KAZAKİSTAN

This paper examines Russian conceptualizations of Kazakh space since the Russian expansion towards Kazakh lands, and alternative Kazakh geographic imaginations that have been developed in Kazakhstan since the independence. The previous conceptualizations of Kazakhstan by Russian elites as a part of Siberia and a part of Russia were followed by the conceptualization of Kazakhstan as a part of culturally uniform Eurasian space. At the same time Russia conceptualizes some culturally Russified post-Soviet territories as the parts of the Russian World. Kazakhstani government prefers to see Eurasia as a space of economic integration based on the equality and keeps silence about the Russian World. On the other hand the government constructs Kazakhstan as a multinational country, while presenting it as the Kazakh country simultaneously. According to the official discourse Kazakhstan is the Kazakh country that was colonized during the Tsarist times, but even during the Soviet period it remained different from Russia. This paper scrutinizes Kazakhstan official historiography and argues that this historiography supports the Turkic World geographical imagination.

Orta Asya'da Radikal İslami Örgütler.

Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan'da toplumsal radikal hareketlerle ilgili güncel ingilizce kaynaklı saha araştırmalarına dayalı özgün ve övgüler almış bir tez çalışmasıdır.

Nitel araştırma yöntemi kullanılan bu çalışmanın temel amacı, Orta Asya devletlerinin Sovyetler Birliği’nin dağılmasından günümüze değin çokça eleştirilen bölgesel işbirliği çabalarını Alman felsefeci Arthur Schopenhauer’un “kirpi ikilemi” ile incelemektir. Schopenhauer’a göre, çok soğuk bir kış gününde ciddi bir ikilem ile karşı karşıya kalmalarına rağmen bir araya gelen yalnız kirpiler: ya birbirilerini ısıtmaya çalışırken birbirilerine dikenlerini batırarak canlarını acıtacak ya da birbirilerinden
uzak durarak tek başlarına soğuktan öleceklerdir. Bu çalışma, Orta Asya devletleri arasındaki kültürel, dilsel, dinsel, tarihsel ve bağımsızlık sonrası kurulan ekonomik bağlar, ulusal çıkar farklılıklarına rağmen
bu devletlerin bol dikenli ilişkileri sürdürmesini sağlayan en önemli motivasyondur hipotezine dayanmaktadır. Hipotezin doğrulanması amacıyla, Orta Asya devletleri Sovyetler Birliği’nin bertaraf
olmasıyla birlikte oluşan güç boşluğunu doldurmak ve olası istikrarsızlıkları engellemek için ne tür çabalar sarf ettiler, kendilerine nasıl bir yol çizdiler, benzer dil, din ve kültürel avantajları değerlendirip
bir arada olabilme iradesini sürdürülebilir şekilde ortaya koyabildiler mi, ya da bir araya geldikçe birbirlerinden daha da mı uzaklaştılar gibi sorulara cevap aranacaktır.

ÖZ
Rusya İmparatorluğu’nun mirası üzerine kurularak 1917 Bolşevik İhtilali ile uygulamaya geçirilen Sovyet sosyalist sistemi, 1991’deki dağılmaya kadar devam eden hâkimiyeti süresince genel anlamda sömürge ve asimilasyona dayalı totaliter bir yönetim anlayışı sergilemiştir. SSCB iktidarları tarafından Sovyet ulusu, kimliği, tarih ve kültürü oluşturma ve bu yolla birliğin varlığını güçlendirerek sürdürme adına uygulanan politikalar, Sovyet hâkimiyeti altındaki tüm halklar için gerçek manada bir yıkım olmuştur. Sistemi ayakta tutacak Sovyet insan tipini yaratmayı hedeflerken insanı ve toplumu büyük bir baskı altına alan antidemokratik anlayış adaletsizliğin, zulmün, şiddetin kol gezdiği, insanlara acılar ve sıkıntılar yaşatan bir yapı ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda ortamın ve yaşanan olayların değerlendirmesi ancak Sovyetler Birliği’nin son yıllarında ya da dağılmasından sonra söz konusu olmuştur. Bağımsızlık sonrasında Kazakistan’da çekilen birçok film, Sovyetler Birliği döneminde yaşanan olayları ele alan konuları işleyerek dönemin bilinmeyen ya da farklı anlatılan gerçeklerini yansıtmış, döneme yönelik eleştiri getiren bir tutum sergilemiş ve bu yolla Sovyet ideolojisiyle bir hesaplaşma anlayışı ortaya koymuştur. Bu bağlamda yönetmen Satybaldy Narymbetov’un “Mustafa Çokay” ve “Emanet (Amanat)” isimli filmleri dikkat çekicidir. Söz konusu filmlerde, Sovyet ideolojisi tarafından Kazakistan tarihine ve tarihi kişiliklerine yönelik yanlış aktarılan bilgiler ve yaşanan olaylar yeniden ele alınarak eleştirisi yapılmaktadır. Bu makalede Satybaldy Narymbetov’un “Mustafa Çokay” ve “Emanet (Amanat)” isimli filmleri, Teun A. van Dijk’ın geliştirdiği eleştirel söylem analizi yöntemiyle incelenmiş, Sovyetler Birliği’ne yönelik eleştiriler, eleştirilerin biçimi ve ideolojik arka planları açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Satybaldy Narymbetov, Mustafa Çokay, Ermukhan Bekmakhanov, Kenesarı Kasımov, Emanet, Amanat, Kazakistan Sineması, SSCB Eleştirisi, Biyografik Film.


