PROF. DR. ABDULHALÛK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI Editör Dr. Öğr. Üyesi Alev DURAN İstanbul/ 2020 15. BÖLÜM BÜYÜK SURİYE PLANI VE ARAP DÜNYASI Mehmet ÇELİK * Giriş Anadolu’dan Mısır’a kadar uzanan Levant kıyılarının tamamı ile Fırat ve Çöl arasındaki hinterland Suriye'yi 1, coğrafi olarak tanımlarken Filistin ve geri kalanı Suriye'nin alt kısımlarını oluşturmuştur 2. Osmanlı Suriye'si ise kuzeyde Toros Dağları, güneyde Sina çölü, Batıda Akdeniz ve doğusunda Suriye çölü ile sınırlanmış coğrafi bir birimden oluşmuştur 3. Osmanlı Devleti, Suriye’nin jeopolitiği hassasiyeti dolayısıyla buraya ayrı bir önem vermiş ve idari yapılanmayı da bu doğrultuda belirlemiştir 4. 19. Yüzyılın sonlarında idari reformlarla birlikte Lazkiye’den güneyde Sînâ çölüne kadar uzanan bölge, Suriye vilâyeti adı altında birleştirilmiştir 5. Lübnan Dağındaki Mutasarrıflık * Dr. Öğr. Üyesi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-mail: mehmetcelik@kmu.edu.tr 1 Suriye, Ugaritik literatürde; “Sryn” ve eski İbranice'de “Siryon” olarak bilinmektedir. “Lübnan’ın Karşısı” (Biqà 'vadisinin doğusunda dağlar) anlamına gelmektedir. Fırat’ın kuzey bölgesi, Babiller tarafından “Su-ri” olarak biliniyordu. İncilde; “Surya” ile ilgili bilgi bulunmazken bu dönemde bu bölge, “Aram” olarak anılmıştır. Aram adı, Nuh'un oğlu Şem'in beşinci oğlundan gelmektedir. Detaylı bilgi için bkz. Fruma Zachs, The Making of a Syrian Identity: Intellectuals and Merchants in Nineteenth Century Beirut, Social, Economic and Political Studies of the Middle East and Asia, Brill, Leiden 2005, p.245. 2 G. E. Kirk, “Cross-Currents within the Arab League: The Greater Syria Plan”, The World Today, Volume: 4, Number: 1, Jan., 1948, p.15. 3 FCO, 501/2. 4 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Suriye, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 129, İstanbul 2013, s.5. 5 Havran ise Cebelidürûz, Kuneytıra ve Aclûn kazalarından müteşekkil, merkezi Süveydâ olan bir sancak haline getirilip yine Şam’daki vilâyet idaresine bağlandı. Havran’ın bu idarî yapısı Osmanlı döneminin sonuna kadar devam etmiştir. Ayrıca 357 dışında Kudüs, özel idari statüsüyle, Deyrizor doğrudan başkente bağlı bağımsız sancaklar, Halep ve Beyrut ise Vilayet olarak taksim edilmişti 6. Osmanlı idaresi altında son taşra düzenlemeleri ile birlikte Lübnan, Filistin ve Ürdün’ü kapsayan coğrafi ve idari bir bütünlük sağlanmıştı 7. 1830’lı yıllara doğru Trablus’a bağlanan Hama sancağı, 1864 yılında Suriye vilâyetinin oluşturulması sırasında yeniden Şam’a dahil edilirken Osmanlı hâkimiyetinden sonra Fransız mandası ve Suriye’nin bağımsızlığı ile birlikte Hama idarî bir merkeze dönüştürülmüştür 8. Suriye, Cihan Harbi sürecinde muhtelif mıntıkaların kaybedilmemesi için büyük kayıpların verildiği de bir coğrafya olmuştur. 19 Eylül 1918'de Nablus, 21 Eylül'de Nasıra, 1 Ekim tarihi itibarıyla Şam 9, 27 Ekim'de de Halep, İngilizler tarafından işgal edilmiştir 10. Suriye toprakları, yüzyıllar boyunca çeşitli ırkları ve inançları barındırırken çoğu kendi izlerini bırakmayı başarmıştır. Ancak San Remo’nun dayattığı Manda sınırları, Türk idaresi altındaki Filistin, bkz. Tufan Buzpınar, "Havran", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 16, İstanbul 1997, s. 539-541. 