1 tanesi 16. yüzyıla aittir. 2 mezar taşının
ise kitabesi bugün harap vaziyette olduğundan tarih ibaresi okunamamaktadır. Taşların 13 tanesi erkek mezar
taşına, 3 tanesi kadın mezar taşına aittir. 1 tanesinin kitabesi oldukça silik olduğunda kimliği saptanamamıştır.
Taşların genelinde sadece baş taşı vardır. Sadece 1 tanesinde hem ayak hem de baş taşı mevcuttur. İncelediğimiz
taşların malzemesi 5 tanesinde kireç taşı, 12 tanesinde ise taş malzemedir. Kitabeli ve süslemeli mezar taşları
yüzeyi oyularak kabartma görünümünde verilmiştir. Mezar tipi olarak 16 tanesinde toprak mezar, 1 tanesinde ise
çerçeveli mezar tipi yer almaktadır. Mezar taşları kendi içerisinde 12 tanesinde başlıklı kare kesitli, 4 tanesinde
sekizgen, 1 tanesinde üçgen tepelikli düşey dikdörtgen gövdeli tip olarak tasnif edilmiştir. Erkek başlık tiplerinde
9 tanesinde kavuk, 1 tanesinde sarıklı fes kullanılmıştır. Kadın başlık tiplerinde ise 2 tanesinde tepesi düz biten
başlık türü kullanılmıştır. Yazı tipi olarak, mezar taşların 14 tanesinde nesih, 2 tanesinde sülüs, 1 tanesinde ta’lik
yazı tipi görülmektedir. Süsleme konusu olarak bitkisel, mimari ve geometrik unsurlar kullanılmıştır. Mezar
taşlarından 2 tanesinin mesleği başkâtip ve müftü olarak belirtilmiştir. Diğerlerinde meslek belirtilmemiştir.
Bosna Hersek’teki Kethüda Camisi Haziresi’nde yer alan Osmanlı Dönemi mezar taşları, Anadolu’daki Türk ve
Osmanlı mezar taşı geleneğini devam ettirmiştir. Bu mezar taşları Boşnaklar için sadece bir tapu senedi değil,
aynı zamanda milli bir kimlik meselesidir.
Anahtar Kelimeler: Kethüda Camisi, Mezarlık, Mezar Taşları, Süsleme, Osmanlı

Özet Kırgızistan toprakları, Ortaçağ' da yaşayan Türk boylarının, özellikle de Karahanlıların kültür ve tarih-lerinin incelenmesi açısından büyük önem taşıyan bir bölgedir. Karahanlılara ait kültürel mirasın ortaya çıkarılmasında özellikle arkeolojik kazılardan elde edilen kalıntılar, epigrafik ve nümizmatik veriler önemli yer tutar. Bu çalışmada, Kırgızistan' da yapılan epigrafik ve arkeolojik araştırmalar sırasında bulunan " Kızıl Car " (Oş), " Tosor " (Isık-Göl), " Kethüda " (Çüy) ve " Atmakçi " (Çüy) kitabeleri hakkında bilgi verilmekte ve bu kitabeler bağlamında Karahanlılar dönemindeki sosyal hayatın özellikleri ve " Türklük " mefhumu konu-sunda fikirler belirtilmektedir. Abstract Lands of Kyrgyzstan are of great importance as an area of research on culture and history of medieval Turkic peoples, in particular, of the Karakhanids. Archeological findings and epigraphical and numismatic data are of special importance in discovering the cultural

Dara, Türkiye’nin güneydoğu Anadolu bölgesinde bulunan Mardin
iline bağlı bir köydür. Zengin bir tarihe ve kültürel mirasa sahiptir. Tarihi
ve coğrafi konumu itibari ile yüzyıllarca önemli bir merkez olma özelliğini
korumuştur. Bu özellikleriyle, farklı uygarlıkların gelip geçtiği ve
silinemeyecek kültürel ve tarihi izler bıraktıkları bir yer olarak günümüze
kadar varlığını sürdürmüştür.  Mardin’in merkezinde, ilçe ve köylerinde Osmanlı dönemine ait onlarca mezar taşına rastlamak mümkündür. Bu mezar taşlarından bir kısmını da Mardin’in merkezine 30 km uzaklıktaki Dara köyünde görmekteyiz. Dara genelinde yapılan saha çalışmalarında Ağa ve Zindan mezarlık alanlarında çoğunluğu Osmanlı’nın geç dönemine ait çok sayıda mezar taşı tespit edilmiştir. Bunların içerisinde gerek form, gerekse bezeme kompozisyonu yönünden öne çıkan Ağa mezarlığında bulunan iki örnek, çalışma konumuzu oluşturmuştur. Söz konusu mezarlar; şahideli ve sandukalıdır.
Bu iki mezar taşı mezarlıktaki diğer mezarlardan ebat olarak daha büyük
yapılmışlardır. Bu iki mezartaşı, gerek mezar tipolojisi açısından gerekse
göz alıcı yoğun plastik süslemeleriyle dikkatleri üzerine çekmektedir. Bu
çalışma kapsamında Ağa Mezarlığı alanından bulunan ve farklı özellikler
sergileyen Daralı Eyüb Bey’in kızı Fatıma’nın mezarı ve Daralı Ramazan
Fehmi Efendi’nin hanımı Hatice’nin mezarları tanıtılmıştır.

Ölüm düşüncesi pek çok edebiyat metninde ele alınmıştır ama doğrudan ölümle ilişkili metinler mezar taşlarında yer alır.
Manzum veya mensur metinlerde mezarda yatanla ilgili bilgilerle beraber, onunla ilgili şiirler ve dualar da yer alır. Ölüm düşüncesi en gerçekçi ifadelerle bu metinlerde işlenir.
Konuyla ilgili metinler Muğla mezar taşlarından aşınmıştır.