ABSTRACT
Founded on the legacy of the Russian Empire and put into practice by the Bolshevik Revolution of 1917, Soviet socialist system generally exhibited a totalitarian mode of rule based upon colonization and assimilation over the course of its sovereignty until it was dissolved in 1991. The policies implemented by the Soviet governments in order to build up the Soviet nation, identity, history and culture, and thus to strengthen and continue the existence of the Union have been a complete destruction for all peoples under Soviet rule. While aiming to create the Soviet people who will keep the system alive, anti-democratic understanding that puts great pressure on people and society has created a structure which is in full of injustice, persecution and violence, and experiences pain and difficulty to people. In this context, the environment and the events taken place was able to evaluate only after the last years of the Soviet Union or after its dissolution. Many films shot in Kazakhstan following independence treated issues which address the events happened during the Soviet Union period, reflected the facts that were unknown and described differently in that period, exhibited attitude which brings criticism about that period, and thus, revealed an understanding of reckoning with the Soviet ideology. In this context, the films named “Mustafa Shokay” and “Hostage (Amanat)” directed by Satybaldy Narymbetov are truly remarkable.In the films mentioned above, misinformation about the history and historical personalities of Kazakhstan by the Soviet ideology is readdressed and criticized.In this article, films named “Mustafa Shokay” and “Hostage (Amanat)” directed by Satybaldy Narymbetov were examined using the method of critical discourse analysis developed by Teun A. van Dijk. The criticisms of the Soviet Union, types of criticism and ideological backgrounds were explained.

Keywords: Satybaldy Narymbetov, Mustafa Shokay, Ermukhan Bekmakhanov, Kenesary Kasymov, Hostage, Amanat, Kazakhstan Cinema, USSR Critique, Biographic Film.

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından bağımsızlıklarına kavuşan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri; Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ı ilk tanıyan ve siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkileri ilk kuran ülkeler arasında Türkiye Cumhuriyeti de yer almaktadır. Bu çalışmada, Cumhuriyeti 1990’lı yıllardan başlayarak günümüze kadar devam etmekte olan eğitim alanındaki ilişkiler ve işbirlikleri konularına
değinilecektir.

A large majority of Kazakh people lived as Muslim people for centuries and tried to maintain their connection with Islam during the period of the Communist era. Obtaining independence in 1991 became the turning point in Kazakhstan's history. Religious education started to be given in the country after liberation. The study of religious education in Kazakhstan over the last 25 years is significant and meaningful regarding revealing the development of the process of collaboration between the Religion and the State. This article aims to offer a closer look at the processes of understanding of religion, religious education and realization of the necessity of institutions which facilitate collaboration between the State and religion. In this context, the process of independence of Kazakhstan, economic, social and cultural structures, ethnic and religious groups, and the process of institutionalization of religious education were examined and evaluated.

Сабитов Ж.М., Кушкумбаев А.К. Термины Ак-Орда и Кок-Орда в письменных и устных источниках (к вопросу о локализации и семантике терминов) //Материалы международной научно-практической конференции «МӘҢГІЛІК ЕЛ» посвященной 550-летию Казахского ханства (11 сентября 2015 года). Астана: Мемлекет тарихы институты. 2016. С. 557-572.

АҢДАТПА
Бұл баяндамада қазақ халқының ұлттық жаңғыруының символы болып табылатын Алаш Орда әрекеті туралы айтылды. Баяндама, Алаш Орданың идеясын бойына сіңірген, Алар Орда әрекетін өзінің ғылыми және әдеби мұрасымен қолдаған, алайда, Сталиндік кезеңнің 1937 жылғы репрессиясының құрбаны болып, тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде Қазақстанда есімі елімен қайта қауышып, еңбектері қайта зерттеле бастаған Қошке Кемеңгерұлының өмірбаяны мен шығармашылығына негізделген. Баяндамада Қешке Кемеңгерұлы туралы Түркияда жарияланған ғылыми зерттеулер мен еңбектер қарастырылды. Бұл ғылыми зерттеудің мақсаты – Түркияда жеткілікті деңгейде таныла қоймаған Қошке Кемеңгерұлының өмірі мен шығармашылығын таныту. Сондай-ақ, қазақтың жан-жақты ғалымы болып табылатын Кемеңгерұлының қазақ мәдениеті тарыхында алатын орны көрсетілуге тырысылды.
Түйін сөздер: Алаш Орда, Қошке Кемеңгерұлы, ұлттық болмыс, ұлттық жаңғыру, қазақ тарихы.
ÖZET
Bu bildiride, Kazak Türklerinin millî uyanış sembolü olan Alaş Orda Hareketi hakkında bilgiler verilmiştir. Bildiri, Alaş Orda fikriyatına sahip, Alaş Orda Hareketi’ni ilmî ve edebî mirasıyla destekleyen, ancak Stalin devrinin 1937’deki aydın katliamında katledilen, bağımsızlık döneminde Kazakistan’da yeniden sahiplenilerek üzerinde araştırmalar yapılan Koşke Kemengerulı’nın hayatı ve eserleri üzerine odaklanmıştır. Bildiride Koşke Kemengerulı hakkında Türkiye’de yapılan çalışmalara değinilmiştir. Çalışmada Türkiye’de yeterince tanınmayan Koşke Kemengerulı’nın hayatı ve eserlerini tanıtmak hedeflenmiştir. Çok yönlü bir Kazak aydını olan Kemengerulı’nın Kazak kültür tarihi içindeki yeri ortaya konulmaya çalışılmıştır.   
Anahtar Kelimeler: Alaş Orda, Koşke Kemengerulı, millî kimlik, millî uyanış, Kazak tarihi.

Abstract:
The critical discourse analysis of Teun A. van Dijk, known as suitability to media products and often involving examination of media-generated information or entertainment products, can be used to analyze the structure of power and its ideological background in all kinds of discourse.The method of newspaper discourse analysis formulated by Van Dijk is designed as the analysis of macrostructure and microstructure which includes the content, rhetoric, semantics and narrative of the text. This study was intended to adapt the method of critical discourse analysis formulated by Van Dijk to cinema films in a properly systematic manner in order to analyze the ideological background of the films.It has been tried to adhere the original structure of method in this adaptation whenever possible and Kazakhstan's film entitled " The Gift to Stalin " was examined through this recovered adaptation in the context of ideological discourse.It has been concluded that truth which the film has revealed is reconstructed with visual and auditory codes, and various rhetorical and strategic structures have been effectively used in featuring a particular meaning and ideology.