6 Şam ve Kudüs, önemli hac istasyonlarıydı. Beyrut, Hayfa ve Trablus gibi kıyı kentleri ise Osmanlı Arap illerinin tahıl, portakal, ipek ihracatı ve Avrupa'dan üretilen malların ithalatı için ticaret ağını oluşturmuştur. Bölgenin tarım arazileri, mera ve ticaret yolları gelişmiştir. Ancak Devlet gücünü kaybedince tarım daralmış ve göçebe mera alanları artmıştı. Ticaret ve gelirlerin azalmasıyla oluşan otorite boşluğunu güçlü yerel aileler ve dış güçler doldurmuştu. Michael Provence, Great Syrian Revolt: And the Rise of Arab Nationalism, University of Texas Press, Texas 2005, s.5. 7 FCO, 501/2. 8 Robert Mantran, “Hamâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 15, İstanbul 1997, s.397. 9 Şam işgal edilirken Şam halkı Şam’a giren birlikleri şampanya, parfüm, gül yaprakları ve konfeti püskürterek büyük sevinçle karşıladı.” Ross Burns, Damascus: A History, Routledge, London 2005, s.269. 10 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Suriye, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 129, İstanbul 2013, s.5. 358 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI Ürdün ve Suriye'de var olan ırksal ve ekonomik birliği parçalamıştır. Suriye'yi Ürdün’den Suriye ve Lübnan'ı ise Filistin'den ayıran sınır, etnografık veya coğrafi sınırlar olmaksızın tamamen suni olarak hazırlanmıştır 11. Suriye'de özellikle coğrafi Suriye Arapları arasında ırksal 12 bir benzerlik olsa da Müslüman ve Hıristiyan azınlıklar arasında mezhepsel bir bakış açısı gelişmiştir. Bu durum özellikle Dürziler, Aleviler ve Maruniler için geçerli olmuştur. Dahası, bazı Arapça konuşan Türkmenler, Çerkezler, Ermeniler, Süryaniler ve Kürtler, Suriye bloğunun ırki anlamda çeşitliliği sağlamıştır. Aşağıdaki tablolarda da görüldüğü gibi, Arapça konuşan dini azınlıklar Suriye ve Lübnan'da büyük ölçüde sayısal öneme sahipken, Arapça konuşmayan topluluklar nispeten önemsiz kalmıştır 13. Suriye ve Lübnan'daki Arapça konuşan başlıca dini azınlıkların yaklaşık yüzdesi 14 Alevi Maruni Dürzi Grek Katolik ve Ortodoks Suriye % %11 4 4 6 21.4 Lübnan % % .. 30 6 15 51 1940’lı yıllarda Suriye'de azınlıklar, nüfusun %39,3’ünü geri kalan %60,7’si ise ağırlıklı olarak Sünni Müslümandır. Ancak Lübnan'da %60 Hristiyan %40 Müslümandır. Müslüman oranın %23'ü Sünni, kalan %17’si Şii’dir. FCO, 501/2. 12 Akdeniz kökenli Suriyeli Araplar, Dinarik veya Armenoiddir. İç bölgelerin çoğunda Akdeniz'in hâkim olduğu bu türün bir karışımı olmuştur. FCO, 501/2. 13 FCO, 501/2. 14 Bu rakamlar sırasıyla 1943 ve 1944 yılları için Suriye ve Lübnan nüfusunun bir analizine dayanmaktadır. İsmailliler, Suriyeli Katolikler, Suriyeli Ortodoks, Keldani Katolikleri ve Yezidiler gibi daha küçük dini cemaatler gösterilmiyor. Bunların tümü toplamda Suriye'nin yaklaşık yüzde 5'ini ve Lübnan halkının yüzde 3'ünü oluşturmuştur. Süryanice, hala Suriye Ortodoks ve Katolik cemaatlerinin büyük bir yüzdesi arasında konuşulmasına rağmen, Süryaniler, Arapça ve Süryanice olmak üzere iki dillidir. FCO, 501/2. 11 359 Arapça konuşmayan dini azınlıkların yaklaşık yüzdesi Suriye % Ermeniler 5 Asuriler 3 Kürtler 6 Türkmenler 1 Çerkezler 6 12.9 Lübnan % % .. 6 … … … 6 31 Aralık 1943 tarihli Suriye nüfusunun mezhep ve ilçelere göre dağılımı 15: 15 FO, 406-83. 