Göktürkler

ABSTRACT
New words that are included in the vocabulary in any language are produced and used within the needs of that time. Just as the concepts of transmission, intubated patient, herd immunity and similar words related to Covid-19, also known as Corona, are now part of the Turkish language and are frequently used, vocabulary related to the Plague have also been included in our vocabulary in the past.
The Plague has been frequently seen in history and affected both geography and political history. The changes experienced also affected the vocabulary.
In this study, the existence of vocabulary about plague from Old Turkish to today's Turkish dialects is discussed and the concepts of “ölet~ölüt~ület”, as part of the Orkhon inscriptions were examined.
Key Words Contemporary Turkish dialects, epidemic disease, Gokturks, plague, old Turkish, vocabulary.

Göktürklerin mitolojisi daha önce bazı araştırmalarda incelenmiş ve bu mitolojiye ait anlatıların yer aldığı Çince metinlerin çevirilerinin çoğu yayımlanmıştır. Ancak bazı metinlerin Türkçeye yalnızca özetlenerek çevrildiği görülmüştür. Tibetçe bir belgede yer alan Göktürk mitleri ise bu bağlamda pek fazla incelenmemiştir. Bu çalışmada Göktürklere ait Çin ve Tibet kaynaklarında aktarılmış olan mitler incelenmiş, metinler arasında karşılaştırmalar yapılmış ve Türkçeye tam çevirisi yapılmamış bazı metinler üzerinde ayrıntılı bir şekilde çalışılmıştır. Göktürk mitlerini aktaran Çince ve Tibetçe metinler, çalışmanın sonunda ek olarak okuyuculara sunulmuştur.

----------------

The mythology of the Türks (Tujue 突厥, Gokturks) has been previously studied in some publications and translations of most of the Chinese texts containing narratives from this mythology have also been published. However, some of these texts have been translated to Turkish only as summaries. Türk myths recorded in a Tibetan document have not also been studied in detail within this context. In this study, myths of the Türks given in Chinese and Tibetan sources have been studied, comparisons between different texts have been made and some texts that have not been fully translated to Turkish have been studied in detail. Chinese and Tibetan texts containing the narratives of Türk myths have been added to the end of this study.

The mythology of Türks (突厥 tu jue) was previously studied in some publications and translations of most of the Chinese texts containing narratives from this mythology were also published. Yet, Türk myths recorded in a Tibetan document were not studied in detail within this context until now. Some of the motifs seen in Türk myths were previously studied but several motifs were not studied in detail. Besides, detailed comparisons were also not made between the motifs seen in these myths and other mythologies. After myths of the Türks given in Chinese and Tibetan sources are mentioned, motifs in these myths were examined in this study. An attempt was also made in this paper to better understand Türk mythology by comparing the motifs in these myths with some motifs found in other mythologies.

Göktürk Kağanlığı'nın siyasî tarihini ele alan bazı araştırmacılar, bu devletin Doğu ve Batı Kağanlıkları olarak ikiye ayrılmasının 581'de yaşandığını, Batı Göktürk Kağanlığı'nın bu yılda Tardu Ḳaġan tarafından kurulduğunu, devletin temellerinin ise onun babası İştemi Yabġu Ḳaġan tarafından atıldığını kabul etmişlerdir. Ancak araştırmacıların bir kısmı, bazı yeni bulgulara dayanarak Batı Göktürk Kağanlığı'nın Tardu Ḳaġan tarafından değil, onun desteğini alan ve *Buḳan Ḳaġan'ın oğlu olan Apa Ḳaġan (Daluobian) tarafından 583'te kurulduğunu belirtmişlerdir. Konuyla ilgili Çin kaynaklarını kullandığımız çalışmamızda vardığımız sonuca göre, Göktürk Kağanlığı 583'te ikiye bölünmüşse de yaşanan iç mücadele, hanedanın Yixiji Ḳaġan'ın soyu ile *Buḳan Ḳaġan'ın soyu arasında Büyük Kağanlık konumunu elde etmek amacıyla verilmiş ve ilk başta bağımsız bir Batı Göktürk Kağanlığı'nın kurulması amaçlanmamıştır. Bir "Hükümdar-Yapıcı" olarak hareket ettiği düşünülebilecek olan Tardu Ḳaġan, bu mücadelede uzun bir süre boyunca Yixiji Ḳaġan'ın soyuna karşı *Buḳan Ḳaġan'ın soyunu desteklemiş ve ancak 600 yılında Büyük Kağan olma iddiasında bulunabilmiştir. *Buḳan Ḳaġan'ın soyu hep doğuyu ele geçirmeye çalışmış, ancak bunda başarısız olmuştur. Tardu Ḳaġan'ın soyundan gelen Shegui Ḳaġan'ın 611'de Batı Göktürk Kağanlığı'nın tahtına oturmasıyla birlikte ise Büyük Kağanlık konumu için verilen mücadele sona ermiş ve Batı Göktürk Kağanlığı, amacı yalnızca batıya doğru yayılmak olan bağımsız bir devlete dönüşmüştür.