Öz:
Teun A. van Dijk'ın medya ürünlerine uygunluğuyla bilinen ve çoğunlukla medyanın ürettiği enformasyonların ya da eğlence ürünlerinin incelenmesini içeren eleştirel söylem çözümlemesi, her türlü söylemdeki iktidar yapısının ve ideolojik arka planın analizi için kullanılabilmektedir. Van Dijk'ın formüle ettiği haber söylem çözümlemesi yöntemi; makro ve mikro yapının çözümlenmesi şeklinde tasarlanmış olup metnin içeriğini, retoriğini, semantiğini ve anlatısını kapsamaktadır. Bu çalışmada; Van Dijk'ın oluşturduğu eleştirel söylem çözümleme yönteminin, filmlerin ideolojik arka planını analiz edebilmek üzere sinema filmlerine uygun biçimde sistematik bir yapıda uyarlanması amaçlanmıştır. Yapılan uyarlamada mümkün oldukça yöntemin orijinal yapısına bağlı kalınmaya çalışılmış, ortaya çıkarılan uyarlamayla " Stalin'e Hediye " isimli Kazakistan filmi ideolojik söylem bağlamında incelenmiştir. Filmin ortaya koyduğu gerçekliğin, görsel ve işitsel kodlarla yeniden inşa edildiği, belli bir anlam ve ideolojinin öne çıkarılmasında çeşitli retorik ve stratejik yapıların etkin şekilde kullanıldığı sonucuna ulaşılmıştır.

Жоңғар басқыншылығына қарсы жүргізілген қазақ халқының ұлт-азаттық соғысының ірі қолбасшысы Олжабай батыр Толыбайұлының (1709-1783) ерлігін еске алуға арналған «Ерлер есімі ұрпақтар есінде» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 2005 жылдың 23-24 мамыр. - Қарағанды 2005. ISBN 9965-745-27-7

Олжабай есен болса – ел аман / Жауапты редактор Алпысбес М.А. - Жоңғар басқыншылығына қарсы жүргізілген қазақ халқының ұлт-азаттық соғысының ірі қолбасшысыларының бірі Олжабай батыр Толыбайұлының ерлігін еске алуға арналған «Ерлер есімі ұрпақтар есінде» атты халықар. ғыл.-теор. конф. матер. (23-24 мамыр 2005 ж.). – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. - 415б. 
ISBN 9965-745-27-7

Бұл жинаққа Олжабай батыр Толыбайұлының (1709-1783) өміріне, ерлік тарихына және жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқының ұлт-азаттық соғысына, Сарыарқа өңірі мен қазақ халқының тарихына байланысты деректі мақалалар енді.
Жинақтағы ғылыми мақалалар әкімшіліктегі ішкі саясат бөлімінің мамандарына, тарихшыларға, этнографтарға, фольклортанушылар мен филологтарған арналған.

Редакциялық алқасы:
Көбеев Е.Қ., Қарағанды мемлекеттік университетінің ректоры, з.ғ.д., профессор (төраға); Жұмашев Р.М., Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры, т.ғ.д., профессор (төраға орынбасары); Мұхамеджанов К.Е., Қарағанды облысы әкімі; Буркеев М.Ж., ҚарМУ-ң ғылыми жұмыстар жөніндегі проректоры, х.ғ.д., профессор; Есенбаев М.Т., Ақмола облысының әкімі; Жұмабекова Р.М., Павлодар облысы әкімінің орынбасары; Ақбердина Г.У., Халықаралық «Невада-Семей» антиядролық қозғалысының хатшысы; Кентбеков С.Қ., ҚарМУ-ң тәрбие ісі және әлеуметтік мәселелер жөніндегі проректоры, т.ғ.к., доцент; Ан Е.В., ұйымдастыру-шаруашылық жұмыстар
жөніндегі проректор; Шотбакова Л.К., тарих факультетінің деканы, т.ғ.к., доцент; Жунусова Ж.Н., филология факультетінің деканы, фил.ғ.д., профессор; Cмагулова Г.М., тарих факультетінің ғылыми жұмыстар бойынша деканның
орынбасары, т.ғ.к., доцент; Бейсенбекова Н.А., археология, этнология және Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.к., доцент; Рахимов Б.С., фил.ғ.д., профессор, қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі; Алпысбес М.,
археология, этнология және Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к. (жауапты редактор).

Сарапшылар:
Шаймұқанов Д.А., тарих ғылымдарының докторы профессор;
Рақымов Б.С., филология ғаламдарының докторы, профессор

Bu çalışma, 1991 yılında bağımsız bir devlet olarak uluslararası ilişkiler
sahnesine çıkan Kazakistan’ın Türkiye politikasını belirleyen iç yapı faktörlerini (siyasal partiler, başkanlık ve rejimin yapısı, bürokratik kurumlar, sivil toplum kurumları, çıkar grupları, kamuoyu, medya ve lider) ele almaktadır. İç yapı kavramı, ortak dil, soy, din ve tarih anlayışının Kazakistan’ın Türkiye politikasının oluşmasında önemli olduğu fakat tek başına belirleyici olmadığı düşüncesine zemin hazırlamak ve bunu kuramsal ve kavramsal olarak temellendirmek için ele alınmıştır. Bu çalışmanın amacı, Kazakistan’ın Türkiye politikasını tüm yönleriyle analiz etmek, bu politikanın başarısını ölçmek ya da bu politikada bir kırılma yaşanıp yaşanmadığını tespit etmek değildir. Amaç, Kazakistan’ın Türkiye
politikasını belirleyen iç yapı faktörlerinin bu politikanın belirlenmesinde
ne düzeyde etkili oldukları üzerine detaylı bir analiz geliştirmektir.

