Halep

Türkiye Cumhuriyeti Devleti yıllar sonra kapsamlı bir sınır ötesi harekât kararı almıştı. Bu harekât Türk Ordusu’nun Özgür Suriye Ordusu’yla 24 Ağustos 2016 tarihinde başlattığı ve 31 Mart 2017 tarihinde fiilen sonra eren Fırat Kalkanı Harekâtı olup Türkiye’nin sınır güvenliğini tesis etmesi ve bölgesinde gücünü göstermesi bakımından büyük bir zafer olarak tarihin şanlı sayfalarında yerini hazırladı.

Harekât neticesinde Türk Ordusu ve ÖSO tarafından Cerablus, Çobanbey/El Rai, Dabık, Mare, Azez, El-Bâb, Bizâ’a ve Kabbasin ile çevresindeki bölgeleri terör örgütü DEAŞ’tan kurtarıldı.

Türkiye Cumhuriyeti, Fırat Kalkanı Harekâtı’nda kontrol altına alınan 2.225 km2’lik bir alanda, yerel halkın güvenli, sağlıklı ve huzurlu bir yaşam ortamına kavuşabilmesi için gerekli olan her türden icraatı hayata geçirmiş; ihya/inşa/istikrar sürecini uygulamaya koymuştur.

Dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti tarihinde birçok açıdan ilk olan Fırat Kalkanı Harekâtı; sebepleri, amaçları, meydana geliş süreci, sonuçları ve sonrasında yaşanan askerî, idari, diplomatik, stratejik, coğrafi, tarihi, sosyolojik vd. olay ve gelişmeler ışığında incelenmesi ve tarihe not düşülmesi gereken kapsamlı bir icraattı. Bir bakıma böylesine anlamlı bir zaferin tüm yönleriyle, kaynaklar ışığında yaşandığı dönemden kaleme alınarak hak ettiği şekilde yazılı hafızaya nakşedilmesi elzemdi.

Neticede Fırat Kalkanı Harekâtı, “Zeytin Dalı ve Barış Pınarı Harekâtları” kitaplarının da yazarı olan Askeri Tarihçi Yazar Enes Demir tarafından, birçok yönüyle araştırılarak resmi bilgi ve belgeler ışığında derli toplu bir şekilde bu kitapta ortaya konuldu. Bu kapsamda Tarih, Uluslararası İlişkiler ve Sosyoloji gibi disiplinler açısından kaynak olabilecek bir eser hazırlanmış oldu.

Eserin yazımıyla birlikte aynı zamanda, Osmanlı dönemi “Vak’a-Nüvis” geleneği ve “Ordu/Harp/Sefer Tarihçiliğinin” de yeniden şekliyle ortaya konulması amaçlanarak ve gerçekleştirilerek geleceğe döneminden yazılmış bir kaynak eser bırakmak ümit edildi.

Bu eser, bugüne kadar hakkında özgün bir çalış¬ma yapılmayan Menbic’i, tarihsel süreç içerisinde dönemin arşiv ve kitâbî kaynakları ışığında ele almıştır. Eserde bilhassa, Menbic tarihine ait Osmanlı Arşivi ve Cumhuriyet Arşivleri ile Genelkurmay ATASE Arşivinde yer alan özgün arşiv belgelerinden istifade edilmiş; yeni bulgular ortaya konularak değerlendirmeler yapılmıştır.

“El-Bâb Tarihi” kitabında bugüne kadar hakkında özgün bir çalışma yapılmayan ve aslında Fırat Kalkanı harekâtı başlayana kadar kamuoyumuz tarafından pek de bilinmeyen El-Bâb şehri, tarihsel süreç içerisinde dönemin arşiv ve kitâbî kaynakları ışığında ele almaya çalışılmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti, yıllar sonra Fırat Kalkanı Harekâtı ile kapsamlı bir sınır ötesi operasyon başlatarak bölgesinde kendisine yönelen tehditleri bertaraf etmiş ve tuzakları bozmuştu. Akabinde Afrin’e yönelik gerçekleştirilen Zeytin Dalı Harekâtı da Türkiye’nin kendi beka meselesi açısından hayati önem taşımaktaydı. Bu kapsamda Türkiye Cumhuriyeti Devleti, uyguladığı stratejik, etkin diplomasi ve kararlı tutumuyla bu operasyonu hayata geçirdi. Türk Ordusu’nun başarılı ve hızlı manevra kabiliyeti ile binlerce terörist etkisiz hale getirilerek Afrin’de kontrol sağlanmıştı.

Operasyon başladığında Afrin’in ve harekâtın Türkiye için ne anlama geldiği önemli bir konu iken aynı zamanda harekâtın her aşaması da oldukça önemliydi. Dolayısıyla Tarih, Uluslararası İlişkiler, Sosyoloji ile Bilgi ve Belge disiplinlerinin bir araya getirilmesiyle hazırlanan bu kitap, Afrin’in Türkiye açısından önemini her boyutuyla açıklarken aynı zamanda Zeytin Dalı Harekâtı’nın öncesini, gerçekleşme safhasını ve sonrasını gün gün ulusal/uluslararası perspektif ve yansımaları ile ortaya koymaya çalışmıştır.

Güncel/canlı tarihin kayda geçirilmesini ihtiva eden kitap ile Zeytin Dalı Harekâtı’nın tüm safhaları siyasi, diplomatik, askeri, stratejik ve sosyolojik açılardan ele alındı ve bu alanda bir kaynak eser olarak hazırlanmış; Afrin’in tarihsel süreci ve Zeytin Dalı Harekâtı’na dair güncel gelişmeler gerek orijinal arşiv belgeleri ve gerekse güncel bilgiler ışığında harmanlanarak tüm gerçekliğiyle, fotoğraf ve haritaların da katkısıyla, derli toplu bir şekilde ortaya konulmuştur.

Neticede Zeytin Dalı Harekâtı, “Fırat Kalkanı ve Barış Pınarı Harekâtları” kitaplarının da yazarı olan Askeri Tarihçi Yazar Enes Demir tarafından, birçok yönüyle araştırılarak resmi bilgi ve belgeler ışığında derli toplu bir şekilde bu kitapta ortaya konuldu.  Eserin yazımıyla birlikte aynı zamanda, Osmanlı dönemi “Vak’a-Nüvis” geleneği ve “Ordu/Harp/Sefer Tarihçiliğinin” de yeniden şekliyle ortaya konulması amaçlanarak ve gerçekleştirilerek geleceğe döneminden yazılmış bir kaynak eser bırakmak ümit edildi.

Türk topraklarının bir parçası olması gerektiği halde Birinci Dünya Savaşı sonunda işgal edilen ve neticede dönemin şartları gereği  sınır dışında kalan ve bugün Suriye’nin kuzeyinde kalan Mîsâk-ı Millî’nin bir parçası durumundaki Rakka, Telabyad, Resulayn, Haseke, Ayn El-Arap, İdlip, Halep, Afrin, Azez, Cerablus, Deyr-i Zor, Sincar, Telafer, Zaho’yu bu eserde birçok yönden izah etmeye gayret ettik.
Birinci Dünya Savaşı boyunca dahi kaybedilmemiş bu topraklar, Misâk-ı Millî’nin ruhunu, özünü ve sınırlarını oluşturan şehirlerarasında yer almaktadırlar. Günümüzde bu bölgede yaşanan acının ve dramın bize öğrettikleri kadar, ilham ve ibretleri de olmuştur.
O dönem, Osmanlı toprağı olan Maraş’ta işgale karşı nasıl  Milli Mücadele başladıysa, yine aynı dönem Osmanlı toprağı olan Rakka’da, Haseke’de, Afrin’de ve diğer yerlerde de Milli Mücadele başlamıştı. Dolayısıyla bu toprakların 1918’e kadar değil 1 Ocak 1922 tarihine kadar Türk Ordusu’nun hâkimiyetinde olup 20 Ekim 1921 Ankara Anlaşması sonrası, Fransızların Anadolu’yu (Kilis, Gaziantep,  Mersin, Adana, Osmaniye) terk etmesi karşılığında terk ettiğimiz topraklar olduğunu görecek ve olayların perde arkasına  ilk kez tanık olacaksınız.
Bu kitapta, bir kısmı ilk defa ortaya konulan arşiv kaynakları ışığında, bugünkü Kuzey Suriye ve bir kısmı Irak topraklarında yer alan şehirlerin, Milli Mücadele/İstiklal Harbi döneminde Türk hâkimiyetinde bulunması birçok yönüyle aydınlatılmıştır.