--------

Some of the researchers who studied the political history of the Türk (Gokturk) Qaġanate have concluded that the division of this empire occurred in 581, the Western Türk Qaġanate was founded by Tardu Qaġan in this year and the foundations of this state were established by his father Ištämi Yabġu Qaġan. However, relying on some new discoveries, several researchers have pointed out that the Western Türk Qaġanate was not founded by Tardu Qaġan, but it was founded in 583 by Apa Qaġan (Daluobian), *Buqan Qaġan's son, who received Tardu Qaġan's support. According to the conclusion we reached in our study, in which we used the Chinese sources related with the topic, even though the Türk Qaġanate was divided into two halves in 583, the civil war was fought between two different branches of the dynasty, one of them descending from Yixiji Qaġan and the other descending from *Buqan Qaġan. This civil war was fought with the aim of acquiring the position of Great Qaġan and the foundation of an independent Western Türk Qaġanate was not aimed in the beginning. Tardu Qaġan, who can be thought of acting as a "Kingmaker", supported the lineage of *Buqan Qaġan against the lineage of Yixiji Qaġan for a long time in this struggle and he could claim to become the Great Qaġan only in the year 600. The lineage of *Buqan Qaġan always attempted to conquer the east, but they always failed in this. With the ascend of Tardu Qaġan’s descendent Shegui Qaġan to the throne of the Western Türk Qaġanate in 611, the struggle for the position of Great Qaġan came to an end and the Western Türk Qaġanate transformed into an independent state with the sole aim of expanding towards the west.

ÖZ
Ters dizim; düz dizim sözlüklerinin tersine olan sözlüklerdir. Yani sözcüğün son hecesindeki son harfin dikkate alınarak geriye doğru sıralanmasını ifade eden bir kavramdır. Türkçe gibi sondan eklemeli dillerde ters dizim sözlükleri; sözcüklerin hangi eklerle hangi sıklıkla kullanıldığını, fiil ve isim tabanlarına hangi çekim ve yapım eklerinin geldiğini, bunların oluşturduğu gövde yapılarını gösteren ve bu yönleriyle araştırmacılar için büyük zaman tasarrufu kazanılmasını sağlayan eserlerdir.
Ülkemizde ters dizim sözlükleri için ters dizin ve sıklık terimleri kullanılmaktadır. Fakat sıklık terimi, ters dizim kavramını birebir karşılamamaktadır. Buna ek olarak özellikle Türkçenin tarihî devirleriyle ilgili yapılan çalışmalarda ters dizim teriminin tercih edildiği
görülmektedir.
Bilge Kağan, Köl Tigin yazıtlarıyla çağdaş olan Tonyukuk’un üzerine bulunuşundan bu yana pek çok çalışma yapılmıştır. Bu üç yazıt içerisinde yer alan Tonyukuk, bazı ses ve şekil özellikleriyle bu iki yazıttan ayrılmakta ve de Oğuzcaya yaklaşmaktadır.
Transkripsiyon alfabesine göre sıraladığımız Tonkuyuk yazıtının ters dizim sözlüğüne göre toplamda tekrarlı 974, tekrarsız 555 sözcük yer almaktadır. Bu ters dizim sözlüğü hazırlanırken birleşik fiiller, deyimler, ayrı yazılan birleşik fiil çekimleri, unvanlar vb. yapılar tek sözcük olarak kabul edilmiş ve buna göre dizilmiştir.
UNESCO’nun 2020 yılını Tonyukuk yılı olarak ilan etmesiyle hem Göktürkler hem de Tonyukuk yazıtı üzerinde yapılan çalışmalar ülkemizde ve dünyada artmıştır. Fakat bu zamana kadar müstakil olarak Tonyukuk yazıtının ters dizim sözlüğü hazırlanmamıştır. Çalışmamızda, Türkçenin en eski eserlerinden biri olan Tonyukuk yazıtının kelime kadrosunun tamamı, almış oldukları çekim ve yapım ekleriyle birlikte sözcüğün son harfi referans alınarak sondan başa doğru sıralanmıştır. Böylece Tonyukuk yazıtında ek ve gövdelerin birlikteliklerinden çıkan söz varlığının kullanımları, işletmeleri yakından görülecek ve değerlendirilebilecektir.
Anahtar sözcükler: Ters dizim, Tonyukuk, Eski Türkçe, Türkçe, sözlük.