360 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI I. Büyük Suriye Planı Büyük Suriye, kuzeybatıda Toros Dağları'ndan Sina'ya ve Akdeniz'den Fırat'a kadar uzanan ve zaman zaman Mezopotamya'ya ve Arap yarımadasına geçen coğrafi bir bölgedir 16. Osmanlı Suriye’sinin ya da “Coğrafi Suriye” nin ırksal ve jeopolitik temelde birleşmesi için gerekçeler sunan King-Crane raporu, birleşik bir Suriye önermiştir 17. Mart 1920’de Arap ileri gelenlerinin gerçekleştirdiği Şam Kongresi de 16 J. L. Boojamra, “Christianity In Greater Syria: Surrender And Survival”, Byzantion, Volume: 67, Number: 1, (1997), p.148. 17 FCO, 501/2. 361 Faysal’ı Filistin dahil olmak üzere Suriye kralı ilân etmişti 18. Suriye'nin Arap, İngiliz ve Fransız birlikleri tarafından işgaliyle birlikte bölgelerin kontrolünü sağlamak için Şam'da General Allenby tarafından bir Arap yönetimi kurulmuştu. Suriye Milliyetçi Kongresi tarafından Mart 1920'de Suriye Kralı ilan edilen Hicaz Emir Faysal, Suriye'nin kendileri tarafından fethedilen bir eyalet olduğunu iddia etmesine rağmen 24 Nisan 1920'de Büyükelçiler Konferansı tarafından San Remo'da alınan karar uyarınca Irak ve Filistin idaresi İngiltere’ye, Suriye (Lübnan dahil) için de Fransa'ya verilmesi kararlaştırılmıştı 19. Kral Faysal'ın Fransız birlikleri tarafından Şam'dan çıkarılması 20, Suriyelilerin bağımsızlığını güçlü oranda teşvik etmiştir. Ancak “Büyük Suriye" ideallerini destekleyen Suriye Halk Partisi kurulmasına rağmen Suriye'nin birliği talepleri etrafından birleşenler, birbirini izleyen idari değişiklikler nedeniyle ortadan kalkmıştır 21. Birleşik Suriye Devletinin yeniden kurulması ideali, San Remo'da Yüksek Kurul tarafından alınan kararların Araplarda yarattığı hoşnutsuzluktan 18 M. B. and H. G. L., “Syria and Lebanon: The States of the Levant under French Mandate”, Bulletin of International News, Volume: 17, Number: 14, Jul. 13, 1940, p. 842. 19 M. B. and H. G. L., “Syria and Lebanon: The States of the Levant under French Mandate”, Bulletin of International News, Volume: 17, Number: 14, Jul. 13, 1940, p. 842. 20 Emir Faysal’ın Suriye kralı olarak taç giymesine rağmen Fransızlar Sykes-Picout ve Manda anlaşmasına göre Şam ve Halep’e girmişlerdi. Fransa’nın Suriye’deki yüksek komiseri General Gouraud, 1 Eylül 1920 tarihli bildirisiyle, Halep’in 72.243 km2’lik bir saha üzerinde kurulan özerk bir bölgenin merkezi olduğunu ilân etmişti. Ayrıca bkz. Mahmoud Hretani, “Halep”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 15, İstanbul 1997, s. 247-248; Hicaz Emiri Faysal, Suriye Milliyetçi Kongresi tarafından Mart 1920'de Suriye Kralı ilan edilmişti. M. B. and H. G. L., “Syria and Lebanon: The States of the Levant under French Mandate”, Bulletin of International News, Volume: 17, Number: 14, (Jul. 13, 1940), pp. 841-851. 21 FCO, 501/2. 362 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI kaynaklanmıştır. Dolayısıyla 1920 yılında Suriye’nin parçalanmasının getirdiği rahatsızlıklar, Osmanlı Suriye'sinin yeniden kurulmasına yönelik talepleri doğurmuştur 22. San Remo Konferansı’nın dayattığı Suriye’deki Fransız manda idaresi sonrasında bölgede Arap-Fransız çatışmaları artmıştı. Temmuz 1920’de Beyrut-Şam arasında Han Meyselûn’da Fransızlar’ın Suriyeliler’i ağır bir yenilgiye uğratmasının ardından Suriye’de Faysal dönemi sona ererken Emir Faysal, Fransız kuvvetleri tarafından Şam'dan çıkarılarak Fransız Yüksek Komiserliği kurulmuştu. Manda yönetimi devrinde (1920-1946) 23 Fransa ilk iş olarak Trablusşam, Beyrut ve Sayda gibi önemli şehirleri Lübnan’a dahil ederek Osmanlı dönemindeki mutasarrıflık sınırlarını Suriye