Öz 1071 Malazgirt Savaşının hemen öncesinde yaşanan gelişmelere yakından bakıldığı zaman savaşın kaderine olan etkisi daha net görülebilmektedir. Sultan Alp Arslan 1070 yılında Mısır Fatımî Halifeliği bünyesinde vezirlik yapmış olan Nasırü'd-devle'den aldığı bir davet üzerine Mısır'a sefer düzenleme kararı almıştı. Bu sefer ile Fatımi Halifeliğine son vermek ve Mısır'ı Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katmak amaçlanmaktaydı. Ancak sefere çıkıldıktan sonra hiç hesapta olmayan gelişmeler birbirini izlemeye başladı. Bunlardan bir tanesi Sultan Alp Arslan'a direnecek gücü olmayan, küçük çapta kalelerin direniş göstermesi ve Sultana Alp Arslan'a zaman kaybettirmesiydi. Özellikle seferin tüm kaderine etki eden ve çalışmamızın da merkezinde yer alan Halep Mirdasî Emiri Mahmud b. Nasr'ın ilginç direnişiydi. İlginç olarak nitelendirmemizin sebebi, Mahmud'un Sultan Alp Arslan'a itaatini arz etmesi, adına hutbe okutması, değerli hediyeler göndermesi fakat tüm bunlara rağmen kaleden çıkıp huzuruna gitmemesiydi. Bu gelişme Mısır'ın ele geçirilmesi hedefini olumsuz etkilemiş olsa da Malazgirt savaşı için olumlu gelişmelere vesile olmuştu. Ayrıca bu konu çerçevesinde Sultan Alp Arslan'ın istihbarat hakkındaki uygulamaları ve fikirleri ele alınmaya çalışılmıştır.

Osmanlı imparatorluğu için Halep çok önemli bir yere sahipti. Özellikle imparatorluğun Irak, Suriye, Arabistan ve Mısır ile ilişkilerinin, iktidar merkezine yakınlığı ve stratejik
konumu nedeniyle Halep'ten yönetilmesi, bu şehri çok daha önemli bir konumagetirmekteydi. Bu yüzden merkezi yönetim her zaman Halep'in üzerine özellikle
tİtremiş ve Halep'te bağımsız bir otoritenin hâkim olmasını engellemek için tümtedbirleri her zaman almıştır. Halep, dört yüz yıl boyunca merkeze büyük bağlılık gösteren paşaları konuk etmiştir. Halep yönetiminde hep saraya tam itaati benimseyen yöneticiler söz sahibi olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu için bu kadar önemli olduğu bilinen bu şehirde, çalışmamızın ana temasını oluşturan imar faaliyetleri de azımsanamayacak düzeydedir. Her ne kadar bugün Halep'te Osmanlı öncesi ve özellikle Eyyubi ve Memlüklu dönemlerine ait mimarı yapılara rastlanıyor olsa da Osmanlı döneminde inşa edilmiş olan dini, askeri ve sivil mimari örneklerinin sayısının fazlalığı, yukarıda belirtmiş olduğumuz gibi Osmanlı
İmparatorluğu için Halep'in ne kadar önem verilen bir şehir olduğunu gözer önüne serer niteliktedir.
Çalışmamız, Osmanlı tarihi için bu denli önemli bir şehir olmasına rağmen maalesef bilimsel araştırmalarda hak ettiği yeri alamadığını düşündüğümüz Halep'teki Osmanlı
İmparatorluğu varlığını, sanatsal ve mimari açıdan ele alarak en azından dini eserleri bir tespit ve tanıtım niteliği taşımakta ve daha sonra bu konu ile ilgili yapılacak çalışmalara ışık tutmayı amaçlamaktadır.

1071 Malazgirt zaferinden sonra birçok Türk beyi Anadolu’da fetihlere giriştiyse de bunlar henüz dağınık bir durumda olup bir Türk egemenliği ve devleti söz konusu değildi.
Süleyman Şah’ın 1075’te temellerini attığı bu devlet bütün Türkmenleri birleştirerek Anadolu tarihinde yeni bir sayfa açmıştır.

This book contains the summaries of 943 Ottoman documents dating back to the period 1589-1682, written in eleven registers kept in the archives of Bailo a Constantinopoli, boxes 250-252, in the Venetian State Archives. Venetian diplomats in Istanbul considered it important to keep the copies of letters of sultans and Ottoman officials that made reference to Venetian affairs in their own archives. In this way the series of registers called
Carte turche. Registri was created. It contains both Ottoman
texts and their Italian translations made by the official interpreters of the Republic. Originals were usually sent to Venice, while the drafts are still kept in the Ottoman archives (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), above all in the series Maliyeden müdevver
.

In Aleppo a mosque complex located in the south of Citadel, facing its main entrance is called Khus-ruwiyah. The mosque as the first Ottoman monument of the city is one of the early works of renowned court architect Mimar Sinan at the same time. It was built under the patronage of the fourth vizier of Sultan Suleiman, Husrev Pasha. The main parts of this complex are a mosque and a courtyard with an ablution fountion in its center. In the south and north of the courtyard, madrasa, lodge, guest house and kitchen take place. The complex is surrounded by a wall around. The mosque has five bay arcaded portico and a cubical prayer hall roofed with a low hemispherical dome. This study focuses on the Khusruwiyah Waqf in Aleppo. Information has been given about the functions and income of the foundations allocated to this complex and its expenditures for variety of jobs in the 16th century. Öz Halep'te kalenin güneyinde yer alan ve kale giriş kapısına bakan cami külliyenin adı Hüsreviye Külli-yesi'dir. Halep şehrinde inşa edilen ilk Osmanlı eseri olan bu külliye aynı zamanda Mimar Sinan'ın ilk eserlerinden biridir. Kanuni Sultan Süleyman'ın dördüncü veziri Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır. Bir cami ile ortasında şadırvan bulunan avlu, külliyenin ana bölümleridir. Avlunun güney ve kuzeyinde medrese, tekke, mutfak ve misafirhane yer alır. Külliyenin etrafı duvarla çevrilidir. Cami, yarımküre bir kubbeyle örtülmüş kübik ibadet mekânı ve önündeki beş çıkma kemerli revaktan ibarettir. Bu çalışmada Halep'teki Hüsreviye vakfı üzerinde durulmuştur. Külliyenin genel özellikleriyle 16. yüzyıl-da buraya tahsis edilen vakfın gelir ve gider kalemleri hakkında bilgi verilmiştir.

Silahlı Kuvvetler Dergisi,  Sayı:435,  Yıl:138, Temmuz 2019, ss.56-63'de yayımlanan makale.

Makale: Osmanlı Ordusunun Filistin/Suriye Cephesindeki muharebeleri başta olmak üzere özellikle 19-21 Eylül 1918'de vuku bulan Nablus Muharebesini kaybetmesini, bunun sonucunda Osmanlı Ordusunun Filistin, Şam, Suriye, Ürdün ve Lübnan'dan Geri Çekilişini, 7. Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa'nın Halep kuzeyinde, İngilizlere karşı yaptığı son savunmayı ve Mondros Mütarekesi/Ateşkesi imzalandığında Osmanlı Ordusunun bulunduğu konuşlandığı son savunma hattını, harp tarihi belgeleri üzerinden anlatmaktadır.