ABSTRACT
Reverse index; they are dictionaries that are the opposite of regular index dictionaries. In other words, it is a concept that expresses the ordering of the sound in the last syllable of the word backwards. Reverse index dictionaries in agglutinative languages such as Turkish; they are works that show which affixes and how often words are used, which inflection and construction affixes come to verb and noun bases, and the body structures that they form, and that saves time for researchers.
In our country, reverse index and frequency terms are used for reverse index dictionaries. However, the term frequency does not exactly correspond to the concept of inverse index. In addition to this, it is seen that the term reverse index is preferred especially in the studies on the historical periods of Turkish.
Many studies have been done since Bilge Kagan, Köl Tigin was invented, which is contemporary with the inscriptions of the Tonyukuk. However, Tonyukuk, which is included in these three inscriptions, is a text in which Oguz language elements are more dominant than other incriptions.
According to the reverse index of the vocabulary of the Tonkuyuk inscription, which we have listed according to the transcription alphabet, there are a total of 974 words with repetition and 555 words without repetition. While preparing this dictionary, compound verbs, idioms, conjugated verbs written separately, titles and etc. structures are accepted as a single word.
With UNESCO declaring 2020 as the year of Tonyukuk, studies on both Gokturkler and Tonyukuk inscription have increased in our country and in the world. However, the reverse index of the inscription has not been prepared until this time. In our study, the entire vocabulary of the Tonyukuk inscription, which is one of the oldest works of Turkish, has been listed from the bottom to the top, taking the last sound of the word as a reference, together with the inflections and production suffixes they have taken. Thus, the uses and businesses of the vocabulary derived from the combination of suffixes and bodies in the Tonyukuk inscription will be seen and evaluated closely.
Keywords: Reverse index, Tonyukuk, Old Turkish, Turkish, dictionary.

Bu çalışmamızda 684/685-731 yılları arasında bir Gök Türk ileri geleni olarak yaşamış olan Köl Tigin’in askerî yaşantısı incelenmiştir. Köl Tigin birçok sefere ve meydan savaşına katılarak savaşmıştır. Kuzey Çin’de Çinlilerle; Orta Asya’da Kırgızlarla, Karluklarla, Azlarla, Dokuz Oğuzlarla ve On Oklarla çarpışmıştır. Bunların dışında ayrıca 716’da kanlı bir darbeyle yeğenini tahttan indirerek, ağabeyini yönetime getirmiştir. Kendi adına dikilen yazıtta yaptığı savaşlar ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Ağabeyi Bilge Kagan’ın saltanatı döneminde ise başkomutan ve Tölis Şadı olarak görev yapmıştır.

----

The military life of Köl Tigin has been studied, who lived as a Gök Türk noble during 684/685-731. Köl Tigin joined and fought in many campaigns and battles. He fought with the Chinese in Northern China; with Qïrghïz, Qarluqs, Az, Toquz Oghuz and On Oq in Central Asia. Apart from these, he also removed his cousin from the throne with a bloody coup d’état in 716 and he brought his brother to power. His battles have been described in his inscription. He served as the commander-in-chief and as the Tölis Shadï during the reign of his brother Bilge Qaghan.

There have taken place three great plagues (Black death) in the world, respectively in sixth, fourteenth and nineteenths centuries. The first one happened in Byzantine Empire during ad. 541-767. This plague affected Middle East and Central Asia, thus the Turkic Khaghanate.
Turks used to have the control of Silk Road in sixth century, which extends from the Inner Asia up to Iran. It’s known that, as Persians did not share the cotton trade and market with Turks, Istemi Kaghan sent Maniakh to the Byzantine court (ad. 568-569), Turkic retinue spent time in Istanbul (then Constantinople) and Justinian II also sent envoys to the Turkic Khaghanate. This attempt is known as the first contact between Byzantine and Turks.
After two years since the first contact, in ad. 571, Byzantinians faced the Black Death. As for Turks, they must have gone through it in ad. 584. In some records, without a mention of the name of plague, it is depicted that in the era of Ishabara Khaghan, there had happened an enourmous plague and the majority of soldiers had died (of the plague). In Islamic sources and hadiths, it is told that
* Yrd. Doç. Dr., GÜ Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, adguneri@gazi.edu.tr
there happened a quarentine due to the plague in the term of Omar. In Uyghur folk rumors, is a story related to the plague.
In this paper, it is stressed that there might have happened a plague in the term of Turkic Kaghanate and it is expressed that in the expansion of the plague in Asia, Europe and Middle East, Silk road plays a significant role.
Key words: Silk Road, Black death, Göktürks.

İslamiyet öncesi Türk tarihinde Kök-Türklerin tarihi akla ilk gelendir. Kök-Türkler ‘’Türk’’ adını devletlerinin isminde kullanarak, bu ismin dünya çapında yaygınlaşmasına vesile olmuş, Türk halkının milli kimliğini benimsemesinde büyük rol üstlenmiştir. Nitekim Türklerin kendi yazıtları dahil olmak üzere Çin, Rusya, Latin, Arap kaynaklarında da bu bölgenin halkına ‘’Türk’’ diye hitap edilmiştir. Yabancılar, Türklerin yaşadığı topraklara ‘’Türkiye’’ demiştir, yıllar sonra Kök-Türklerin vatan edindikleri topraklar ise ‘’Türkistan’’ adını alacaktır. Tabii bu durum, daha önce kurulan devletlerin Türk olmadığı anlamına da gelmez, Türklerin MÖ 3. binyıla uzanan geniş bir tarihi vardır.