ÖN SÖZ
16 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eden Kazakistan Cumhuriyeti, günümüzde bağımsızlığına kavuşan yedi Türk devletinden biridir. Kazakistan Cumhuriyeti, gerek yüz ölçümü gerekse de sahip olduğu doğal kaynaklar yönünden Türk devletleri arasında dünya siyasetinde önem taşıyan bir konuma sahiptir. Oğuz, Karluk ve Kıpçak gibi Türk boylarının beşiği olan Kazakistan Cumhuriyeti, Türkiye Cumhuriyeti ile tarihsel olarak derin bağlara sahiptir. Türkiye Cumhuriyeti siyasi ilişkiler bakımından Kazakistan’ın bağımsızlığını aynı gün tanımış ve çok kısa sürede diplomatik ilişkiler geliştirmiştir.
Kazakistan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından Türkiye Cumhuriyeti ile imzaladığı çok sayıda anlaşma ve protokolle, iki ülke arasındaki ilişkiler her geçen gün güçlenmiştir. Süreç içerisinde Kazakistan Cumhuriyeti, Türkiye Cumhuriyeti’nin stratejik ortağı hâline gelmiştir. İki ülke arasındaki ilişkiler, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in 2009’un Ekim ayında Türkiye Cumhuriyeti’ne gerçekleştirdiği ziyaret sırasında imzalanan “Stratejik Ortaklık Anlaşması” ile yeni bir boyuta taşınmıştır. 2012 yılında da Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi oluşturulmuştur.
Kazakistan ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki siyasi, askerî, kültürel ve stratejik ilişkiler uluslararası platformlarda da gelişmeye devam etmektedir. Avrasya coğrafyasında barış ve istikrarın tesisi amacıyla iki ülke öncülüğünde Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirvesi teşkil edilmiş; TÜRKPA ve Türk Konseyi’nin kuruluşu iki ülkenin önemli payı ile gerçekleşmiştir. Bunun yanında Kazakistan, Uluslararası Türk Akademisi’ne de Türk Konseyi bünyesinde ev sahipliği yapmaktadır.
Kazakistan Cumhuriyeti, bağımsızlığının 30. yılına ulaştığı günümüz dünyasında, Nursultan Nazarbayev’in 2012 yılında oluşturduğu “Güçlü İş, Güçlü Devlet” sloganıyla 2050 Stratejisi’ne ulaşma azim ve kararlılığındadır. Bu kapsamda kitabın ana fikrini, Kazakistan’ın bağımsızlığının 30. yıl dönümünde, Türkiye ile Kazakistan arasındaki çok boyutlu ilişkilerin analizini izah etme oluşturmaktadır. Bu amaçla, her biri alanında uzman ve birbirinden değerli akademisyen kadrosuyla oluşturulan kitabımız 15 bölümden oluşmaktadır. Söz konusu bölümler Türkiye-Kazakistan ilişkilerinin çok boyutlu yapısına ışık tutmaktadır.
İlk bölümde “Türkiye ve Kazakistan’da Ortak Tarihin Uluslaşma Sürecine Etkisi” başlığıyla Prof. Dr. Abdullah GÜNDOĞDU, Türkiye yeti ve Kazakistan’ın ortak tarihsel mirasının oluşum sürecini aydınlatmaktadır. “Kazakistan’ın Türk Dünyasındaki Yeri ve Önemi” başlığı taşıyan ikinci bölümde Doç. Dr. Ergenekon SAVRUN, Kazakistan’ın tarih boyunca Türk dünyasındaki yeri ve önemini tarihsel süreç içeirisnde analiz etmiştir.
Doç. Dr. Fulya KÖKSOY tarafından kaleme alınan “Kazakistan’ın Güvenlik Politikaları” başlığını taşıyan üçüncü bölümde, Sovyet sonrası yeni bir yapılanma kurmaya odaklanan bunu da ekonomik kalkınma ve güvenliğin sağlanması arasında kurulan denge ve izlenen çok vektörlü, rasyonel ve pragmatik politikalarla taçlandıran Kazakistan’ın güvenlik politikalarına ilişkin genel bir çerçeve sunmak amaçlamaktadır. Bu minvalden hareketle Kazakistan’ın güvenlik politikalarının geleneksel ve/veya çağdaş güvenlik konsepti çerçevesindeki yeri, güvenliği etkileyen küresel, bölgesel ve ulusal tehditler ile güvenlik politikalarına ilişkin önemli karineler sunan dokümanlar analiz edilmiştir.
Prof. Dr. Muzaffer Ercan YILMAZ ile Arş. Gör. Büşra ÖĞÜTÇÜ tarafından kaleme alınan ve “Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Kazakistan’ın Enerji Politikaları” başlığı taşıyan dördüncü bölümde, Soğuk Savaş sonrası dönemde Kazakistan’ın enerji politikalarının mercek altına alınması, bu bağlamda olası çatışma ve iş birliği alanlarının tartışılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede, Kazakistan’ın sahip olduğu enerji kaynakları bakımından ülkenin genel bir enerji profili ile başlayan çalışma, enerji ihracı için kullanılan ve yeni inşa edilen enerji nakil hatlarına değinilerek devam etmektedir. Ardından Kazakistan’ın izlediği enerji politikaları irdelenmiş ve bu kapsamda ülkenin sahip olduğu avantajlı durumlar ve sorunlu alanlar değerlendirilmiştir.