ÖZET Merc-i Dabık ve Ridaniye savaşlarından sonra Osmanlı hakimiyetine geçen Mumlûklu toprakları, biri Şam diğeri de Mısır olmak üzere, iki beylerbeyiliğe taksim edildi. Bunlardan Şam beylerbeyiliği başlangıçta oldukça geniş bir alana yayılıyordu. Fakat, XVI. yüzyılın ortalarından itibaren önce Haleb, daha sonra da Trablusşam beylerbeyilikleri teşkil edilerek Şam beylerbeyiliğinin sınırları gittikçe daraltıldı. Şam beylerbeyiliği, diğer klasik eyaletlerde olduğu gibi, sancaklara, sancaklar da kaza ve nahiye adı verilen alt idarî birimlere ayrılıyordu. ABSTRACT After the wars of Merc-i Dabık and Ridaniye, the Ottamans conguested Bilâd el-Şam and Egypt and estabilished two provinces (or beylerbeyiliks) on these areas, which were Egypt and Damascus. At the begining, the province of Damascus (or Şam beylerbeyiligi) included a very broad area. But, afterwards, the provinces of Aleppo and Tripoli were estabilished on the same area. For this reason, the territory of the province of damascus was narrowed. The Province of Damascus divided into the units of administrative, which named as the sanjak, the qadâ and the nâhiye like the other classic provinces in the empire in the sixteenth century.

“Harp Raporlarına Osmanlı Ordusu Filistin ve Suriye’den Nasıl Çekildi” isimli eserimizde, Birinci Dünya Savaşı’nın vuku bulduğu önemli cephelerden biri olan Filistin/Suriye Cephesi, Kanal/Sina Cephesinden başlamak suretiyle ele alınmıştır. Bilhassa Filistin Cephesi ve cephenin kaderini çizecek Nablus Harbi ve sonrasında Suriye hattında Mondros Mütarekesi’ne kadar olan geri çekilme ile Halep kuzeyinde verilen son savunma bir kısmı ilk kez incelenen harp raporları ışığında ortaya konulmuştur. Daha önce ortaya çıkmış belgeler ise bu yeni bilgilerle harmanlanarak güncel bir bakış açısıyla incelenmiştir. 

Özellikle bugüne kadar karşılıklı iddialarla zıtlaşmaya ulaşan bir mesele olan Filistin ve Suriye’den çekilme ve bunla bağlantılı olarak Mustafa Kemal Paşa’nın bu konudaki rolü, tartışmaların esas merkezini oluşturmaktadır. Haddizatında itham ve iddialarla ilgili bilimsel çerçevede, bilhassa arşiv kaynakları ve harp raporlarına göre ciddi ve kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu kapsamda birçoğu ilk kez yayımlanan belgeler ve öncesinde yapılan bazı genel çalışmalar analiz ve tahlil edilmiş; meselenin iç yüzü objektif bir şekilde ilk defa bu eserle ortaya konulmak istenmiştir. 

Kitapta 4 bölüm olacak şekilde kaleme alınmıştır. Bu meyanda eserin 1’inci Bölümü, “Birinci Dünya Savaşı’nda Kanal/Sina Cephesi” başlığı ekseninde şekillendirilmiştir. Bu bölümün alt başlıklarında Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesi, Kanal Cephesi’nin açılma nedenleri ve savaşın bu cephede başlaması ile ortaya çıkan askeri ve diğer gelişmeler değerlendirilmiştir. Yine Hicaz bölgesinde başlayan Şerif Hüseyin isyanına dair malumatlar da burada ifade edilmiştir.

2’nci Bölümde; “Birinci Dünya Savaşı’nda Filistin/Suriye Cephesi” konusu yer almaktadır. Bu bölümde Filistin’de Gazze Savaşlarından itibaren vuku bulan gelişmeler, Kudüs’ün düşmesi sonrasında Şeria Muharebeleri ve en son olarak da Nablus Harbi’nden geniş ölçüde bahsedilmiştir. Yine bu bölümün ikinci kısmında Nablus Harbi’nden sonra Hicaz, Ürdün ve Lübnan’ın elden çıkışı ile Suriye Cephesi’ndeki geri çekilme ve olayların gelişimi hakkında bilgi verilmiştir.

3’üncü Bölümde; Birinci Dünya Savaşı’nın konumuz olan cephe açısından hülasa bir değerlendirmesi yapıldıktan sonra Osmanlı vatanının bir parçası olan bu bölgenin işgaliyle hayata geçirilen projeler ile bölgenin İngiltere, Siyonist akıl ve Fransa gibi güçler tarafından dizayn edilmesine yönelik arka plan ve ilgili antlaşmalar açıklanmıştır.

Eserin 4’üncü ve son bölümünde ise Nablus’tan Mondros Ateşkesine kadar olan Osmanlı Ordusu’nun savaşları, geri çekilmesi ve İngilizlere karşı savunması hatları ile diğer gelişmeleri ortaya koyan arşiv belgelerinin çeviri yazıları ve bu belgelerin orijinal görüntüleri yer almıştır. Osmanlı Ordusunun vaziyeti harp prensipleri çerçevesinde ele alınmıştır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde Halep Tekkeleriyle ilgili bazı belgeler bulunmaktadır. Antep-Halep Vakıflan Sempozyumuna sunmak üzere bunların arasından seçtiğimiz belgelerle, Halep Mevlevlhanesi (2),
Kadiri-Salihiye ve Cünşiyye (2), Rifai-Sayyadi (2), Bektaşi-Bayram Baba (1), Ebubekir Vefai (2), Kırklar (5) ve Özbek-Hindi (Nakşi?) (1) Tekkeleri ele alınacaktır. Bu belgeler 1213 (1798) ve 1321 (1905) tarihleri
arasında düzenlenmiş olup, söz konusu tekkelerde nişan itası, şeyhlik onayı, dergah arazisi üzerine yapılan dükkanlar için ruhsatiye, vakfedilen dükkanlann intikali, türbe tamiri, taamiyyelerin artırılması, gayr-ı sahih diye el konan vakıf arazilerinin iadesi, çökme tehlikesi altındaki kubbenin tamiri, istimlak edilen vakıf değirmen ve dükkaniardan doğan hukuki mücadele gibi konulan içermektedirler.

Hamdânîler 905-1004 yılları arasında Musul, Halep ve el-Cezire bölgesinde hüküm sürmüş Abbasilere bağlı bir emirliktir. Bir dönem Diyarbakır’a da hâkim olmuşlardır. Bu tarihlerde İslam dünyasının kuzey sınırlarında yer alan bölge, çoğu kez başında İmparatorların bulunduğu Bizans ordularının saldırılarına uğramaktaydı.
Abbasi idaresinin zayıflaması sonucu içerde emirlerin ve komutanların birbirleriyle mücadele etmesini fırsat bilen Bizans orduları Hamdânîlerin idaresindeki Halep dâhil birçok Müslüman beldesine sürekli saldırılar düzenleyerek tahribatlar, yağmalar ve katliamlar gerçekleştirdiler.
Hamdânîler, bir taraftan iç rakipleri ile mücadele ederek hilafet merkezi Bağdat üzerinde hâkimiyet kurmaya çalışırken, diğer taraftan hüküm sürdükleri Musul-Halep hattını Bizans saldırılarına karşı korumak için yoğun bir mücadele verdiler. Aynı şekilde düzenledikleri askeri seferler ve gazalarla çoğu zaman savaşı Rum topraklarına taşıdılar.
Ayrıca Türklerin, Abbasi ordusunda görevli komutan ve askerlerle yavaş yavaş Abbasi yönetimi ve bölge üzerinde etkinlik sağlamaya, varlığını hissettirmeye başladığı bu dönem, İslam birliğini yeniden tesis edecek olan Selçukluların hâkimiyetine zemin hazırlayan bir zaman dilimi olarak da ön plana çıkmaktadır

Osmanlı 3’üncü Kolordusu (Üçüncü Kolordu) 1911 yılında kurulmuş; ilk olarak Balkan Savaşları’nda Trakya bölgesinde görev yapmış, Tekirdağ’da konuşlu olduğu sırada en hızlı şekilde seferberliğini tamamlayan birlik olarak Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Gelibolu’ya kaydırılmıştır. Bu süreçte Çanakkale’de kurulan 5’inci Ordu’ya bağlı olan 3’üncü Kolordu; 7’nci, 8’inci, 9’uncu ve daha sonra kurulmuş olan 19’uncu Tümenlerden müteşekkildi. Arıburnu ve Seddülbahir’deki muharebelerde önemli başarılar elde eden 3’üncü Kolordu, Çanakkale Cephesi’nin kapanmasıyla evvela Doğu Cephesi’nde, akabinde de Filistin-Suriye Cephesi’nde görevlendirilmiştir.