Bu tezde, Gök Türk devlet teşkilâtının incelenmesi amaçlanmıştır. Söz konusu devlette kullanılan idarî unvanların ele alınması yoluyla Gök Türk devlet teşkilâtının yapısı ve özellikleri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada Eski Türk yazıtları, Çinliler, Araplar, İranlılar ve Bizanslılar gibi Gök Türklerin komşuları tarafından yazılan kaynakların çevirileri ile günümüzde yapılmış araştırmalar kullanılmıştır.

Gök Türklerdeki devlet teşkilâtının yapısı ve özelliği, ağırlıklı olarak askerî nitelikteydi. Bu teşkilâtın başında, gücünü ve yetkisini Tanrı’dan aldığına, dolayısıyla Tanrısal olduğuna inanılan Kagan unvanlı bir büyük hükümdar bulunmaktaydı. Kağan olmak için soy, yaş ve bazı kişilik özellikleri belirleyiciydi. Kaynaklarda veliahtlığın varlığı görülmekle birlikte bu durum sistematik değildi. Devletini ve halkını korumak, bu uğurda seferlere çıkıp ordu komutanlığı yapıp savaşmak, halkını beslemek, ülkesinde refah düzeyini artırmak, bazı dinî ayinleri yönetmek gibi görevleri olan kağanın ayrıca dünya hâkimiyeti fikri de bulunurdu. Başa geçtiğinde dinî kökenleri olduğu sanılan bir tören yapılan kağanın unvan, yönetim merkezi, çadır, muhafız birliği, kurt-başlı tuğ, davul, taht, giysi ve silâh gibi maddî ve manevî birtakım sembolleri vardı. Gök Türklerde yönetene ak, yönetilene kara denilirdi. Bu dönemde Kagan ve Kan unvanları aynı telâkki edilirdi; devletin başındaki büyük hükümdar Ulug Kagan unvanını kullanırken onun altında Kiçik Kaganlar da yer alabilirlerdi.

Yabgu, Şad ve Tigin unvanları yalnızca kağanın erkek akrabaları tarafından kullanılırdı. Kağanın en büyük eşine Katun, öbür eşlerine İşi, kızlarına Kunçuy denilirdi. Katun, pek çok yetkiye sahipti. Devlet kademesindeki tüm unvan sahiplerine Beg, yüksek devlet memurlarına Buyruk denilirdi. Büyük rütbeler arasında Ayguçı, Bilge, Çor, Çabış, Sü Başı, Su-ni 蘇尼, İlteber, Yen-hung-ta 閻洪達, İrkin, Je-han 熱汗, Kurkapın, Sengün, Şadapıt, Tarkan, Apa Tarkan, Tudun, Tutuk, Yargan ve Yalabaç bulunurdu. Bunların bir kısmının sabit görevleri varken bir kısmı birden fazla görevle memur edilmişti. Ayrıca hükümdarın Toygun, Tamgaçı, Tamgan ve Chü-ni 具泥 unvanlarını taşıyan görevlilerden oluşan özel maiyeti de vardı.

----

In this thesis, the topic of research is the state organization of the Türk Qaġanate. By analyzing administrative titles used in this empire, the structure and main characteristics of the Türk state organization have been tried to be brought to light. The research is based on Old Turkic inscriptions, translations of sources written by their neighbors (such as the Chinese, Arabs, Iranians and Byzantines) and recent studies.

The structure and nature of the state organization among the Türks had a predominantly military character. At the top of this organization was a great ruler with the title of Qaġan, who was believed to receive his power and authority from God, and was thus considered to be divine. In order to become a Qaġan, one had to meet strict qualifications such as lineage, age and several personal attributes. Although crown princes have been encountered in the sources, their presence did not appear to be systematic and consistent. The Qaġan, who was committed to the ideal of world domination, had duties such as the protection of his state and his people, waging wars in for exactly this purpose, raising the level of prosperity in his realm and conducting some religious services. When he was enthroned, a ceremony with religious origins was made; the Qaġan also had material and moral symbols such as title, administrative center, imperial tent, guard unit, wolf-headed standard, drum, throne, costume and weaponry. Among the Türks, the ruler was designated as white while a subject was called black. The titles Qaġan and Qan (Khan) were regarded as the same; the great ruler at the top of the state used the title Uluġ Qaġan (Grand Ruler) while there could be Kičik Qaġans (Minor Rulers) below him.