Doç. Dr. Işık Kuşçu BONNENFANT tarafından kaleme alınan “Kazakistan’ın Göç Politikaları” başlıklı beşinci bölümde, Kazakistan göç yönetim sistemi ve ülkenin küresel göç yönetimindeki yeri, ana dış göç akımları, bu akımlara ilişkin sorunlar ile Kazakistan karar alıcılarının bu sorunları çözmeye dair geliştirdikleri politikalar tartışılmıştır.
Doç. Dr. Serdar YILMAZ ve Melisa ARSLAN tarafından kaleme alınan altıncı bölümde, Kazakistan dış politikasının temel şifreleri analiz edilmiştir. Bu bağlamda kitabın devamını teşkil eden, Prof. Dr. Nur ÇETİN tarafından kaleme alınan ve “Nursultan Nazarbayev’in Liderliği ve Türkiye-Kazakistan İlişkilerine Etkisi” başlığı taşıyan yedinci bölümle söz konusu dış politika analizi somutlaştırılmıştır. Bu bölümde, Avrasya’nın merkezinde, Rusya ve Çin gibi iki “dev” ülke arasında yer alan, Çin’in son girişimleri bağlamında kıtalararası geçiş ülkesi olma niteliğinin öne çıkması ve Hazar Denizi’ndeki enerji kaynaklarının zenginliği ile tüm “güçlü” ülkelerin dikkatini çeken Kazakistan Cumhuriyeti’nin kurucu Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in liderliği ve ülkenin ilişkilerine etkisi incelenmiştir.Konunun daha net anlaşılması için önce Nazarbayev’in kısa hayat hikâyesi izah edilmiş, sonra geçiş döneminde Kazakistan’ın farklı alanlarda yaşadığı sorunlar ve ülke liderinin geliştirdiği reformlar ve çözümler ele alınmıştır. Devamında ise Nazarbayev’in izlediği dış politika ile özellikle son dönemdeki Türkiye ile ilişkileri incelenmiş olup, Nazarbayev’in Türk dünyası iş birliğinin geliştirilmesine yönelik inisiyatifleri ve küresel barışın sağlanmasına katkıları ele alınmıştır.
Kitabın sekizinci bölümünde, Prof. Dr. Kamuran REÇBER tarafından Türkiye Cumhuriyeti ile Kazakistan Cumhuriyeti arasındaki ilişkilerin hukuki boyutu irdelenmiştir.
“Türkiye-Kazakistan İlişkilerinin Siyasi Boyutu” başlığını taşıyan dokuzuncu bölümde Dr. Öğr. Üyesi Halil Emre DENİŞ ve Doç. Dr. Ekrem Yaşar AKÇAY tarafından Türkiye-Kazakistan ilişkilerinin siyasi yönü ortaya koyulmuştur. Bu bölümün amacı, Türkiye ile Kazakistan arasındaki siyasi ilişkileri betimleyici bir yöntem kullanarak ele almak ve günümüze kadar geçen 30 yıllık süre içerisinde Türkiye ile Kazakistan arasındaki ilişkilerin gelişmesine neden olan unsurları ortaya çıkarmaktır. Bölüm iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda bağımsızlıktan stratejik ortaklık anlaşmasına kadar geçen sürede Türkiye-Kazakistan siyasi ilişkileri ele alınmıştır. İkinci kısımda ise stratejik ortaklıktan günümüze kadar geçen sürede Türkiye-Kazakistan ilişkilerinin siyasi boyutu ele alınmıştır.
Prof. Dr. Mehmet YÜCE tarafından kaleme alınan “Kazakistan’ın Ekonomik Yapısı ve Türkiye ile Ekonomik İlişkileri” başlıklı onuncu bölümde söz konusu ilişkilerin ekonomik boyutu analiz edilmiştir. Elbette Türkiye-Kazakistan ilişkiler sadece bu boyutlarda değildir. İlişkilerin gelişmesinde kültür unsuru da büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda Prof. Dr. Fahri TÜRK ile Öğr. Gör. Taner KARAKUZU tarafından kaleme alınan ve “Türkiye-Kazakistan İlişkilerinde Eğitim ve Kültür” başlığı taşıyan on birinci bölümde söz konusu ilişkilerin kültür ve eğitim boyutuna değinilmiştir.
Prof. Dr. Hüseyin BAĞCI ile Arş. Gör. Mehmet İlbey ÇOBAN tarafından kaleme alınan ve “Kazakistan’ın Uluslararası Güvenliğe Katkısı: Astana Süreci Örneği” başlığı taşıyan on ikinci bölümde, Astana Süreci’nin uluslararası güvenlik boyutu analiz edilmiştir.
Türkiye ve Kazakistan’ın Türk Keneşi kapsamındaki iş birliği, Dr. Öğr. Üyesi Mevlüt AKÇAPA tarafından on üçüncü bölümde değerlendirilmiştir. On dördüncü bölümde ise Dr. Öğr. Üyesi Lamia MAMMADOVA tarafından, Türkiye ve Kazakistan’ın TÜRKPA (Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlementer Asamblesi) kapsamındaki iş birliği ortaya konulmuştur.
Kitabın son bölümünü oluşturan on beşinci bölümde, Dr. Ahmet Emre KÖKER tarafından, Türkiye ve Kazakistan’ın Asya’da İşbirliği ve Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı (AİGK/CICA) kapsamındaki iş birliği analiz edilmiştir. Böylelikle kitabın özellikle son bölümlerinde Türkiye ve Kazakistan’ın uluslararası platformlardaki ilişkileri ortaya koyulmuştur.
Büyük Kazakistan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının 30. yıl dönümüne ithaf ettiğimiz kitabımızın Türk dünyasına ve Türkiye-Kazakistan ilişkilerine katkı sağlamasını diliyor, bu vesileyle Türk dünyasına gönül veren araştırmacılara saygı ve hürmetlerimi sunuyorum.
Doç. Dr. Hasan ACAR
Editör
Ağustos 2021 - Erzurum