3’üncü Kolordu, Filistin-Suriye Cephesi’ndeki şiddetli ve geniş çaplı muharebelerin merkezinde yer almış; 1917 sonlarına kadar başarılı savunma muharebeleri yapmıştır. Fakat Kasım 1917’de meydana gelen Üçüncü Gazze Muharebesi’yle başlayan Filistin Cephesi’ndeki Osmanlı savunma hatlarının yarılması sürecinde büyük kayıplar vererek önce Suriye’ye ardından Halep’e çekilen 3’üncü Kolordu, 7’nci Ordu’nun emir komutasında Halep’in kuzeyinin savunulması için görevlendirilmiştir. Nihayetinde Mondros Mütarekesi öncesi İskenderun, Hatay, Afrin-Katma hattında emrindeki 24’üncü, 41’inci ve 43’üncü Tümenlerle birlikte konuşlanan 3’üncü Kolordu, İngiliz ileri harekâtını bu bölgede durdurmuş; birkaç gün sonrasında da 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi imzalanmıştır.

Mütarekenin akdiyle önce Payas’a, daha sonra Ulukışla’ya ve en nihayetinde Sivas’a çekilen 3’üncü Kolordu, Millî Mücadele döneminde de önemli roller üstlenmiştir. Bilhassa Maraş başta olmak üzere Güney Cephesi’ndeki işgallere karşı başlayan milli direnişi organize eden 3’üncü Kolordu, bir müddet sonra Batı Cephesi’ne kaydırılmış ve Büyük Taarruz’daki üstlendiği görevini başarıyla tamamlamasını müteakip 6 Ekim 1923’te İstanbul’u teslim alan ilk Türk birliği olmuştur.

Bu kapsamda oldukça geniş bölgeleri ihtiva eden bir tarihi serüvene sahip 3’üncü Kolordu’nun Birinci Dünya Savaşı sonlarında, Filistin-Suriye Cephesi’nden çekilmesini müteakip Halep-Antakya (Hatay)-İskenderun hattındaki askerî faaliyetleri, bu makalenin konu kapsamını oluşturmaktadır. Nitel ve nicel yöntemlerden yararlanılan çalışmada, ATASE arşiv belgelerinden ve telif eserlerden istifade edilmiştir.

İngilizler XVI. Yüzyıl sonlarından itibaren Ortadoğu'da askeri, siyasi ve ticari görevlerle donatılmış temsilcilikler bulundurdu ve bunları sık sık değiştirip, yaygınlaştırdı. Araştırma, bunun ardındaki nedeni yani Halep'in önemini ortaya koymayı ardından bu ilginin somutlaşmış olarak belgelere yansıyan detaylarında öne çıkan bakış açılarını yani belgelerin yansıttığı günlük yaşamı ve iç-dış dengeleri saptamayı hedeflemektedir. Bölgede etkin olma gayretlerinin nedenlerini anlamak için Halep'in kısaca Osmanlı öncesi tarihine bakılacak, ardından Osmanlı döneminde ve özellikle incelediğimiz dönemdeki demografik, ekonomik, sosyal kültürel ve uluslararası ilişkiler açılarından öne çıkan noktaların saptanmasına çalışılacaktır. Son olarak İngiliz belgelerine yansıyan unsurlar incelenerek, İngilizlerin bölgeyle neden yakından ilgili oldukları ve bu ilgi çerçevesinde hangi faaliyet ya da istihbarat eylemlerinde bulundukları ortaya koyulacaktır.

After the end of the 19th century, British Kingdom's diplomats were in Middle East equipped wih miliary, political and economical duties and they were usually changed and also be increased. This paper aims to find out he reason of this siuation and also Halep's importance. While trying to find out, informaions about ordinary life in English Foreign Office archives of taha dates will be used.

Türk Ordusunun Fırat Kalkanı Harekatı neticesinde DAEŞ terör örgütünden arındırarak güvenli bölge haline getirdiği Suriye'nin kuzeyindeki bölgede var olan tarihi ve güncel yapılar ile Türkiye Cumhuriyetinin harekat sonrası başlattığı inşa/ihya faaliyetleri kapsamında yürütülmekte olan tüm faaliyetlere ilişkin detaylı bilgiler “El-Bâb Seyahatnâmesi (Bâb-Bizâ’a-Kabasin-Çobanbey)” isimli eserden ulaşılabilir.

I. Dünya Savaşı sonlarında Suriye/Filistin Cephesi, 4. 7. ve 8. Orduların koruması altında idi. Bölgedeki İngiliz Ordusu’nun saldırıya geçmesi sonrasında, bugünkü Filistin topraklarında yer alan Nablus’ta bölgenin kaderini çizecek bir muharebe vuku bulmuştur. 19 Eylül 1918 tarihli Nablus/Megiddo Muharebesi’nde Osmanlı 8. Ordusu büyük zayiat vermeye başlamış, bunun üzerine zor durumda kalan 7. Ordu da mevcudunun önemli bir kısmını koruduğu halde daha fazla zayiat vermemek üzere taktiksel geri çekilmiştir.

15 gün içerisinde önemli mesafede vuku bulan geri çekilmeler neticesinde sağlam kalan tek birlik olan 7. Ordu, Mustafa Kemal Paşa komutasında 5 Ekim 1918’de Halep’e gelmiş; karargâh ve tahkimatını burada kurmuştur. İngiliz Ordusu ise Hama-Humus-Halep hattında ilerlemeye geçerken Faysal’a bağlı bedevi Araplar da bu hattın dışında kalan bölgelere saldırılar düzenlemeye başlamışlardır. Nitekim 26 Ekim 1918 tarihinde Halep, İngiliz Ordusu tarafından işgal edilmiş ve Halep’in kuzeyinde Osmanlı 7. Ordusu tarafından bir savunma hattı oluşturulmuştur.

Halep’in kuzeyindeki bu savunma hattı, aynı zamanda 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması’nda da Osmanlı ve İngiliz Ordularının konuşlanma durumunu ortaya çıkarmıştır. Kaderin bir cilvesi olarak üzerinden henüz bir asır geçmeden aynı savunma hattı üzerinde Türk Ordusu, sınır güvenliğini tesis etmek için sırasıyla Fırat Kalkanı Harekâtı, Zeytin Dalı Harekâtı, Barış Pınarı Harekâtı ve Bahar Kalkanı Harekâtı’nı icra etmiştir.

Türk Ordusu’nun Anadolu’nun güvenliği için Suriye’ye yönelik icra ettiği harekât kapsamında mezkûr bölgelerde konuşlanması, esasında Osmanlı Devleti’nin Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı süreçte oluşturduğu savunma hattı ile büyük ölçüde benzerlik göstermektedir.

İstiklal Savaşı döneminde Türk Ordusu’nun Kuvâ-yı Milliye birlikleri ile birlikte Anadolu’nun işgalden kurtarılması noktasında birlik sevk ettiği bölge de yine aynı bölgedir. Bu önemli vakıalar, esasında tarihsel ve stratejik açılardan ele alındığında coğrafya ve jeopolitikle açıklanabilecektir. 100 yıl önce hukuksuz olarak işgal edilerek Türk vatanından kopartılan bu toprakların, Anadolu’nun savunulması için kritik bir öneme haiz olması meselesi, Mondros Mütarekesi’nden bugüne kadar vuku bulan gelişmeler ekseninde birçok kez kendisini göstermiştir.