The titles Yabġu, Šad and Tigin could only be used by the male relatives of the Qaġan. The Qaġan’s primary wife was called Qatun, his other wives Iši and his daughters Qunčuy. The Qatun has a wide extent of power. Bäg was a general term for all of those who worked in the Qagan’s administration, while Buyruq was used for high state officials. The high ranks in the administration included Ayġučï, Bilgä, Čor, Čabïš, Sü Bašï, Su-ni 蘇尼, Iltäbär, Yen-hung-ta 閻洪達, Irkin, Je-han 熱汗, Qurqapïn, Sängün, Šadapït, Tarqan, Apa Tarqan, Tudun, Tutuq, Yarġan and Yalabač. Some of these functions had defined tasks while others were given various duties. Besides this, the ruler also had a private retinue made up of officials with the titles Toyġun, Tamġačï, Tamġan and Chü-ni 具泥.

Göktürk Kağanlığı 552’de kurulduktan sonra 583 yılında ikiye bölünmüştür. Doğu Göktürk Kağanlığı da 627’den itibaren yaşadığı bir dizi felaketin ardından 630 yılında Çin’deki Tang 唐 Hanedanı tarafından yıkılmıştır. Kağanlığın yıkılmasının ekolojik, ekonomik ve siyasî sebepleri vardır. Yaşanan sert kışlar ve askerî masraflar yüzünden ekonomi bozulmuş, ağır vergilendirmeler yüzünden kağanlığa bağlı konar-göçer boylar ayaklanmışlardır. Göktürk hükümdarı İllig Ḳaġan’ın (Xie-li Ke-han 頡利可汗) devlet yönetiminde Soğdlular ve Çinliler gibi yabancılara daha ağırlık vermesi, kağanlığın kurucu unsuru olan Göktürk beylerinin tepkisini çekmiştir. Ayaklanmaları bastıramayan Göktürk hanedan üyelerinin İllig Ḳaġan tarafından cezalandırılmaları, kağanın yönetiminden hoşnut olmayan bu kişilerin kağanı terk etmelerine yol açmıştır. Kağanlığın bünyesindeki yabancıların da bu çöküş sürecinde yürüttükleri olumsuz faaliyetler, kağanlığın yıkılmasına katkıda bulunmuştur. Doğu Göktürk Kağanlığı’nın zayıflayıp çökmekte olduğunu gören Tang Hanedanı da fırsattan yararlanarak bir askerî seferle bu devleti ortadan kaldırmaya karar vermiştir. General Li Jing’in 李靖 komuta ettiği Tang seferî ordusu, 630 yılında Göktürk kuvvetlerini dağıtarak İllig Ḳaġan’ı ele geçirmiş ve Doğu Göktürk Kağanlığı’nı yıkmıştır. Bu seferle ilgili kayıtlar Çin kroniklerinde bulunmaktadır. Ancak Doğu Göktürk Kağanlığı’nın çöküşünün daha iyi anlaşılabilmesi için, bu devleti yıkan General Li Jing’in askerî düşüncesinin yer aldığı Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui 唐太宗李衛公問對 adlı esere de başvurulması gerekmektedir.

Tezimizde Doğu Göktürk Kağanlığı’nın çöküş süreciyle ilgili Çin kaynaklarını gözden geçirerek bu süreçle ilgili bazı sorunları çözdük. Kağanlığın çöküş sebeplerini tespit ettik ve bozkır imparatorluklarının çöküşleriyle ilgili yaklaşımların da yardımıyla bu sebeplerin arka planlarını inceledik. Li Jing’in Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui’de dağınık bir şekilde yer alan askerî düşüncesini tasnif ederek onun bu düşünceyi Göktürklerle savaşırken nasıl kullandığını ve nasıl başarılı olduğunu ortaya koyduk. Doğu Göktürk Kağanlığı’nın yıkılmasıyla sonuçlanan 630 seferini anlatan Çin kayıtlarıyla yaptığımız karşılaştırmalarla da gerçekliği hakkında kuşkular bulunan ve asıl metni günümüze ulaşmayan Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui’nin büyük oranda orijinal bir metne dayandığını, metne sonradan yapılan eklemelerin ise sayıca az olduğunu tespit ettik.