aleyhine genişletmişti 24. Faysal'ın ölümü üzerine Abdullah, Suriye’deki Haşimi iddiasının taşıyıcısı olduğunu ve birlik için Arap hareketinin lideri olacağını ilan etmişti 25. Esasında bu manevralar, Suriye'de bağımsızlığa giden sürecin işaretleri olmuştur 26. Şöyle ki Kral Faysal’dan sonra Suriye'de bir monarşinin fikri kök salmıştır. Arap milliyetçileri, Suriye’nin Ürdün, Filistin ve Lübnan ile yeniden birleşmesi fikri etrafında toplanmıştır. Monarşistler, yalnızca Kral Abdullah'ı Suriye Tahtına aday olarak düşünmemişlerdir. Aynı zamanda Emir Abdülillah, 1926-28 yılları 22 FCO, 501/2. Fransız Manda idaresi, Suriye tarihinin en karanlık dönemlerden biridir. George Antonius, “Syria and the French Mandate”, International Affairs, Volume: 13, Number: 4, (Jul.- Aug., 1934), p.528. 24 Tufan Buzpinar, "Suriye", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 37, İstanbul 2009, s.553. 25 Yehoshua Porath, “Abdullah's Greater Syria Programme”, Middle Eastern Studies, Volume: 20, Number: 2, (Apr., 1984), p.174. 26 James A. Melki, “Syria and State Department 1937-47”, Middle Eastern Studies, Volume: 33, Number: 1, Jan., 1997, p. 93. 23 363 arasında Suriye Devleti başkanı olan ve II. Abdülhamid’in damadı Damad Ahmed Nami Bey ve Suudi Arabistan Prensleri de adaylar olarak ortaya çıkmıştır. Ayrıca Büyük Suriye planında Kral Abdullah, sadece siyasi olarak değil aynı zamanda önde gelen dini lider olarak da düşünülmüştür. Bu fikir geniş ölçüde destek bulmasa da cumhuriyet fikrine bir alternatif olarak tartışılmıştır. Halep ve Suriye’nin kuzey kasabalarında, Kral Abdullah hareketine büyük destek verilmiştir. Özellikle 1946 yılı mayıs ayında Amman'dan Kral'ın iki elçisinin Halep'e yaptığı ziyaretle bu ilgi daha da artarken Aleviler de bu hareketin destekçileri arasında yer almıştır 27. Alevilerin yanı sıra Dürzi Şeyhlerin de Ürdün Kralı Abdullah'ı liderleri olarak görme eğilimi olmuştur 28. Halep'te Şubat 1947'de Shuna'daki delegasyon başkanlığını yapan Tewfik Gharib Bey, Halep'ten Kral Abdullah’a bağlılık mektupları sunarak Suriye nüfusunun yüzde 75'inin Kraliyetçi olduğunu bildirmiştir. Halep'teki Büyük Suriye idealinin en etkili destekçileri arasında entelektüel bir Hıristiyan olan Monseigneur Fattal da yer almıştır. Büyük Suriye planında Halep ile Şam, kuzey ile Güney Suriye arasında var olan rekabet daha da derinleşmiştir. Halep, Humus ve Hama'da monarşist yanlısı ve anti-cumhuriyetçi düşünce kök Fransızlar, Büyük Suriye projesinden çekilmiştir. Fransızların bu politikası, eski Başbakan Hassan al-Hâkim önderliğindeki seçkin sınıf ve Danıştay eski Başkanı Said Haydar memnuniyetle karşılamıştır. Bu programın gerçekleştirilmesi için uyum içerisinde olmayan aynı zamanda da tek başına etki alanları da olmayan Hizb al Arabi (Arap Partisi), Jamaat al Ahrar (Liberal Derneği), Ulsbat al Arabi al Qaumi (Ulusal Arap Birliği) ve Baath al Qaumİ (Ulusal rönesans) dört Şam grubu oluşmuştur. FCO, 501/2. 28 FCO, 501/2. 