Eyyubiler döneminden itibaren ticaret hayatı canlanmaya başlayan Halep’in, Osmanlı hâkimiyetine girmesiyle bu önemi daha da artmış ve Doğu Akdeniz’de önemli bir ticaret kenti durumuna gelmiştir. Bu gelişme, Asya mallarını Avrupa’ya taşıyan Batılı tüccarların ticari faaliyetlerini Şam’dan Halep’e kaydırmalarına neden olmuştur.
Halep’in tam anlamıyla devletin bir eyaleti olmasını güvence altına alan Osmanlı valileri, kenti ve onun ticari kapasitesini, hem bu dünya, hem de öteki dünya açısından iyi bir yatırım alanı olarak gördüler. Osmanlı yönetimi altındaki ilk yıllar boyunca kente gelen valiler, şehrin görüntüsüne ve ticari altyapısına büyük katkılarda bulundular. Bu faaliyetlerin doğal sonucu olarak Osmanlı idaresi altında geçen ilk yarım yüzyıldaki yapılaşmanın, Halep’in ticari çekirdeğini iki kattan fazla büyümüştür.
Bir yandan Anadolu’yu Suriye’ye bağlayan yol üzerinde, diğer taraftan da Baharat yolu üzerinde bulunan Halep’in tarih boyunca hareketli bir ticari yaşamı vardı. Halep’te Kapalıçarşı ve hanların en güzel örneklerini görmek mümkündür. Kenti ziyaret eden herkes Halep Çarşısı karşısında şaşkınlık ve hayranlık duyuyor, onu sadece İstanbul’un ünlü Kapalı Çarşı’sının geçebileceği düşünüyordu Hanların boyutları çok değişkendi ama en geniş hanlar, kuşkusuz Halep’te bulunmaktaydı.
Çalışmada, Halep’e yaklaşık 400 yıl kadar egemen olan Osmanlı Devleti’nin Halep’in ticari önemine verdiği değer, yatırımlar ve bu doğrultuda yapmış olduğu imar faaliyetleri hakkında bilgi vererek, döneme damgasını vuran önemli ticaret yapıları ve bunların Halep’in ekonomik hayatına yaptıkları katkılar ele alınacaktır.

Öz
Şehir nüfusunun çoğunluğunu Müslümanlar oluştururdu. Halep Salnamelerine göre; (Salnameler, devletin yayınlamış
olduğu yıllıklardır.) ondokuzuncu yüzyılın sonu ve yirminci yüzyılın başlarında şehir nüfusunun üçte ikisi Müslüman, üçte biri ise
gayri müslimdir. Bunların içinde yirmi dokuz mahallede kırk iki kadar Türk ailelerin yaşamış olması, Türklerin sayı olarak şehir
hayatındaki önemini göstermektedir. Mahalle ve Türk aile isimleri kaynaklar incelenmiş ve Türkçe isimlerden çıkarılmıştır. Bazı Türk
aile isimleri ve Türk mahalle isimlerini burada belirtmekte fayda vardır. Örneğin, Semerli ailesi, Kulu ailesi, Ağyur mahallesi,
Altunboğa mahallesi, Elmacı mahallesi, Oğulbeyi ailesi, Tellal ailesi, Ballı Bulgur mahallesi gibi isimler bunlardan bir kaçıdır.
Ayrıca, şehirde , Hıristiyanlar, Yahudiler ve başka dinlerden olanlar da yaşardı. Hıristiyanlar ve Yahudiler daha çok ticaret ile
uğraşırlardı. Bunlar ticaretlerini başta Avrupa olmak üzere, Suriye’nin diğer şehirleri ve Asya ülkeleri ile yaparlardı..
Halep’te halkın eğitiminde mescidlerin ve ev sohbetlerinin önemli bir yeri vardır. Osmanlılar zamanında sıbyan mektebleri
açılmak suretiyle resmi eğitim birimlerine geçilmiştir. İbtidâîlere 1862 senesine kadar sıbyan mektebi denilmekteydi, Bu tarihten
itibaren sıbyan mektebi ifadesinin yerine ibtidâiyye ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. Sultan Abdülhamid zamanında bu okulların yanı
sıra rüşdiyeler, idâdîler, sultanî ve çiftlik okulları açılmıştır. Ayrıca medreselerin ve oldukça fazla kütüphanelerin varlığı canlı bir
kültürel hayatın yaşanmasına yol açmıştır.
Anahtar Kelimeler: Halep, Halep’te Ekonomi, Halep’te Kültür, Halep’te Sosyal Yapı, Halep’te Tarım.
Abstract
The majority of the population of the Halep city was formed by Muslims. According to Halep Salnames, (Salnames are annual
years which the government has published it.) the end of the nineteenth century and in the early twentieth century, two-thirds of the
city's population is Muslim, the third one is non-muslim. Inside these, the fact that forty-two Turkish families and twenty nine
neighborhoods lived, shows the importance of the Turks in the city life as a number. Neighborhood and Turkish family names, sources
was reviewed and from Turkish names was obtained. Some Turkish family names and Turkish neighborhood names, there is a benefit
here point out. For example, Semerli family,Kulu femily,Ağyur femily, Altunboğa neighborhood, Elmacı neighborhood, Oğulbeyi
family, Tellal family,Ballı Bulgur neighborhood are names like a few of them.
Also, in the city, Christians, Jews and other religions. Christians and Jews were more engaged in trade. Jews and Christians
made their trade mainly in Europe, other cities of Syria and with Asian countries.
In the education of the people, mosques and home conversations have an important place in Aleppo .In the time of the
Ottomans, children's schools (sıbyan’s school) were opened and formal education units were introduced. Up to 1862 years, ibtidâî’s was
expressed children's schools (sıbyan’s school). From this date, In place of the children's schools (sıbyan’s school) The ibtidayya
expression had begun to be used. In the time of Sultan Abdülhamid, besides these schools, rüşdiyes, idâdîs, sultani schools and farm
schools was opened.. Furtermore, the presence of the medresses and many libraries led to a live cultural life.
Keywords; Aleppo, Economy in Aleppo, Culture in Aleppo, Social Structure in Aleppo, Agriculture at Alepp

Khan al-Hibal, built in 1594, is one of the khans within the historic commercial center of Aleppo. The historical khans in Aleppo are threatened by lack of maintenance, random interventions, and the absence of effective conservation tools. Based on a field survey and archival research, the paper discusses the architecture of the khan and analyses the spatial changes witnessed through the centuries. The case of Khan al-Hibal is used to analyze the problems that have led to the deterioration of the historic commercial center of Aleppo. Proposals were developed to achieve the sustainable conservation of the site and the building

Nişancı Mehmet Paşa tarafından 1594’te Halep’te yaptırılan Kendir Hanı -Arapça adıyla Han al Hibal- kentin ticari merkezinde yer almaktadır. Halep’teki tarihi hanlar bakımsızlık, gelişigüzel müdahaleler ve etkin koruma araçlarının eksikliği dolayısıyla harap durumdadırlar. Kendir Hanı da zamanla birçok değişiklik geçirmiştir.
Alanda yapılan incelemeler ve arşiv çalışmaları sonunda hanın ilk tasarımı hakkında ayrıntılı bilgiler derlenmiş ve geçirdiği onarımlar irdelenmiştir. Kendir Hanı örneğinden yola çıkılarak, Halep’in tarihi çarşı bölgesinin bozulmasına neden olan etkenler analiz edilmiş; Han ve içinde bulunduğu tarihi çarşı bölgesi için öneriler geliştirilmiştir.

Suriye'yle 911 kilometrelik ortak sınıra sahip olması bakımından Türkiye, bahsi geçen ülkedeki iç savaşının ortaya çıkardığı güvenlik, askerî, demografik vb. diğer meselelerden en çok etkilenen devlet olmuştur. Terör örgütlerinin, sınırlarına yönelik taciz ve saldırılarda bulunması üzerine Türkiye, sınır hattında kurulmak istenen terör koridorunu engellemek ve ev sahipliği yaptığı dört milyon Suriyelinin yaşayabileceği güvenli bölgeler tesis etmek amacıyla Suriye'nin kuzeyinde dört büyük sınır ötesi harekât icra etmiştir. Bu kapsamda TSK tarafından icra edilen harekâtlarının nedenleri, hedefleri ve sonuçları incelenmiş ve analiz edilmiştir. Çalışmada, olayların neden-sonuç ilişkileri ortaya konularak Türkiye'nin Suriye politikasında elde ettiği kazanımlar ile TSK'nın harekâtlardaki askerî etkinliği değerlendirilmiştir.