----

Following its foundation in 552, the Gokturk (Tu-jue 突厥) Qaghanate was divided into two rival qaghanates in the year 583. One of these, the Eastern Gokturk Qaghanate, was destroyed by the Tang 唐 Dynasty of China in 630 after the qaghanate suffered from a series of disasters starting from 627. Economy was disrupted because of harsh winters and military spending, while vassal nomadic tribes rebelled because of heavy taxation. Illig Qaghan (Xie-li Ke-han 頡利可汗), ruler of the qaghanate, favored foreigners like Soghdians and Chinese in state affairs, which made him unpopular among Gokturk noblemen who were the representatives of the founding element of the qaghanate. When members of the Gokturk dynasty failed in suppressing the rebellions, they were punished by Illig Qaghan, which led these noblemen to abandon him as they were already dissatisfied from his rule. Some disruptive activities of foreigners living among the Gokturks also contributed to the fall of the qaghanate during this process. Seeing that the qaghanate was weakening and about to fall, the Tang Dynasty decided to take advantage of this opportunity by organizing a military campaign and destroying the qaghanate. The Tang field army commanded by General Li Jing 李靖 dispersed Gokturk forces, captured Illig Qaghan and destroyed the qaghanate in the year 630. Records about this campaign are located in Chinese chronicles. However, in order to better comprehend the fall of the Eastern Gokturk Qaghanate, it is necessary to study Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui 唐太宗李衛公問對, a historical source containing the military thought of General Li Jing who destroyed this empire.

In our dissertation, we went through the Chinese sources containing information about the fall of this qaghanate and solved some of the problems regarding this process. We identified the reasons for the fall of the qaghanate and examined the backgrounds of these reasons with the help of several approaches regarding the fall of steppe empires. After classifying Li Jing’s military thought located dispersedly in the Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui, we put forth how he used this thought while fighting against the Gokturks and how he succeeded. Because there are disputes regarding the authenticity of the Tang Tai-zong Li Wei-gong Wen-dui, we also made comparisons with the Chinese records describing the campaign of 630, and we determined that this work has been largely based on an original now-lost text, while later additions to the text have been few in number.

The history of the Tibetan Medicine dates back to 7th century AD. The main sources that had an impact on Tibetan Medicine before 13th century AD were India, China and the West. However, Central Asian Medicine also had an intense interaction with Tibetan Medicine. It was noted that early Tibetan Medicine sources have contained some information of medicine in Central Asian Turkish states. It was seen that three different words were used to describe Turks in these texts: : Drugu (Turk), Hor (Uyghur) and Garlok (Qarluq). What we learn about Turkish medicine from Tibetan medical texts is as below: -At least one Turkish physician was among the participitants of International Medical Conference that was held in Tibet in 728 AD. -Turkish medicine was one of the established medical traditions neighboring to Tibet. -There were several medical textbooks written by Turkish physicians. -There were some diagnositic or therapeutic specialities in which Turkish states were good. -Tibetans have acce...

627-630 yılları arasında kötü günler geçiren Doğu Gök Türkler, art arda gelen başarısız kağan yönetimleri ve zor iklim şartlarıyla mücadele etmekteydi. Halk yorgun, kızgın ve umutsuzdu. İlig Kağan halka kötü davranırken ülkeyi yönetme konusunda da başarısızdı. Türklerin Çin'e sığınmaları, yaşamanın zor oluşu ve kağandan memnuniyetsizlik üzerine her geçen gün artmaktaydı.

İlgili çalışma Gök Türk kağanlığının yeniden diriliş sürecini anlatmaktadır.

This article tries to examine two statues belong to western Gokturks. Both carvings belong to 8th century A.D. and their iconographic and artistic features are different from classic Gokturk sculptures. Generally those statues were carved for the Aristocratic parts of the society. Buddhism has effected whole Asia in both belief and artistic way. Among Turks sedentary life has begun with Gokturks, so some sophisticated ideas start to be seen in this period. And the statues, subject of this article, express the philosophy of the society.

Tonyukuk Bengü taşları 1897 yılında bitki bilimci Yelizevata Nikolayevna Klements tarafından Moğolistan’ın
başkenti Ulan Batur’un 60 km doğusunda Nalayh kasabası yakınlarında Moğol halkının Bain-Tsokto diye adlandırdığı
yerde Tola ırmağının üst kolunda Töv aymağında Bayanzürh kasabasında bulunmuştur. Tonyukuk bengü taşları,
keşfedilmesinden günümüze kadar Türklük bilimciler tarafından sayısız çalışmaya konu olmuştur. Türklük biliminin yoğun
ilgisine mazhar olan Tonyukuk bengü taşları Türk dili, tarihi, kültürü ve mitolojisi açısından kıymet biçilmez bilgiler
sunmaktadır. Türk Kağanlığı dönemine ait tarihî birçok gizemli bilgiyi Tonyukuk bengü taşlarının tanıklığının sırlarından
öğreniyoruz. Klements’in keşfi Radloff’un neşrinden bugüne kadar yabancı ve Türk soylu çalışırlar bengü taşlar ile ilgili
sayısız çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmada 62 satırdan oluşan Tonyukuk bengü taş metinlerinin yazıcısının anlattıkları
metin merkezli olarak bengü taşların bize sunduğu bilgi çerçevesinde dünden güne Türk dil tarihi, Türk kültür tarihi, Türk
mitolojisi bakışı açısı ile filolojik ölçütlerden sapmadan Greimas'çı göstergebilim bakış açısı ile yorumlanıp
değerlendirilmeye çalışılacaktır. Göstergebilim bir metnin yüzey ve derin yapılarının araştırılmasında önemli bir alandır.
Bu çalışmada da tarihî Türk dili alanına ait önemli bir söylev metni olan Tonyukuk taşlarındaki yüzey ve derin anlam
üzerinde durulacaktır.