27 364 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI salmıştır 29. Suriye'de Büyük Suriye Planına destek olan en etkili unsur, kabile liderleri ve Ordu olmuştur. Kasaba halkının büyük kısmı ve köylüler, Monarşist eğilimlere karşı kayıtsız kalırken Kral taraftarları çoğu monarşiyi, sürdürülebilir bir idari sistem olarak değil mevcut rejimden duydukları memnuniyetsizliğin bir alternatifi olarak düşünmüşlerdir 30. Fransız Manda idaresi ile birlikte Filistin ile Ürdün’ün Suriye'den ayrılması, Filistin'de bir Yahudi ulusal evi kurulması, sosyal, coğrafi ve ekonomik nedenler, Arap ülkelerinde bölgesel düşmanlıkların ortaya çıkması Arap Milliyetçiliğinin ortaya çıkmasında itici bir güç olmuştur 31. Daniel Pipes, Pan-Suriye milliyetçiliğinin purist ve pragmatik olmak üzere iki biçimde sınıflandırmıştır. Ona göre Puristler, Ortadoğu merkezli Pan-Arap milliyetçiliği ideolojisini redderken pragmatistler, bu ideolojiyi kabul etmiştir. Puristler, daha büyük birlik içinde olmaktansa kendi içinde eksiksiz bir Büyük Suriye devleti aramışlardı. Pragmatistler, Büyük Suriye'nin Arap ulusunun bir parçasını oluşturduğunu ve yaratılmasının bir Pan-Arap yönetimine doğru bir basamak olduğunu iddia ederken onlar için Suriye'nin birleşmesi bir son değil, daha büyük bir birimin inşası için bir araçtır. Ürdün Kralı Abdullah, pragmatistlerin sembolü olmuştur 32. 22 Ağustos 1936 tarihli konsolosluk raporunda: Kudüs ve Filistin toprakları, hala Güney Suriye olarak adlandırılmıştır. FCO, 501/2. 30 FCO, 501/2. 31 FCO, 501/2. 32 Pragmatistler, Qawmiya'dır (milliyetçilik), Puristler ise wataniya (vatanseverlik) olarak kavramsallaştırılmıştır. Daniel Pipes, Greater Syria, Oxford University Press, New York 1990. 29 365 Arap Dünyasının Tavrı 20 Eylül 1946'dan itibaren Halep, Harim, İdlib, Jisr al-Shuqur ve Bedevi kabileleri arasında Büyük Suriye planı lehine güçlü bir propagandalar yürütülmüştür 33. Ürdün Kralı Abdullah, Arap Filistin Komitesi başkanlığı ile birlikte Filistin, Lübnan, Ürdün, Suriye ve Irak'ı da kapsayacak şekilde Büyük Suriye Konseyi başkanlığını sunmuştur. Büyük Suriye planına destek veren Suriyeli azınlık, General Edward L.Spears tarafından finanse edilirken Lübnan'ın Moskova elçisi Khalil Taqi-al-Din, Stalin ile yaptığı röportajda Sovyet Beyrut elçisi Daniel Solod'un daha önceki vaatlerine rağmen Sovyet desteğine güvenmemesini tavsiye etmiştir 34. Ürdün Kral’ı açısından en tehlikeli grup, ülkedeki aydın sınıfı olmuştur. Bu sınıflar, Kral Abdullah'ın monarşi fikri anlayışına karşı tavır almışlardı. Esasında bu sınıflar, Dr. Abu Ghanimah'ın Kampına katılmaya zorlandığından bir cumhuriyet fikri etrafında birleşmeleri kaçınılmaz olmuştur 35. Suudi Arabistan Kralı (İbn Saûd) projeye karşı çıkmıştır. İbn Suud, Suriye ve Lübnan’daki mevcut statüyü savunmuştur. Suud Kralı, Arap dünyasının barışı ve güç dengesi açısından Büyük Suriye planı yararlı bulmamıştır 36. Lübnan'da devlet başkanı Edde Emile de Büyük Suriye planı kapsamında Kuzey Lübnan (Tripoli) ve Güney Lübnan’daki (Şiiler) Müslüman yerleşim bölgelerinin Suriye'ye katılmasıyla Lübnan’da katı bir Hıristiyan çoğunluğu elinde 33 FOIA, CREST, Greater Syria Plan, February 4, 1947. FOIA, CREST, Arab Palestine Committee: Greater Syria Plan, February 6, 1947. 35 FOIA, CREST, Greater Syria Plan, February 4, 1947. 36 FOIA, CREST, Candidacy of Faysal for Throne of Syria: Greater Syria Plan, January 16, 1947. 