Suriye'nin Şam'dan sonra ikinci büyük şehri, tarihi geçmişi ve sayısız Osmanlı-Türk vakıf mirasıyla; İslam medeniyetinin zengin bir kültür merkezi olan Halep'te yabancılar tarafından kurulmuş olan hastane, mektep, ibadethane gibi kurumlar ve bu kurumların günümüze etkileri.

Timur askeri başarılarının yanı sıra ilme ve ilim adamlarına verdiği değerle de tarihte öne çıkan liderlerden biri olmuştur. Başkent Semerkant’ta âlimlerle sık sık bir araya gelerek, onlarla ilmi münazaralarda bulunmaktan büyük zevk alan Timur, ele geçirdiği şehirlerde de bu uygulamasını sürdürmüştür. Suriye Seferi neticesinde ele geçirdiği Halep ve Şam’da âlimlerle bir araya gelerek, onlara özellikle Hz. Ali ile Muaviye arasında yaşanan mücadele ve Hz. Hüseyin’in Yezid tarafından katli ile ilgili sorular sormuştur.
Timur’un Şam’da görüştüğü âlimler arasında dönemin ünlü tarihçisi ve sosyologu İbn Haldun’da bulunmaktaydı. İbn Haldun ile olan görüşmelerinde, ondan Mağrib coğrafyası ve ahalisi hakkında kendisine ayrıntılı bir rapor hazırlamasını isteyen Timur, İbn Haldun’un hazırladığı eseri daha sonra Moğolcaya tercüme ettirmiştir. Semerkant’ı bir ilim merkezi haline getirme amacı bulunan ve aldığı yerlerdeki âlimleri başkentine götüren Timur, bu uygulamasını Suriye’de de sürdürmüş, Semerkant’a dönerken bölgenin önde gelen âlimlerini de yanında götürmüştür.
Anahtar Kelimeler: Timur, Halep, Şam, İbn Haldun, İbnü’ş-Şıhne.

Memlük dönemi Halep'inden bir aile arşivi, askeri elitten sivil elite dönüşmekte olan bir topluluğa ışık tutmaktadır. Bize vakfın; dini, sosyal ve ekonomik rolünü ve İslam miras hukukunda hiyel yapma ve mirasın bütünlüğünü korumadaki aracı işlevi hususunda fikir sunmaktadır. Kadınlar ve azadlı kölelerin mülk sahibi olma ve tasarruf etme imkanları hakkında ehemmiyetli bilgiler verilmektedir. Çalışma ayrıca, dört Sünni okula mensup şeri’at mahkemeleri uygulamasının meydana getirdiği yasal çoğulculuğun, vakfın sosyal ve ekonomik baskılara uyum sağlama kabiliyeti üzerindeki etkisi ile de ilgilenmektedir.

Authentic Abstract
A family archive from Aleppo of the late Mamluk period sheds light on a society in transition from military to civil elite. It provides us with insights on the religious, social, and economic role of the waqf and on its function as a means for circumventing the Islamic inheritance law and preserving the integrity of the patrimony. Vital information is provided on the possibilities for women and manumitted slaves to own and dispose of property. The study is also concerned with the impact of the legal pluralism created by the introduction of sharī‘a courts belonging to the four Sunnī schools on the ability of the waqf to accommodate itself to social and economic pressures.

Öz
Haleb şehri tarih boyunca Suriye’de önemli bir konuma sahip olmuştur. Ayrıca şehirdeki ticarî, ekonomik, sosyal gelişmeler
hem bölgeye hem çevredeki devletlere büyük katkı sağlamıştır. On dokuzuncu yüz yılın ilk yarısında şehirde tarihî iki önemli olay
yaşanmıştır. Birincisi Halep’in İbrahim Paşa tarafından işgal edilmesi, ikincisi ise Tanzimat’ın gayri müslimlere getirdiği bazı yeniliklere
karşı şehirde yaşanan tepkilerdir.
Ayrıca 1822’deki büyük deprem, Haleb’te ekonomik ve sosyal alanda duraklamaya yol açtı. Bu duraklama Avrupa’ya yapılan
ticarette ve bölge ticaretinde olumsuzlukları beraberinde getirdi. Yeni gelişmeler sonunda sosyal ve siyasî konumlarını kaybettikleri
inancına kapılan yerel eşraf Tanzimat’ın getirdiği değişimleri kabul edemedi. Köylerde ve şehir merkezinde tepki hareketleri yaşandı.
Haleb’te çıkarılan olayların başlıca sebeblerini şöyle belirtmekte fayda vardır: a) Mısır’ın Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından işgali ve
bölgede yeni bir dönemin başlaması, b) İbrahim Paşa döneminde bölgeye ağır vergilerin konması, c) İbrahim Paşa’nın, Müslümanlar
ile gayri müslim reâyanın eşit olduğunu ilan etmesi, d) Ayrıca halkın askerlik yapmaya karşı tepkisi de vardı. Asker alımına uygun bir
kuralın olmaması, askere alınanların ne zaman evlerine döneceklerinin bilinmemesi, bu tepkiyi artıran sebeplerdendir.
Haleb’te yaşanan olaylar arşiv belgesinden alınan bilgilere göre 19.10.1850 (12 Zilhicce 1266) tarihinde Perşembe gecesi patlak
vermiştir. Abdullah Bey ve adamları tarafından Bab-ı Nireb mahallesinde başlatılan olaylar üç hafta kadar sürmüştür. Halep valiliğinin
tedbirleri ve İstanbul hükümetinin önlemleri sayesinde hareket etkisiz hale getirilmiştir. Şehirde patlak veren kargaşalar, Vali Zarif
Mustafa Paşa’nın divan katibi İbrahim Raşid tarafından günü gününe kaleme alınmıştır. Bu bakımdan elimizdeki kaynak birinci
elden yazılı belge olması açısından önem arz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Halep, Tanzimat, İbrahim Raşid, Zarif Mustafa Paşa , Eşkıya Abdullah Bey.
Abstract
Throughtout history Aleppo city has an importent location. Besides, commercial, economic and social developments in
Aleppo is contribute both for this area and for surrounding states. In the first half of the nineteen century, two historical importent
episodes became in the citiy. First, the fact that the city was invaded by Iprahim Paşha, second, sad events in the city where some
against innovations was presented Tanzimat ediction for non-Muslims.
In addition, the greath earthquike in 1822 caused to standstill economic and social environment in Aleppo. This standstill
brought negatives in trade with Europe and and regional trade. Local landmark, who sing into blief in lost social and political position,
could not accept comprehensive changies brought by Tanzimat. Somewhere in villagies and city centre (Aleppo) was seen reaction
movements. There is benefit to indicate the main causes of the events, these are those: a) Occupation of Egypt by Kavalalı Mehmed Ali
Paşha and the begining of a whole new area in this region, b) during the Ibrahim Paşha, it is having heavy taxes, c) Ibrahim Paşha
declared that müslims and non-müslims is equal and they are no diffrent from each other, d) in addetion, ther was also reaction of the
public against military service. Lack of the proper rule and not knowing when soldiers will return to them home are reasons for the
increasing reactions
According to knowledge which is picked up from archives document brouk out in October 19, 1850, on Thursday night. Initiated
events by Abdullah Bey and his men in the neighborhood of the Bâb-ı Nîreb lasted about tree weeks. Thanks to measures of Aleppo
governor and measures of the Istanbul government, Aleppo events have been deactivited. Disturbances, which was experienced in
Aleppo centure, was written by Ibrahim Paşha who divan clerk (sofa clerk) of governor Zarif Mustafa Paşha. From this perspective, our
document is very importent in terms of first-hand source.
Keywords: Halep, Tanzimat, (divan clerk) İbrahim Raşid, Governor Zarif Mustafa Pasha , Bandit Abdullah Bey.