Türkistan ve Hint Alt Kıtası’nı birbirine bağlayan ve Sefid Kûh (Sepin Gar) sıradağlarında yer alan Hayber Geçidi; askerî, ticarî ve kültürel açılardan stratejik bir öneme sahiptir. Türk tarihi açısından da ayrı bir ehemmiyete sahip olan Hayber Geçidi, XIX. yüzyılda İngiliz Hindistan’ı ile Afganlar arasında sınır olmuş ve bu sebeple İngilizler, bölgeye dair yaptığı araştırmalarda zengin bilgiler vermişlerdir. Bu çalışmada Türkistan’ın güneye açılan boğazlarından biri olan Hayber Geçidi’nin kısa tarihi, içinde Sefid Kuh’un da bulunduğu fiziki coğrafyası ve önemli yerleri, tarihî coğrafya metoduyla verilmeye çalışılmıştır.

Türkler, tarihte konargöçer kültürün temsilcileri olarak nitelendirildikleri için sanki yerleşik
bir kültür yokmuşçasına değerlendirmelerde bulunulmuştur. Hâlbuki Türklerin tarih sahnesine çıktıkları ilk dönemlerden itibaren barınmak için evler inşa ettikleri bilinmektedir. Hatta
Hun hükümdarların iki farklı merkez inşa ettirerek yaylak/kışlak olarak kullandıklarına dair
Çin kaynaklarında veriler mevcuttur. Çin kaynaklarından edindiğimiz verilere göre Türkler
ilk zamanlarda evlerini dövülmüş topraklardan yapmışlardır. Türklerin yerleşik kültürü yaşadıkları coğrafyalara göre şekillenmiştir. Örneğin Sibirya bölgesindeki ilk Türkler ise ahşaptan evler inşa etmişlerdir. Hunlar döneminde şehirleşmenin başladığı Türk tarihinde kalın
kütüklerle güçlendirilmiş surların çevrelediği şehirler de kurmuşlardır. MÖ 36 yılında Hun
hükümdarı Chih-ch, surlarla çevrili bir şehir yaparak Çinlilere karşı durmaya çalışmıştır.
Türklerin konargöçer bir hayata sahip olmaları onların topraktan uzak bir kültürü olduğuna
dair Batılı uzmanları yanıltmışsa da Türklerde toprağın ana kavramı ile birlikte anılmasına
bağlı olarak topraktan vazgeçmenin anadan vazgeçmek şeklinde yorumlandığı gözden
kaçmıştır. Türkler yaşadıkları bölgeleri sebepsiz terk etmemişlerdir. Bu göçlere tarihin ilk dönemlerinde savaşlar, iklim, coğrafyanın yaşam için yetersizliği, hayvanları için yeni otlaklar
arama, dünyaya barış ve huzur getirme vb. neden olmuştur. Fakat Türklerin inançlarında
“toprak/vatan uğruna ölüm” anlayışı yerleşim kültürünün de bir sonucudur. Ergenekon Destanında yurt tutma, yurdu zorunluluk sonucu bozkurdun öncülüğünde terk etme ve yeni
yurtlar arama konusundaki efsane aslında Türklerin yerleşik bir toplum olduğunun göstergelerindendir. Türklerin yerleşik kültür anlayışında şartlara göre konum alma vardır. Zaten
Türkler hızlı hareket ederek yeni şartlara uyum sağlayabilecek bir kültüre sahip olmasalardı
Orta Asya’da Anadolu’ya, Balkanlara, Avrupa’ya, Karadeniz’in kuzeyine, Ortadoğu’ya uzanacak bir yerleşim alanına sahip olamazlardı.
Türklerin farklı coğrafyalara göç etmeleri ve hayvancılıkla yoğun olarak uğraşmaları onların
yerleşim kültürüne oldukça fazla etki etmiştir. Türklerin hayatında Türkevi olarak nitelendirdiğimiz çadır/kara uy vb. evlerin hem hızlı kurulup toplanabilmesi, kolay taşınabilmesi gibi
nedenlere bağlı olarak bu kültürün önemli bir öğesi olmuştur. Türkevi olarak nitelendirdiğimiz bu kültürde malzemelerin tekerlekli arabalar, at vd. ile taşınabilmesi aslında Türklere
hızlı hareket etme kabiliyetini kazandırmıştır. Türkevleri sadece hayat alanı olarak değil aynı
zamanda kültürel, dini ve sosyal hayatın bir arada bulunduğu mekân olmuştur. Türkevleri
obaların sembollerine, kişilerin kendi zevklerine göre şekillenmiştir. Türk yurdu olarak da
adlandırılan Türkevlerinin tarihi süreçte Türk topluluklarının her birinde kendi milli kimliğini
ortaya koyabilecek tarzda farklılaştığını görüyoruz. Türklerde halkın yaşadığı yurt, hüküm-
438
4. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi Türkiye Yazarlar Birliği
darın yaşadığı mekâna ise otağ deniyordu. Türklerin yurt kültürü belli bir dönem Çinlileri
de etkilemiştir. Çinli devlet adamları saraylarının avlularına kışlık çadır kurarak VII. yüzyılda
Çin’de Türkevi modasına neden olmuştur.1
Hun-Göktürklerden sonra Uygurlar döneminde yerleşik kültür ve tarım toplumu daha da
geliştiği için tuğla ve kerpiçten yapılan evler çoğalmıştır. Bu evlerin içerisinde halılar, oturmalık minderler serilirdi. Türklerde ayakkabı ile eve girmek eski dönemden itibaren yasaktır.
Uygurlar döneminde kurulan şehirler “balık” adıyla anılmıştır. Türkler yurtlar dışında ilk inşa
ettikleri kerpiç ve tahta evleri tek odalı yapmışlardır. Toprak zemin üzerine yapılan bu evlerin
yalıtımını ise en alt tarafa keçe sererek gidermeye çalışmışlardır. Tek odalı bu evlerde yemek
için ocak, yatma için ayrı alan, yüklük, dolap vardır. İslamiyet öncesi Türk toplumunda genel
anlamda çekirdek aile tipi yaygındır. Erkek evlatların bir an önce evlendirilip kendi yurdunu
kurması teşvik edilirdi. İslamiyet öncesi en küçük erkek evladın baba ocağına sahip çıkması
geleneği zamanla değişmeye başlamıştır. Türklerin Sibirya ve Orta Asya’dan başlattığı göç
hareketinde Balkanlar, Anadolu, Ortadoğu bölgesindeki yerleşim kültürleri de etkilenmiştir.
Türkler tek odalı yerleşim biçiminden birden fazla odalı ve avlulu ev yerleşimine geçmişlerdir.