Öz: Müslüman toplumunun İslâmî ilimler konusunda bazı ilerlemeleri yakalaması Arap-Fars-Türk kültür havzalarıyla yakından ilişkilidir. Bunlardan özellikle nass ile akıl dengesini iyi ayarlayabilen Türk ekolü, günümüzde birçok açıdan araştırılmaya devam edilmektedir. Makalemizde bu ekolün Türkistan kolu Hokand Hanlığı üzerinden ele alınmaya çalışılacaktır. Araştırmamıza konu olan Hokand Hanlığı’nın eğitim sistemi henüz yeteri kadar araştırılmamıştır. Bu sebeple de, Türk dünyası için henüz meçhul bir konu olarak kalmaya devam etmektedir. Bu nedenle makalede Hokand Hanlığı’nın tarihçesi, Hanlığın eğitim sistemi ve idarî yapısı içerisinde eğitimin yeri, Çarlık Rusyası bilim adamları tarafından yerli eğitim sisteminin analiz edilişi gibi konular üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede elde edilen bilgiler doğrultusunda, Hanlığın oturmuş bir eğitim sistemine sahip olduğu temel tezi işlenmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Hokand Hanlığı, Eğitim, Mektep, Medrese, Kârîhâne, Câmi, Hangâh.

1990’lı yılların başında Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve iki kutuplu dünya düzeninin kutup liderlerinden biri konumunda olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin yıkılması ile 1983 yılında ekonomik reform hareketleri başlatan Çin Halk Cumhuriyeti’nin yükselişi eş zamanlı olmuştur. Dolayısıyla Çin’in eski Sovyet devletleri üzerinden batıya doğru açılma isteğinin yanı sıra, ortaya çıkan yeni Orta Asya devletlerinin başta Çin olmak üzere bölgeyle ekonomik olarak bütünleşme yönündeki arzusu; iki tarafın karşılıklı işbirliğine zemin hazırlamıştır. Ayrıca Avrupa Birliği ülkelerinin kıtasal ticaret yollarının gelişimi doğrultusunda istekli olması, tarihi İpek Yolu’nun yeniden canlanmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla Avrasya kıtasının tam merkezinde bulunan ve Robert Kaplan’ın ifadesiyle Avrasya’nın kalpgahı konumunda bulunan Kazakistan’ın tutumu bu kapsamda oldukça önemlidir. Bu yazıda “Yeni İpek Yolu Projeleri” adını verdiğimiz uluslararası kıtasal ticaret yollarının gelişiminde Kazakistan’ın konumu ve Kazak yönetiminin bu doğrultudaki politikası ele alınacaktır.

Türk dili konuşan ülkeler, 1990’lı yıllarda Sovyetler Birliği’nin dağılması ile kendi aralarında
Ortak değerler noktasında işbirliğine gitmenin ve ilişkileri geliştirmenin gerekliliğine inandılar.
Bağımsızlıklarını ilan eden Orta Asya Türk cumhuriyetleri, Türkiye’nin de desteğiyle ortak değerler
noktasında ortak işbirliğine gittiler ve düzenledikleri zirvelerle ortak bir irade ortaya koymuşlardır.
Türk dili konuşan ülkeler olan Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan
ve Türkiye arasında Sovyetler Birliği’nin dağılıp Asya Türk coğrafyasındaki Türk dili konuşan
ülkelerin 1992 yılında başlayan "Türkçe Konuşan Devletler Devlet Başkanları Zirveleri" sonucunda
ortaya çıkan ortak siyasi irade ve işbirliği üzerine pek çok ortak kuruluş kurulmuş, 25 yılda ilişkiler
ve işbirlikler, aşama aşama geliştirilmiştir.
2000’li yılların başlarından itibaren bugüne dek, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve
Türkiye devlet başkanları düzeyinde zirve toplantılarına devam etmişlerdir. Ortak teşkilatlara üye
Türk cumhuriyetleri, ortak teşkilatlar çerçevesinde bilimsel, kültürel, toplumsal, entelektüel,
ekonomik, diplomatik, siyasî ve hukukî ilişkilerinde, önemli aşamalar kaydetmişler ve önemli bir
tecrübe kazanımı da elde etmişlerdir.
Türk dili konuşan ülkeler arasındaki söz konusu ilişkiler ve işbirlikleri son derece önemli olup,
Türk işbirliği ve ilişkilerinin artık Türk işbirliği teşkilatlarının yaptığı çalışmalar aracılığıyla da
gelişmesi önem arz etmektedir.
20. yüzyılın son on yılında bağımsızlıklarını elde etmiş olan Türk Dili konuşan ülkelerin, ortak
irade, işbirlikleri ve ilişkiler sonucu kurdukları bu ortak kuruluşlar ve gelinen aşamada bu
kuruluşların yapısı, hizmetleri, faaliyet ve etkilerini araştırıp bir rapor halinde yayınlamanın
gerekliliği ve faydalı olacağı yönündeki Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi’nin ortaya koyduğu
irade ve destek sonucu bu küçük eser meydana çıkmıştır.
KTMÜ ORASAM projesi dâhilinde yapılan bu incelemede, 25 yılı aşkın süreçte uluslararası
arenada ve Türk Dünyası’nda ve kamuoyunda yeterince bilinmeyen, tanınmayan ve sesi yeterince
duyulmayan söz konusu 10 adet ortak kuruluş, büyük bir titizlikle özellikle kendi resmî
kaynaklarından incelemiştir.
Daha yaygın bilinmesi, tanınması ve anlaşılması amacıyla, kuruluşların kurumsal yapıları,
yetkileri, işleyişleri, ilkeleri, görevleri, amaçları, 25 yılda geldikleri aşama, misyonları, vizyonları
ve rolleri, ortak ilişkiler ve işbirlikleri çerçevesinde kurumsal resmi belgeler, tek tek ziyaret edilerek
elde edilen materyaller, veriler ve gözlemlere dayalı olarak, eser, Türk Keneşi ve çatısı altındaki
kurumların kurumsal bir el rehberi niteliğinde ortaya konmaya çalışılmıştır.
Huzur iklimi, yenilikçi yaklaşım ve üretkenlik anlayışı içinde akademik teşvik, destek, moral
ve motivasyonu esirgemeyen başta KT Manas Üniversitesi rektörümüz sayın Prof. Dr. Sebahattin
Balcı’ya; kolaylıklar sağlayan KTMÜ İİBF dekanımız sayın Prof. Dr. Hakan Çetintaş ve Uİ
Bölümü başkanımız sayın Dr. Altınbek Coldoşev’e; kurumları ziyaret ve incelemelerim sırasında
zaman ayırıp ilgi, alaka gösteren Türk Keneşi, TÜRKSOY, TÜRKPA, Türk Kültür ve Mirası Vakfı,
Uluslararası Türk Akademisi, Hoca Ahmet Yesevi Türk-Kazak Üniversitesi, Kırgızistan Türkiye
Manas Üniversitesi ilgili personellerine teşekkürü bir borç bilirim. Ortaya koymakla mutluluk
duyduğumuz bu incelemenin, başta söz konusu kuruluşlara, Türk Dili konuşan ülke ve topluluklara
önemli katkılar sağlayacağı inancındayız. Özellikle Türk dili konuşan ülkeler kamuoyunda eserin
okunup gereklerinin yerine getirilmesi, bizim için daha mutluluk verici ve daha teşvik edici
olacaktır.