Halep, Irak, Suriye, Arabistan ve Mısır bölgelerine yakınlığı nedeniyle
Osmanlı Devleti için önemli bir yere sahipti. Halep ve Şam şehirleri Osmanlı hâkimiyeti sırasında Suriye’de en fazla eser yaptırılan iki büyük şehir halini almıştır.
Osmanlı döneminde Halep’te inşa edilen büyük külliyelerin banileri olarak, Halep valiliği görevinde bulunmuş olan paşaların imzasını görmek mümkündür. Örneğin, Hüsrev Paşa, Halep şehrinin idarecisi olarak bir anlamda yaptırdığı Osmanlı üslubundaki külliye ile Osmanlı damgasını şehre vurmuştur. Hüsrev Paşa külliyesi 1546 yılında tamamlanmıştır. Hüsrev Paşa’nın bu baniliği öncü olmuştur. Diğer banilerin inşa ettirdikleri külliyeler ile birlikte Halep ticaret merkezi, Osmanlı fethinden sonra kırk yıl içinde iki katı büyüklüğe ulaşmıştır. Çalışmamızda, Halep’teki Osmanlı hâkimiyeti sırasında, Osmanlı sanat patronlarının şekillendirdiği
gelenekten yeniliğe geçiş süreci incelenecektir. Bu baniler ile ilgili olarak yapıların kitabelerinden ve çeşitli tarihi kaynaklardan yararlanılacaktır. Sonuçta, Osmanlı valisi sanat patronları tarafından kurulan sanatsal ortam ortaya çıkarılmış olacaktır.

TANZİMAT’A TEPKİ OLARAK ORTAYA ÇIKAN HALEB OLAYI (1850)
ALEPPO EVENT WHICH AS A REACTION TO TANZİMAT (1850)
Hasan KARAKÖSE*
Öz
Haleb şehri tarih boyunca Suriye’de önemli bir konuma sahip olmuştur. Ayrıca şehirdeki ticarî, ekonomik, sosyal gelişmeler
hem bölgeye hem çevredeki devletlere büyük katkı sağlamıştır. On dokuzuncu yüz yılın ilk yarısında şehirde tarihî iki önemli olay
yaşanmıştır. Birincisi Halep’in İbrahim Paşa tarafından işgal edilmesi, ikincisi ise Tanzimat’ın gayri müslimlere getirdiği bazı yeniliklere
karşı şehirde yaşanan tepkilerdir.
Ayrıca 1822’deki büyük deprem, Haleb’te ekonomik ve sosyal alanda duraklamaya yol açtı. Bu duraklama Avrupa’ya yapılan
ticarette ve bölge ticaretinde olumsuzlukları beraberinde getirdi. Yeni gelişmeler sonunda sosyal ve siyasî konumlarını kaybettikleri
inancına kapılan yerel eşraf Tanzimat’ın getirdiği değişimleri kabul edemedi. Köylerde ve şehir merkezinde tepki hareketleri yaşandı.
Haleb’te çıkarılan olayların başlıca sebeblerini şöyle belirtmekte fayda vardır: a) Mısır’ın Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından işgali ve
bölgede yeni bir dönemin başlaması, b) İbrahim Paşa döneminde bölgeye ağır vergilerin konması, c) İbrahim Paşa’nın, Müslümanlar
ile gayri müslim reâyanın eşit olduğunu ilan etmesi, d) Ayrıca halkın askerlik yapmaya karşı tepkisi de vardı. Asker alımına uygun bir
kuralın olmaması, askere alınanların ne zaman evlerine döneceklerinin bilinmemesi, bu tepkiyi artıran sebeplerdendir.
Haleb’te yaşanan olaylar arşiv belgesinden alınan bilgilere göre 19.10.1850 (12 Zilhicce 1266) tarihinde Perşembe gecesi patlak
vermiştir. Abdullah Bey ve adamları tarafından Bab-ı Nireb mahallesinde başlatılan olaylar üç hafta kadar sürmüştür. Halep valiliğinin
tedbirleri ve İstanbul hükümetinin önlemleri sayesinde hareket etkisiz hale getirilmiştir. Şehirde patlak veren kargaşalar, Vali Zarif
Mustafa Paşa’nın divan katibi İbrahim Raşid tarafından günü gününe kaleme alınmıştır. Bu bakımdan elimizdeki kaynak birinci
elden yazılı belge olması açısından önem arz etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Halep, Tanzimat, İbrahim Raşid, Zarif Mustafa Paşa , Eşkıya Abdullah Bey.
Abstract
Throughtout history Aleppo city has an importent location. Besides, commercial, economic and social developments in
Aleppo is contribute both for this area and for surrounding states. In the first half of the nineteen century, two historical importent
episodes became in the citiy. First, the fact that the city was invaded by Iprahim Paşha, second, sad events in the city where some
against innovations was presented Tanzimat ediction for non-Muslims.
In addition, the greath earthquike in 1822 caused to standstill economic and social environment in Aleppo. This standstill
brought negatives in trade with Europe and and regional trade. Local landmark, who sing into blief in lost social and political position,
could not accept comprehensive changies brought by Tanzimat. Somewhere in villagies and city centre (Aleppo) was seen reaction
movements. There is benefit to indicate the main causes of the events, these are those: a) Occupation of Egypt by Kavalalı Mehmed Ali
Paşha and the begining of a whole new area in this region, b) during the Ibrahim Paşha, it is having heavy taxes, c) Ibrahim Paşha
declared that müslims and non-müslims is equal and they are no diffrent from each other, d) in addetion, ther was also reaction of the
public against military service. Lack of the proper rule and not knowing when soldiers will return to them home are reasons for the
increasing reactions
According to knowledge which is picked up from archives document brouk out in October 19, 1850, on Thursday night. Initiated
events by Abdullah Bey and his men in the neighborhood of the Bâb-ı Nîreb lasted about tree weeks. Thanks to measures of Aleppo
governor and measures of the Istanbul government, Aleppo events have been deactivited. Disturbances, which was experienced in
Aleppo centure, was written by Ibrahim Paşha who divan clerk (sofa clerk) of governor Zarif Mustafa Paşha. From this perspective, our
document is very importent in terms of first-hand source.
Keywords: Halep, Tanzimat, (divan clerk) İbrahim Raşid, Governor Zarif Mustafa Pasha , Bandit Abdullah Bey.

Yavuz Sultan Selim döneminde Halep'in Memlükler'den Osmanlı hakimiyetine geçmesinden sonra müslümanlar Halep'i bir İslam şehri haline getirmiş ve çok sayıda mimari eserle süslemişlerdir. Bu şehrin merkezindeki Halep kalesi en az 5000 yıllık geçmişiyle yalnız Ortadoğu'nun değil İslam medeniyetinin tarihi hafızasına ışık tutmaktadır. Kaledeki yapıların çoğu Eyyubi dönemine aittir. Bugüne ulaşan bina ve altyapı sistemiyle ilgili unsurlar arasında Osmanlı döneminin izleri de açıkça görülmektedir.

Bu coğrafyanın kaderini, burada yaşayanlar belirlemelidir.
Bu hedef gerçekleşmeden, farklı yerlerde yaşanabilecek Halep manzaralarını önlemek kolay değildir.
Suriye’deki “iç savaş görünümlü dünya vekâlet savaşının” sembol merkezi olan Halep’te yaşananlar, bunun öğretici bir deneyimi olmuştur.
Suriye’ye yardım ulaştıran ve ülkemizdeki göçmenlere destek olan sivil toplum örgütü, kamu kurumu ve yerel yönetim temsilcileri ile bölgeyi gören uzman akademisyenlerin konuşmalarının yer aldığı bir hafta süren “Halep’i Unutma!” Programı, bu deneyimin, doğru anlaşılması, düşünmeye içselleştirilmesi ve harekete geçirici sorumluluk bilincini geliştirmesi adına değerli bir katkı sunmuştur.