Les droits de la femme, une rude bataille durant laquelle les femmes occidentales gagnèrent quelques combats naguère. Aujourd'hui encore, dans de nombreux pays du monde, des femmes demeurent sous tutelle masculine, privées de libertés. Dans nos pays en Europe, l'inégalité salariale, l'exploitation de la femme, la violence contre ces dernières illustrent à quel point le chemin est encore long. L'égalité des sexes a toujours évolué ou parfois régressé durant les siècles. Depuis la nuit des temps, les femmes ont coexisté avec les hommes tantôt respectées, tantôt opprimées et cruellement traitées et parfois perçues comme divines. Quand la femme occidentale était enfermée dans son gynécée en Europe, en Grèce par exemple, des femmes en Asie étaient des combattantes et disposaient de droits témoignant de leur place considérable dans la société. Ainsi la question suivante mérite d'être posée : « Quelle était la position de la femme en Asie centrale et en Altaï et en quoi témoigne-t-elle d'une société privilégiant à bien des égards l'égalité des sexes ? » Je m'efforcerai de répondre à cette problématique dans les paragraphes ci-dessous en traitant des différentes sources archéologiques, artistiques et écrites témoignant de la position considérable de la femme de l'Altaï en Asie centrale.

The Eastern Türk Qaghanate seemed to enjoy the zenith of its power during the 620s, until it suddenly weakened and fell within a very short time between the years 627 and 630 because of ecologic, economic, military, administrative and social problems. The death blow to this qaghanate was struck by General Li Jing, who commanded a field army of the Tang Dynasty of China and brought destruction upon it. Even though several reasons caused the decline of this qaghanate, Li Jing's military abilities caused its final fall. A work titled Questions and Replies Between Tang Taizong and Li Wei Gong, one of the Seven Military Classics of China, is claimed to be a collection of dialogues between the Chinese emperor Tang Taizong and his general Li Jing. While some scholars believe it to be forged, others think that it is based on original drafts kept in the imperial archives. This work is actually very significant as it contains the military thought of Li Jing, but until now, it still has not been evaluated in the studies focusing on Türk history. Thus, examining the general's military thought in this work also helps us to better understand how he managed to defeat the Eastern Türk Qaghanate in the campaign of 630. In this study, we have examined Li Jing's military thought and we have compared his statements in this work with his actions during the Türk campaign of 630 recorded in the Chinese sources. Our opinion is that because his statements in this work coincide mostly with his actions during the campaign of 630, the Questions and Replies is mostly based on original drafts that had only a few later amendments to it.