34 366 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI bulunduracaklarından bu planı desteklediğini ilan etmiştir. Aynı zamanda Büyük Suriye planının gerçekleşmesinin Edde'nin iktidara dönme ihtimalini de doğurmuştur 37. Fransız konsolosları, Lübnan'da Hristiyanların genellikle Fransa için elverişli olduğunu, Müslüman grupların ise genellikle İngiliz desteğini tercih ettiğini bildirmiştir 38. Irak’ın Savaş eski Bakanı Taha Hashimi, 1947 Nisan ayı sonlarında Beyrut ziyaretinde Ürdün Kralı Abdullah’ın Büyük Suriye'yi kurulmasının, Suriye, Lübnan ve Filistin ve Irak’ın bağımsızlığı için bir tehdit olacağını bildirmiştir 39. Kral Tal'al da Arap ülkeleri ile iş birliğini sürdürme istediğinden dolayı Büyük Suriye Planına karşı çıkmıştır 40. Suriye Sosyal Milliyetçi Partisi lideri Antun Sadi, Ürdün Kralı Abdullah'ın öngörülen Büyük Suriye planın en etkili savunucularından olmuştur. Abdullah'ın gerici, mezhepçi eğilimlerine rağmen birleşmeden doğan faydaların dezavantajlardan daha ağır basacağına inanmıştır 41. 1948 yılı kasım ayının ortasında dönemin Suriye Bayındırlık Bakanı, Irak eski Başbakanı Cemil Midfai ve Muhammed Sadr'ın diğer Irak liderleriyle birlikte Kral Abdulah'ı aşağıdaki koşullarla Büyük Suriye planını yürürlüğe koymaya çağırdığını bildirmiştir. Bu koşullar, şu şekildedir 42: 37 FOIA, CREST, Greater Syria Plan, January 1, 1947. William I. Shorrock, "The French Presence in Syria and Lebanon Before the First World War, 1900-1914", The Historian, Volume: 34, Number: 2, (February, 1972(, p. 298. 39 FOIA, CREST, Attitude of Taha Hasiımi Toward The Greater Syria Plan, June 5, 1947. 40 FOIA, CREST, Opposition of King Tal'al to Greater Syria Plan, October 31, 1951. 41 FOIA, CREST, S.P.P. Espousal of Abdullah's Greater Syria, August 28, 1947. 42 FOIA, CREST, Statements of Ahmad Rifa'i Concerning Greater Syria, December 22, 1948. 38 367 “Mısır'a Necef bölgesi verilecek, 1920'de Lübnan tarafından ilhak edilen dört Suriye bölgesi Büyük Suriye'ye dahil edilecek ya da Lübnan'ın Beyrut bölgesini elinde tutması durumunda Trablus, Akkar, güney ve Biqa'nın ilçeleri Büyük Suriye'ye dahil edilecek”. Büyük Suriye'yi birleştirme çabaları başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Ancak Daniel Pipes, Büyük Suriye planı gibi bir dizi olayın Arap Birliği'nin kurulmasını, Cemal 'Abdunnasır'ın yükselişini ve Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin oluşumunu tetiklediğini değerlendirmiştir 43. 43 Daniel Pipes, Greater Syria, Oxford University Press, New York 1990, s.6. 368 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI Sonuç Suriye, I. Cihan Harbi sürecinde kaybedilmemesi için büyük kayıpların verildiği bir coğrafya olmuştur. Osmanlı Devleti, Suriye’nin jeopolitiği hassasiyeti dolayısıyla buraya özel bir ehemmiyet vermiştir. Suriye toprakları, yüzyıllar boyunca çeşitli ırkları ve inançları barındırırken çoğu kendi izlerini bırakmayı başarmıştır. Ancak San Remo’nun dayattığı Manda sınırları, Türk idaresi altındaki Filistin, Ürdün ve Suriye'de var olan ırksal ve ekonomik birliği parçalamıştır. Özellikle Birleşik Suriye Devletinin yeniden kurulması talepleri, San Remo'da Yüksek Kurul tarafından onaylanan Osmanlı Suriye'nin parçalanmasının Araplarda yarattığı hoşnutsuzluktan kaynaklanmıştır. Dolayısıyla 1920 yılında Suriye’nin parçalanmasının getirdiği rahatsızlıklar, Osmanlı Suriye'sinin yeniden kurulmasına yönelik talepleri doğurmuştur. Kral Faysal'ın Fransız birlikleri tarafından 1920'de Şam'dan çıkarılması, Suriyelilere birlik ve bağımsızlığını güçlü oranda teşvik etmiştir. Ancak Fransızların "Büyük Suriye" ideallerini destekleyen birbirini izleyen idari değişiklikler nedeniyle ortadan kalkmıştır. Arap dünyasının bazı lider ve temsilcileri Büyük Suriye Planına destek verirken diğer bu plana şiddetle karşı çıkmıştır. Büyük Suriye Planı, başarısızla sonuçlanmıştır. Ancak Pan-Suriye milliyetçiliğinin rolünü ortaya çıkarmada itici bir rlü olmuştur. Dönemin Arap dünyasını derinden etkilemiştir. 