Özet: SSCB’nin bir Sovyet kimliği ve Sovyet tarihi oluşturma politikaları sonucunda birliğe bağlı tüm Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi Kazakistan’da da ciddi bir tarih ve kimlik tahribatı yaşanmış, insanların belleğinde etkisi günümüze kadar süregelen bir karmaşa ortaya çıkmıştır. Sovyet yönetimi süresince kendi tarihine ait gerçeklerden yoksun bırakılan Kazakistan halkı, bağımsızlık sonrasında Sovyetlerin bu doğrultudaki tüm olumsuz etkilerini yok etme gayreti içerisine girmiştir. Siyasetçilerden önce aydın ve sanatçıların gösterdiği çabalar her alanda kendini göstermiştir. Bu bağlamda sinema adamları da çektikleri filmler aracılığıyla Sovyet yönetiminin tahrip ettiği her türlü değerin yeniden inşasını gerçekleştirmeye gayret etmişlerdir. Kazakistan tarihine ait çeşitli olayları gerçeklere uygun biçimde anlatmaya, önemli tarihi kişilikleri doğru tanıtmaya çalışmışlardır. Kazakistan Hükümeti de sinemanın toplum üzerindeki etkisinden hareketle çeşitli dönemlerde tarihi konulu filmlere maddi destekler sağlamıştır. Bu çalışma, Kazakistan’da bağımsızlık sonrası çekilen tarihi konulu filmleri ele alarak bu filmler aracılığıyla sistemli bir tarih bilinci oluşturma gayretini iddialaştırmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Kazakistan Sineması, Tarihi Filmler, Tarih Bilinci, Büyük Tarih, Sovyet Hâkimiyeti, Gizlenen Gerçekler.



Abstract: Kazakhstan had experienced a serious history and identity destruction that caused the emergence of a chaos on people’s memories of which impacts continued to the present as in the other Turkic Republics constituted the USSR as a result of the Soviet policies of creating a Soviet identity and history. People of Kazakhstan who deprived of their own historical facts during the Soviet rule have started to attempts to wipe out all negative effects of Soviet policies after the independence. Endeavors of intellectuals and artists before politicians could be seen in all areas. In this context, movie makers put forth their efforts to re-constitute values that have been destroyed by the Soviet government through making movies. They worked to instruct the realities of the history of Kazakhstan and outstanding characters. Kazakh government also financed historical films with the aim of developing the positive effects of cinema on society. This study claims that the historical movies which were made in Kazakhstan after the independence are the means of a systematic construction of historical consciousness.

Keywords: Kazakhstan Cinema, Historical Films, History Consciousness, Great History, Soviet Dominance, Hidden Facts.

Türk Dünyası’nın tamamında okutulacak ve böylece ortak tarih şuurunun oluşmasına hizmet edecek bir tarih ders kitabının hazırlanması için çalışmalar 1992 yılında başlatılmışsa da bu ilk teşebbüs başarıyla sonuçlanmamıştır. 1992 yılına 2012 yılında kurulan Uluslararası Türk Akademisi bu konuyu gündemine almış ve yaklaşık dört yıllık bir çalışmanın sonucunda, 2019 yılında Ortak Türk Tarihi 8 ders kitabının yazımını tamamlamıştır. Sekizinci sınıflara yönelik olarak hazırlanan bu ders kitabı Türk tarihinin en eski devirlerinden XV. asrın sonuna kadar olan dönemini kapsamaktadır. Halen Azerbaycan, Kazakistan ve Türkiye’de sekizinci sınıflarda seçmeli ders olarak okutulan bu dersin bir yandan zorunlu ders haline getirilmesi, bir yandan da Kırgızistan başta olmak üzere diğer Türk Cumhuriyetlerinde okutulması için çalışmalar devam etmektedir. Bu araştırmanın amacı Ortak Türk Tarihi ders kitabını yer verilen tarihi şahsiyetler boyutuyla incelemektir. Araştırmada doküman analizi yöntemi ve içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Araştırma sonucunda ders kitabında ismi en fazla geçen siyasi şahsiyetlerin Timur, Cengiz Han ve Fatih Sultan Mehmet; mitolojik/ destani şahsiyetlerin Oğuz Kağan, Alp Er Tunga ve Dede Korkut; ilim ve kültür şahsiyetlerinin ise Kâşgarlı Mahmud, Ali Kuşçu, Uluğ Bey, Ahmed Yesevî, el Hârizmî olduğu anlaşılmıştır. Ders kitabının genel olarak Türk Dünyası’nın ortak tarihi şahsiyetlerini genç nesillere tanıtmaya ve ortak bir şuur oluşturmaya imkân verecek şekilde hazırlandığı ancak hiç yer verilmeyen bazı önemli şahsiyetlerden ismen de olsa bahsedilmesinin öğretmenlere derslerde bu isimler üzerinde durma fırsatı sağlayacağı için yararlı olacağı düşünülmektedir

Ortak bir geçmişe sahip olan fakat farklı coğrafyalarda yaşayan Türk topluluklarının kültürel ve sosyal özelliklerini tanıyıp anlayabilmek için sözlü ve yazılı kültür ürünlerinin incelenerek yorumlanması gerekir. Bu noktada ele alınması gereken temel kaynaklardan biri de destanlardır. Kazak Türkleri, epik geleneğin hâkim olduğu dönemlerden başlayarak günümüze kadar icra edilegelen zengin bir destan kültürüne sahiptir. Ülkemizde Kazak destanları konusunda yapılan çalışmaların özellikle son yıllarda ivme kazandığı söylenebilir. Bibliyografya çalışmaları akademik ve bilimsel araştırmaların ön hazırlık aşamasında araştırmacılara derli toplu bilgi sunması ve inceleme konusunun bilimsel altyapısını açıkça ortaya koyması bakımından kolaylık sağlar. Son yıllarda Türkiye sahasında nitelik ve nicelik yönünden yükselişte olan Türk dünyası destan araştırmaları konusunda hazırlanacak olan bibliyografya çalışmaları, konuya olan ilginin bilimsel boyuta taşınması noktasında araştırmacıların işini kolaylaştıracaktır. Bu çalışmada Kazak Türklerinin destanları konusunda Türkiye'de hazırlanan çalışmaların bibliyografyasına yer verilmiştir. Konuyla ilgili tezler, makaleler ve kitaplardan oluşan seksen iki çalışma tespit edilmiştir. Abstract In order to understand and acknowledge the cultural and social features of Turkish societies with a common past but a divided geography, verbal and written sources must be reviewed and interpreted. Epics are one of the main sources that need to be reviewed. The Kazakh Turks have a rich epic culture that has been maintained since the times when the epic culture was dominant. It can be said that the studies on Kazakh Epics in our country have gained speed especially in recent years. The bibliography studies facilitate the academic and scientific researches in the preparation process of presenting neat information to the researchers and clearly revealing the scientific infrastructure of the subject matter. Last year, the rise in Turkey in the field of quality and quantity in terms of the Turkish world saga research studies which will be prepared in the bibliography, transported in a scientific point of interest in the issue size will facilitate the work of researchers. In this study it is included in the bibliography of studies prepared by Kazakh in Turkey about the Turkish epics. Eighty-two studies, including theses, articles and books, were identified.