Savaşın, altıncı yılını doldurmakta olduğu bu günlerde, Halep’te, Suriye’de yaşananlara dikkat çekmek, insan ol-mak adına, Müslüman kimliğini taşımak adına, insanlık adına görevimizdir. Suriye iç savaşının, neredeyse bir dün-ya savaşının eşiğinde dönüştüğü günlerde, savaşın bütün sıcaklığını Türkiye’de hissederken, Halep ve Halep’te yaşa-nanlar Suriye’deki “iç savaş görünümlü dünya vekâlet sa-vaşının” sembol kenti oldu. Kasım-Aralık 2016 tarihlerinde Halep’te gelişen olaylar, Suriye’nin, bütün bir ülkenin ve toplumun yıkımını ortaya koyan sahneler içeriyordu. Ta-raflar arasındaki çatışmanın doruk noktası olan, Halep’te mahsur kalan onbinlerce kişinin toplu ölümlerinin ve kat-liamlarının yaşanmaması için gereken inisiyatifin toplum-sal bilinçle sağlanması çabalarının gösterildiği zamanlar; “Halep’i Unutma!” Programı’nın yapılmasını sağlayan temel sebep oldu. “Halep’i Unutma!” Programı, sadece Halep’in, Suriye’nin zor zamanlarında değil, ülkemizin de zor zamanlarında yapıldı.

Dosyada; İçindekiler, Önsöz, Giriş, "Halep'i Anlamak Bu Coğrafyanın Kaderini Anlamaktır" ve Sonuç bölümleri vardır.

Bulunduğu coğrafi konum itibariyle kritik önemi haiz olan İdlip veya İdlib, Hatay ile yaklaşık 180 kilometre kadar büyük bir kara sınırı olması hasebiyle de Türkiye ve Hatay açısından büyük önem taşımaktadır.

İdlip, Birinci Dünya Savaşında Osmanlı idaresindeki topraklardan biri olup savaşın bitimine/Mondros Mütarekesine bir hafta kala, bölgenin bir bölümü Bedevi Arapların ve sonrasında İngilizlerin eline geçmiştir. Ateşkes öncesi son Osmanlı savunma hattı, 7. Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa tarafından verilen emirlerle, 7. Ordu’ya bağlı birlikler tarafından İdlip sınırlarında kurulmuştur.

Ateşkesin yapılmasından sonra Yıldırım Orduları Kumandanı olan Mustafa Kemal Paşa, 2 ve 7. Ordulara gönderdiği 3 Kasım 1918 tarihli Yıldırım Ordular Grubu emrinde, Mondros Mütarekesi’nde belirtilen Suriye ifadesi için Suriye Vilayetinin kuzey hududunun dikkate alınmasını ifade ederek “Suriye Vilayetinin kuzey hududu, Lazkiye’nin kuzeyinden başlayıp Han Şeyhûn’un güneyinden (Halep’in güneyi) geçerek doğuya doğru uzayıp gitmektedir” demiştir.

Mondros Ateşkesi öncesi İdlip’te kurulan savunma hattı, Hatay’ın savaş sırasında işgale uğramasını önlemiştir. İdlip, bulunduğu coğrafi konum itibariyle Anadolu’nun savunulması açısından önemini, milli mücadele döneminde de devam ettirmiştir. Bu süreçte Fransızlar Anadolu’nun güneyindeki şehirleri, İngilizlerin kendilerine bırakması sonucu Mondros Mütarekesine aykırı olarak haksız ve hukuksuz işgal etmiş; akabinde de İdlip’i lojistik ve toplanma merkezi seçmiştir. Bunun üzerine Anadolu’nun güney şehirlerinde Fransızlara karşı başlatılan milli mücadele, İdlip’te de vuku bulmuş ve Hatay-İdlip ekseninde ortak kurulan Kuvâ-yı Milliye birlikleri Fransızlara karşı mücadele etmiştir.

İdlip’in stratejik önemini bilen Ankara Hükümeti, bölgedeki Kuvâ-yı Milliye hareketini örgütlemiş ve Türk Ordusu bünyesindeki Maraş merkezli 2. Kolordu’ya bağlı bir müfrezeyi İdlip’e göndermiştir. Bu açıdan Hatay’ın savunması Birinci Dünya Savaşı’nın son günlerinde olduğu gibi, İstiklal Harbi’nde de güneyde İdlip’ten başlamıştır. İdlip’teki Türk birlikleri, Fransızları oyalamaya ve zayiat verdirmeye çalışarak Hatay, Kilis, Osmaniye gibi şehirlerde Fransızlarla mücadele eden Kuvâ-yı Milliye birliklerine vakit kazandırmıştır.

Yaklaşık 100 yıl önce vuku bulan bu tarihi hadiselerden sonra günümüzde Suriye’de başlayan olaylar ve iç savaş neticesinde kaotik bir ortamda kalan İdlip, Türkiye’nin sınır güvenliği açısından oluşabilecek çok yönlü tehdit ve tehlikelere karşı yeniden gündeme gelmiştir. Özellikle Hatay, Suriye iç savaşı neticesinde İdlip ve Afrin gibi şehirlerle sınırdaş olması hasebiyle, bu süreçte güvenlik riskine maruz kalan birkaç şehirden biri olmuştur.

Türkiye Cumhuriyeti, tıpkı İstiklal Harbi’nde olduğu gibi Hatay’ın güvenliği için evvela Zeytin Dalı Harekâtı ile Afrin’i terörden arındırmış; akabinde de İdlip Vilayetinin üç coğrafi cihetinde “İdlip Gerginliği Azaltma Bölgesi” olarak nitelenen alanda “İdlip Gerginliği Azaltma Kontrol Gücü” sıfatıyla 12 askeri gözlem noktası/üs bölgesi kurarak İdlip üzerinden Hatay sınırlarının tehdit edilmesini engellemiştir.

İdlip, iç savaş dolayısıyla Suriye’nin birçok yerinde evlerinden olan insanların sığındığı bir yer olması hasebiyle Türkiye açısından bir tampon bölge olmuştur. Bu yönüyle İdlip’in muhaliflerin elinde olması ve Türkiye’nin garantörlüğü ile sahadaki askeri varlığı sayesinde, Hatay’ın muhtemel göç ve insani krizlere maruz kalması önlenmektedir. Türkiye’nin Rusya ve İran ile yürüttüğü müzakereler kapsamında yapılan mutabakat (Astana ve Soçi Mutabakatları) ve ateşkeslere rağmen Suriye Rejimi ile İran destekli milislerin karadan ve Rusya’nın havadan saldırıları ile İdlip’teki ateşkesi ihlal etme girişimleri, son bir yıldır artmıştır. Buna rağmen İdlip’te bir insani kriz yaşanmaması ve sınırlarının güvenliği (özellikle Hatay) için Türkiye’nin diplomatik çabaları devam etmektedir.

Sonuç olarak İdlip, Hatayla uzun bir sınıra sahip ve komşu olması dolayısıyla tarihi, jeopolitik, stratejik, politik ve sosyolojik açıdan Türkiye ve özellikle de Hatay ile yoğun ilişkileri bulunan kritik önemi haiz bir bölgedir. Dolayısıyla hem tarihi hem güncel bağlamda İdlip’in Türkiye açısından ve özelde Hatay’ın güvenliği için tarihi, jeopolitik ve stratejik öneminin ortaya konulması gerektiği düşünülmüştür. Tarih, Uluslararası İlişkiler ve Sosyoloji anabilim dalları başta olmak üzere multidisipliner bir anlayışla hazırlanan çalışmada, nitel ve nicel araştırma yöntemi kullanılarak tarihi ve güncel olayların birbiriyle ilişkilendirilmesi yapılmıştır.

Böylece hipotez olarak İdlip’in, Türkiye’nin Hatay merkezli bölgesel güvenliği konusunda kritik bir öneme sahip olduğu birçok açıdan ortaya konulmuştur. Konunun günümüzde güvenlik ve jeopolitik olduğu kadar sosyolojik temelde olması dolayısıyla İdlip’in tarihteki ve günümüzdeki demografik ve etnik yapısına da değinilmiştir. Çalışma başta arşiv belgeleri olmak üzere yabancı kaynaklar, araştırma eserler ve elektronik kaynaklardan istifade ile hazırlanmıştır.

Doğu-Batı ticaret yolları vasıtasıyla Asya içlerinden Doğu Akdeniz yerleşim merkezlerine getirilen ticari malların; depolanması, korunması ve Avrupa’ya nakli üzerinde durulmuştur. Yine Avrupa’dan getirilen malların, bu bölgelerde kurulan ticaret merkezleri vasıtasıyla dağıtımı ve Asya içlerine kadar
götürülmesi konusu değerlendirilmiştir.