369 KAYNAKÇA I. Arşivler Amerikan Arşivleri FOIA, CREST, Greater Syria Plan, February 4, 1947. FOIA, CREST, FOIA, CREST, Arab Palestine Committee: Greater Syria Plan, February 6,1947. FOIA, CREST, Attitude of Taha Hasiımi Toward The Greater Syria Plan, June 5, 1947. FOIA, CREST, Greater Syria Plan, January 1, 1947. FOIA, CREST, Candidacy of Faysal for Throne of Syria: Greater Syria Plan, January 16, 1947. FOIA, CREST, S.P.P. Espousal of Abdullah's Greater Syria, August 28, 1947. FOIA, CREST, Statements of Ahmad Rifa'i Concerning Greater Syria, December 22, 1948. FOIA, CREST, Opposition of King Tal'al to Greater Syria Plan, October 31, 1951. İngiliz Arşivleri Foreign and Commonwealth Office (FCO) FCO, 501/2. Foreign Office (FO) FO,406/83. II. Kaynak Eser ve İncelemeler ANTONIUS, George; “Syria and the French Mandate”, International Affairs, Volume: 13, Number: 4, (Jul. - Aug., 1934), pp. 523-539. BOOJAMRA, J. L., “Christianity In Greater Syria: Surrender And Survival”, Byzantion, Volume: 67, Number: 1, (1997), pp. 148178. BUZPİNAR Tufan, "Havran", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 16, 1997, s.539-541. _______________; "Suriye", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 37, 2009, s.550-555. DENİNG, B. H., “Greater Syria: A Study in Political Geography”, Geography, Volume: 35, Number: 2, (June, 1950), pp.110-123. HRETANİ, Mahmoud, “Halep”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 15, 1997, s. 247-248. 370 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI KIRK, G. E., “Cross-Currents within the Arab League: The Greater Syria Plan”, The World Today, Volume: 4, Number: 1, (Jan. 1948), pp. 15-25. MANTRAN, Robert, “Hamâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 15, İstanbul 1997, s. 396-398. MELKİ, James A., “Syria and State Department 1937-47”, Middle Eastern Studies, Volume: 33, Number: 1 (Jan., 1997), pp. 92-106. M. B. and H. G. L., “Syria and Lebanon: The States of the Levant under French Mandate”, Bulletin of International News, Volume: 17, Number: 14, (Jul. 13, 1940), pp. 841-851. PİPES Daniel, Greater Syria, Oxford University Press, New York 1990. PORATH, Yehoshua “Abdullah's Greater Syria Programme”, Middle Eastern Studies, Volume: 20, Number: 2, (Apr., 1984), p. 174. SHORROCK, William I., "The French Presence in Syria and Lebanon Before the First World War, 1900-1914", The Historian, Volume: 34, Number: 2, (February, 1972), pp. 293-303. ZACHS, Fruma The Making of a Syrian Identity: Intellectuals and Merchants in Nineteenth Century Beirut, Social, Economic and Political Studies of the Middle East and Asia, Brill, Leiden 2005. BURNS, Ross, Damascus: A History, Routledge, London 2005. PROVENCE, Michael Great Syrian Revolt: And the Rise of Arab Nationalism, University of Texas Press, Texas 2005. 371 EKLER EK-I Türk Hâkimiyeti Dönemi Suriye ve Çevresi Haritası Kaynak: FCO, 501/2. (7 Nisan 1947) 372 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI EK-II 1924 ve 1925 yılı Suriye Haritası Kaynak: FCO, 501/2. 373 EK-III Suriye ve Lübnan Sınırları Kaynak: FCO, 501/2. 374 PROF. DR. ABDULHALUK MEHMET ÇAY 35. YIL ARMAĞAN KİTABI