Okuyucu bu kitapta, Nazarbayev’in 3N-1K yani neyi, niçin, nasıl yaptığını ve Kazakistan’ı nereye götürmek istediğini görecektir. Bu çerçevede, sadece Kazakistan ile ilgili akademik, yarı-akademik ve güncel konulara yer veren elinizdeki bu kitap, hem özgün araştırmalardan hem de 2014-2018 yılları arasında çeşitli mecralarda yayınlanan kitap bölümü, makale, konferans bildirileri ve internet yazılarımdan oluşmaktadır. Söz konusu araştırmalar ve yazılar, Orta Asya bölgesinin en stratejik konumuna sahip olan Kazakistan’ın 16 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlığının ilan etmesiyle gelişen iç ve dış politikadaki önemli olayları anlatmaktadır.

Bu çalışmanın amacı bundan önce yapılmış Halk takvimi ve on iki Hayvanlı Türk takvimi ile ilgili çalışmaları değerlendirmek ve bundan hareketle Kazak halk takvimi ile karşılaştırmak değildir. Türk konar/göçer kültürünün önemli temsilcilerinden olan Kazakların tabiat olaylarına ad verirken nelerden yararlandıklarını tespit etmektir. Halk Takvimi ciddi bir gözlem, ayrıntılı sayı bilgisi ve uzun deneyimler sonucu ortaya çıkan kültürel bir öğedir. Kazaklar ay adlarını isimlendirirken nelerden yaralanmışlardır. Tabiat olayları karşısında Kazak halkı nasıl pratikler üretmiştir. Ay adlarına isim verirken milli ve dini değerlerini, mitolojik inanışlarını yansıtmışlar mıdır. Konar/göçer kültürün en önemli unsuru hayvancılık halk takvimini ne kadar etkilemiştir. Tarımla uğraşan Kazakların halk takvimine katkısı ne olmuştur. Kazak halkı aysız gecelerde tabiatın tılsımını nasıl çözmüştür. İşte bu çalışmada bütün bu soruların cevapları aranacaktır.

Kazaklarla Arapların kültürel, edebî ilişkilerinin temeli asırlar öncesine uzanmaktadır. İlk ilişkiler Kazakların İslam dinini kabul etmesine kadar uzanmaktadır. Konar göçer halkımıza İslam kaidelerini öğreten hocalar, imamlar Kuran surelerini okumakla birlikte Arapların eski halk edebiyatı ve yazılı edebiyatından eserleri de öğretmişlerdir. Bu ilişki asırlar boyu gelişmiş ilerlemiş, sonunda gelenek haline dönüşmüştür. İlk dönemlerdeki dinî efsane ve menkıbelerin sonu halk melodili tarihî destanlara, manzumelere, halk edebiyatı eserlerine yansımıştır.

Konunun uzmanları tarafından II. Dünya Savaşı sırasında Türk Dünyasının durumu ele alınmıştır.
II. Dünya Savaşı, Türk dünyasını siyasî,
ekonomik, sosyo-kültürel ve demografik vs. yönden
doğrudan etkilemiş, Türk halkları bütün boyutlarla
savaşın içerisinde yer almışlardır.II. Dünya Savaşı konusu yeterince
araştırılmış bir konu olmasına rağmen Türk halklarının savaşa katılımı, kayıpları, cephe gerisindeki çabaları, savaş
sonrasında karşılaştıkları sorunlar yeterince ve bir bütün
olarak incelenmediği gibi Türklerin savaş sırasındaki
kahramanlıkları ile savaştan galip gelinmesindeki katkıları
da görmezlikten gelinmektedir. Bu çalışmanın amacı,
konuyla ilgili bu boşluğu kısmî de olsa doldurmak,
Türklerin savaştaki kahramanlıkları ile katkılarını ortaya
koymak, savaşın neticeleri ile günümüze yansımalarını
Türk dünyası açısından değerlendirmektir.
II. Dünya Savaşı geçmişten günümüze bir projeksiyon
yapıldığında savaşın kavramsal boyutlarını da anlamamızı
sağlayacaktır. Savaşların ve buna benzer gayrimedenî
olguların, barışın olağanca yüceltildiği günümüzde
dahi önlenememiş olması ciddiye alınması gereken
bir problemdir ve bunun bir yandan insan tabiatı ve
diğer yandan modernite ve postmodernite ile yakın bir
bağlantısı vardır. Daha yaşanabilir bir dünya için, tüm
dünya milletlerinin gerçek uygarlık anlayışı temelinde
samimi işbirliği şarttır.
Ancak bütün insanlık tarihi
boyunca olduğu gibi, “modern” toplumların hâkim
olduğu günümüzde de savaş maalesef kaçınılmaz bir olgu
olarak karşımıza çıkacaktır. Bu anlamda savaşların çok
yönlü ele alınması, değerlendirilmesi savaş olgusunun
geçmişte ve bugün taşıdığı ve gelecekte taşıyacağı önemle
ilgili soruları daha anlamlı kılacaktır.